ΠINAKAΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ O J.LOCKE ΚΑΙ Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ G.W.LEIBNIZ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΑΡΗΠΑΝΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ν. ΑΥΓΕΛΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Locke & Leibniz ΠINAKAΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή 3 Σελ. Μέρος Πρώτο LOCKE 1.1 Σκοπός και μέθοδος στη θεωρία της γνώσης του Locke Ιδέες και εμπειρία Τα είδη των ιδεών Αφηρημένες ιδέες Η έννοια της ουσίας στη φιλοσοφία του Locke Οι σωματικές ουσίες Οι πνευματικές ουσίες Η έννοια του "εγώ" Γλώσσα και σκέψη Η φύση της γνώσης Τα είδη της γνώσης Οι βαθμίδες της γνώσης

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Locke & Leibniz Μέρος Δεύτερο LEIBNIZ 2.1 O Leibniz και το "Νew Essays on Human Understanding" Ουσία και μονάδα Αϋλότητα και αθανασία της ψυχής Γνώση και ιδέες Η καταγωγή των ιδεών Οι βαθμοί της γνώσης..66 Επίλογος.71 2

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το βασικό ζήτημα που έχει απασχολήσει όσους στοχαστές από την αρχαιότητα έως σήμερα ασχολήθηκαν με το πρόβλημα της γνώσης μπορεί να διατυπωθεί με απλούς όρους ως εξής : Η γνωσιακή διαδικασία συνίσταται σε δυο βασικούς παράγοντες. Από τη μια μεριά υπάρχει το πνεύμα, ο νους του ανθρώπου, το γνωρίζον υποκείμενο και από την άλλη το αντικείμενο της γνώσης. Το αντικείμενο της γνώσης αναφέρεται σε όλα τα πράγματα τα οποία γνωρίζουμε. Αναφέρεται δηλαδή κατ αρχήν στον εξωτερικό κόσμο της εμπειρίας μας που αποτελείται από υλικά αντικείμενα και κατά δεύτερο λόγο, αναφέρεται στο περιβάλλον με την ευρύτερη έννοια καθώς και στις ιδέες και τις γενικές έννοιες που μπορεί να ανήκουν στο χώρο της λογικής, της επιστήμης, της τέχνης, της θρησκείας, της ηθικής, της δικαιοσύνης. Το κύριο ερώτημα που τίθεται στην αρχή είναι το εξής: πώς γνωρίζει ο άνθρωπος- το πνεύμα, ο νους- όλα αυτά τα πράγματα; Πώς, για παράδειγμα, είναι δυνατόν να γνωρίζει όλα τα υλικά αντικείμενα που τον περιβάλλουν, εφόσον δεν είναι της ίδιας υφής με το πνεύμα που τα γνωρίζει και εφόσον τα ίδια δεν είναι αυτά που εισχωρούν μέσα στο νου του; Στη συνέχεια προκύπτουν και άλλα καίρια ερωτήματα: ποια είναι η σχέση του υποκειμένου με το αντικείμενο της γνώσης; Ο νους του ανθρώπου ειναι αυτός που οδηγείται στην αλήθεια ή μήπως ευθύνονται οι αισθήσεις; Θα δεχτούμε ότι οι αισθήσεις είναι αυτές που μας τροφοδοτούν με όλο το υλικό της γνώσης ή μήπως για να γνωρίσουμε τα πράγματα με έναν τρόπο έγκυρο και ακριβή και για να φτάσουμε στη σύλληψη της αλήθειας, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο νους έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει αυτοδύναμα και ανεξάρτητα 3

5 από τις αισθήσεις; Μπορούμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι το πνεύμα του ανθρώπου διαθέτει την ικανότητα να συλλαμβάνει άμεσα και ενορατικά την αλήθεια, τη βέβαιη γνώση ή μήπως η γνώση αποτελεί προϊόν κάποιας άλλης διαδικασίας και χρειάζεται αλληλεπίδραση εξωτερικών ή εσωτερικών παραγόντων; 1 Οι δύο κλασικές απαντήσεις που έχουν δοθεί στην παραδοσιακή φιλοσοφία πάνω στο πρόβλημα που αναφέρεται στα όρια της γνώσης είναι αυτές του δογματισμού και του σκεπτικισμού. Ο δογματισμός εκφράζει την αισιόδοξη στάση ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να συλλάβει την αντικειμενική αλήθεια και να φτάσει στην απόλυτη γνώση. Ο Σωκράτης, οι Σωκρατικοί φιλόσοφοι και κυρίως ο Πλάτωνας είναι δογματικοί φιλόσοφοι με την έννοια ότι εκφράζουν την πεποίθηση πως ο άνθρωπος μπορεί να συλλάβει την απόλυτη και αντικειμενική αλήθεια. Στους νεότερους Ευρωπαϊκούς χρόνους μεταξύ των δογματικών συγκαταλέγονται οι ορθολογικοί φιλόσοφοι Descartes, Leibniz και Spinoza. Από την άλλη πλευρά, ο σκεπτικισμός θεωρεί ότι λόγω ανυπέρβλητων εμποδίων, ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να γνωρίσει τα πράγματα έτσι όπως είναι στην πραγματικότητα. Οι σοφιστές, αλλά κυρίως οι Σκεπτικοί φιλόσοφοι χαρακτηρίζονται ως σκεπτικιστές, ενώ στα νεότερα χρόνια σημαντικότερα ονόματα είναι αυτά των Montaigne και Bayle στον 17 αιώνα και του David Hume στον 18 αιώνα. 2 Όσον αφορά τώρα το πρόβλημα που αναφέρεται στην πηγή της γνώσης, οι δύο βασικές απαντήσεις που έχουν διατυπωθεί παραδοσιακά είναι αυτές του Ορθολογισμού και του Εμπειρισμού. Στην αρχαιότητα θεμελιωτής του Ορθολογισμού υπήρξε ο Σωκράτης και τον ακολούθησαν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, ενώ στα νεότερα Ευρωπαϊκά χρόνια ως θεμελιωτής του Ορθολογισμού αναγνωρίζεται ο René Descartes και τον ακολουθεί ο εξίσου σημαντικός φιλόσοφος G.W.Leibniz. Το άλλο μεγάλο φιλοσοφικό ρεύμα, ο Εμπειρισμός, βρίσκει τις ρίζες του στην αρχαιότητα στους Ατομικούς φιλόσοφους, στους Στωικούς και 1 Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός Εμπειρισμός Ορθολογισμός,Θεσσαλονίκη, 2004, σσ Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, όπ.π., σ.3. 4

6 τους Επικούρειους, ενώ στους νεότερους χρόνους ο φιλόσοφος που έθεσε τα θεμέλια του Εμπειρισμού είναι ο John Locke και ακολουθούν ο Berkeley και ο Hume. Ο John Locke, ως εκπρόσωπος του Εμπειρισμού, κατέχει μια θέση σημαντική στην ιστορία της φιλοσοφίας. Είναι ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του δεκάτου εβδόμου και των αρχών του δεκάτου ογδόου αιώνα που έθεσε τις βάσεις του Εμπειρισμού στους νεότερους χρόνους. Η σκέψη του Locke κινείται ανάμεσα στα σχήματα της σχολαστικής φιλοσοφίας και στις απαιτήσεις του νεότερου πνεύματος που διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της ανερχόμενης αστικής τάξης. Στο έργο του "Δοκίμιο για την ανθρώπινη Νόηση" προσπαθεί να βρει λύση στο πρόβλημα που αναφέρεται στα όρια της ανθρώπινης γνώσης και για να το καταφέρει αυτό, θεώρησε ότι πρώτα έπρεπε να προσδιορίσει την πηγή και τον τρόπο με τον οποίο φθάνει ο άνθρωπος στη γνώση. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που παίρνει η θεωρία της γνώσης μέσα από τις αρχές του Εμπειρισμού που έθεσε ο Locke συνίσταται στην προσπάθεια να αναλυθεί η γνωσιακή διαδικασία μέσα από ένα πρίσμα εμπειρικό-ψυχολογικό. 3 Ο G.W Leibniz, από την άλλη πλευρά, ως εκπρόσωπος του Ορθολογισμού, αναζητάει και αυτός ένα σταθερό σημείο πάνω στο οποίο θα θεμελιώσει την ανθρώπινη γνώση. Πιστεύει ότι σε όλες τις απόψεις υπάρχει ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό αλήθειας και αυτό ακριβώς είναι που θέλει να ανακαλύψει για να το χρησιμοποιήσει ως βάση όπου θα εντάξει και τη δική του σκέψη. Η φιλοσοφία του ξεκινά από απόψεις παλαιοτέρων, τις οποίες όμως κριτικάρει ή εμπλουτίζει με τις προσωπικές του πολύπλευρες έρευνες σε όλους τους τομείς και τις αφομοιώνει τελικά μέσα στο σύστημά του, δίνοντας τους ένα τελείως νέο περιεχόμενο. 4 Στόχος, λοιπόν, της εργασίας αυτής είναι η εξέταση των θεωριών που διατύπωσαν για τη γνώση ο John Locke και ο G.W Leibniz ως εκπρόσωποι διαφορετικών μεταξύ τους φιλοσοφικών συστημάτων και η σύγκριση των απόψεών τους, όπως εκφράζονται μέσα από 3 Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός Εμπειρισμός Ορθολογισμός, Θεσσαλονίκη, 2004, σσ Βλ.G.W.Leibniz, Μεταφυσική Πραγματεία, εισαγωγή-μτφ-σχόλια Παύλου Καϊμάκη, Θεσσαλονίκη,1992, σ.12. 5

7 τα έργα τους. Και μπορεί ο Leibniz να ασκεί κριτική σε πολλά από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Locke για να αποδείξει τη θέση του, υπάρχουν ωστόσο πολλά σημεία στα οποία συμφωνεί και αναγνωρίζει την αξία του μεγάλου Βρετανού φιλοσόφου. 6

8 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: LOCKE 1.1 ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ LOCKΕ Είναι χαρακτηριστικό της προνοητικότητας του Locke και της επιφυλακτικότητας που τον διέκρινε το γεγονός ότι δε δημοσίευε τίποτα στην αρχή της σταδιοδρομίας του. Μικρός αριθμός συγγραμμάτων δημοσιεύθηκε από τον ίδιο κατά το χρονικό διάστημα , αλλά τίποτα ιδιαίτερης σημασίας, μέχρι το 1960 που εκδόθηκαν οι "Δύο Πραγματείες Περί Πολιτείας". Το "Δοκίμιο για την ανθρώπινη Νόηση" μολονότι είχε ολοκληρωθεί από το 1679, δημοσιεύθηκε το 1690, την ίδια χρονιά με τις "Δύο Πραγματείες", όταν ο John Locke ήταν πενήντα οχτώ ετών. 5 Το "Δοκίμιο για την ανθρώπινη Νόηση" είναι ένα από τα κλασικά φιλοσοφικά έργα, αλλά έχει προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις και πολλές κριτικές. Εκτός από τη διαμάχη του με τον αξιωματούχο της Εκκλησίας της Αγγλίας, Stillingfleet, η οποία τον επηρέασε σημαντικά και σε ό,τι αφορά τις θέσεις που ανέπτυξε στο Δοκίμιο του, ο Locke δεν έδειξε διάθεση να ασχοληθεί με τους επικριτές του, ούτε να επιχειρηματολογήσει υπέρ του έργου του ούτε ακόμη και με τον Leibniz, ο οποίος επιχείρησε πολλές φορές να έρθει σε αλληλογραφία μαζί του και τελικά δημοσίευσε το έργο "Νέα Δοκίμια για την Ανθρώπινη Νόηση" μετά το θάνατο του Locke. 6 Από τις αρχές της δεκαετίας του 1660 και ιδιαίτερα κατά την περίοδο , ο Locke μελετάει Descartes και Gassendi που, από διαφορετική άποψη ο καθένας, θα ασκήσουν βαθιά επιρροή στη διαμόρφωση της φιλοσοφίας του. Η μέθοδος της αμφιβολίας του 5 Βλ.C.R.Morris, Locke Berkeley Hume, Oxford University Press, σ Βλ.S.Βrown, British Philosophy and the Age of Enlightenment, Routledge, 1996, σ.70. 7

9 Descartes άσκησε σημαντική επίδραση στη σκέψη του Locke. 7 Επιπλέον, ο Locke επηρεάζεται από τον Descartes σε βασικά σημεία της γνωσιοθεωρίας του. Από εκείνον πήρε τη διάκριση σε σαφείς και ευκρινείς έννοιες, χρησιμοποίησε το επιχείρημα του cogitο ergo sum και συμμεριζόταν την έμφαση που έδινε ο Descartes στη σημασία των μαθηματικών. Ο Locke, όμως, δεν παύει να ασκεί κριτική σε ορισμένα θέματα της Καρτεσιανής φιλοσοφίας και να πιστεύει πως η υπερβολικά a priori μέθοδος του Descartes δίνει μονάχα "υποθέσεις" αν θέλουμε να μάθουμε κάτι πιο ουσιαστικό, πρέπει να στραφούμε προς τους συγγραφείς που χρησιμοποιούν το ορθολογικό πείραμα και την παρατήρηση. 8 Η γνωσιοθεωρία του Locke αποτελεί τον ενδιάμεσο δρόμο ανάμεσα στον ασυμβίβαστο υλισμό του Hobbes - ο οποίος θεωρεί πως αυτό που πραγματικά υπάρχει είναι η ύλη- και την παραγωγική μέθοδο του Descartes. Ο John Locke προσπαθεί να ξεπεράσει τόσο το δογματικό ορθολογισμό που υποστηρίζει την a priori γνώση ορισμένων προτάσεων, θεωρώντας τις έμφυτες στο ανθρώπινο πνεύμα, όσο και τον άκριτο σκεπτικισμό. Επιδιώκει να δείξει με ποιο τρόπο μπορούν οι άνθρωποι να χρησιμοποιήσουν το νου τους για να γνωρίσουν αυτό που πρέπει να γνωρίσουν και να πιστεύουν μόνο σ αυτό που πρέπει να πιστεύουν. 9 Η εικόνα της ανθρώπινης γνώσης που παρουσιάζει είναι αισιόδοξη, όχι μόνο γιατί περιέχει υποσχέσεις για το βαθμό στον οποίο η ανθρώπινη φύση μπορεί να αλλάξει ούτε γιατί υπερβάλλει για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, αλλά κυρίως επειδή παρουσιάζει τις ενέργειες του ανθρώπινου νου με έναν απλό, σοβαρό και κατανοητό τρόπο. 10 Ο κύριος, επομένως, σκοπός του Locke είναι να καθορίσει τα όρια της γνώσης, το τι μπορεί και το τι δεν μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος. Οι άνθρωποι, σύμφωνα, με τον Locke, κινούμενοι από άμετρη περιέργεια, θέλουν να γνωρίσουν αυτό που δεν είναι δυνατόν να γνωσθεί και αποτυγχάνοντας οδηγούνται στο σκεπτικισμό. 11 " Έτσι οι άνθρωποι, 7 Βλ.I.Πλάγγεσης, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη, 1998, σ Bλ.R.S.Woolhouse, Locke,The Harvest Press, 1983, σ.26 9 Βλ.J.Dunn, Locke, Oxford University Press, 1984, σ Βλ.J.Dunn, όπ.π., σ Βλ.I.Πλάγγεσης, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke,Θεσσαλονίκη, 1998, σ.99. 8

10 εκτείνοντας τις έρευνες τους πέραν από τις ικανότητες τους και αφήνοντας τις σκέψεις τους να πλανώνται σ αυτά τα βάθη όπου δεν μπορούν να βρουν καμία σίγουρη βάση, δεν είναι άξιο απορίας, που θέτοντας ερωτήματα και πολλαπλασιάζοντας τις διαμάχες, οι οποίες ποτέ δεν καταλήγουν σε κάποιαν καθαρή λύση, είναι σε θέση μόνον να διατηρούν και να επεκτείνουν τις αμφιβολίες τους και τελικά να καταλήγουν σε πλήρη σκεπτικισμό ". 12 Αντίθετα, θεωρεί ο Locke ότι αν μπορούσαμε να καθορίσουμε τα όρια της νόησης μας, τότε θα μπορούσαμε να είμαστε ικανοποιημένοι με τη γνώση που μπορούμε να αποκτήσουμε ως άνθρωποι και θα μπορούσαμε να ζήσουμε μια ευχάριστη ζωή. Με τη σωστή χρήση των ικανοτήτων και των ταλέντων του ο άνθρωπος, θα μπορούσε επίσης να αυξήσει τη γνώση του για το φυσικό κόσμο και να βαθύνει την κατανόηση των κοινωνικών και ηθικών του σχέσεων. 13 Με βάση αυτές τις διαπιστώσεις, ο Locke ορίζει ως σκοπό στον οποίο αποβλέπει το "Δοκίμιο" του : "να ερευνήσει τη βεβαιότητα και την έκταση των ανθρώπινων γνώσεων, όπως επίσης και τους βαθμούς της πίστης, της δοξασίας και της συμφωνίας, την οποία μπορούμε να έχουμε σχετικά με τα διάφορα θέματα που παρουσιάζονται στο πνεύμα μας". 14 Ο Locke, προτού αναπτύξει τις βασικές του θέσεις πάνω στο ζήτημα της γνώσης, ασκεί μια βίαιη κριτική στη θεωρία για τις έμφυτες ιδέες, τις ιδέες δηλαδή που είναι έμφυτες στο ανθρώπινο πνεύμα και δεν προέρχονται από την εμπειρία, αλλά είναι αυταπόδεικτα αληθινές. Η άποψη ότι οι άνθρωποι δεν έχουν έμφυτες ηθικές και πολιτικές ιδέες διατυπώθηκε ήδη από το Locke στο έργο του Δοκίμια για το Νόμο της Φύσης, όπου δίνοντας την ποικιλία των ηθικών αξιών και θρησκευτικών πεποιθήσεων που είχε υπόψη του σε διαφορετικές κοινωνίες, έκανε το δόγμα των έμφυτων ιδεών να φαίνεται ανόητο. 15 Τα υπόλοιπα τρία βιβλία του Δοκιμίου εκφράζουν τη θετική άποψη του Locke για το πώς οι άνθρωποι μπορούν να γνωρίσουν και πώς μπορούν να τροποποιήσουν ιδέες και πεποιθήσεις που είναι λογικό σε αυτούς να πιστεύουν. Στο δεύτερο βιβλίο γίνεται λόγος για τη φύση των 12 Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,I,I,4, 1975, σσ Βλ.R.I.Aaron, John Locke, Oxford, Clarendon Press, 1965, σ Bλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding, I, I, 2, 1975, σ Βλ.J.Dunn, Locke,Oxford University Press, 1984, σ.72. 9

11 ιδεών, που ο Locke θεωρεί ότι είναι τα άμεσα αντικείμενα της ανθρώπινης σκέψης και τα μόνα αντικείμενα των οποίων είναι γνώστης ο άνθρωπος. Στο τρίτο βιβλίο ο Locke αναφέρεται στη φύση των λέξεων και της γνώσης γενικότερα, ενώ το τελευταίο βιβλίο αποτελεί σύνοψη των δύο πρώτων σε μια συζήτηση για την ανθρώπινη γνώση, η οποία σύμφωνα με το Locke, δεν είναι τίποτα άλλο από την αντίληψη για τη σύνδεση και συμφωνία ή την αντίθεση και διαφωνία, που βρίσκεται ανάμεσα σε δυο ιδέες μας. 16 Η μέθοδος που χρησιμοποιεί ο Locke για να αναπτύξει τη θεωρία του για τη γνώση είναι περιγραφική κάνει μια αναλυτική περιγραφή των λειτουργιών του ανθρώπινου νου και ασχολείται με θέματα που στις μέρες μας μελετά η ψυχολογία και όχι η φιλοσοφία. Παρ όλα αυτά το μεγαλύτερο τμήμα του Δοκιμίου δεν περιλαμβάνει αναλυτικά ζητήματα ψυχολογίας, αλλά κινείται μεταξύ της γνωσιοθεωρίας και της επιστημολογίας. 17 Ο ίδιος ο Locke στο προσχέδιο του Δοκιμίου αναφέρει πως η μέθοδος που θα ακολουθήσει είναι πρώτα η έρευνα της καταγωγής των ιδεών, τις οποίες ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται μέσα στην ψυχή του, στη συνέχεια ο ορισμός της γνώσης και της έκτασης αυτής και τέλος η αναζήτηση της φύσης και των βάσεων της γνώσης. Οι αναλύσεις, λοιπόν, που προσέφερε ο Locke στην προσπάθεια του να καθορίσει τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, αποτέλεσαν μια σημαντική συμβολή στον τομέα της γνωσιοθεωρίας, την οποία έφερε στο επίκεντρο της φιλοσοφικής διανόησης. Ταυτόχρονα κατέστησε την εμπειρική ψυχολογία απαραίτητο όργανο για τη μελέτη του προβλήματος της γνώσης. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα επιχειρήσουμε μια λογική ανασυγκρότηση της φιλοσοφίας της γνώσης του John Locke, η οποία είναι άμεσα συνδεδεμένη με το εγχείρημα μιας νέας θεμελίωσης της γνώσης στην παρατήρηση και την εμπειρία. 16 Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, IV, I,1-2, 1975, σ Βλ.D.J.Ο Connor, John Locke, Dover Publications, New York, 1967, σ

12 1.2. ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Πρώτο στάδιο για τη λύση του γνωσιολογικού προβλήματος αποτελεί για το Locke ο προσδιορισμός της πηγής και του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσεται η ανθρώπινη γνώση. Έτσι ξεκινάει μια ψυχογενετική εξήγηση της γένεσης των ιδεών. Όπως παρατηρεί ο Locke, ο,τιδήποτε σκεφτόμαστε ή βλέπουμε μπροστά μας δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ιδέα μέσα στο νου μας. Ιδέα, κατά το Locke, είναι κατ αρχήν κάθε δυνατό εν γένει αντικείμενο της νόησης. Το αντικείμενο όμως αυτό περνάει μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση, υπάρχει μέσα στη συνείδηση. Γι αυτό μπορούμε να πούμε πως ό,τι είναι περιεχόμενο της συνείδησης, κατά το Locke, είναι ιδέα 18 : "Οτιδήποτε αντιλαμβάνεται το πνεύμα καθαυτό ή ο,τιδήποτε είναι το άμεσο αντικείμενο της αντίληψης, της σκέψης ή της νόησης, τούτο το ονομάζω ιδέα". 19 Έτσι συνείδηση και νόηση αποτελούν στο Locke αδιάσπαστη ενότητα, είναι ένα και το ίδιο πράγμα. "Ο Locke συχνά ταυτίζει την ιδέα με το αντικείμενο της αντίληψης και μ αυτόν τον τρόπο και την ιδέα με την αντίληψη. Από τη στιγμή μάλιστα που δεν έχουμε άμεσα το αντικείμενο της αντίληψης στη συνείδηση μας, η ιδέα παύει να υπάρχει. Έτσι ο Locke καταλήγει στην άποψη ότι οι ιδέες που δεν υπήρξαν αντικείμενα της αντίληψης δεν υπήρξαν ποτέ μέσα στο νου μας. Αντίληψη, κατά το Locke, σημαίνει, κατά κύριο λόγο, αντίληψη των ιδεών μέσα από τη συνείδηση μας. Ο τόπος, λοιπόν των ιδεών, είναι η συνείδηση. Έξω από αυτήν οι ιδέες δεν υπάρχουν, δεν είναι τίποτα. Επομένως για τον Locke, συνείδηση, νόηση και αντίληψη είναι ένα και το ίδιο πράγμαʺ Βλ.N.Αυγέλης, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 1998, σ Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, II, VIII, 8, 1975, σ Βλ.N.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 2001, σσ

13 Παρά το γεγονός πως ο Locke τοποθετεί τη νόηση με την αντίληψη και τη συνείδηση στο ίδιο επίπεδο, κάνει μια αυστηρή διάκριση ανάμεσα στο νοείν και τη γνώση. Ενώ το νοείν σημαίνει στο Locke "έχω ιδέες", η γνώση συνίσταται στη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ των ιδεών μας. Επομένως οι ιδέες δεν προϋποθέτουν τη γνώση, ενώ η γνώση προϋποθέτει τις ιδέες η γνώση περικλείει μέσα της το νοείν, γι αυτό και η μελέτη της ανθρώπινης νόησης αρχίζει βέβαια με τη διερεύνηση των ιδεών, που είναι τα στοιχεία της γνώσης, αλλά προχωρά και σε μια διερεύνηση της γνώσης που συνίσταται στην αντίληψη των σχέσεων μεταξύ των ιδεών. 21 Η ιδέα είναι μια λέξη "κλειδί" στο Δοκίμιο και ο Locke τη χρησιμοποιεί σε πολλά διαφορετικά σημεία στην πραγματεία του. Ο ίδιος ο Locke στην "Επιστολή προς τον Αναγνώστη " αναφέρει πως, επειδή θεώρησε ότι ο όρος αυτός είναι ο πιο κατάλληλος για να δηλώσουμε κάθε τι που είναι το αντικείμενο της νόησης μας όταν σκεφτόμαστε, τη χρησιμοποίησε για να εκφράσει αυτό που εννούμε με το φάντασμα, έννοια, είδος ή ο,τιδήποτε μπορεί να είναι αυτό που κατέχει το πνεύμα μας, όταν σκέφτεται. 22 Οι ιδέες, λοιπόν, στο Locke είναι διαφορετικών ειδών, αλλά όλες έχουν μια κοινή βάση, αφού όλες λειτουργούν ως αντικείμενα της νόησης μας. 23 Από πού όμως προέρχονται αυτές οι ιδέες; Μήπως κάθε άνθρωπος γεννιέται φέροντας μαζί του διάφορες ιδέες; Ο Locke απαντά αρνητικά, διότι παρατηρεί πως, τόσο οι θεωρητικές, όσο και οι πρακτικές αρχές, δεν είναι πάντοτε αποδεκτές. Ακόμη και αυτή την ιδέα του Θεού δεν τη βρίσκουμε όμοια σε όλους τους λαούς και υπάρχουν μάλιστα ορισμένες φυλές όπου δεν συναντούμε καθόλου. 24 Ο Locke θεωρεί πως ο νους έρχεται στον κόσμο χωρίς κανένα απολύτως περιεχόμενο, είναι ένας άγραφος χάρτης, μια tabula rasa, όπου η εμπειρία εντυπώνει σιγά-σιγά τις διάφορες ιδέες. Να πώς περιγράφει ο ίδιος ο Locke αυτή τη διαδικασία : "Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ο νους είναι, όπως λέμε, άγραφος χάρτης, 21 Βλ.N.Αυγελής, Eισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 2001, σ Βλ.D.J.O Connor, John Locke, Dover Publications, 1967, σσ Βλ.S.Brown, British Philosophy and the Age of Enlightenment, Routledge, 1996, σ Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός Εμπειρισμός Ορθολογισμός, Θεσσαλονίκη, 2004, σ

14 κενός κάθε χαρακτήρος, χωρίς καθόλου ιδέες : Πώς αποκτά τις ιδέες; Σ αυτό απαντώ με μια λέξη : από την ΕΜΠΕΙΡΙΑ. Σ αυτή βασίζεται όλη η γνώση μας και από αυτή σε τελευταία ανάλυση προκύπτει. Η παρατήρηση μας είτε πάνω στα εξωτερικά αισθητά αντικείμενα είτε πάνω στις λειτουργίες του πνεύματος μας, καθώς τα αντιλαμβανόμαστε και τα συλλογιζόμαστε, είναι οι δύο πηγές της γνώσης από όπου πηγάζουν όλες οι ιδέες που έχουμε ή που μπορούμε εκ φύσεως να έχουμε". 25 Επομένως, σύμφωνα με το Locke, όλες οι σκέψεις και οι ιδέες μας προέρχονται από τις εμπειρίες μας. Η συνείδηση μας μοιάζει με άγραφο χαρτί, με tabula rasa, ώσπου σιγά-σιγά οι εμπειρίες αρχίζουν να μας τροφοδοτούν με ιδέες. Όλη η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από την εξέταση του κόσμου που βρίσκεται γύρω μας και όχι από την ανάλυση των δομών της νόησης μας. Οι πεποιθήσεις και οι γνώσεις που αποκτούμε με την πάροδο των χρόνων, έχουν την πηγή τους στις εμπειρίες που ζούμε απο τη γέννησή μας ως το θάνατο μας. 26 Πάνω στο λευκό, άγραφο χάρτη της ψυχής μας εγγράφονται οι ιδέες, δηλαδή οι παραστάσεις πραγμάτων, τις οποίες σχηματίζει κανείς μέσω των αισθήσεών του για να παραγάγει κατόπιν νέες ιδέες και να διαμορφώσει έτσι τον κόσμο της εμπειρίας του. Ο Locke υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει τίποτε στο νου που δεν υπήρξε προηγουμένως στην αίσθηση. Ανάλογη θεωρία πρέσβευαν οι εκπρόσωποι της στωικής φιλοσοφίας και στη συνέχεια ο Αριστοτέλης, από τον οποίο ο Locke επηρεάστηκε σημαντικά. Ο Locke μπορεί να θεωρηθεί ως ο ιδρυτής της εμπειριοκρατίας, της θεωρίας κατά την οποία όλη η γνώση μας πηγάζει από την εμπειρία. Στο πρώτο βιβλίο του Δοκιμίου του προσπαθεί να αποδείξει, αντίθετα από τον Πλάτωνα, τον Καρτέσιο και τους Σχολαστικούς, ότι δεν υπάρχουν έμφυτες ιδέες ή αρχές όπως αυτές του Θεού ή της ταυτότητας ούτε έμφυτες ηθικές ή πολιτικές αρχές πάνω στις οποίες όλοι οι άνθρωποι οφείλουν να συμφωνούν αυθορμήτως. Απόδειξη γι αυτό αποτελούν τα παιδιά και οι ηλίθιοι, οι οποίοι 25 Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Undersatnding, Oxford University Press, II, I, 2, 1975, σ Βλ.C.R.Morris, Locke Berκeley Hume, Oxford University Press, 1959, σ.24 13

15 αφού δεν έχουν την παραμικρή ιδέα γι αυτές τις αρχές και δεν τις σκέφτονται με κανένα τρόπο, άρα δεν υπάρχουν αρχές και έννοιες εντυπωμένες στην ψυχή. Το δόγμα των έμφυτων ιδεών είναι, σύμφωνα με το Locke, επιβλαβές, γιατί πείθει τους ανθρώπους να δέχονται κανόνες και αυθεντίες. Η κριτική που κάνει στις έμφυτες ιδέες δεν περιέχεται μόνο στο πρώτο βιβλίο του Δοκιμίου, αλλά διαπερνά όλο το έργο του. Ο Locke ισχυρίζεται ότι είναι σε θέση να εξηγήσει και να αναλύσει τις ιδέες και τη γνώση που αποκτάμε, έτσι ώστε να δείξει πως οι άνθρωποι βασιζόμενοι μόνο στις φυσικές τους ικανότητες αποκτούν γνώση και φτάνουν σε βέβαια συμπεράσματα, χωρίς να χρειάζονται έμφυτους κανόνες. 27 Θεωρεί ότι μπορούμε να αποδείξουμε την ύπαρξη του Θεού και των πραγμάτων που βρίσκονται έξω από μας, χρησιμοποιώντας μόνο τα δεδομένα της εμπειρίας χωρίς να καταφύγουμε σε οτιδήποτε έμφυτο. Είδαμε, λοιπόν, πως σύμφωνα με το Locke έμφυτες ιδέες δεν υπάρχουν και όλες οι ιδέες μας προέρχονται από την εμπειρία. Πάνω στην εμπειρία θεμελιώνεται όλη η ανθρώπινη γνώση. Ο Locke διακρίνει την εμπειρία σε εξωτερική (Sensation) και εσωτερική (Reflection). Με τον όρο εξωτερική εμπειρία εννοείται η εμπειρία των εξωτερικών αντικειμένων που αποκτά το ανθρώπινο πνεύμα μέσα από τα αισθητήρια όργανά του. Έτσι από την εξωτερική εμπειρία προέρχονται ιδέες όπως κίτρινο, λευκό, ζεστό, κρύο, μαλακό, σκληρό, πικρό και γλυκό. Από την άλλη μεριά με τον όρο εσωτερική εμπειρία εννοείται η εμπειρία που αποκτά το ανθρώπινο πνεύμα όταν παρατηρεί τις ίδιες του τις λειτουργίες, δηλαδή τις συνειδησιακές καταστάσεις, όπως αυτές εκδηλώνονται σε σχέση με τις ιδέες που το πνεύμα έχει αποκτήσει. Οι ιδέες της εσωτερικής εμπειρίας είναι για παράδειγμα η αντίληψη του αμφιβάλλειν, του νοείν, της επιθυμίας, του διαλογίζεσθαι, του γνωρίζειν, του θέλειν και τα όμοια. 28 Κατά το Locke, η εσωτερική εμπειρία προϋποθέτει πάντα την εξωτερική εμπειρία. "Χρονικά προηγούνται οι ιδέες της εξωτερικής εμπειρίας από εκείνες της εσωτερικής. Ένας 27 Βλ.J.L.Mackie, Problems from Locke, Oxford University Press, 1976, σ Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II, I, 3-4, 1975, σ

16 άνθρωπος αρχίζει να έχει ιδέες από τη στιγμή που έχει κατ αίσθηση αντιλήψεις, γι αυτό και, σύμφωνα με το Locke, οι ιδέες εμφανίζονται στη νόηση ταυτόχρονα με την κατ αίσθηση αντίληψη. Από την άλλη μεριά όμως υπάρχει αμοιβαία εξάρτηση ανάμεσα στην εξωτερική και εσωτερική εμπειρία και από τη γνωσιοθεωρητική καθαρά σκοπιά μπορούμε να πούμε πως η τελευταία είναι πιο πηγαία και πρωταρχική από την πρώτη, δηλαδή την εξωτερική εμπειρία. Γιατί οι ιδέες της εξωτερικής εμπειρίας, εφόσον δεν είναι παρά μονάχα ιδέες, υπόκεινται αναγκαστικά κι αυτές στην εσωτερική αίσθηση. Συνείδηση και εσωτερική αίσθηση βασικά είναι ένα και το ίδιο πράγμα στο Locke. Αλλά ο Locke τονίζει και την πραγματική εξάρτηση της εξωτερικής από την εσωτερική εμπειρία : και το πιο απλό αίσθημα δεν μπορεί να προκύψει χωρίς την ενέργεια του πνεύματος ή της συνείδησης, γιατί πρέπει, για να έχουμε αντίληψη κάποιου πράγματος, οι ερεθισμοί που δέχονται τα αισθητήρια όργανά μας απ έξω να μεταφερθούν μέσα από τα νεύρα ως τον εγκέφαλο. Αν οι ερεθισμοί δεν φτάσουν ως τον εγκέφαλο, δεν γίνονται αντιληπτοί. O Locke συγκεκριμένα παρατηρεί ότι πολλές φορές ακούμε ήχους, χωρίς να τους αντιλαμβανόμαστε, γιατί το πνεύμα μας έχει στραμμένη την προσοχή του σε άλλα πράγματα, κι αυτό ακριβώς αποτελεί απόδειξη πως απαραίτητη προϋπόθεση της ολοκληρωμένης αντίληψης είναι να προκύψει μια ιδέα μέσα στο νου μας, π.χ η ιδέα του πόνου, όταν η φωτιά αρχίζει να καίει το σώμα μας, η ιδέα του ήχου, όταν το σχετικό αισθητήριο όργανό μας δέχεται εξωτερικούς ερεθισμούς κτλ. Η κατ αίσθηση λοιπόν αντίληψη μας αποκαλύπτει, κατά το Locke, και τις δύο πλευρές της φύσης : και τη σωματική και την πνευματική. Όταν βλέπουμε ή όταν ακούμε, δεν αναγνωρίζουμε μόνο ότι έξω από μας υπάρχει το αντικείμενο της αντίληψης, αλλά και ότι υπάρχει μέσα μας μια πνευματική ουσία που βλέπει και ακούει. Αλλά στο Locke η εξωτερική και η εσωτερική αίσθηση παραμένουν βασικά αυτόνομες και δεν υπεισέρχονται σε μια βαθύτερη σχέση μεταξύ τους. Ο Locke δίνει όμως ένα οντολογικό προβάδισμα στην εξωτερική αίσθηση έναντι της εσωτερικής, αφού η τελευταία 15

17 είναι δυνατή μέσα από την επίδραση των εξωτερικών πραγμάτων πάνω στα αισθητήρια όργανά μας " 29 Ο Locke πιστεύει πως όλες οι ιδέες μας προέρχονται από μια από αυτές τις δύο πηγές. Τα εξωτερικά αντικείμενα προσφέρουν στο πνεύμα τις ιδέες από τις αισθητές ιδιότητες και το πνεύμα προσφέρει στη νόηση τις ιδέες από τις δικές του λειτουργίες. Θεωρεί πως αν ελέγξουμε όλες αυτές τις ιδέες και τους διάφορους τύπους τους, θα βρούμε πως δεν υπάρχει τίποτα στο πνεύμα που δεν προέρχεται από έναν από τους δυο αυτούς δρόμους. Απορρίπτει όμως τη θέση πως η ψυχή σκέφτεται πάντοτε και ότι έχει την πραγματική αντίληψη για τις ιδέες σταθερά μέσα της. Στο δεύτερο βιβλίο του Δοκιμίου του αναφέρει πως δεν είναι αναγκαίο στην ψυχή να σκέπτεται πάντοτε, όπως και για το σώμα να βρίσκεται πάντα σε κίνηση, γιατί η σκέψη είναι απλά μια λειτουργία της ψυχής και όχι αυτό που αποτελεί την ουσία της. Γνωρίζουμε βέβαια από την πείρα ότι σκεπτόμαστε και από αυτό βγάζουμε το συμπέρασμα ότι υπάρχει κάτι μέσα μας που έχει τη δυνατότητα να σκέπτεται αλλά το να γνωρίζουμε αν αυτή η ουσία σκέφτεται συνεχώς ή όχι, αυτό είναι κάτι για το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμε με βεβαιότητα. Για να ανατρέψει την άποψη εκείνων που υποστηρίζουν ότι η ψυχή σκέφτεται πάντοτε, ο Locke, χρησιμοποιεί το παράδειγμα του ύπνου και θεωρεί πως όταν κατά τη διάρκεια του ύπνου δεν κάνουμε κανένα όνειρο, δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι οι σκέψεις μας ήταν σε δράση. Τα όνειρα ενός ανθρώπου δεν είναι σύμφωνα με το Locke, παρά ιδέες που αυτός ο άνθρωπος απόκτησε όταν βρισκόταν σε εγρήγορση. Έτσι καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ψυχή δεν σκέπτεται παρά μόνο όταν οι αισθήσεις την εφοδιάζουν με ιδέες για να σκεφτεί και όσο οι ιδέες αυξάνονται και διατηρούνται, τόσο η ψυχή με την άσκηση έρχεται να βελτιώσει την ικανότητα της για σκέψη στους διάφορους τομείς της. Στη συνέχεια με την εσωτερική παρατήρηση πάνω στις δικές της λειτουργίες αυξάνει τις γνώσεις της και την ευκολία στην ανάμνηση, στο συλλογισμό και στους άλλους τρόπους του σκέπτεσθαι. 29 Βλ.N.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 1998, σσ

18 1.2.1 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ Ο Locke διακρίνει όλες τις ιδέες σε δύο κατηγορίες : στις απλές και στις σύνθετες ιδέες. Σύμφωνα με το Locke όταν τα εξωτερικά αντικείμενα επενεργούν πάνω στα αισθητήρια όργανά μας παράγουν απλές ιδέες, δηλαδή τα στοιχειώδη αισθητηριακά δεδομένα που παρέχει η κάθε μια από τις αισθήσεις. Οι ιδέες αυτές είναι τα υλικά της γνώσης μας και δεν επιδέχονται περαιτέρω αναγωγή σε απλούστερες. 30 Τα παραδείγματα τέτοιων ιδεών που δίνει ο Locke είναι το χρώμα, η οσμή, η γεύση, ο ήχος δημουργούνται είτε μέσα από την εξωτερική είτε από την εσωτερική αίσθηση, δεν επιδέχονται κανέναν ορισμό και δε μπορούμε να τις ανακοινώσουμε με λέξεις. Ωστόσο, παρόλο που η γνώση οικοδομείται στη βάση των απλών ιδεών, το πνεύμα έχει τη δυνατότητα να παράγει νέες, σύνθετες ιδέες. "Από τη στιγμή που η νόηση θα αποκτήσει αυτές τις απλές ιδέες, έχει και τη δύναμη να τις επαναλάβει, να τις συγκρίνει και να τις ενώσει, και μ αυτόν τον τρόπο μπορεί να δημιουργήσει κατά βούληση νέες σύνθετες ιδέες. Αλλά δεν είναι στην εξουσία και του πιο εξαιρετικού μυαλού ή της πιο πλατιάς νόησης...να επινοήσει ή να σχηματίσει μιαν νέα απλή ιδέα στο πνεύμα ". 31 Παράδειγμα σύνθετης ιδέας είναι η σύνθετη ιδέα του ελέφαντα που δημιουργείται από τη σύνθεση των ιδεών γκρι, μεγάλος, στερεός κτλ. 32 Για τις απλές και σύνθετες ιδέες ο Locke τονίζει ότι με τις αισθήσεις μας προσλαμβάνουμε αποκλειστικά και μόνο απλές εντυπώσεις. Για παράδειγμα όταν τρώω ένα μήλο αντιλαμβάνομαι το μήλο με μία και μόνη απλή εντύπωση. Στην πραγματικότητα όμως έχω πλήθος εντυπώσεων, αφού βλέπω, γεύομαι, μυρίζω το μήλο. Όταν φάω μια σειρά από 30 Βλ.J.Locke, Αn Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II,I,25, 1975, σσ Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II,II,2, 1975, σσ Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός Εμπειρισμός Ορθολογισμός,Θεσσαλονίκη, 2004, σ

19 μήλα, τότε μόνο καταλήγω στο συμπέρασμα πως τρώω μήλο. Σύμφωνα με το Locke, το υλικό που πάνω του στηρίζουμε τις γνώσεις μας για τον κόσμο, το οφείλουμε μόνο στις αισθήσεις μας, ενώ η γνώση που δε στηρίζεται στις αισθήσεις μας πρέπει να διαγραφεί. Ο Locke διακρίνει τις απλές ιδέες σε τέσσερις τάξεις στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από μια μονάχα εξωτερική αίσθηση, όπως για παράδειγμα η ιδέα του φωτός, στις ιδέες που αποκτούμε με την λειτουργία περισσότερων από μια εξωτερικών αισθήσεων, όπως οι ιδέες του χώρου και της έκτασης, στις ιδέες που αποκτούμε μέσα από την εσωτέρικη αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες του νοείν και τέλος στις ιδέες που αποκτούμε και από τις δυο μαζί πηγές της εμπειρίας, δηλαδή τόσο μέσα από την εξωτερική όσο και από την εσωτερική αίσθηση, όπως είναι οι ιδέες της χαράς και της λύπης. 33 Πραγματευόμενος τις απλές ιδέες, ο Locke κάνει μια διάκριση ανάμεσα σε ό,τι ονομάζει "ιδέα" και σε ότι αποκαλεί "ιδιότητα". Οτιδήποτε αντιλαμβάνεται το πνεύμα καθαυτό ή οτιδήποτε είναι το άμεσο αντικείμενο της αντίληψης, της σκέψης ή της νόησης, τούτο το ονομάζω ιδέα και τη δύναμη που είναι σε θέση να παράγει οποιαδήποτε ιδέα στο πνεύμα μας, την ονομάζω ιδιότητα του αντικειμένου μέσα στο οποίο βρίσκεται αυτή η δύναμη. 34 Με βάση τη διάκριση αυτή ο Locke διαιρεί τις ιδιότητες σε "πρωτεύουσες" και "δευτερεύουσες". Οι πρωτεύουσες ιδιότητες ανταποκρίνονται σε πραγματικές ιδιότητες των σωμάτων είναι απόλυτα αχώριστες από το σώμα σε οποιαδήποτε κατάσταση και αν βρίσκεται αυτό. Βρίσκονται μέσα στα ίδια τα πράγματα και η εικόνα που μας δίνουν οι αισθήσεις γι αυτές τις ιδιότητες είναι σωστή και ακριβής. Τέτοιες ιδιότητες είναι η στερεότητα, η έκταση, το σχήμα, η κίνηση ή η ακινησία και ο αριθμός. 35 Δευτερεύουσες ιδιότητες των σωμάτων είναι "οι δυνάμεις στα ίδια τα αντικείμενα που είναι σε θέση να παράγουν τις διάφορες εντυπώσεις στο πνεύμα μας μέσω των πρωτευουσών ιδιοτήτων τους ". 36 Σχηματίζονται στο νου μας από την επίδραση των 33 Βλ.Ν.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία,Θεσσαλονίκη, 1998, σ Bλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, II,VIII, 8, 1975, σ Βλ.I.Πλάγγεσης, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke,Θεσσαλονίκη, 1998, σ Bλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II, VIII, 10, 1975, σ

20 πρωτευουσών ιδιοτήτων, οι οποίες προκαλούν μέσα μας διάφορα αισθήματα. Οι ιδέες των δευτερευουσών ιδιοτήτων όπως τα χρώματα, οι ήχοι, οι οσμές κτλ., δεν έχουν καμία αντίστοιχη πραγματική ιδιότητα, απλά είναι οι ιδιότητες εκείνων των σωμάτων που, και αν αυτές εκλείψουν, αυτά θα εξακολουθούν να υπάρχουν. Έτσι οι ιδέες της στερεότητας, της έκτασης, του σχήματος, της κίνησης και του αριθμού είναι ιδέες των πρωτευουσών ιδιοτήτων και αντιστοιχούν στην πραγματική στερεότητα, έκταση, σχήμα, κίνηση και αριθμό, ενώ από την άλλη πλεύρα οι ιδέες της όσφρησης, της γεύσης, του χρώματος, του ήχου, είναι ιδέες των δευτερευουσών ιδιοτήτων και δεν αντιστοιχούν σε καμιά μυρωδιά, γεύση, χρώμα, ήχο που βρίσκεται μέσα στα υλικά αντικείμενα, αλλά μόνο σε εντυπώσεις που παράγονται στο πνεύμα μας. Σε ότι αφορά τις σύνθετες ιδέες, ο Locke διακρίνει τρία είδη: τους Τρόπους, τις Ουσίες και τις Σχέσεις. Τρόποι είναι οι ιδέες που παρά τον σύνθετο χαρακτήρα τους δεν μπορούν να υπάρχουν αυτόνομες, αλλά ως ιδιότητες ή τρόποι των ουσιών. Τέτοιες ιδέες είναι, για παράδειγμα τα γεωμετρικά σχήματα ή ιδέες όπως "ευγνωμοσύνη" ή "φόνος " για τα οποία μπορούμε να έχουμε "γνώση"..37 Οι Ουσίες χωρίζονται σε δυο είδη: από τη μια πλευρά υπάρχουν οι επιμέρους ουσίες, όπως είναι για παράδειγμα, ο άνθρωπος, το πνεύμα, ο ίππος και από την άλλη πλευρά υπάρχουν οι ουσίες που συνίστανται σε ένα σύνολο επιμέρους ουσιών όπως στρατός, αγέλη, αστερισμός, σύμπαν. Τέλος, οι Σχέσεις προκύπτουν από τη σύγκριση των ιδεών μεταξύ τους, π.χ αιτία και αποτέλεσμα, ταυτότητα, διαφορά, μέγεθος, μεταβολή κτλ. 38 Αλλά στο είδος αυτό των σύνθετων ιδεών ο Locke δεν φαίνεται να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο Δοκίμιο του. Τα δύο σημαντικά είδη σύνθετης ιδέας που διακρίνει ο Locke είναι οι υποστάσεις και οι τρόποι. Οι υποστάσεις, όπως έχει λεχθεί, είναι ιδέες υλικών πραγμάτων ή είδη ύλης, ενώ οι τρόποι δεν είναι ανθύπαρκτοι αλλά θεωρούνται ως συναρτήσεις ή σχέσεις μεταξύ των υποστάσεων. Ο Locke περιγράφει τους τρόπους ως 37 Bλ.I.Πλάγγεσης, Πολιτική και Θρησκεία στη Φιλοσοφία του John Locke, Θεσσαλονίκη, 1998, σ Βλ.N.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 2001, σ

21 συνδυασμούς σκόρπιων ιδεών που ο νους τις καταχωρεί μαζί. Τους περιγράφει επίσης ως πλάσματα της νόησης, αντίθετα με τις υποστάσεις που είναι έργα της φύσης. Οι παραπάνω αναλύσεις της θεωρίας του Locke και η διάκριση των ιδεών σε απλές και σύνθετες, μας οδηγούν σε μια βασική διαπίστωση, που έχει να κάνει με τη λειτουργία του πνεύματος σε σχέση με τις ιδέες. Ο Locke θεωρεί πως το πνεύμα μας σχετικά με τις απλές ιδέες είναι παθητικό στο βαθμό που αυτό πρέπει να δεχτεί τις απλές ιδέες από τον αισθητό κόσμο. Χωρίς αυτές το πνεύμα θα βρισκόταν σε πλήρη άγνοια για το τι συμβαίνει μέσα στο ίδιο και στον εξωτερικό κόσμο. Το πνεύμα πρέπει να αντικατοπτρίζει, κατά το Locke, τις απλές ιδέες σαν πιστός καθρέπτης. Όμως δεν πρέπει να θεωρήσουμε το πνεύμα σαν εξολοκλήρου παθητικό. Ο Locke αναφέρεται συχνά σε ενέργειες του πνεύματος, όπως αντίληψη, σκέψη, αμφιβολία, πίστη και πολλές άλλες ακόμη 39. Το πνεύμα είναι παθητικό, επειδή απλά δέχεται τις απλές ιδέες, αλλά έχει και ενεργητική λειτουργία όταν ανακαλεί τις ιδέες αυτές από τη μνήμη, όταν τις συγκρίνει μεταξύ τους, όταν αναλύει προσλαμβανόμενες σκόρπιες και μπλεγμένες ιδέες στα απλά του συστατικά, όταν δημιουργεί νέους συνδυασμούς ιδεών, όταν συνδέει λέξεις με ιδέες, όταν χρησιμοποιεί λέξεις για να παρουσιάσει τις ιδέες μας και τέλος, όταν ανακαλύπτει τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των ιδεών. 40 Η ενεργητική, λοιπόν, λειτουργία του πνεύματος εμφανίζεται κυρίως στη διαμόρφωση των σύνθετων ιδεών μέσα από το αρχικό σύνολο των απλών ιδεών. 39 Βλ.W.J.Yolton, Locke an introduction, Oxford, 1985, σ Bλ.J.L.Mackie, Problems from Locke, Oxford, 1976, σ

22 1.2.2 ΑΦΗΡΗΜΕΝΕΣ ΙΔΕΕΣ Ο Locke θεωρεί πως ο νους ξεχωρίζει τις σύνθετες ιδέες με αφαίρεση και σχηματίζει τις γενικές ιδέες. "Οι λέξεις, μας λέει ο Άγγλος φιλόσοφος, χρησιμευούν ως εξωτερικά σύμβολα των ιδεών μας που προέρχονται από συγκεκριμένα αντικείμενα έξω από μας. Αν θα θέλαμε να δώσουμε σε κάθε ιδέα το δικό της όνομα, θα έπρεπε να υπάρχει ένας άπειρος αριθμός λέξεων. Ο ανθρώπινος νους όμως για να ξεπεράσει τη δυσκολία αυτή, θεωρεί τις ιδέες ως φαινόμενα της συνείδησης αποχωρισμένες από όλα τα άλλα υπαρκτά πράγματα και από τις καταστάσεις της πραγματικής τους ύπαρξης, όπως είναι ο χώρος, ο χρόνος και άλλες ιδέες που τις συνοδεύουν και τις κάνει έτσι αντιπροσώπους όλων των άλλων ιδεών του ίδιου είδους και τα ονόματα τους γενικά ονόματα που μπορούν να δηλώσουν όλα τα υπαρκτά πράγματα τα οποία βέβαια συμφωνούν με τις αφηρημένες αυτές ιδέες. Γνώρισμα των αφηρημένων ιδεών είναι η γενικότητα και καθολικότητα τους. Τόσο η μια όσο και η άλλη δεν ανήκουν στην πραγματική ύπραξη των αντικειμένων, αλλά αποτελούν επινοήσεις και κατασκευές της νόησης πολύ χρήσιμες στο έργο της και αφορούν μόνον στα σημεία που μπορεί να είναι λέξεις ή ιδέες. Οι αφηρημένες ιδέες αποτελούν απλώς ένα σχήμα της νόησης μέσα στο οποίο τακτοποιούνται και κατατάσσονται σε ομάδες τα διάφορα αντικείμενα της γνώσης. Τη βασική προϋπόθεση της θεωρίας του Locke αποτελεί η αντίληψη ότι κάθε τι το υπαρκτό είναι ατομικό. Κατά συνέπεια και οι ιδέες που έχουμε μέσα στο πνεύμα μας είναι επιμέρους υπάρξεις. Υπάρχουν ιδέες θεωρημένες ως ατομικές υποστάσεις, ενώ οι γενικές ιδέες χρησιμεύουν απλώς στο να δηλώσουν, μέσα από το όνομα που τους δίδεται, μιαν ατομική ιδέα-αντιπρόσωπο ενός μεγάλου αριθμού συγκεκριμένων πραγμάτων. 21

23 Αν όμως, όπως πρεσβεύει ο Locke, υπάρχει μόνον το ατομικό, πώς προκύπτουν τα γενικά ονόματα;με το να γίνονται, μας λέει, σημεία γενικών ιδεών, οι οποίες σχηματίζονται με τη νοητική πράξη της αφαίρεσης. Oι αφηρημένες ιδέες παίζουν το ρόλο του μεσολαβητού ανάμεσα στα επιμέρους πράγματα και τα γενικά ονόματα". 41 Για το Locke, λοιπόν, υπάρχει μόνο το ατομικό, αφού το γενικό υπάρχει μόνο μέσα στο νου μας. Σε αντίθεση με τον Descartes και το Leibniz που θεωρούν πως η νόηση αναλαμβάνει το έργο της συγκρότησης της φυσικής πραγματικότητας, κατά το Locke νόηση και πραγματικότητα διαχωρίζονται μεταξύ τους. Η πραγματικότητα αποτελεί άθροισμα αισθητών αντικειμένων, ενώ η νόηση είναι χώρος αφηρημένων ιδεών και δεν βρίσκεται σε ουσιαστική σχέση μαζί της. 41 Βλ.N.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία,Θεσσαλονίκη, 1998, σσ

24 1.3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ LOCKE Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον που παρουσιάζει η θεωρία του Locke για την ουσία έγκειται στο γεγονός ότι εδώ φαίνεται έντονα η προσπάθεια που υπάρχει ανάμεσα σε όλο το έργο του φιλόσοφου να συμβιβάσει τη νέα εμπειρική θεωρία της γνώσης, με ορισμένες βασικές ματαφυσικές θέσεις της σχολαστικής Φιλοσοφίας, που είχαν φθάσει μέχρι την εποχή του χωρίς να υποστούν καμία κριτική. Ενώ δηλαδή οι αρχές πάνω στις οποίες επιχειρεί να οικοδομήσει όλη τη θεωρία του είναι καθαρά εμπειρικές, ενώ απορρίπτει από την αρχή κάθε μεταφυσική αναζήτηση και θεωρεί σαν μοναδικό αντικείμενο της γνώσης το υλικό που προσφέρουν οι αισθήσεις, ωστόσο όμως, στην προσπάθεια του να προσδιορίσει τη φύση αυτού που κλείνει μέσα του την πραγματική ύπαρξη, δεν μπορεί να απελευθερωθεί από την έννοια της ουσίας, η οποία βρίσκεται μέσα στην εσωτερική φύση των πραγμάτων τόσο του εξωτερικού, όσο και του εσωτερικού μας κόσμου. Παρόλο όμως που δεν μπόρεσε να διαγράψει τελείως την έννοια της ουσίας, δεν μπόρεσε ωστόσο να μην την αναλύσει με έναν τρόπο θετικό. Είναι ο πρώτος που τόλμησε να ασκήσει κριτική στην παραδεδομένη άποψη για την ουσία και η κριτική του αυτή είχε επίδραση τόσο στους άμεσους διαδόχους του, τον Berkeley και τον Hume όσο και στους μετέπειτα φιλοσόφους. Εκείνο που σώζει την ουσία μέσα στα πλαίσια της αυστηρής κριτικής που της κάνει είναι η τοποθέτηση της σε μια άγνωστη περιοχή. Δεν μπορεί να την απορρίψει, εφόσον δεν μπορεί να εισχωρήσει στην περιοχή της 42. Όμως πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση του Locke για την ουσία, με την οποία ασχολείται κυρίως στο δεύτερο βιβλίο του "Δοκιμίου " του, θα ήταν χρήσιμο να δούμε τη σημασία που είχε ο όρος αυτός στη σχολαστική φιλοσοφία μέχρι το 17 º αιώνα. 42 Βλ.J.Gibson, Locke s Theory of Knowledge and its Historical Relations, Cambridge, 1968, σ

25 Η Σχολαστική φιλοσοφία τοποθετούσε το σύνολο της πραγματικότητας μέσα στο πλαίσιο δύο θεμελιωδών κατηγοριών: της ουσίας και του κατηγορήματος. Θεωρούσαν δηλαδή πως κάθε τι το οποίο είναι αληθινό είναι, είτε ουσία, είτε προσδιορισμός της, ιδιότητα δηλαδή ή κατηγόρημα. Οι ιδιότητες δεν έχουν μέσα τους τη δυνατότητα για ανεξάρτητη ύπαρξη, αλλά συνεπάγονται αυτομάτως την ουσία, από την οποία εξαρτώνται και στην οποία ανήκουν. Οι βασικές σημασίες που έχει η ουσία ως μαναδικό θεμέλιο της πραγματικότητας μέσα στη Σχολαστική φιλοσοφία είναι τρεις: 43 1.Ουσία είναι η ens per se stans. Είναι αυτό το οποίο μπορεί να έχει ύπαρξη ανεξάρτητη και πραγματική και από το οποίο απορρέουν όλα τα άλλα, οι ιδιότητες, οι σχέσεις, τα συμβεβηκότα. Σε αυτή τη σημασία έμεινε προσκολλημένος ο Descartes, ο οποίος υποστήριζε ότι ουσία είναι αυτό το οποίο υπάρχει και δε χρειάζεται τίποτε άλλο για να υπάρξει Ουσία είναι αυτό το οποίο έχει πάντα θέση υποκειμένου σε μια πρόταση. Εδώ βλέπουμε τη δυάδα υποκείμενο-κατηγορούμενο να ταυτίζεται με τη δυάδα ουσίασυμβεβηκός και αυτού του είδους η σύγχυση εισχωρεί πολλές φορές μέσα στη σκέψη του Locke με αποτέλεσμα να μην κάνει ορθή και ξεκάθαρη κριτική στην έννοια της ουσίας. 3.Ουσία είναι quod substat accidentibus, είναι αυτό δηλαδή που αποτελεί το υποκείμενο ή το υποστήριγμα των ιδιοτήτων. Αυτή είναι και η βασική θέση του Locke για την ουσία. Μένει προσκολλημένος στην άποψη του Descartes ότι οι ιδιότητες πρέπει να στηριχθούν κάπου, αλλά δεν επιχειρεί να αναλύσει αυτή τη θεωρία. Δέχεται χωρίς να προβάλλει αντιρρήσεις το δυαδικό σχήμα της πραγματικότητας του κόσμου, δηλαδή τις κατηγορίες της ουσίας και των κατηγορημάτων της, χωρίς να αμφιβάλλει για την ύπαρξη της ουσίας. 45 Η έννοια της ουσίας αποτελεί κεντρικό πρόβλημα στην ανάλυση της ανθρώπινης νόησης που επιχειρεί ο Locke. Ας δούμε πώς περιγράφει ο ίδιος ο Locke τη διαδικασία σχηματισμού των ιδεών των ουσιών: "Αφού το πνεύμα εφοδιάζεται από ένα μεγάλο αριθμό 43 Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Οι έννοιες της Ουσίας και του Εγώ στη Φιλοσοφία του Locke, Θεσσαλονίκη, 1974, σ Βλ.Ν.Jolley, Leibniz and Locke : A Study of the New Essays on Human Understanding, Oxford, 1984, σ Βλ.J.Gibson, Locke s Theory of Knowledge and its Historical Relations, Cambridge, 1968, σ

26 από απλές ιδέες, που του έρχονται από τις αισθήσεις ανάλογα με τις διάφορες εντυπώσεις που δέχονται από τα εξωτερικά αντικείμενα ή από την ενδοσκόπηση που κάνει πάνω στις δικές του λειτουργίες, παρατηρεί ύστερα από αυτό, ότι ένας ορισμένος αριθμός από αυτές τις απλές ιδέες πάνε σταθερά μαζί, και επειδή θεωρούνται σαν να ανήκουν σε ένα μόνο πράγμα, σημαίνονται με ένα μόνο όνομα, όταν είναι έτσι ενωμένες σε ένα μόνο υποκείμενο, επειδή η γλώσσα προσαρμόζεται στις κοινές έννοιες και η κύρια αποστολή της είναι να εκφράσει γρήγορα αυτό που έχουμε στο πνεύμα. Από αυτό προέρχεται το ότι, αν και είναι αληθινά ένα αθροισμα από πολλές ιδέες συνδεμένες, στη συνέχεια οδηγούμαστε από απροσεξία να μιλάμε σαν να μην ήταν πραγματικά παρά μια μόνο ιδέα γιατί όπως είπα ήδη, επειδή δεν μπορούμε να φανταστούμε, πώς αυτές οι απλές ιδέες μπορούν να υφίστανται από μόνες τους συνηθίσαμε να υποθέτουμε κάποιο πράγμα να τις υποστηρίζει, στο οποίο υπάρχουν και από το οποίο προκύπτουν, και στο οποίο έδωσαν το όνομα ουσία. Έτσι αν κάποιος θελήσει να εξετάσει τον εαυτό του πάνω στην έννοια που έχει για την καθαρή ουσία γενικά, θα διαπιστώσει ότι δεν έχει απολύτως τίποτα άλλο από κάποιο υποκείμενο, που του είναι τελείως άγνωστο, και που υποθέτει ότι είναι το στήριγμα για τις ιδιότητές του, που είναι ικανές να προκαλέσουν απλές ιδέες στο πνεύμα μας, ιδιότητες που ονομάζουμε κακώς συμβεβηκότα. Η ιδέα λοιπόν που έχουμε, στην οποία δίνουμε το γενικό όνομα ουσία, δεν είναι τίποτα παρά το υποτιθέμενο, αλλά άγνωστο, υπο-στήριγμα για κείνες τις ιδιότητες που βρίσκουμε να υπάρχουν και οι οποίες, φανταζόμαστε, δεν μπορούν να υφίστανται sine re substante, χωρίς κάτι να τις υπο-βαστάζει. Για το λόγο αυτό ονομάζουμε αυτό το υποστήριγμα ουσία, που σύμφωνα με την πραγματική σημασία της λέξης σημαίνει στέκομαι από κάτω ή υποστηρίζω (Substantia). 46 Θα πρέπει να προσέξουμε ότι στα παραπάνω αποσπάσματα του Δοκιμίου ο Locke μιλάει για τη γενική έννοια της ουσίας, ενώ βασικά τον ενδιαφέρει η έννοια των ατομικών ουσιών, τόσο των σωματικών όσο και των πνευματικών. Ενώ δηλαδή, σύμφωνα με την εμπειρική 46 Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Oxford University Press, II, XXII, 2,1975, σσ

27 του αρχή, μοναδικό περιεχόμενο της σκέψης μας είναι τα φαινόμενα που προέρχονται από την εμπειρία και επομένως έχουν το χαρακτήρα του ατομικού, δεν μπορεί παρά να μην αναγνωρίσει στην έννοια της ουσίας και ένα χαρακτήρα καθολικότητας. Ο Locke ισχυρίζεται ότι η ουσία είναι δύναμη που υπάρχει πίσω από τα φαινόμενα. Βρίσκεται στο υπόστρωμά τους που δεν μπορούμε να γνωρίσουμε,αφού γνωρίζουμε μόνο τα φαινόμενα. 47 Ο Locke βασικά αρνείται ότι μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία και θεωρεί πως η έννοιά της είναι ασαφής και στερείται περιεχομένου. Η αφηρημένη φύση της ουσίας είναι άγνωστη. Αυτό αφορά τόσο τις λεγόμενες "σωματικές" όσο και τις "πνευματικές ουσίες". Παρόλ αυτά δεν είναι διατεθειμένος να απορρίψει εντελώς την έννοια της ουσίας. Αντίθετα θεωρεί πως έργο της ουσίας είναι η "αντικειμενοποίηση" του κόσμου των ιδεών, ο οποίος διαφορετικά στερείται πραγματικής βάσης. Η έννοια της ουσίας αναλαμβάνει να πετύχει την αντικειμενοποίηση των ιδεών, έτσι ώστε να μπορούμε να μιλάμε για υπαρκτά πράγματα μέσα στη σφαίρα της συνείδησης. Έτσι, ενώ ο Locke αμφισβητεί τη δυνατότητα μας να γνωρίσουμε την ουσία, δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη της και με τη θεωρία του για την ουσία προσπαθεί να φτιάξει μια γέφυρα μεταξύ των ιδεών και της αντικειμενικής πραγματικότητας ΣΩΜΑΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Μετά την ανάλυση που κάνει ο Locke στη γενική έννοια της ουσίας συνεχίζει με τις σύνθετες ιδέες των ατομικών ουσιών, με τις οποίες πρόκειται κυρίως να ασχοληθεί. Με βάση τις αρχές του εμπειρισμού που έθεσε ο ίδιος, κινείται διαρκώς στο χώρο των ιδεών που έχουμε για τις ατομικές ουσίες -υλικές και πνευματικές- και δεν προχωρά στην ανώτερη 47 Bλ.Α.Δεληγιώργη, Ο Μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1996, σ Βλ.Ν.Αυγελής, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, 1998, σ

28 βαθμίδα της πραγματικότητας του "καθόλου". Για το Locke η πραγματικότητα προέρχεται μόνο από τις αισθήσεις και έχει πάντα έναν ατομικό χαρακτήρα. Μέσα από τις αισθήσεις συλλαμβάνουμε ορισμένους συνδυασμούς απλών ιδεών, τους οποίους αποδίδουμε σε μια ουσία και έτσι φτάνουμε στην έννοια της ουσίας του ανθρώπου,του αλόγου,του δέντρου κ.τ.λ. Ο ίδιος ο Locke όμως αναφέρει στη συνέχεια πως "οι σύνθετες ιδέες μας για τις ουσίες, εκτός από όλες τις απλές ιδέες από τις οποίες σχηματίζονται, περιέχουν πάντα μια συγκεχυμένη ιδέα για κάποιο πράγμα στο οποίο ανήκουν και μέσα στο οποίο υφίστανται". 49 Ο Locke διαχωρίζει την ιδέα της ουσίας από το καθαρό δεδομένο της αίσθησης, πράγμα το οποίο τον αναγκάζει να τη χαρακτηρίσει ως συγκεχυμένη. Για τον Άγγλο φιλόσοφο η γνώση μας δεν αναφέρεται ποτέ με έναν τρόπο άμεσο στα ίδια τα πράγματα, αλλά μόνο σε ιδέες που τα αντιπροσωπεύουν και σχηματίζονται μέσα από τις αισθήσεις. Γι αυτό το λόγο η ιδέα της ουσίας μένει σκοτεινή, γιατί δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε με την αίσθηση. 50 Στη συνέχεια ο Locke διακρίνει τρία είδη ιδεών που συμβάλλουν στη δημιουργία των σύνθετων ιδεών των σωματικών ουσιών. Πρώτα, υπάρχουν οι ιδέες των πρωτευουσών ιδιοτήτων, τις οποίες αντιλαμβανόμαστε στα πράγματα μέσω των αισθήσεων και οι οποίες υπάρχουν ακόμη και όταν δεν τις αντιλαμβανόμαστε σε αυτά, όπως είναι ο όγκος, το σχήμα, η θέση, ο αριθμός. Υπάρχουν, δεύτερον, οι δευτερεύουσες ιδιότητες που κοινώς ονομάζουμε αισθητές ιδιότητες, οι οποίες εξαρτώνται από τις πρώτες και δεν είναι παρά οι δυνάμεις των πρωτευουσών ιδιοτήτων να παραγάγουν διάφορες ιδέες σε μας με τη βοήθεια των αισθήσεων. Τρίτον, υπάρχουν οι δυνάμεις, παθητικές ή ενεργητικές, που έχει κάθε ουσία για να δεχθεί ή να προκαλέσει κάποια αλλαγή. Γι αυτό, σύμφωνα με το Locke, oι δυνάμεις είναι αυτές που αποτελούν ένα μεγάλο μέρος από τις σύνθετες ιδέες μας για τις ουσίες. Οποιοσδήποτε σκεφθεί, για παράδειγμα, πάνω στη σύνθετη ιδέα που έχει για το 49 Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II, XXIII, 3, 1975, σ Βλ.Δ.Σφενδόνη-Μέντζου, Πραγματισμός Ορθολογισμός Εμπειρισμός, Θεσσαλονίκη, 2004, σ

29 χρυσό, θα βρει ότι οι περισσότερες ιδέες από τις οποίες αποτελείται, δεν είναι παρά δυνάμεις, όπως η δύναμη να λιώνει, ή η δύναμη να μη διαλύεται στο νερό κ.τ.λ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Τις πνευματικές ουσίες ο Locke τις προσεγγίζει με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει και τις σωματικές. Ο ίδιος ο Locke αναφέρει στο Δοκίμιο: "Εκτός από τις σύνθετες ιδέες που έχουμε για τις υλικές και αισθητές ουσίες, για τις οποίες μιλήσαμε, μπορούμε ακόμα να σχηματίσουμε τη σύνθετη ιδέα ενός άϋλου πνεύματος στο σχηματισμό της ιδέας αυτής φθάνουμε όταν συνθέσουμε τις απλές ιδέες που έχουμε πάρει από ενέργειες του δικού μας πνεύματος, που αισθανόμαστε κάθε μέρα μέσα μας, όπως σκέψη, νόηση, βούληση, γνώση, και τη δύναμη να προκαλούμε την αρχή της κίνησης κτλ., ιδιότητες που συνυπάρχουν σε μια και την ίδια ουσία. Και έτσι, συνθέτοντας τις ιδέες της σκέψης, της αντίληψης, της ελευθερίας και της δύναμης να κινούμε τον εαυτό μας και ξένα σώματα, έχουμε μια έννοια τόσο σαφή για τις άϋλες ουσίες όπως και για τις υλικές". 52 Ο Άγγλος φιλόσοφος πιστεύει πως η ιδέα που έχουμε για το πνεύμα μοιάζει με την ιδέα που έχουμε για το σώμα, δηλαδή η ουσία του πνεύματος είναι άγνωστη σε μας, όπως και η ουσία του σώματος μας είναι εξίσου άγνωστη. Ομολογεί την αδυναμία μας να γνωρίσουμε τη φύση του υποκειμένου, που υπάρχει τόσο στην ύλη όσο και στο πνεύμα, αλλά δεν περιορίζεται μόνο σ αυτό. Δε διστάζει να δηλώσει πως δεν είναι δυνατό να γνωρίζουμε εάν η σκεπτόμενη ουσία μας είναι πνεύμα ή ύλη που έχει τη δυνατότητα να σκέπτεται. Η άποψή του ότι η ύλη είναι δυνατόν να "σκέπτεται" άσκησε σημαντική επίδραση στην κατοπινή εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασμού. Συγκεκριμένα αναφέρει ο Locke: "Έχουμε τις ιδέες 51 Βλ.C.R.Morris, Locke Berkeley Hume, Oxford, 1959). σ Βλ.J.Locke, An Essay Concerning Human Understanding,Oxford University Press, II, XXIII, 15, 1975, σ