Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΝΕΟΤΕΡΟ ΑΓΓΛΙΚΟ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Ε. ΜΑΥΡΟΜΑΤΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟΝ ΝΕΟΤΕΡΟ ΑΓΓΛΙΚΟ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΥΓΕΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 2 Η έννοια της ουσίας στον J. Locke 2 1. Η ανάλυση της εμπειρίας 2 2. Κριτική της έννοιας της ουσίας 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 20 Η έννοια της ουσίας στον G. Berkeley Ο Locke και η κριτική του Berkeley Esse est percipi Κριτική της έννοιας της ουσίας 31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 37 Η έννοια της ουσίας στον D. Hume Η ανάλυση της εμπειρίας Η κριτική της γνώσης 43 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 51 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 53

3 1 Πρόλογος Η έννοια της ουσίας είναι μια βασική κατηγορία της Ευρωπαϊκής Μεταφυσικής. Στα νεότερα χρόνια η έννοια της ουσίας υπέστη κριτική τόσο από τους οπαδούς του εμπειρισμού όσο και από τον Kant στον οποίο η ουσία δεν είναι όπως στην αρχαία οντολογική κατηγορία του όντος αλλά κατηγορία του νου. Από μια διαφορετική σκοπιά προβαίνει ο αγγλικός εμπειρισμός στην κριτική της κατηγορίας της ουσίας. Στην παρούσα εργασία θα διερευνήσουμε την κριτική αυτή στις διάφορες εκδοχές της και θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε βασικές πτυχές της σχετικής προβληματικής.

4 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟΝ JOHN LOCKE 1. Η ανάλυση της εμπειρίας Το όνομα του John Locke συνδέθηκε στενά αφενός μεν με τη διδασκαλία του εμπειρισμού, αφετέρου δε με τη θεωρία του φιλελευθερισμού. Ωστόσο, από τους τρεις αυτούς εκπροσώπους του εμπειρισμού μόνον ο Hume υπήρξε συνεπής προς τη βασική θέση του εμπειρισμού. Συγκεκριμένα, ο Locke υπέθεσε ότι, πέρα από τις παραστάσεις των αισθήσεων μας υπάρχει μια υλική υπόσταση, πάνω στην οποία εδράζονται οι ποιότητες του πράγματος, στις οποίες αντιστοιχούν οι ιδέες, στις οποίες μεταφέρονται οι παραστάσεις των αισθήσεων μας. Παρατήρησε λοιπόν, ότι οι ποιότητες των πραγμάτων, η έκταση, το σχήμα κ.ά.τ -, των οποίων αντανακλάσεις μέσα μας είναι οι ιδέες ή τα περιεχόμενα της εμπειρίας μας, δεν μπορεί να ίπτανται στον αέρα αλλά θα πρέπει να εδράζονται κάπου στην υλική υπόσταση 1. Ο Locke έζησε σε μια εποχή ( ) κατά την οποία η Αγγλία σπαράσσεται από επαναστάσεις και ο φιλοσοφικός του στοχασμός αποτελεί έκφραση κυρίως των κρίσιμων αλλαγών που συνέβησαν την περίοδο αυτή. Οι αλλαγές αυτές αφορούν την οικονομική και κοινωνική δομή, το πνευματικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα και συνδέονται με τις ανατροπές που σχετίζονται με την Επανάσταση του 1 Βλ. Θ. Πελεγρίνη, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2005, σ.612

5 Εκφράζει λοιπόν μια εποχή μετάβασης από την παραδοσιακό τρόπο σκέψης στις νέες μορφές στοχασμού οι οποίες επηρεάζονται και προσδιορίζονται από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και την κριτική αμφισβήτηση της σχολαστικής παράδοσης. Χαρακτηριστικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι στο Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, στη θεωρία του για τη γνώση ο Locke εκφράζει την ανάγκη απαλλαγής του ανθρώπινου πνεύματος από την αυθεντία της παράδοσης και της Εκκλησίας καθώς επίσης και την ανάγκη καθορισμού των σχέσεων ανάμεσα στην πίστη και το λόγο, τη θρησκεία και την επιστήμη. Εκφράζει δηλαδή την ανάγκη της σκέψης να στραφεί προς μια προσέγγιση του πραγματικού περισσότερο επιστημονική και λιγότερο θεωρησιακή προκειμένου να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των νεότερων δεδομένων και αναγκών. 2 Πριν προχωρήσουμε όμως στην εξέταση της θεωρίας του Locke για την έννοια της ουσίας η οποία αποτελεί κεντρικό πρόβλημα για την ανάλυση της ανθρώπινης νόησης, μια και η γνωσιοθεωρία του ολοκληρώνεται με την κριτική που κάνει στην έννοια αυτή, θα πρέπει πρωτίστως να έχουμε υπόψη μας τις βασικές αρχές που θέτει ως θεμέλιο του συστήματός του, ως προς το γενικό πρόβλημα της φύσης και των ορίων της ανθρώπινης γνώσης, το οποίο και αποτελεί το αντικείμενο έρευνας του Δοκιμίου για την ανθρώπινη νόηση. 3 2 Βλ. Γ. Πλάγγεση, Ιστορία της Φιλοσοφίας, Θεσσαλονίκη 2005, σελ Βλ. Ν. Αυγελή, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 153

6 4 «Ρητός σκοπός του ήταν να ερευνήσει την καταγωγή, τη βεβαιότητα και την έκταση της ανθρώπινης γνώσης, καθώς και θεμέλια και τις διαβαθμίσεις της πεποίθησης, της γνώμης και της συγκατάθεσης». 4 Η γνωσιακή διαδικασία εξετάζεται μέσα από ένα πρίσμα εμπειρικό και γίνεται προσπάθεια υπέρβασης του δογματικού ορθολογισμού, που υποστηρίζει την a priori γνώση ορισμένων έμφυτων προτάσεων και αρχών στο πνεύμα. Ο νους - σε αντίθεση με ό,τι δίδασκε ο Descartes και οι καρτεσιανοί έρχεται στον κόσμο χωρίς κανένα απολύτως περιεχόμενο, είναι μια tabula rasa όπου εκ των υστέρων (a prosteriori) η εμπειρία εντυπώνει σιγά σιγά τις διάφορες ιδέες. Επομένως, μοναδική πηγή της γνώσης είναι η εμπειρία που έχουμε μέσα από την αίσθηση. «Αντίθετα με τον Descartes για τον οποίο οι έμφυτες ιδέες είναι πέρα από κάθε αμφιβολία, γιατί δίνονται μαζί με τη συνείδηση και ισχύουν ως αιώνιες αλήθειες, ο Locke κάνει αντικείμενο κριτικού ελέγχου τις ιδέες ακριβώς αυτές, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τέτοιες έμφυτες ιδέες δεν μπορούν να υπάρχουν και ότι η ψυχή κατά τη γέννησή της, είναι άγραφο χαρτί (tabula rasa) όπου η εμπειρία για πρώτη φορά θα εγγράψει αργότερα κάθε επιμέρους γνώση. Όλες, επομένως, οι ιδέες μας προέρχονται από την εμπειρία, η οποία είναι εξωτερική και εσωτερική: εξωτερική είναι αυτή που έχουμε μέσα από τα αισθητήρια όργανά μας και ονομάζεται sensation, και εσωτερική είναι η εμπειρία της 4 Βλ. R.S. Woolhouse, Φιλοσοφία της Επιστήμης, Β : Οι εμπειριστές, σελ. 121

7 5 εσωτερικής αίσθησης και ονομάζεται reflection (αμφιβολία, βούληση, πίστη)». 5 Για τον Locke, και στις δύο περιπτώσεις, το περιεχόμενο της νόησης είναι πάντοτε ιδέες. Ο,τιδήποτε σκεφτόμαστε ή ο,τιδήποτε βλέπουμε μπροστά μας δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια ιδέα μέσα στο νου μας. Εδώ η ιδέα ταυτίζεται με το αντικείμενο της αντίληψης, αλλά και με την ίδια την αντίληψη, όπως λέει στο Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση: «Ο,τιδήποτε συλλαμβάνει ο νους ο ίδιος, είτε είναι άμεσο αντικείμενο της αντίληψης, είτε της νόησης, αυτό το ονομάζω ιδέα». 6 Ακόμα, άμεσα επαφή δεν έχουμε με τα ίδια τα πράγματα, αλλά μόνον με τις ιδέες που αντιπροσωπεύουν. Έτσι η γνώση για τον Locke έχει χαρακτήρα καθαρά αντιπροσωπευτικό, αφού οι ιδέες αντιπροσωπεύουν τα διάφορα αντικείμενα από τον εξωτερικό κόσμο και τις ιδιότητές τους. Μια τέτοια όμως απάντηση περικλείει δυσκολίες για τη λύση του προβλήματος της γνώσης. μιας και αν συνέχιζε αυτή τη γραμμή ο Locke με απόλυτη συνέπεια, θα οδηγούνταν από τη μια σ ένα σκεπτικισμό, αφού θα δήλωνε την αδυναμία του νου να γνωρίσει σε τι ανταποκρίνονται οι ιδέες μας και από την άλλη να φτάσει στη βεβαιότητα του Berkeley για την ανυπαρξία οποιασδήποτε υλικής πραγματικότητας. Για να αποφύγει όμως αυτές τις συνέπειες, έκρινε απαραίτητο να κάνει κάποιες παρεκκλίσεις 5 Βλ. Ν. Αυγελή, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη σελ Βλ. J. Locke, An Essay concerning Human Understanding,Vol.I,Book II,κεφ.8,σελ.169.

8 6 τις οποίες και θα αναφέρουμε μια και είχαν καθοριστική επιρροή στη διαμόρφωση της θεωρία του για την ουσία. Η πρώτη λοιπόν από τις παρεκκλίσεις 7 που κάνει ο Locke, προκειμένου να αποφύγει τον απόλυτο σκεπτικισμό ως προς την πραγματική ύπαρξη των ιδιοτήτων των σωμάτων τις οποίες γνωρίζουμε μέσα από τις αισθήσεις και την δυνατότητα του νου να γνωρίσει, εάν και κατά πόσο οι ιδέες ανταποκρίνονται σε κάτι που πραγματικά υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από το υποκείμενο, αφορά τη διάκριση των ιδιοτήτων σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες, μια διάκριση που βρίσκουμε ήδη στο Δημόκριτο. Οι πρωτεύουσες ιδιότητες ανταποκρίνονται σε πραγματικές ιδιότητές των σωμάτων, όπως η μορφή, η στερεότητα, η κίνηση, ενώ τα χρώματα, οι ήχοι, οι οσμές αποτελούν τις ιδέες των δευτερευουσών ιδιοτήτων οι οποίες δεν έχουν κάποια αντίστοιχη πραγματική ιδιότητα, αλλά σχηματίζονται στο νου μας από την επίδραση των δυνάμεων που έχουν οι πρωτεύουσες ιδιότητες που προκαλούν μέσα μας τη δημιουργία διαφόρων αισθημάτων. Χρώματα, ήχοι οσμές, θα πάψουν να υπάρχουν αν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά μας. Το μόνο που θα μείνει είναι η μορφή, η στερεότητα, η κίνηση και άλλες πρωτεύουσες ιδιότητες. Οι ποιότητες λοιπόν που θεωρούνται πως είναι στα σώματα, είναι: Πρώτον, τέτοιες ώστε να είναι απόλυτα αχώριστες απ το σώμα, σ οποιαδήποτε κατάσταση κι αν βρίσκεται αυτό και τέτοιες που παρά όλες τις αλλοιώσεις και τις μεταβολές που το 7 Βλ. Δ. Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός, Ορθολογισμός, Εμπειρισμός, Θεωρίες της γνώσης, σελ

9 7 σώμα υφίσταται και παρά τις δυνάμεις που μπορούν να ασκηθούν πάνω σ αυτό, αυτό σταθερά τις διατηρεί και ενώ η αίσθηση σταθερά τις βρίσκει σε κάθε μέρος της ύλης, που έχει αρκετό όγκο για να γίνουν αντιληπτές και η διάνοια τις βρίσκει αχώριστες από κάθε μέρος της ύλης, ακόμα και αν αυτό το μέρος της ύλης έχει προέλθει από διαδοχικές διαιρέσεις και είναι πια τόσο μικρό που να μην μπορεί να γίνει αντιληπτό από τις αισθήσεις μας. Αυτές τις ονομάζω πρωταρχικές ή πρωτεύουσες ποιότητες του σώματος που παράγει απλές ιδέες σε μας, δηλαδή στερεότητα, έκταση, σχήμα, κίνηση ή ηρεμία και αριθμό. Δεύτερον, τέτοιες [ποιότητες] ώστε να μην είναι πράγματι τίποτα στα ίδια τα αντικείμενα παρά δυνάμεις για να παράγουν τα αντικείμενα διάφορα αισθήματα σε μας μέσω των πρωτευουσών ποιοτήτων τους, λ.χ. απ τον όγκο, το σχήμα, την υφή, και κίνηση των ανεπαίσθητων μερών τους, παράγουν χρώματα, ήχους, γεύσεις κτλ. Αυτές τις καλώ δευτερεύουσες ποιότητες... Ο Berkeley, 8 όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, άσκησε αυστηρή κριτική στην άποψη αυτή του Locke. Χρησιμοποιώντας τα ίδια επιχειρήματα του Locke προσπάθησε να αποδείξει ότι όχι μόνον οι δευτερεύουσες ιδιότητες δεν ανταποκρίνονται σε τίποτε που υπάρχει στον εξωτερικό κόσμο, αλλά ότι το ίδιο ισχύει και για τις πρωτεύουσες ιδιότητες. Και ότι όπως οι δευτερεύουσες ιδιότητες δεν μπορούν να υπάρχουν έξω από το νου, το ίδιο ισχύει και για τις πρωτεύουσες. 8 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, Εισαγωγή σελ

10 8 Η δεύτερη βασική παρέκκλιση του Locke 9 από την αρχική καθαρά εμπειρική τοποθέτηση είναι η παραδοχή των αφηρημένων ιδεών. Ενώ παραδέχεται προκειμένου να δώσει λύση στο γνωσιολογικό πρόβλημα _ ότι μοναδική πηγή της γνώσης είναι η αίσθηση, εσωτερική και εξωτερική, και άρα οι παραστάσεις που έχουμε για τον κόσμο των υλικών σωμάτων γεννιούνται μέσα μας διαμέσου των αισθήσεων, φτάνει όμως στη συνέχεια να παραδεχθεί ότι ο νους έχει τη δυνατότητα να σχηματίσει αφηρημένες ιδέες. «Για τον Locke η αφαίρεση είναι η σπουδαιότερη ικανότητα της εσωτερικής εμπειρίας που διακρίνει εξάλλου τον άνθρωπο από τα ζώα. Γνώρισμα των αφηρημένων ιδεών είναι η γενικότητα και καθολικότητά τους. Τόσο η μια όσο και η άλλη δεν ανήκουν στην πραγματική ύπαρξη των αντικειμένων, αλλά αποτελούν επινοήσεις και κατασκευές της νόησης πολύ χρήσιμες στο έργο της και αφορούν μόνον στα σημεία που μπορεί να είναι λέξεις ή ιδέες. Οι αφηρημένες ιδέες αποτελούν απλώς ένα σχήμα της νόησης μέσα στο οποίο τακτοποιούνται και κατατάσσονται σε ομάδες τα διάφορα αντικείμενα της γνώσης». 10 Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε ότι 11, παρόλο που ο Locke αποδέχεται τις αφηρημένες ιδέες, ωστόσο αυτό δε συνεπάγεται ότι δηλώνει ταυτόχρονα και πίστη στην πραγματικότητα του «καθόλου», διότι η βασική αρχή του Locke που αναφέρεται στις λέξεις ως σύμβολα των ιδεών και στις ιδέες ως εικόνες νοητικές συνεχίζει να έχει ισχύ. Στην 9 Βλ. John Locke, Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση, Βιβλίο ΙΙ, Κεφ. 8, παρ Bλ. Ν. Αυγελή, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Βλ. W. Windelband-H. Heimsoeth, Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Β τόμος, σελ 223.

11 9 πραγματικότητα o Locke, όπως οι περισσότεροι Άγγλοι φιλόσοφοι, ήταν οπαδός του νομιναλισμού. Κατά την νομιναλιστική άποψη οι γενικές παραστάσεις αποτελούν απλώς εσωτερικές πνευματικές καταστάσεις ή επακόλουθα. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Locke, έβλεπε τις γενικές έννοιες ως απλά ονόματα (nomina), χωρίς πραγματική ύπαρξη. Όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, ο Berkeley άσκησε κριτική στην άποψη του Locke για την ύπαρξη αφηρημένων ιδεών. 12 Σύμφωνα μ αυτή, εάν δεχθούμε την ύπαρξή τους, τότε θα πρέπει να δεχθούμε πως αυτές αναφέρονται σε κάτι, το οποίο δεν συλλαμβάνουμε άμεσα με τις αισθήσεις μας. Και επειδή ο,τιδήποτε μπορεί να γίνει γνωστό σ εμάς γίνεται μόνο μέσα απ τις αισθήσεις, για το λόγο αυτό θα πρέπει να παραδεχθούμε πως οι αφηρημένες ιδέες αναφέρονται σ ένα «άγνωστο κάτι τι, που δεν μπορεί κανείς να το δει, να το αγγίξει και να το γευτεί». κι αυτό άλλοι το ονομάζουν ουσία και άλλοι ύλη. Αυτό όμως, κατά τον Βerkeley, αποτελεί την πιο βαθιά ρίζα κάθε μορφής σκεπτικισμού, αφού από τη μια βεβαιώνει πως το πραγματικά είναι κάτι που δεν μπορεί να γίνει γνωστό, και από την άλλη μας λέει ότι η αλήθεια είναι η συμφωνία των ιδεών μας μ αυτό που μας είναι τελείως άγνωστο. Σ αυτό ακριβώς το σημείο συνίσταται η αμφιταλάντευση του Locke σχετικά με την έννοια της ουσίας. Από τη μια, θα έπρεπε να την απορρίψει τελείως, αν ήθελε να μείνει συνεπής στις αρχές του Εμπειρισμού, και απ την άλλη αφού παρέμενε υπό την επιρροή της Σχολαστικής φιλοσοφίας και 12 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, Εισαγωγή σελ

12 10 της θρησκείας, δεν μπορούσε να την απορρίψει μια κι η έννοια της ουσίας ήταν απαραίτητη για να στηρίξει τα δόγματά της όπως το δόγμα της ευχαριστίας, της ενσάρκωσης και της Αγίας Τριάδος. 13 Ωστόσο, παρόλο που δεν μπόρεσε να διαγράψει τελείως την έννοια της ουσίας, δεν μπόρεσε όμως και να την αναλύσει μ ένα τρόπο θετική, αφού δήλωσε ότι η ουσία είναι ένα άγνωστο κάτι τι, τοποθετημένη σε μια άγνωστη περιοχή και δεν θα μπορέσουμε ποτέ να την γνωρίσουμε Κριτική της έννοιας της ουσίας Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση του Locke για την ουσία, με την οποία ασχολείται κυρίως στο Βιβλίο ΙΙ του Δοκιμίου για την Ανθρώπινη Νόηση, θα ήταν χρήσιμο να δούμε τη σημασία που είχε ο όρος μέσα στη Σχολαστική φιλοσοφία έως το 17 ο αιώνα. Η Σχολαστική φιλοσοφία τοποθετούσε το σύνολό της πραγματικότητας μέσα σ ένα πλαίσιο δύο θεμελιωδών κατηγοριών: της ουσίας και του κατηγορήματος. Κάθε τι το οποίο είναι αληθινό είναι, είτε ουσία, είτε προσδιορισμός της, ιδιότητα δηλαδή ή κατηγόρημα. Μόνο που οι ιδιότητες είναι τα στοιχεία που συνιστούν μια έννοια, δεν κλείνουν μέσα τους τη δυνατότητα για ανεξάρτητη ύπαρξη, αλλά συνεπάγονται αυτομάτως μια απώτερη μορφή ύπαρξης, την ουσία από την οποία εξαρτώνται και στην οποία ανήκουν. Οι βασικές σημασίες που έχει η ουσία σαν μοναδικό θεμέλιο της πραγματικότητας μέσα στη σχολαστική φιλοσοφία είναι τρεις: 13 Βλ. D. J. O Connor, John Locke, N. York, 1966, σελ Βλ. J. Gibson, Locke s Theory of knowledge, Cambridge 1968, σελ. 190

13 11 1. Ουσία είναι η ens per se stans. Είναι δηλαδή αυτό το οποίο μπορεί να έχει ύπαρξη ανεξάρτητη και πραγματική και από το οποίο απορρέουν όλα τα άλλα, οι ιδιότητες, οι σχέσεις, τα συμβεβηκότα. Αυτή τη σημασία έδινε στην ουσία και ο Descartes, μόνο που δέχεται σε αντίθεση προς τη σχολαστική φιλοσοφία, πως οι ουσίες έχουν κατηγορήματα, «η σκέψη είναι το κατηγόρημα του νου και η έκταση κάθε υλικής οντότητας. Αναφέρει χαρακτηριστικά: Κάθε υπόσταση είναι μια κύρια ιδιότητα που συνιστά τη φύση ή την ουσία της και στην οποία αναφέρονται όλες οι άλλες της ιδιότητες. Έτσι, η έκταση σε μήκος, πλάτος και βάθος συνιστά τη φύση της σωματιδιακής υπόστασης, ενώ η σκέψη συνιστά τη φύση της σκεπτόμενης υπόστασης» Ουσία είναι αυτό, το οποίο έχει πάντοτε τη θέση υποκειμένου μέσα σε μία πρόταση. Εδώ βλέπουμε το λογικό ζεύγος υποκειμένου κατηγορούμενου να ταυτίζεται με το μεταφυσικό ζεύγος ουσίας συμβεβηκός, χωρίς να γίνεται καμία διάκριση. Αυτού του είδους η σύγχυση εισχωρεί πολλές φορές και μέσα στη σκέψη του Locke και τον εμποδίζει να ασκήσει ορθή και ξεκάθαρη κριτική στην έννοια της ουσίας. 3. Ουσία είναι quod substat accidentibus, 16 είναι αυτό το οποίο αποτελεί το υπόστρωμα ή το υποστήριγμα των ιδιοτήτων. Σ αυτή τη σημασία δίνει ο Locke τη μεγαλύτερη 15 Βλ. J Cottingham, Φιλοσοφία της επιστήμης, Α : οι ορθολογιστές, σελ Βλ. Δ. Σφενδόνη-Μέντζου,Πραγματισμός, Ορθολογισμός,Εμπειρισμός, Θεωρίες της γνώσης, σελ

14 12 βαρύτητα. Δέχεται την άποψη του Descartes ότι οι ιδιότητες και τα κατηγορήματα έχουν ανάγκη να στηριχθούν κάπου, σε κάποια ουσία και δέχεται επίσης, το δυαδικό σχήμα της πραγματικότητας του κόσμου που έγκειται στις δύο κατηγορίες της ουσίας και των προσδιορισμών της. Θεωρεί ότι η ύπαρξη της ουσίας είναι τόσο σίγουρη, όσο και η δική του ύπαρξη. Η έννοια της ουσίας αποτελεί κεντρικό πρόβλημα για την ανάλυση της ανθρώπινης νόησης που επιχειρεί ο Locke. Ο συλλογισμός με τον οποίο φτάνει στην έννοια της ουσίας θα λέγαμε ότι είναι ο εξής: «Με βάση το υλικό που έχουμε μέσα από τις αισθήσεις κάνουμε διάκριση στα πράματα και τις ιδιότητές τους. Λέμε ότι το μήλο λ.χ. είναι στερεό, κόκκινο, στρογγυλό κ.τ.λ. Εάν παραστήσουμε το μήλο με το γράμμα Μ και τις ιδιότητές του με Ψ 1, Ψ 2, Ψ 3, Ψ 4, Ψ 5, θα πούμε πως το Μ είναι Ψ 1-5. Αυτό μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα: (1) ότι το Μ δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα άθροισμα των ιδιοτήτων του, οπότε η πρότασή μας θα είναι είναι ταυτολογική (M-Ψ 2-5 ), (2) ότι το Μ είναι κάτι περισσότερο από το απλό άθροισμα των ιδιοτήτων του. Θα πρέπει δηλαδή, στην περίπτωση αυτή το Μ να ισούται με Ψ 1-5+Χ όπου το Χ δεν είναι ασφαλώς μία ιδιότητα που μπορεί να περιγραφεί με λέξεις, διότι τις ιδιότητες τις δηλώσαμε ήδη με Ψ 1-5. Συνεπώς, το Χ είναι κάτι το οποίο δεν μπορούμε να πούμε πως το γνωρίζουμε, εφόσον δεν είναι δυνατόν να το περιγράψουμε. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι βρίσκεται κάτω από την ομάδα των ιδιοτήτων που παρατηρούμε και τις

15 13 υποστηρίζει, είναι δηλαδή ένα substratum quod substat accidentibus». 17 Ο Locke το περιγράφει ως εξής: H ιδέα που έχουμε, στην οποία δίνουμε το γενικό όνομα «ουσία», δεν είναι τίποτα παρά το άγνωστο υποστήριγμα για κείνες τις ιδιότητες που βρίσκουμε ότι υπάρχουν και οι οποίες, φανταζόμαστε, ότι δεν μπορούν να υφίστανται χωρίς υφιστάμενο πράμα, χωρίς κάτι να τις υποστηρίζει αυτό το υπό-στήριγμα το ονομάζουμε ουσία, που σύμφωνα με την πραγματική σημασία της λέξης σημαίνει στέκω από κάτω ή υποστηρίζω (Substantia). 18 Θα πρέπει ωστόσο να προσέξουμε ότι στο παραπάνω απόσπασμα ο Locke αναφέρεται στη γενική έννοια της ουσίας, ενώ εκείνο κυρίως για το οποίο ενδιαφέρεται είναι η έννοια των ατομικών ουσιών, τόσο των σωματικών, όσο και των πνευματικών στις οποίες θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Ο Locke παρόλο που αναφέρεται στην έννοια της υπόστασης ως υπόβαθρο, ως φορέα των ιδιοτήτων, δεν ταυτίζει κατ ανάγκην την έννοια αυτή με ό,τι ονομάζουμε ουσία των πραγμάτων. Ο Locke σαφώς κάνει λόγο για την ουσία των πραγμάτων, στην οποία θα μπορούσαν να αναχθούν οι ιδιότητές τους, πίστευε όμως πως τα φυσικά αντικείμενα είναι προικισμένα με μια εσωτερική ή πραγματική δομή η οποία συνίσταται στα απειροελάχιστα υλικά σωματίδια που είναι προικισμένα με τις πρωτεύουσες ιδιότητες. Για να διακρίνει ο Locke την εσωτερική, 17 Βλ. Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός, Ορθολογισμός, Εμπειρισμός, Θεωρίες της γνώσης, σελ Βλ. J.Locke,An Essay Concerning Human Understanding,Vol.I,Book II,κεφ.23,σελ

16 14 πραγματική δομή ή ουσία των φυσικών αντικειμένων, την αντιδιαστέλλει προς ό,τι ονομάζει ονοματική ουσία, το δικαίωμα να φέρει κανείς ένα συγκεκριμένο όνομα. Οι ονοματικές ουσίες είναι δημιουργήματα του ανθρώπινου νου. Γιατί η ανθρώπινη γλώσσα είναι αυτή που συχνά αυθαίρετα, ταξινομεί τα αντικείμενα στον κόσμο σύμφωνα με διαφορετικά ονόματα ειδών. Αντίθετα, η πραγματική ουσία ενός πράγματος αφορά τη σύστασή του, την εσωτερική δομή του, από την οποία εξαρτώνται οι αισθητές του ιδιότητες, δηλαδή η ονοματική ουσία. Όπως είδαμε παραπάνω, ο Locke διακρίνει τη γενική έννοια της ουσίας από τις έννοιες των επιμέρους ουσιών, των συγκεκριμένων δηλαδή πραγμάτων (σωματικές ουσίες). Για τον Locke, η πραγματικότητα αναλύεται σε ατομικά στοιχεία που προέρχονται μόνο από τις αισθήσεις. Μέσω αυτών συλλαμβάνουμε ορισμένους συνδυασμούς απλών ιδεών, τους οποίους αποδίδουμε σε μία ουσία και έτσι φθάνουμε στην έννοια της ουσίας του ανθρώπου, του αλόγου, του δένδρου κ.τ.λ. Εδώ βέβαια πρέπει να επισημάνουμε ότι οι σύνθετες ιδέες των ουσιών, κατά τον Locke, περιέχουν εκτός από όλες αυτές τις απλές ιδέες, από τις οποίες αποτελούνται και τη συγκεχυμένη ιδέα ενός πράγματος στο οποίο ανήκουν και μέσα στο οποίο υπάρχουν. 19 Επειδή η γνώση μας δεν προκύπτει ποτέ άμεσα από τα ίδια πράματα, αλλά μόνο από ιδέες που τα αναπαριστούν και σχηματίζονται μέσα από τις 19 J.Locke,An Essay Concerning Human Understanding,Vol I,Book II,κεφ.23,σελ.393.

17 15 αισθήσεις γι αυτό και η ιδέα της ουσίας μένει σκοτεινή, γιατί δεν μπορούμε να την γνωρίσουμε άμεσα με την αίσθηση. 20 Στη συνέχεια ο Locke προχωρεί στη διάκριση τριών ειδών ιδεών 21 που συμβάλλουν στην δημιουργία των σύνθετων ιδεών των σωματικών ουσιών: 1. Οι ιδέες των πρωτευουσών ιδιοτήτων, τις οποίες γνωρίζουμε με τις αισθήσεις και υπάρχουν στα πράγματα ανεξάρτητα από εμάς. Τέτοιες είναι η μορφή, η κίνηση, ο όγκος και ο αριθμός. 2. Οι ιδέες των δευτερευουσών ιδιοτήτων, οι οποίες εξαρτώνται από τις πρώτες και δεν είναι παρά δυνάμεις που έχουν οι πρωτεύουσες ιδιότητες να προκαλούν την δημιουργία ορισμένων ιδεών στις αισθήσεις μας. 3. Οι δυνάμεις, παθητικές ή ενεργητικές, που έχει κάθε ουσία για να δεχθεί ή να προκαλέσει κάποια αλλαγή. Η ουσία λοιπόν κάθε πράγματος 22, σύμφωνα με την άποψη του Locke, δεν καθορίζεται μόνο από τις ιδιότητες της αλλά και από αυτό το οποίο κάνει. Έτσι π.χ. μέσα στη σύνθετη ιδέα του χρυσού βρίσκουμε ορισμένες ιδέες, οι οποίες είναι μόνο δυνάμεις, όπως η δύναμη να λιώνει ή η δύναμη να μην διαλύεται στο νερό κ.τ.λ. Αλλά ακόμα και τα χρώματα ή το βάρος δεν είναι τίποτε άλλο από δυνάμεις. Με τον ίδιο τρόπο ο Locke προσπαθεί να προσεγγίσει και την περιοχή των πνευματικών ουσιών: «Εκτός από τις 20 Ο.π. Vol I,Book II,κεφ.23,σελ Ο.π. Vol I,Book II,κεφ.23,σελ Ο.π. Vol I,Book II,κεφ.23,σελ

18 16 σύνθετες ιδέες μας που αναφέρονται στις υλικές αισθητές ουσίες, για τις οποίες μίλησα προηγουμένως, διαθέτουμε επίσης την ικανότητα να σχηματίζουμε τη σύνθετη ιδέα ενός άυλου πνεύματος. στο σχηματισμό της ιδέας αυτής φθάνουμε όταν συνθέσουμε τις απλές ιδέες που έχουμε πάρει από τις συνηθισμένες λειτουργίες του νου μας, όπως σκέψη, νόηση, βούληση, γνώση και τη δύναμη που προκαλεί την κίνηση». 23 Αφού, λοιπόν, γνωρίζουμε τις πνευματικές ουσίες με τον ίδιο τρόπο που γνωρίζουμε τις σωματικές, δεν μπορεί παρά να είναι και η ιδέα της πνευματικής ουσίας το ίδιο σκοτεινή όσο και της σωματικής. Ο Locke ομολογεί την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης να γνωρίσει τη φύση του υποκειμένου, που υπάρχει τόσο στην ύλη όσο και το πνεύμα. Και δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό, αλλά δηλώνει πως δεν είναι δυνατόν καν, εάν η σκεπτόμενη ουσία μας είναι πνεύμα, ή ύλη που έχει τη ιδιότητα να σκέπτεται. δεν θα καταφέρουμε, ίσως, ποτέ να γνωρίσουμε εάν (κάποιο απλό υλικό ον) έχει την ικανότητα να σκέπτεται ή όχι. διότι είναι αδύνατον να ανακαλύψουμε, εξετάζοντας μόνον τις δικές μας ιδέες, χωρίς τη συνδρομή της θείας αποκάλυψης, εάν ο παντοδύναμος Θεός έχει δώσει ορισμένα συστήματα ύλης, που έχουν την κατάλληλη προδιάθεση, την ικανότητα να αντιλαμβάνονται μέσα από τις αισθήσεις και να σκέπτονται, η εάν έχει ενώσει με τα συστήματα αυτά της ύλης μία σκεπτόμενη άϋλη ουσία Ο.π. Vol I,Book II,κεφ.23,σελ Ο.π. Vol I,Book II,κεφ.23,σελ.406.

19 17 «Η βασική αδυναμία του Locke 25 στο σημείο αυτό είναι ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει το πρόβλημα της πνευματικής ουσίας, εφόσον κινείται απόλυτα μέσα στο πλαίσιο του καθαρού εμπειρισμού. Προσπαθεί δηλαδή να συλλάβει την ουσία του πνεύματος από τις διάφορες εκδηλώσεις του, όπως σκέψη, νόηση, βούληση, γνώση και δύναμη να προκαλεί την κίνηση, με τον ίδιο τρόπο που προσεγγίζει τις υλικές ουσίες από τις ιδιότητές τους, όπως είναι το χρώμα, η γεύση, η οσμή κ.τ.λ.». Έτσι παρατηρεί: η ουσία του πνεύματος είναι άγνωστη σε μας, όπως και η ουσία του σώματός μας είναι επίσης άγνωστη. Έχουμε ιδέες σαφείς και ευκρινείς από δύο πρώτες ποιότητες ή ιδιότητες του σώματός μας που είναι η συνάφεια των στερεών μερών και η ώθηση. επίσης γνωρίζουμε στο πνεύμα δύο πρώτες ποιότητες ή ιδιότητες, για τις οποίες έχουμε ιδέες σαφείς και ευκρινείς, δηλαδή τη σκέψη και τη δύναμη του δραν, για να αρχίζουμε ή να σταματούμε διάφορες σκέψεις ή διάφορες κινήσεις δεν βλέπω γιατί δεν θα μπορούσαμε να παραδεχθούμε ακριβώς τόσο την ύπαρξη ενός πράγματος που σκέπτεται χωρίς να είναι στερεό, δηλαδή που να είναι άυλο, όσο και την ύπαρξη ενός πράματος στερεού, που δεν σκέπτεται, δηλαδή της ύλης, και ειδικά αφού δεν είναι δυσκολότερο να καταλάβουμε, πως η σκέψη θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς ύλη, απ όσο να καταλάβουμε, πως η ύλη θα μπορούσε να 25 Βλ. Σφενδόνη Μέντζου, Πραγματισμός, Ορθολογισμός, Εμπειρισμός, Θεωρίες της γνώσης, σελ. 8.

20 18 σκεφθεί. Γιατί από τη στιγμή που θα θελήσουμε να προχωρήσουμε πέρ απ αυτές τις απλές ιδέες που έχουμε απ την αίσθηση και απ την ενδοσκόπηση, και να διεισδύσουμε πιο πέρα μέσα στη φύση των πραγμάτων, πέφτουμε αμέσως στη σύγχυση και την ασάφεια, σε μπερδέματα και δυσκολίες, και δεν μπορούμε ν αποκαλύψουμε τίποτε πιο πέρα παρά μόνο τη δική μας τύφλωση και άγνοια. 26 Ο Locke καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι πνευματικές ουσίες θα παραμείνουν σε μας ως κάτι άγνωστο όπως και η ουσία των υλικών σωμάτων. Βέβαια, η υπόθεση του Locke ότι πέρα από τις παραστάσεις των αισθήσεών μας, υπάρχει μία υλική υπόσταση, πάνω στην οποία εδράζονται οι ποιότητες στις οποίες αντιστοιχούν οι ιδέες, αντιφάσκει με τη θεωρία του εμπειρισμού που ενστερνίστηκε. Σύμφωνα με την υπόθεσή του, σε κάθε αισθητό πράγμα θα πρέπει να διακρίνουμε την υλική υπόσταση από τις ποιότητές του. Σύμφωνα όμως με τη θεωρία του εμπειρισμού, για ό,τι δικαιολογούμαστε να μιλήσουμε είναι οι ιδέες. Παρ όλα αυτά ο Locke, μολονότι η ουσία, όπως ο ίδιος την παρουσιάζει, βρίσκεται έξω από το πλέγμα των ιδεών μας, μιλάει για αυτήν. Ο Berkeley απ την άλλη αποκήρυξε μεν την υλική υπόσταση, την οποία εισηγήθηκε ο Locke, αλλά αντ αυτής πρότεινε μία άλλη, την πνευματική υπόσταση κατά τον Berkeley, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, ο νους εντός του οποίου βρίσκονται οι ιδέες μας, δεν είναι επίσης μια ιδέα, αλλά είναι κάτι διαφορετικό από αυτές, είναι η 26 John Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Vol.I,Book II,κεφ.23,σελ

21 19 πνευματική υπόσταση, πάνω στην οποία οικοδομούνται οι ιδέες, που σχηματίζουμε μέσω των αισθήσεών μας.

22 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΟΝ G.BERKELEY Ο Berkeley, όπως και ο Locke και ο Hume, ανήκει στους μεγάλους Άγγλους εμπειριστές στοχαστές του 18 ου αιώνα, φορείς του νεότερου πνεύματος του Διαφωτισμού της εποχής του. Ο Berkeley κατέχει ξεχωριστή θέση μέσα στην ιστορία της νεωτερικής φιλοσοφίας: επιβεβαιώνει τη ρήξη με τον καρτεσιανισμό που εγκαινίασε ο Malebranche και ανοίγει το δρόμο στο Hume. «Να πώς το λέει αυτό ο Γουίλις Ντόνεϊ 27, ένας από τους επιφανέστερους μελετητές του: Ο Berkeley είναι ένας κολοβός Descartes (an amputated Descartes) αφού εξαλείφει την ύλη, και ο Hume θα κάνει για την πνευματική υπόσταση ό,τι έκανε ο Berkeley για τη σωματική υπόσταση». Η φιλοσοφία του Berkeley θα σημάνει τη στροφή ενάντια στο κοσμοείδωλο που είχε αναπτυχθεί από τον 17 ο αιώνα, η κλασική έκφραση του οποίου βρίσκεται στο Δοκίμιο του Locke. Χωρίς να απορρίπτει τη μεθοδολογία και τα ενδιαφέροντα της «νέας φιλοσοφίας», ο Berkeley πίστευε ότι, υπερασπίζοντας τόσο πολύ τον υλισμό, η φιλοσοφία πήρε εσφαλμένο δρόμο. «Θεωρούσε ότι η παραμικρή παραχώρηση στον υλισμό ήταν ήδη μεγάλη και κάθε στοιχείο υλισμού αναπόφευκτα οδηγούσε στο σκεπτικισμό και αθεϊσμό. Σε μια γνήσια προσπάθεια να καταδείξει τη σημασία του Θεού μέσα στο σχήμα των πραγμάτων, ο Berkeley αποπειράθηκε να ξαναχτίσει τη «νέα φιλοσοφία» στα περισσότερο σταθερά 27 Βλ. Ζ. Μ. Μπενιέ, Ιστορία της Νεωτερικής και Σύγχρονης Φιλοσοφίας, Αθήνα 1999, σελ. 201.

23 21 θρησκευτικά θεμέλια του απόλυτου και ολοσχερούς ιμματεριαλισμού» 28. Τις βασικές φιλοσοφικές του απόψεις ο Berkeley τις ανέπτυξε σε δύο βιβλία που δημοσίευσε στα 1710 και 1713 αντίστοιχα. Πρόκειται για την Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης και τους Τρεις Διαλόγους μεταξύ Ύλα και Φιλόνου, στα οποία επιχειρεί να απαντήσει στο προβλήματα που συνδέονταν με τη σχέση θρησκείας και επιστήμης και σε εκείνα που είχαν σχέση με τις διάφορες μορφές αμφισβήτησης και σκεπτικισμού, απιστίας και αθεϊσμού που κατά τη γνώμη του απειλούσαν τα θεμέλια της χριστιανικής πίστης. Κύριος στόχος, λοιπόν του Berkeley, αν και η όλη ανάπτυξη του έργου του έχει ως αντικείμενο το πρόβλημα της γνώσης, είναι κατά βάθος να σώσει τη θρησκεία και για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να καταστραφεί ο υλισμός. Ο Berkeley ξεκίνησε από το δρόμο που είχε ανοίξει ο Locke, του οποίου θεωρείται άμεσος διάδοχος. Το σχέδιο του Berkeley ήταν πολύ θαρραλέο, αφού θα υποστήριζε όχι ότι δεν ξέρουμε πως η υλική ουσία υπάρχει, αλλά ότι ξέρουμε πως δεν υπάρχει. Με αυτόν τον τρόπο ο ματεριαλισμός θα εξουδετερωνόταν, αφού το στήριγμά του θα είχε καταστραφεί, αλλά και ο σκεπτικισμός θα κατέρρεε, αφού δεν θα υπήρχε πια η κρυμμένη πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται η αμφιβολία του. Το μόνο που θα έμενε στον κόσμο, θα ήταν τα πνεύματα από τη μια και οι ιδέες μας από την άλλη και η αιτία αυτών, που δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από το Θεό, μέσα στον οποίο υπάρχουν και δημιουργούνται κάθε λεπτό. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της αϋλοκρατικής θεωρίας, μέσα στην οποία ήθελε να τονίσει την ύπαρξη μιας αδρανούς, μη 28 Βλ. R.S. Woolhouse, Φιλοσοφία της Επιστήμης, Β : Οι εμπειριστές, σελ. 169.

24 22 σκεπτόμενης υλικής ουσίας, είναι ότι καταστρέφει την έννοια της σωματικής ουσίας. Δεν μπορεί να υπάρξει στον κόσμο τίποτα άλλο εκτός από τα ενεργητικά πνεύματα που αντιλαμβάνονται και βούλονται και από τα παθητικά, αισθητά πράγματα, τις ιδέες, τα οποία αποτελούν το αντικείμενο της αντίληψης των πρώτων. Επομένως, ο Berkeley πιστεύει ότι το αντιληπτό αντικείμενο αποτελεί tertium quid ανάμεσα στο νου και μια οντότητα, άγνωστης φύσης και αμφίβολης ύπαρξης και αποδέχεται από τους δύο καρτεσιανούς κόσμους, που είναι η νόηση (Res cogitans) και η έκταση (Res extensa), μόνο τον πρώτο ως πραγματικό 29. Όλα τα πράγματα, από τα οποία αποτελείται ο εξωτερικός κόσμος της εμπειρίας, δεν είναι τίποτα άλλο από ιδέες. Έτσι, βρίσκει ο Berkeley έναν τρόπο να βγάλει από τη μέση την υλική πραγματικότητα. 1. Ο Locke και η κριτική του Berkeley Η σπουδαιότητα του Berkeley στη φιλοσοφία βασίζεται κυρίως στην κριτική του στον Locke. Οι κύριες κριτικές αναλύσεις του εστιάζουν σε τρεις ενότητες: τη διάκριση μεταξύ πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων, την έννοια των αφηρημένων γενικών ιδεών και την έννοια της υλικής υπόστασης. Ο Berkeley επιχειρεί να αποδείξει ότι το μοναδικό αντικείμενο της γνώσης είναι οι ιδέες. Την προσπάθειά του αυτή τη στηρίζει στις βάσεις που είχε θέσει ήδη ο Locke, ο οποίος είχε αφήσει μια διέξοδο με την διάκριση που έκανε ανάμεσα στις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες. Συνοπτικά, σύμφωνα με τον Locke, όπως ήδη προαναφέρθηκε, το μοναδικό περιεχόμενο του νου μας 29 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, Εισαγωγή σελ

25 23 είναι οι ιδέες, είτε αυτές προέρχονται από την εξωτερική αίσθηση (sensation αντικειμενικός κόσμος), είτε προέρχονται από την εσωτερική αίσθηση (reflection) που μας τροφοδοτεί με ιδέες από τον εσωτερικό μας κόσμο. Οι ιδέες είναι σύμβολα των ιδιοτήτων των διαφόρων αντικειμένων που έχουν προκύψει αφαιρετικά και έχουν χαρακτήρα καθαρά αντιπροσωπευτικό. Επειδή όμως ελλοχεύει ο κίνδυνος σκεπτικιστικού ολισθήματος (όπως π.χ. στην ιδέα της ουσίας), ο Locke, για να τον αποφύγει, στηρίζεται στη διάκριση πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων. Οι πρωτεύουσες ιδιότητες των σωμάτων ανταποκρίνονται σε πραγματικές ιδιότητες των σωμάτων: ιδιότητες όπως χρώματα, ήχοι, οσμές, δεν έχουν την αντίστοιχη πραγματική ιδιότητα, αλλά είναι υποκειμενικές (σχηματίζονται στο νου μας υπό την επίδραση δυνάμεων που έχουν οι πρωτεύουσες ιδιότητες να προκαλούν μέσα μας τη δημιουργία διαφόρων αισθημάτων). Άρα, ο Locke υποστηρίζει ότι οι δευτερεύουσες ιδιότητες δεν υπάρχουν, αν δεν είναι αντιληπτές. Ο Berkeley χρησιμοποιεί τα ίδια ακριβώς επιχειρήματα του Locke για να αποδείξει, όμως, ότι όχι μόνον οι δευτερεύουσες ιδιότητες δεν ανταποκρίνονται σε τίποτε που υπάρχει στον εξωτερικό κόσμο, αλλά ότι το ίδιο ισχύει και για τις πρωτεύουσες ιδιότητες, και συνεπώς όλες οι ιδιότητες έχουν υποκειμενικό χαρακτήρα. [Τώρα, εάν είναι σίγουρο, πως οι αρχικές ιδιότητες είναι αδιάσπαρτα ενωμένες με τις άλλες αισθητές ιδιότητες και δεν υπάρχει η δυνατότητα, ακόμη και μέσα στη σκέψη, να αφαιρεθούν από τις δεύτερες, βγαίνει ολοφάνερα το συμπέρασμα, πως υπάρχουν μόνο στη νόηση. Αλλά θα ήθελα να σκεφτεί ο καθένας και να δοκιμάσει, εάν μπορεί, με οποιαδήποτε αφαίρεση που θα

26 24 κάνει με την σκέψη του, να συλλάβει την έκταση και την κίνηση ενός σώματος χωρίς όλες τις άλλες αισθητές ιδιότητες]. Από τη δική μου πλευρά, βλέπω καθαρά πως δεν έχω τη δύναμη να σχηματίσω την ιδέα ενός σώματος εκτεταμένου και κινούμενου, χωρίς να του δώσω και κάποιο χρώμα ή άλλη αισθητή ιδιότητα, την οποία αναγνωρίζουν πως υπάρχει μόνον μέσα στη νόηση. Με λίγα λόγια, η έκταση, η μορφή, η κίνηση, όταν τις αφαιρέσουμε από τις άλλες ιδιότητες, είναι ακατανόητες. Εκεί λοιπόν που βρίσκονται οι άλλες αισθητές ιδιότητες, εκεί πρέπει επίσης να υπάρχουν και αυτές, δηλαδή μέσα στη νόηση και πουθενά αλλού 30. Κατά τον Berkeley, δεν μπορούμε να σχηματίσουμε παράσταση των πρωτευουσών ιδιοτήτων χωρίς τις δευτερεύουσες ιδιότητες. Οι ιδέες των πρωτευουσών ιδιοτήτων ανεξάρτητα από τις δευτερεύουσες ποιότητες θα ήταν αφηρημένες ιδέες που κατά τον Berkeley δεν υπάρχουν. Η έκταση, λοιπόν, που υπάρχει έξω από τη νόηση δεν είναι ούτε μεγάλη, ούτε μικρή, η κίνηση ούτε γρήγορη, ούτε αργή, δηλαδή δεν είναι τίποτε απολύτως. Αλλά θα μου πείτε ότι την έκταση την παίρνουμε σαν γενική έννοια όπως επίσης και την κίνηση. Έτσι βλέπουμε σε πόσο μεγάλο βαθμό εξαρτάται το δόγμα για την ύπαρξη εκτεταμένων, κινούμενων ουσιών έξω από τη νόηση, από αυτήν την παράξενη θεωρία των αφηρημένων ιδεών Ο.π. παρ. 10, σελ Ο.π. παρ. 11, σελ

27 25 2. Esse est percipi Κατά τον Berkeley 32, εφόσον το άμεσα δεδομένο είναι μόνο οι παραστάσεις μας, όλη η εμπειρία μας είναι εσωτερική εμπειρία. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, δεν πρέπει να πάμε από τα πράγματα στις ιδέες, αλλά από τις ιδέες στα πράγματα, αφού τα πράγματα δεν αποτελούν αντικείμενο της αντίληψης. Αυτό που μπορεί ο καθένας μας να αντιληφθεί, είναι μόνο η δέσμη των αισθητών ποιοτήτων, την οποία προσδιορίζει για πρακτικούς λόγους γλωσσικά. Έτσι, λοιπόν, με το όνομα «μήλο» δηλώνεται το χρώμα, η γεύση, η οσμή, η μορφή δηλαδή κάποια ορισμένα αισθήματα, τα οποία εκλαμβάνουμε ως ξεχωριστό πράγμα και τους δίνουμε το όνομα του φρούτου αυτού στη συγκεκριμένη περίπτωση, ενώ άλλες δέσμες παραστάσεων δηλώνονται με διαφορετικά ονόματα. Εφόσον τα πράγματα δεν είναι τίποτα παραπάνω από δέσμες παραστάσεων το «είναι» τους ταυτίζεται με τον τρόπο που γίνονται αντιληπτά διαμέσου των αισθήσεων (esse est percipi). Οι ιδέες κατά τον Berkeley υπάρχουν μόνο στο μέτρο που γίνονται αντιληπτές από ένα υποκείμενο. Ο κόσμος της εμπειρίας είναι ο πραγματικός και δεν βρίσκει το λόγο της επινόησης ενός δεύτερου κόσμου αποτελούμενου από σωματικές ουσίες, αφού δεν θα συμβάλλει με κανένα τρόπο στη διεύρυνση της γνώσης μας. Αναφέρει χαρακτηριστικά: Και (κατά τη γνώμη μου) δεν είναι λιγότερο φανερό ότι τα διάφορα αισθήματα ή ιδέες που τυπώνονται στην αίσθηση, όπως και είναι αναμεμιγμένα και συνδυασμένα μεταξύ τους(ο,τιδήποτε δηλαδή αντικείμενα κι αν συνθέτουν) δεν μπορούν να υπάρχουν με κανέναν άλλο τρόπο, παρά μόνο μέσα σε μια νόηση που τα αντιλαμβάνεται. Νομίζω πως αυτό μπορεί να το γνωρίσει 32 Βλ. Ν. Αυγελή, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 365.

28 26 ενορατικά οποιοσδήποτε δώσει προσοχή σ αυτό το οποίο σημαίνει το ρήμα υπάρχω, όταν αποδίδεται με αισθητά πράγματα. Το τραπέζι πάνω στο οποίο γράφω, λέω πως υπάρχει: αυτό σημαίνει πως το βλέπω και το αισθάνομαι. Και αν βρισκόμουν έξω από το γραφείο μου θα έλεγα πώς υπάρχει, εννοώντας μ αυτό πως, εάν ήμουν μέσα στο γραφείο μου, θα μπορούσα να το αντιληφθώ ή πως κάποιο άλλο πνεύμα είναι γεγονός πως το αντιλαμβάνεται]. Υπήρξε κάποια οσμή, αυτό σημαίνει πως κάποιος τη μύρισε. υπήρξε ένας ήχος, αυτό σημαίνει πως κάποιος τον άκουσε. υπήρξε ένα χρώμα, μια μορφή, και έγινε αντιληπτό με την όραση ή την αφή. Αυτό είναι όλο κι όλο που μπορώ να καταλάβω με αυτές τις παρόμοιες εκφράσεις. Διότι όσο γι αυτά που λέγονται για την απόλυτη ύπαρξη μη σκεπτόμενων πραγμάτων, η οποία δεν έχει κάποια σχέση με τη λειτουργία μέσα από την οποία γίνονται αντιληπτά, μου φαίνονται τελείως ακατανόητα. Το esse τους είναι percipi και δεν είναι δυνατόν να έχουν καμία ύπαρξη έξω από την νόηση ή τα σκεπτόμενα πράγματα που τα αντιλαμβάνονται 33. Καταλήγει λοιπόν ο Berkeley στη βασική αρχή της θεωρίας του, σύμφωνα με την οποία είναι αδύνατο να υπάρχει ένα αισθητό αντικείμενο χωρίς να γίνεται αντιληπτό. Δεν υπάρχει λοιπόν για τον Berkeley λόγος να πιστεύουμε, όπως ο Locke, ότι οι ιδέες στηρίζονται σε ένα άγνωστο «κάτι τι» που κανείς δεν μπορεί να δει, να αγγίξει, να γευτεί. Αυτό το άγνωστο «κάτι τι» δεν μας το δίνουν οι αισθήσεις μας άμεσα, αλλά είναι αναγκαία η λειτουργία της αφαίρεσης για να φτάσουμε σε αυτό. 33 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, παρ. 3, σελ

29 27 Ο εμπειρισμός του Locke, απογυμνωμένος από τα χαρακτηριστικά στα οποία εναντιώθηκε ο Berkeley, μετατρέπεται σε μια μοναδική μορφή ιδεαλισμού. Η θεωρία του αντικατέστησε το ρεαλιστικό δυϊσμό με την αποδοχή της ύπαρξης δύο αρχών, μιας που νοεί, δηλαδή του πνεύματος, και μιας που δημιουργεί, δηλαδή του απόλυτου, του Θείου, η ύπαρξη του οποίου αποκλείει κάθε είδους υλική πραγματικότητα. Ο Berkeley, στην εισαγωγή του έργου του Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, αρχίζει την κριτική του στον ματεριαλισμό με μια επίθεση στο γενικό δόγμα των αφηρημένων ιδεών. Σύμφωνα με τη θεωρία της γλώσσας του Locke, οι λέξεις έχουν νόημα επειδή συμβολίζουν ιδέες, και οι γενικές λέξεις όπως τα είδη, αντιστοιχούν σε αφηρημένες γενικές ιδέες. Η ικανότητα του ανθρώπου να σχηματίζει αφηρημένες γενικές ιδέες, αποτελεί λειτουργία η οποία τον διαφοροποιεί από τα ζώα. Κατά την νομιναλιστική αυτή άποψη 34, οι γενικές παραστάσεις αποτελούν απλώς εσωτερικές, πνευματικές καταστάσεις ή επακόλουθα, διαμέσου της επενέργειας των σημείων και ιδιαίτερα της γλώσσας. Χάρη στην αυθαίρετη σύνδεσή τους με επιμέρους τμήματα του παραστατικού υλικού, τα σημεία αυτά κατορθώνουν αφενός, να αποσπούν τα επιμέρους από το ευρύτερο σύμπλεγμα στο οποίο ανήκαν αρχικά και αφετέρου, να ενεργοποιούν τις παραπέρα λειτουργίες με τις οποίες, τέτοια απομονωμένα και πάγια συνειδησιακά περιεχόμενα, συσχετίζονται, λογικά, το ένα με το άλλο. Έτσι, λοιπόν, στον Locke, η λογική ταυτίζεται με τη θεωρία των σημείων, τη «σημειωτική». 34 Βλ. Θ. Πελεγρίνη, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά γράμματα, 2005, σελ. 612.

30 28 Ο Berkeley 35, δεν αρκέστηκε να διακηρύξει ότι το να θεωρούμε τις αφηρημένες ιδέες ως κάτι το πραγματικό αποτελεί την πιο παράδοξη πλάνη της μεταφυσικής αλλά αρνιόταν, όπως οι πιο ακραίοι νομιναλιστές του Μεσαίωνα, την ύπαρξη τέτοιων αφηρημένων εννοιών ακόμα και μέσα στο πνεύμα. Υποστήριζε, λοιπόν, ότι η απατηλή αυτή εντύπωση δημιουργείται από το χαρακτηρισμό των ιδεών διαμέσου των λέξεων. Ενώ στην πραγματικότητα με το λεκτικό αυτό χαρακτηρισμό σκεπτόμαστε την αισθητηριακή παράσταση ή τη δέσμη των αισθητηριακών παραστάσεων που αρχικά έδωσαν την αφορμή για τη διαμόρφωσή του. Κάθε προσπάθεια να σκεφτούμε το αφηρημένο μόνο του, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία εξαιτίας της αισθητηριακής παράστασης η οποία αποτελεί το μοναδικό περιεχόμενο της πνευματικής δραστηριότητας. Γιατί και οι αναμνηστικές παραστάσεις ή οι επιμέρους παραστάσεις που αποσπώνται από αυτές δεν έχουν κανένα άλλο περιεχόμενο πέρα από τις αρχικές αισθητηριακές εντυπώσεις αφού μια ιδέα δεν μπορεί να απεικονίζει τίποτε άλλο παρά μόνο μία άλλη ιδέα. Επομένως, κατά τον Berkeley, οι αφηρημένες ιδέες είναι πλάσμα «σχολαστικό». Στην πραγματικότητα η πνευματική δραστηριότητα περιλαμβάνει μόνο αισθητηριακές παραστάσεις για τα επιμέρους και καθώς ο λεκτικός χαρακτηρισμός είναι ο ίδιος, μερικές από τις ατομικές παραστάσεις μπορούν να αντιπροσωπεύουν άλλες, όμοιες με αυτές. Τέτοια αντιπροσωπευτική σημασία έχουν λ.χ. οι μαθηματικές έννοιες. Ο Berkeley επιλέγει από το Δοκίμιο του Locke πολλές διαφορετικές θεωρίες για το νόημα των γενικών όρων. Σύμφωνα, με την αναπαραστατική πραγματοκρατία για την αντίληψη η γενική 35 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, κεφ. 5, σελ. 68.

31 29 ιδέα είναι μια επιμέρους ιδέα που έχει καταστεί γενική γιατί αντιπροσωπεύει όλα όσα ανήκουν σε ένα είδος με τον ίδιο τρόπο που ο δάσκαλος γεωμετρίας σχεδιάζει ένα συγκεκριμένο τρίγωνο για να αναπαραστήσει όλα τα τρίγωνα. Σύμφωνα με μια άλλη, την αφαιρετική, η γενική ιδέα είναι μια επιμέρους ιδέα που περιέχει μόνο ό,τι είναι κοινό σε όλα τα επιμέρους του ίδιου είδους. η αφαιρετική ιδέα για τον άνθρωπο εξαλείφει 36 ό,τι είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό του Πέτρου, του Ιακώβου, του Ιωάννη και διατηρεί μόνον ό,τι είναι κοινό και στους τρεις: το χρώμα, όχι όμως κάποιο συγκεκριμένο χρώμα, το ανάστημα, όχι όμως κάποιο συγκεκριμένο ανάστημα, κ.ο.κ. Στόχος του Berkeley είναι ένα συγκεκριμένο απόσπασμα, όπου ο Locke συνδυάζει στοιχεία και από τις δύο θεωρίες και εξηγεί ότι χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και δεξιότητα για να σχηματιστεί η γενική ιδέα του τριγώνου «γιατί δεν πρέπει να είναι ούτε οξυγώνιο ή αμβλυγώνιο, ούτε ορθογώνιο, ισόπλευρο ή ισοσκελές, ούτε σκαληνό. αλλά όλα αυτά μαζί και συγχρόνως τίποτα από αυτά» 37. Και συνεχίζει στην κριτική του: «Η ιδέα ενός ανθρώπου όπως εγώ τη σχηματίζω πρέπει να είναι ή ενός λευκού ή ενός μαύρου, ή ενός καστανόξανθου, ενός ευθυτενούς, ή ενός κυρτού, ενός ψηλού, ή ενός κοντού, ή ενός μέτριου αναστήματος ανθρώπου. Αδυνατώ, όσο και αν σκεφτώ, να συλλάβω την αφηρημένη ιδέα» 38. Όπως ο Locke, έτσι και ο Berkeley, λέγοντας ιδέα, εννοεί αδιακρίτως αισθητηριακή εμπειρία, εικόνα, δευτερεύουσα ποιότητα, ή έννοια. Δεν είναι σαφές αν η κριτική του ανήκει στη λογική ή στην ενδοσκοπική ψυχολογία. Αυτό που όντως φαίνεται 36 Ο.π. σελ Ο.π., σελ Ο.π., σελ. 50.

32 30 σαφές είναι ότι στο σημείο αυτό διαφωνεί όχι με τη μετάβαση από την εικόνα στην έννοια, αλλά με την περιγραφή καθαυτή της εικόνας. Ο Berkeley φαίνεται να κάνει λάθος, όταν αρνείται τη δυνατότητα αφηρημένων εικόνων, μιας και οι νοητικές εικόνες δεν χρειάζεται να έχουν όλες τις ιδιότητες εκείνου το οποίο απεικονίζουν, όπως κι ένα πορτραίτο δεν χρειάζεται να απεικονίζει όλα τα χαρακτηριστικά του μοντέλου. Ένα πατρόν φορέματος δεν χρειάζεται να προσδιορίζει το χρώμα του φορέματος, παρόλο που κάθε πραγματικό φόρεμα πρέπει να έχει συγκεκριμένο χρώμα. Η νοητική εικόνα ενός φορέματος που δεν έχει συγκεκριμένο χρώμα είναι εξίσου προβληματική με ένα μη συγκεκριμένο σχέδιο φορέματος. Θα υπήρχε στην πραγματικότητα κάτι το παράδοξο σε μια εικόνα που θα είχε όλα τα χρώματα και ταυτόχρονα κανένα χρώμα, όπως το τρίγωνο του Locke, που είχε όλα τα σχήματα και συγχρόνως κανένα σχήμα. Ο Kenny 39 αναφέρει χαρακτηριστικά: «ο Berkeley ορθώς πιστεύει ότι μπορεί κανείς να διαχωρίσει την τέλεια γνώση της γλώσσας από την κατοχή αφηρημένων γενικών εικόνων. κάνει όμως λάθος που πιστεύει ότι ο τρόπος με τον οποίο τα ονόματα έχουν νοήματα είναι το ότι σημαίνουν αδιακρίτως έναν μεγάλο αριθμό επιμέρους ιδεών. Από τη στιγμή που η κατοχή εννοιών διαφέρει από την καπηλεία εικόνων, οι νοητικές εικόνες καθίστανται φιλοσοφικά ασήμαντες. Η απεικόνιση δεν είναι περισσότερο απαραίτητη για τη σκέψη από όσο είναι οι εικονογραφήσεις για ένα βιβλίο. Δεν είναι οι εικόνες μας αυτές που εξηγούν την κατοχή εκ μέρους μας των εννοιών. οι έννοιές μας είναι αυτές που αποδίδουν νόημα στις εικόνες μας». 39 Βλ. A. Kenny, Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Αθήνα 2005, σελ. 200.

33 31 Ο Berkeley 40 υποστηρίζει, πως αν δεχθούμε πως πράγματι υπάρχουν αφηρημένες ιδέες, τότε θα πρέπει να δεχθούμε ότι αντικείμενο του νου δεν είναι μόνο οι αισθητές ιδιότητες, αλλά και άλλα πράγματα που δεν γίνονται αντιληπτά και επομένως αποτελούν μια άγνωστη πραγματικότητα ξέχωρη από τις ιδέες. Έτσι οδηγούμαστε σε μια νέα περιοχή, σε μια νέα σύλληψη της πραγματικότητας, ξέχωρη από αυτήν που αντιλαμβανόμαστε άμεσα. Πάνω σε μια τέτοια αντίληψη στηρίζεται η θεωρία που πρεσβεύει ότι η αλήθεια συνίσταται στη συμφωνία των ιδεών μας με την πραγματικότητα, η οποία είναι διαφορετική από τις ιδέες και επομένως άγνωστη σε εμάς. Τότε, όμως, έχουμε το δικαίωμα να αναρωτηθούμε: πώς είναι δυνατόν να ξέρουμε, αν και πότε οι ιδέες μας συμφωνούν με αυτή την άγνωστη πραγματικότητα που άλλος την ονομάζει ουσία και άλλος ύλη; Μ αυτόν τον τρόπο, φτάνουμε στην άρνηση της ύλης, ρίζας κάθε μορφής σκεπτικισμού εφόσον, από τη μια μεριά η ύπαρξή της βεβαιώνει, πως το πραγματικό είναι κάτι που δεν μπορεί να γίνει γνωστό, και από την άλλη μας λέει πως η αλήθεια είναι η συμφωνία των ιδεών μας μ αυτό που είναι τελείως άγνωστο. 3. Κριτική της έννοιας της ουσίας Ο Berkeley, βασισμένος στον ακραίο νομιναλισμό του, δίνει τέλος στο πρόβλημα της γνώσης των υλικών σωμάτων αποσυνθέτοντας την έννοια της υλικής ουσίας. Ύστερα από την κατάργηση της διάκρισης των ποιοτήτων σε πρωτογενείς και δευτερογενείς, ένα μέρος από το σύμπλεγμα των ιδεών που η 40 Βλ. G. Berkeley, Πραγματεία πάνω στις αρχές της ανθρώπινης γνώσης, Εισαγωγή σελ. 15.

34 32 αισθητηριακή αντίληψη μας το παρουσιάζει ως σώμα έπρεπε να αποχωριστεί και ένα άλλο μέρος να διατηρηθεί ως το μόνο πραγματικό. Όπως οι ποιότητες που δίνονται με την αίσθηση, έτσι και οι μαθηματικές ιδιότητες των υλικών σωμάτων (πρωτεύουσες) είναι ιδέες. Αφού ό,τι υπάρχει είναι πνεύμα ή ιδέες που υπάρχουν στο πνεύμα, η έννοια της ύλης δεν είναι δυνατό να αποδίδεται σε τίποτα από όσα υπάρχουν: «Δεν υπάρχει καμιά άλλη ουσία εκτός από το πνεύμα ή αυτό το οποίο αντιλαμβάνεται από αυτό γίνεται φανερό ότι δεν είναι δυνατό να υπάρξει μη σκεπτόμενη ουσία ή υπόστρωμα αυτών των ιδεών» 41. Για τον Berkeley οι ιδιότητες του υλικού σώματος είναι ιδέες (παραστάσεις) που υπάρχουν μέσα μας, σε αντίθεση με τον Locke που θεωρεί ότι φορέας των ιδιοτήτων είναι μια αδιάγνωστη ουσία, και συνεχίζει ο Berkeley λέγοντας ότι δεν είμαστε υποχρεωμένοι να δεχθούμε κάτι αφηρημένο ως το μόνο πραγματικό. Το υλικό σώμα είναι αυτό ακριβώς που γίνεται αντιληπτό, είναι κάτι που το βλέπουμε, το πιάνουμε, το γευόμαστε, το μυρίζουμε, το ακούμε: το esse του ταυτίζεται με το percipi του (το είναι του ταυτίζεται με τον τρόπο που γίνεται αντιληπτό διαμέσου των αισθήσεων). Το υλικό σώμα 42 λοιπόν είναι απλά ένα πλέγμα από ιδέες. Αν π.χ. αφαιρέσουμε από ένα δένδρο διαδοχικά όλες τις ιδιότητες που μπορεί κανείς να αντιληφθεί με τις αισθήσεις, δεν θα απομείνει τίποτα. Ο ιδεαλισμός, που στο υλικό σώμα δεν βλέπει τίποτε άλλο παρά μια δέσμη από παραστάσεις, είναι η άποψη που ασπάζεται ο φιλόσοφος. Άρα, πραγματικό στα υλικά σώματα είναι μόνο ό,τι γίνεται αντικείμενο παράστασης. Κατά τον Berkeley, είναι λάθος να πιστεύουμε ότι πίσω από τα σώματα ή μέσα σε αυτά υπάρχει και 41 Ο.π., σελ Ο.π., σελ

35 33 κάποια ουσία που εμφανίζεται στις ιδιότητές τους, αφού τα υλικά σώματα είναι το άθροισμα αυτών των ιδιοτήτων. Σ αυτό το σημείο όμως θα μπορούσε να ανακύψει το εξής ερώτημα: Σε τι έγκειται η διαφορά ενός «πραγματικού» σώματος από ένα άλλο που το φανταζόμαστε μόνο ή το ονειρευόμαστε αφού έτσι κι αλλιώς όλα τα υλικά σώματα αποτελούν απλά και μόνο παραστάσεις; Η απάντηση είναι πνευματοκρατική. Οι ιδέες που συγκροτούν το είναι του εξωτερικού κόσμου είναι δραστηριότητες των πνευμάτων. Από τους δύο κόσμους (που ξεχώριζε ο Descartes) ουσιαστική υπόσταση έχει μόνο ο ένας. μόνο οι res cogitantes είναι πραγματικές ουσίες, ενώ οι res extensae είναι απλώς παραστάσεις αυτών των ουσιών. Οι ιδέες όμως 43 είναι δοσμένες στα πεπερασμένα πνεύματα και η προέλευση όλων των παραστάσεων πρέπει να αναζητηθεί στο άπειρο πνεύμα, στο Θεό. Επομένως, η πραγματικότητα των υλικών σωμάτων 44 έγκειται στο ότι οι ιδέες που σχηματίζονται γι αυτά δίνονται στο πεπερασμένο πνεύμα από τον Θεό. Τη χρονική ακολουθία με την οποία συνηθίζει ο Θεός να δίνει αυτές τις ιδέες την αποκαλούμε φυσικό νόμο. Ο Berkeley απαντάει σε όσους μπορεί να προβάλλουν αντίρρηση για την υποστήριξη της φύσης λέγοντας ότι «όταν με τον όρο φύση νοείται μόνο η αισθητή σειρά των γεγονότων ή των αισθημάτων που τυπώνονται πάνω στη νόηση μας σύμφωνα με ορισμένους γενικούς και σταθερούς νόμους, τότε δεν χωράει αμφιβολία πως η φύση δεν μπορεί να παραγάγει τίποτα. Αλλά εάν με τον όρο φύση νοείται κάποιο ον ξέχωρο από το Θεό, καθώς επίσης και από τους φυσικούς νόμους και τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε μέσα από την αίσθηση, δεν μπορώ παρά να 43 Ο.π., σελ Ο.π., σελ

36 34 ομολογήσω πως αυτή η λέξη αποτελεί για τον Berkeley έναν ήχο κενό, που δεν κλείνει μέσα του κανένα νόημα κατανοητό. Με αυτήν την σημασία η φύση είναι ένα μάταιο πλάσμα της φαντασίας, που την εισήγαγαν οι ειδωλολάτρες εκείνοι οι οποίοι δεν είχαν συλλάβει σωστά την έννοια της πανταχού παρουσίας και άπειρης τελειότητας του Θεού» 45. Ο επίσκοπος Berkeley δεν βλέπει καμιά μεταφυσική δυσκολία στο ότι ο Θεός υπό ορισμένες προϋποθέσεις, σκόπιμα παρεκκλίνει από αυτή τη σειρά, οπότε ο άνθρωπος μιλά για θαύματα». Η ψυχή είναι αδιαίρετη 46, ασώματη, μη -εκτεταμένη και κατά συνέπεια άφθαρτη. Η κίνηση, η μεταβολή, η φθορά και η διάλυση που παρατηρούμε κάθε στιγμή στα φυσικά σώματα και που αποτελούν τη ροή της φύσης, είναι ολοφάνερο πως δεν μπορούν να επιδράσουν επάνω σε μιαν ουσία ενεργητική, απλή και ξένη προς κάθε σύνθεση. ένα τέτοιο ον επομένως δεν μπορεί να το αποσυνθέσει η δύναμη της φύσης, πράγμα που σημαίνει ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι από φυσικού της αθάνατη». Η ουσία του θεϊκού πνεύματος, όπως και των πεπερασμένων πνευμάτων, συνίσταται στην ελευθερία της βούλησης, και οι παραστάσεις είναι απλώς οι μορφές της δραστηριότητας με την οποία εκδηλώνεται αυτή η ελευθερία. Για τον Berkeley, αυτός που διατηρεί όλες τις ιδέες που συγκροτούν την ανθρώπινη πραγματικότητα είναι ο Θεός και οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται αυτές τις ιδέες και αισθήσεις απευθείας από τον απέραντο νου του Θεού. Ο Θεός κατά τον Berkeley είναι ο δημιουργός του κόσμου, ενός κόσμου όχι υλικών ουσιών αλλά ιδεών, που είναι συνδεδεμένες με την συνείδηση πεπερασμένων πνευμάτων. Αυτό είναι το στήριγμα που βρήκε ο Berkeley για την 45 Ο.π., σελ Ο.π., σελ. 195.