Θεματικό τμήμα - Διαρθρωτικών πολιτικών και πολιτική συνοχής ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Transcript

1 Γενική Διεύθυνση Εσωτερικές Πολιτικές της Ένωσης Θεματικό τμήμα - Διαρθρωτικών πολιτικών και πολιτική συνοχής ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΜΕΛΕΤΗ Σύνοψη IP/B/CULT/FWC/2006_169/Lot02-C02-SC02 03/2008 EL

2 Η μελέτη αυτή ζητήθηκε από την Επιτροπή Πολιτισμού και Παιδείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Το παρόν έγγραφο έχει δημοσιευθεί στις εξής γλώσσες: - Πρωτότυπο: EN. - Μεταφράσεις: DE, FR. Συντάκτης : Αρμόδιος υπάλληλος: Institute of Education, University of London, United Kingdom Gonçalo Macedo Θεματικό τμήμα - Διαρθρωτικών πολιτικών και πολιτική συνοχής Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο B-1047 Βρυξέλλες ipoldepb@europarl.europa.eu Το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Μπορείτε να αναζητήσετε αυτή τη μελέτη: - Ενδοδικτυακός τόπος: - Διαδικτυακός τόπος: Βρυξέλλες, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Οι εκφραζόμενες απόψεις είναι του συντάκτη και δεν αντικατοπτρίζουν κατ' ανάγκη την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Επιτρέπεται η αναπαραγωγή και η μετάφραση, όχι όμως για εμπορικούς σκοπούς, και υπό την προϋπόθεση ότι θα αναγραφεί η πηγή, θα έχει προηγουμένως ενημερωθεί ο εκδότης και θα του διαβιβασθεί ένα αντίτυπο.

3 Σύνοψη Η ανατεθείσα μελέτη Η παρούσα έκθεση ανατέθηκε κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής Πολιτισμού και Εκπαίδευσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και εκπονήθηκε από ομάδα του Ινστιτούτου Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Βασίζεται σε μελέτη της διάρθρωσης, του περιεχομένου και της ποιότητας της εκπαίδευσης δασκάλων δημοτικού σχολείου στον δημόσιο τομέα σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η μελέτη αποτελείται από τρία μέρη με εκτενή παραρτήματα. Το Μέρος I παρέχει μια γενική εισαγωγή. Το Μέρος II παρέχει πληροφορίες για τα συστήματα εκπαίδευσης δασκάλων στην Ευρώπη και εξετάζει θέματα ποιότητας και το θέμα της ευρωπαϊκής συνεργασίας. Το Μέρος III παρουσιάζει ορισμένα συμπεράσματα και συστάσεις για δράση. Τα παραρτήματα παρέχουν μια συνοπτική πραγματική επισκόπηση της εκπαίδευσης των δασκάλων σε καθένα από τα 27 κράτη μέλη. Το στάδιο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης θεωρείται ιδιαίτερα κρίσιμο από τις εθνικές κυβερνήσεις και τους εργοδότες. Μεγάλη σημασία αποδίδεται στη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης των δασκάλων με παρεμβάσεις όπως επενδύσεις σε εκτεταμένη κατάρτιση, συστηματική κατατόπιση και καθοδήγηση, ευκαιρίες στους δασκάλους για συνεχή επαγγελματική εξέλιξη και αυστηρές διαδικασίες διασφάλισης ποιότητας. Πολλά άτομα και οργανισμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εργοδότες, δάσκαλοι και γονείς, έχουν εκφράσει ανησυχίες σχετικά με την ποιότητα της εκπαίδευσης των δασκάλων. Ανεπάρκειες όσον αφορά τις διδακτικές δεξιότητες και την επαγγελματική εξέλιξη έχουν επισημανθεί σε όλες σχεδόν τις χώρες της ΕΕ των 27. Επίσης, οι δάσκαλοι αντιμετωπίζουν πρόσθετες προκλήσεις στον εικοστό πρώτο αιώνα, όπως τάξεις με παιδιά που προέρχονται από διάφορους πολιτισμούς και έχουν διαφορετικές πρώτες γλώσσες, επίπεδα ικανοτήτων και επίπεδα ειδικών αναγκών. Ωστόσο, υπάρχει σχετικά μικρός συστηματικός συντονισμός διαφόρων στοιχείων της εκπαίδευσης των δασκάλων εντός και μεταξύ των κρατών μελών. Οι δάσκαλοι στην Ευρώπη και εκτός αυτής Οι δάσκαλοι στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα της ΕΕ των 27, και ένας αποτελεσματικός πρωτοβάθμιος τομέας θεωρείται ευρέως ένα σημαντικό θεμέλιο για επιτυχή δευτεροβάθμια και μεταδευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ο ρυθμός των κοινωνικών αλλαγών και οι αυξημένες προσδοκίες των σχολείων διεύρυναν και εμβάθυναν τον ρόλο του δασκάλου. Επίσης, σε αντίθεση με άλλα επαγγέλματα, το επάγγελμα του δασκάλου έχει υψηλό ποσοστό εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας. Για το μέλλον, φαίνεται σημαντικό οι χώρες εντός (και εκτός) της ΕΕ να αναλάβουν περαιτέρω δράση, προκειμένου να αναπτύξουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες των δασκάλων και να επεκτείνουν και να ενισχύσουν περαιτέρω τις ρυθμίσεις που αφορούν την αρχική εκπαίδευση των δασκάλων, την κατατόπιση και την επαγγελματική εξέλιξη. Μπορεί λογικά να υποτεθεί ότι όσοι καταρτίζονται ως δάσκαλοι δημοτικού σχολείου αισθάνονται προσηλωμένοι σε μια τέτοια σταδιοδρομία, αλλά τα κίνητρα της ενασχόλησης με 1

4 τη διδασκαλία ποικίλλουν αισθητά σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, σε ορισμένες χώρες το επάγγελμα του δασκάλου δεν θεωρείται επάγγελμα με κύρος και αντιμετωπίζει δυσκολίες διατήρησης, ή η εγγραφή σε προγράμματα κατάρτισης δασκάλων χρησιμοποιείται σαν ασφαλιστήριο συμβόλαιο για στήριξη, εάν οι υποψήφιοι δεν κατορθώσουν να βρουν απασχόληση με μεγαλύτερο κύρος. Σε άλλες χώρες, το στάτους θεωρείται υψηλότερο, όταν οι δάσκαλοι έχουν καθεστώς δημοσίου υπαλλήλου, και επίσης είναι σχετικά υψηλό σε αρκετές σκανδιναβικές χώρες. Υπάρχουν ορισμένες αισθητές διαφορές μεταξύ των χωρών όσον αφορά τις προσεγγίσεις τους στην πρόσληψη των δασκάλων, την εκπαίδευση των δασκάλων, τις αποδοχές των δασκάλων, τις συνθήκες απασχόλησης και εργασίας, την αξιολόγηση και τη διάρθρωση της σταδιοδρομίας. Η διεθνής ανάλυση παρέχει στις χώρες την ευκαιρία να μάθουν περισσότερα για τον εαυτό τους εξετάζοντας τις εμπειρίες τους σε σχέση με εκείνες άλλων χωρών, καθώς και συγκεντρώνοντας στοιχεία για τις επιπτώσεις διαφόρων προσεγγίσεων στην πολιτική για τους δασκάλους. Πρόσφατη έρευνα του ΟΟΣΑ δείχνει ότι η βελτίωση της ποιότητας της διδασκαλίας είναι ίσως η κατεύθυνση πολιτικής που έχει τις περισσότερες πιθανότητες να οδηγήσει σε ουσιαστικά οφέλη όσον αφορά τις σχολικές επιδόσεις. Η παροχή μεγαλύτερων κινήτρων κινητικότητας και η εξάλειψη των περιττών φραγμών μπορεί να έχουν ως γενικό αντίκτυπο τη βελτίωση της ποιότητας της διδασκαλίας στην Ευρώπη και εκτός αυτής. Η εσωτερική γεωγραφική κινητικότητα των δασκάλων έχει συνδεθεί με οικονομικά κίνητρα, αλλά τα επίπεδα κινητικότητας των εκπαιδευτικών μεταξύ χωρών είναι χαμηλότερα για τους δασκάλους της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από ό,τι για τους συναδέλφους τους καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η κινητικότητα των δασκάλων είναι συνηθέστερη μεταξύ χωρών που μοιράζονται την ίδια γλώσσα σε μεγάλη γεωγραφική εγγύτητα. Εκπαίδευση των δασκάλων Είναι προφανές ότι πολλά εθνικά συστήματα εκπαίδευσης δασκάλων στην ΕΕ των 27 ακολουθούν την παγκόσμια τάση προς συχνές και ποικίλες μεταρρυθμίσεις σχετικές με την ίδια την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Μπορούν να εντοπιστούν ορισμένα ευρέως κοινά χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης των δασκάλων στην Ευρώπη. Συχνά, τα προγράμματα αρχικής προετοιμασίας δασκάλων εμπεριέχουν κάποια ισορροπία ανάμεσα σε εργασία με βάση το πανεπιστήμιο ή το κολέγιο και σε μια πρακτική συνιστώσα πρακτικής άσκησης στη διδασκαλία με βάση το σχολείο. Είναι σύνηθες τα εθνικά συστήματα να προετοιμάζουν πολυπράγμονες ανθρώπους να διδάξουν σε δημοτικά σχολεία, και όχι ειδικούς σε έναν τομέα. Η εκπαίδευση των δασκάλων στην Ευρώπη φαίνεται ευρέως να αποδίδει σημασία στην προώθηση της εθνικής ταυτότητας και υπηκοότητας. Υπάρχει επίσης σαφές ευρωπαϊκό μοντέλο για τον συνολικό χρόνο που πρέπει να αφιερώνεται στη διδασκαλία, ή το μέρος αυτού του χρόνου που πρέπει να αφιερώνεται στο σχολικό πρόγραμμα γλώσσας ή ανάγνωσης. Η συνολική διάρκεια της αρχικής κατάρτισης (περιλαμβανομένων υποχρεωτικών ρυθμίσεων κατατόπισης και δοκιμασίας) ποικίλλει από τρία έως πέντε έτη. Υπάρχουν επίσης ουσιαστικές παραλλαγές στις ρυθμίσεις πιστοποίησης, τα επίπεδα προσόντων, την κατατόπιση και τη μετεκπαίδευση. Για παράδειγμα, η μετεκπαίδευση είναι υποχρεωτική μόνο σε 11 κράτη μέλη και, όπου ισχύει, ανέρχεται γενικά σε λιγότερο από 20 ώρες ετησίως, χωρίς ποτέ να διαρκεί περισσότερο από πέντε ημέρες ετησίως. Στήριξη στους δασκάλους στα πρώτα στάδια της σταδιοδρομίας τους, με τη μορφή κατατόπισης, κατάρτισης και καθοδήγησης, παρέχεται μόνο στις μισές χώρες της ΕΕ των 27. 2

5 Δείκτες ποιότητας Φαίνεται πως υπάρχουν τέσσερα διεθνώς αναγνωρισμένα κριτήρια ποιότητας τα οποία συμβάλλουν προς μια αυξανόμενη συναίνεση σχετικά με το τι αποτελεί σωστή εκπαίδευση των δασκάλων: πιστοποίηση, κατατόπιση, συνεχής επαγγελματική εξέλιξη, διασφάλιση ποιότητας. Πρόσφατη έρευνα δείχνει σχέση ανάμεσα σε επενδύσεις πολιτικής στην ποιότητα των δασκάλων και σε βελτιώσεις των μαθητικών επιδόσεων. Εκπαίδευση των δασκάλων και μαθησιακά αποτελέσματα των παιδιών Αξίζει να προσπαθήσει κανείς να εντοπίσει τη σχέση ανάμεσα στα εθνικά μοντέλα εκπαίδευσης δασκάλων και τις συστημικές επιδόσεις, όπως, για παράδειγμα, μετρήθηκε από τις μελέτες PISA του ΟΟΣΑ και PIRLS της IEA. Ενώ οι επιδόσεις PISA και PIRLS των χωρών συχνά κυμαίνονται, οι επιδόσεις ορισμένων χωρών βρίσκονται σταθερά σε πολύ υψηλό επίπεδο. Αυτό έχει συχνά εμπνεύσει πειραματικές εξηγήσεις μία από τις πιο πρόσφατες και ευρέος φάσματος είναι εκείνη των McKinsey & Company (2007) How the World's Best-Performing School Systems Come Out on Top (Πώς πρωτεύουν τα σχολικά συστήματα με τις καλύτερες επιδόσεις στον κόσμο). Η μελέτη εξέτασε δεδομένα από 25 σχολικά συστήματα, από τα οποία δέκα είχαν κορυφαίες επιδόσεις, περιλαμβανομένων των συστημάτων του Βελγίου, της Φινλανδίας και των Κάτω Χωρών από την ΕΕ των 27. Επτά άλλα συστήματα, περιλαμβανομένου αυτού της Αγγλίας, επισημάνθηκε ότι διαγράφουν ισχυρή τροχιά βελτίωσης. Η έκθεση McKinsey συμπεραίνει ότι η βασική κινητήρια δύναμη σε παραλλαγές της μάθησης στο σχολείο είναι η ποιότητα των δασκάλων. Σχολικά συστήματα με υψηλές επιδόσεις, αν και αισθητά διαφορετικά στη διάρθρωση και το πλαίσιο, συνεχίζουν να εστιάζουν σθεναρά στη βελτίωση της διδασκαλίας λόγω του άμεσου αντικτύπου της στα μαθητικά επιτεύγματα. Για τη βελτίωση της διδασκαλίας, τα συστήματα με υψηλές επιδόσεις προβαίνουν σε τρεις ενέργειες: επιλέγουν τους κατάλληλους ανθρώπους για να γίνουν δάσκαλοι βοηθούν να γίνουν αυτοί οι άνθρωποι αποτελεσματικοί διδάσκαλοι εφαρμόζουν συστήματα και στοχοθετημένη στήριξη για να διασφαλίσουν ότι όλα τα παιδιά μπορούν να ωφεληθούν από την άριστη διδασκαλία. Η δράση με βάση αυτές τις κινητήριες δυνάμεις απαιτεί αυστηρά πρότυπα και αξιολογήσεις, σαφείς προσδοκίες, διαφοροποιημένη στήριξη διδασκομένων και δασκάλων και επαρκή χρηματοδότηση. Για την πρόσληψη και τη διατήρηση δασκάλων υψηλής ποιότητας, τα συστήματα με υψηλές επιδόσεις αναφέρεται ότι διαθέτουν κοινές στρατηγικές και βέλτιστες πρακτικές για την προσέλκυση ισχυρών υποψηφίων: τεχνικές εμπορίας και πρόσληψης που προέρχονται από τις επιχειρήσεις για την αύξηση της προσφοράς υποψηφίων ποιότητας δημιουργία εναλλακτικών οδών για υπαλλήλους με εμπειρία αποτελεσματικοί μηχανισμοί επιλογής (με διαδικασίες για την έγκαιρη απομάκρυνση δασκάλων με χαμηλές επιδόσεις σύντομα μετά τον διορισμό) και καλή αρχική αμοιβή. Τα συστήματα με υψηλές επιδόσεις εφαρμόζουν μηχανισμούς που αναγνωρίζουν ένα κοινό σύνολο χαρακτηριστικών που μπορεί να εντοπιστεί πριν από την ενασχόληση με τη διδασκαλία: υψηλό γενικό επίπεδο γλωσσικού και μαθηματικού αλφαβητισμού ισχυρές διαπροσωπικές και επικοινωνιακές δεξιότητες προθυμία για μάθηση και κίνητρα για διδασκαλία. Ενώ η μελέτη McKinsey θίγει ένα φάσμα θεμάτων τα οποία απαιτούν περαιτέρω έρευνα, υποστηρίζεται σε αυτήν την έκθεση ότι η βελτίωση της επικοινωνίας και η ανταλλαγή επιτυχών πρακτικών προσφέρουν την προοπτική βελτίωσης της ποιότητας της εκπαίδευσης των δασκάλων σε όλη την ΕΕ των 27. 3

6 Συμπεράσματα και συστάσεις Η βάση στοιχείων στην οποία βασίζεται η παρούσα έκθεση είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα εκτενούς διεθνούς συνεργασίας η οποία οδήγησε σε πρωτοφανή αριθμό από τράπεζες πληροφοριών και στρατηγικές πρωτοβουλίες, συμπεριλαμβανομένης της σύγκρισης των μαθητικών επιδόσεων στην ανάγνωση, την επιστήμη και τα μαθηματικά. Είναι ανάγκη να επεκταθεί αυτή η διεθνική συνεργασία, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα θέματα που θίγονται στην έκθεση, όπως η ανταλλαγή καλών πρακτικών, η εξέταση διεθνικών διαφορών και η αντιμετώπιση αδυναμιών. Η έκθεση τελειώνει με συστάσεις σε έξι τομείς πολιτικής: 1. Διεθνικές διαφορές και εφαρμογή της Μπολόνια Η διαδικασία της Μπολόνια στοχεύει στη δημιουργία ευρωπαϊκού χώρου ανώτερης εκπαίδευσης έως το Η πολυμορφία των εθνικών προσεγγίσεων στην εκπαίδευση των δασκάλων σε όλη την ΕΕ των 27 υπογραμμίζει την ανάγκη για περισσότερους διεθνικούς διαλόγους με στόχο την ανάπτυξη ενός βασικού εκφραστή της Ευρώπης ώστε να διευκολυνθεί η μεγαλύτερη σύγκλιση. Πρέπει να δημιουργηθεί ένα φόρουμ για την ανταλλαγή πληροφοριών για τομείς με διαπιστωμένες ανάγκες στην εκπαίδευση των δασκάλων, ιδίως στην παροχή και αποτελεσματικότητα συνεχούς επαγγελματικής εξέλιξης, ενός τομέα με ιδιαίτερες ανάγκες. Πρέπει να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη ενός αναγνωρισμένου οργανισμού ο οποίος θα είναι ο βασικός εκφραστής της Ευρώπης και θα εκπροσωπεί τον τομέα της εκπαίδευσης των δασκάλων. 2. Καλές πρακτικές στην αρχική εκπαίδευση των δασκάλων Τα ακόλουθα στοιχεία καλών πρακτικών στην αρχική εκπαίδευση των δασκάλων εγγυώνται επέκταση σε όλη την ΕΕ των 27: στάδιο προετοιμασίας της πρακτικής άσκησης πριν από το πρόγραμμα αρχικής εκπαίδευσης δασκάλων στάδιο προετοιμασίας της πρακτικής άσκησης στο πλαίσιο του προγράμματος εκπαίδευσης δασκάλων περίοδος εποπτευόμενης σχολικής διδασκαλίας για την απόκτηση εμπειρία επιτυχής ολοκλήρωση εξέτασης ή άλλες ρυθμίσεις αξιολόγησης παρακολουθούμενη δοκιμαστική περίοδος περίοδος κατατόπισης με τη στήριξη ρυθμίσεων καθοδήγησης. 3. Αποτελεσματικές πρακτικές πρόσληψης και διατήρησης Η πρόσφατη έκθεση των McKinsey & Co. (2007) πρέπει να διαδοθεί ευρέως σε όλη την ΕΕ των 27, και τα βασικά πορίσματά της για τα συστήματα με υψηλές επιδόσεις πρέπει να εξεταστούν. Τα πορίσματα αυτά σχετίζονται με: την επιλογή των κατάλληλων ανθρώπων για να γίνουν δάσκαλοι τη βοήθεια προς αυτούς τους ανθρώπους ώστε να γίνουν αποτελεσματικοί διδάσκαλοι 4

7 την εφαρμογή συστημάτων και στοχοθετημένης στήριξης για να διασφαλιστεί ότι όλα τα παιδιά μπορούν να ωφεληθούν από την άριστη διδασκαλία. 4. Στρατηγική χρήση της διασφάλισης ποιότητας Η βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης στην Ευρώπη είναι ένας από τους βασικούς στόχους της διαδικασίας της Λισαβόνας που πρέπει να επιτευχθούν πριν από το Η έκθεση McKinsey & Co. επεσήμανε επίσης ότι η στρατηγική μίμηση συστημάτων με υψηλές επιδόσεις απαιτεί τα εξής: αυστηρά πρότυπα και αξιολογήσεις σαφείς προσδοκίες διαφοροποιημένη στήριξη διδασκομένων και δασκάλων επαρκή χρηματοδότηση. Οι ίδιες οι διαδικασίες διασφάλισης ποιότητας στην εκπαίδευση των δασκάλων πρέπει να αναθεωρούνται διαρκώς, ώστε να εξετάζονται οι ισορροπίες ανάμεσα στα εξής: διασφάλιση ποιότητας και βελτίωση ποιότητας συχνότητα αξιολογήσεων και εφαρμογή συστάσεων αποτελεσματικότητα της διασφάλισης ποιότητας και επιπτώσεις της. 5. Αντιμετώπιση συστημικών αδυναμιών: κατατόπιση Τα προβλήματα και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι νέοι δάσκαλοι είναι παγκόσμια ως προς το εύρος τους, συμπεριλαμβανομένης της επικοινωνίας με τους γονείς, της διαχείρισης της τάξης, της πειθαρχίας των μαθητών, της αυτοπεποίθησης, της επαγγελματικής ταυτότητας και της ανάγκης για ικανούς συμβούλους. Ωστόσο, ορισμένες χώρες δεν διαθέτουν αυστηρό σύστημα κατατόπισης. Πρόκειται για συστημική αδυναμία που πρέπει να αντιμετωπιστεί. Επίσημες ρυθμίσεις κατατόπισης, στηριζόμενες από διαφανείς αρχές διασφάλισης ποιότητας, πρέπει να καταστούν δικαίωμα για τους νεοπροσλαμβανόμενους δασκάλους σε όλη την ΕΕ των Αύξηση της κινητικότητας των δασκάλων Όταν το κλίμα της απασχόλησης είναι πιο περιορισμένο για τους καταρτισμένους δασκάλους, η εργασία σε κάποιο άλλο μέρος της ΕΕ μπορεί να είναι ελκυστική. Ωστόσο, πρόσφατη έκθεση για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή έδειξε ότι τα επίπεδα κινητικότητας των εκπαιδευτικών μεταξύ χωρών είναι χαμηλότερα για τους δασκάλους της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης από ό,τι για τους συναδέλφους τους καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Πρέπει να εξεταστούν μεγαλύτερα κίνητρα για την αύξηση της κινητικότητας και η περαιτέρω μείωση των φραγμών στην εν λόγω κινητικότητα, ενδεχομένως με τη μορφή συνδρομής για τη μετεγκατάσταση, επιδομάτων τέκνου και εκμάθησης γλωσσών. 5