ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΧΩΡΟΥ. ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΟΥ Α ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

Transcript

1 ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΧΩΡΟΥ. ΤΟ ΠΑΡΑ ΕΙΓΜΑ ΤΟΥ Α ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΜΑΡΙΑΝΟΥ ρ Ανθρωπολόγος του αστικού χώρου Ο αστικός τουρισµός είναι σύνθετο φαινόµενο που περιλαµβάνει ποικίλες δραστηριότητες για καλύτερη διαχείριση και οργάνωση των πόλεων. Λαµβάνει υπόψη την υπάρχουσα υποδοµή και αναζητά την προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονοµιάς, όπως επίσης και την ενεργοποίηση διάφορων ιστορικών περιόδων και τόπων. Οι ιεροί χώροι αποτελούν ένα είδος εθνικού µνηµείου, αντανακλώντας τις αντιλήψεις των συµµετεχόντων στη δηµιουργία τους. Στο άρθρο εξετάζεται η πολιτιστική διαδροµή στα παλιά κοιµητήρια της Αθήνας και της Κέρκυρας. Το Α Κοιµητήριο είναι το παλαιότερο στην Αθήνα και χρονολογείται από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους και είναι επίσης γνωστό ως µια υπαίθρια γλυπτοθήκη. Η ιδέα προέρχεται από το κοιµητήριο Pere Lachaise στο Παρίσι, το οποίο αποτελεί ανοικτό µουσείο και πόλο τουριστικής έλξης. Προτείνουµε δύο τύπους διαδροµών:ο πρώτος αποτελεί µια τυπολογική και ιστορική προσέγγιση των νεκρικών µνηµείων. Ο δεύτερος είναι σηµειολογικός που φέρει µαρτυρίες της εξέλιξης της αντίληψης του θανάτου µέσω της κατασκευής των νεκρικών µνηµείων. Το δεύτερο είναι το Βρετανικό Κοιµητήριο της Κέρκυρας, ένας πραγµατικός βοτανικός κήπος λόγω της πλούσιας συγκέντρωσης ειδών ορχιδέας, τόπος προσέλκυσης βοτανολόγων και εραστών της φύσης. Η εµφάνιση αυτού του κοιµητηρίου είναι ιδιαίτερα επηρεασµένη από τα αγροτικά νεκροταφεία ή τα νεκροταφεία - πάρκα που άνθησαν στις Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Πέρα από την τυπολογία των µνηµείων, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία ν απολαύσει έναν ειρηνικό περίπατο µέσα σ ένα αληθινά ελκυστικό τοπίο. Εξετάζουµε το κοιµητήριο ως τόπο συµβόλων και νοηµάτων, που αντανακλά, επίσης, την νοοτροπία µιας ορισµένης εποχής. Εστιάζουµε, επίσης, στο ρόλο του αρχιτέκτονα και του αστικού σχεδιαστή προκειµένου να προάγουµε το κοιµητήριο σε αξιοθέατο αστικού τουρισµού. TOURISM AND CULTURAL PROMOTION OF THE SACRED SPACE.CASE STUDIES OF THE 1 ST CEMETERY OF ATHENS AND OF THE BRITISH CEMETERY OF CORFU, GREECE MARIA KOUMARIANOU Dr. Anthropologist of the urban space Urban tourism is a complex phenomenon that involves several activities for a better management and organization of the cities. It takes into account the existing infrastructure and seeks the protection and preservation of the cultural heritage of the cities as well as the activation of several historic periods and places. Sacred spaces constitute a kind of national monument, reflecting the mentality of the people involved in their construction. In this paper we are going to examine a cultural itinerary into the old cemeteries of Athens and Corfu, Greece. The first cemetery is the oldest in Athens dating from the formation of the Greek State and is also known as an open air sculpture museum. The idea

2 comes from the cemetery Pere Lachaise in Paris that constitutes an open air museum and a pole of tourist attraction. We are suggesting two sorts of itinerary: the first one consists of a typological and historic approach of the funeral monuments. The second one is a semiotic one that bears evidence of the evolution of the conception of death through the construction of funeral monuments. The second one is the British cemetery of Corfu, a real botanic garden due to a rich accumulation of orchids, a place of attraction for botanists and nature lovers. The appearance of this cemetery is very much influenced by the rural cemeteries or park cemeteries that flourished in the United States during the 18th century. Apart from the typology of the monuments, the visitor has the opportunity to enjoy a peaceful walk through a really appealing landscape. We are going to examine the cemetery as a place full of signs and meanings that reflects also the mentality of a certain epoch. We are going also to focus on the role of architect and the urban designer in order to promote the cemetery as an urban tourist attraction. ΕΙΣΗΓΗΣΗ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τουρισµός µε προορισµό την πόλη, ο αστικός τουρισµός, συνδυάζεται µε ορισµένες ενέργειες διαχείρισης και οργάνωσης της λειτουργικότητας των πόλεων. Πολλοί θεωρούν ότι τα αποτελέσµατα του τουρισµού µπορεί να είναι καταστροφικά για ορισµένες πόλεις, όµως η εµπειρία αποδεικνύει ότι η τουριστική δραστηριότητα µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως εργαλείο προστασίας και διατήρησης της πολιτιστικής κληρονοµιάς. Ήπιες τουριστικές χρήσεις µε τη µορφή ειδικευµένων µουσείων ή πολιτιστικών κέντρων δίνουν τη δυνατότητα «ενεργοποίησης» ιστορικών κελυφών, προκαλώντας επίσης το ενδιαφέρον δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων για οργανωτική και οικονοµική βοήθεια στην προστασία τους. Μια θετική εξέλιξη αποτελεί το γεγονός ότι τουρισµός και πολιτιστικοί πόροι κατέχουν βαρύνουσα θέση για το µέλλον ορισµένων πόλεων, και τούτο γιατί οι µεγάλες πόλεις αποτελούν συνήθως τεράστιες αποθήκες καλλιτεχνικής παραγωγής, έλκοντας συστηµατικά ένα µεγάλο πλήθος από τουρίστες πολιτιστικών ενδιαφερόντων. Στα πλαίσια αυτού του σκεπτικού και στην αναβάθµιση του άστεως ως πολιτιστικού τόπου θα θέλαµε να παρουσιάσουµε ένα είδος πολιτιστικών διαδροµών που παρόλο που θα ξενίσει πολλούς µε το χαρακτήρα της, εντούτοις παραµένει δηµοφιλής και ενδιαφέρουσα τουλάχιστον στις άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, καθώς επίσης και στις πόλεις του Νέου Κόσµου, ήδη από το 19 ο αιώνα. Πρόκειται για τις πολιτιστικές διαδροµές στα παλαιά νεκροταφεία των πόλεων που αποτελούν, εκτός από µια καταλογογράφηση της ιστορίας ενός τόπου, επίσκεψη σε µια υπαίθρια γλυπτοθήκη µε τη µορφή αστικού πάρκου. Οι διαδροµές αυτές λαµβάνουν υπόψη πως ο τουρισµός διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στη µετατροπή ενός µνηµείου σε τουριστικό πόλο έλξης (ή προϊόν εµπορευµατοποίησης) µε την κατάλληλη διαχείριση και προβολή του, ιδιαίτερα όταν το µνηµείο αυτό ικανοποιεί τη σύγχρονη απαίτηση για ιστορηµένους τόπους. Σε αυτήν την ανακοίνωση προτείνουµε µια πολιτιστική διαδροµή σε δύο νεκροταφειακούς χώρους. Ο πρώτος είναι το Α Νεκροταφείο ή η «Γλυπτοθήκη» των Αθηνών και το δεύτερο ένας κοιµητηριακός χώρος που προσοµοιάζει τα αγροτικά νεκροταφεία της Αµερικής, βρίσκεται στην Κέρκυρα και αποτελεί έναν πραγµατικό βοτανικό κήπο χάρη στα σπάνια είδη ορχιδέας που φιλοξενεί. Η ανακοίνωση αυτή επικεντρώνεται στα νεκροταφεία ως χώρο ο οποίος συνδέει το υποκειµενικό µε το συλλογικό. Κάθε αντικείµενο του (µνηµείο ή κατασκευή) µπορεί να συµβολίζει µε µοναδικό τρόπο τον συγκεκριµένο χώρο. Θα προσπαθήσουµε λοιπόν να διαβάσουµε την τοπογραφία και «µορφογραφία» του µέσα από µια σηµειολογική οπτική του χώρου. Στηρίζεται στην επιτόπια έρευνα µε σκοπό µια συστηµατική ανθρωπολογική ανάλυση του λόγου των αντικειµένων σε έναν πολύ-επίπεδο χώρο, όπου συµπλέκονται γραφές και

3 µορφές, γλώσσες και λόγοι. Παράλληλα µε µια ανθρωπολογική και σηµειολογική προσέγγιση, θα προσεγγίσουµε το θέµα νεκροταφείο ως χώρο µουσειολογικής αξίας που χρήζει πολιτισµικής αξιοποίησης και ανάδειξης. 2.ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΑΡΚΟ Η µετατροπή ενός νεκροταφείου σε µουσείο ή υπαίθρια γλυπτοθήκη δεν αποτελεί καινοφανή ιδέα. Το νεκροταφείο του Pere Lachaise στο Παρίσι (1765) αποτελεί µοναδική µαρτυρία για τη σηµαντική και αισθητική αξία που είχε αποκτήσει ο «τόπος των νεκρών» στη Ροµαντική Ευρώπη. Το 1825 το κοιµητήριο έφτασε στην πιο λαµπρή στιγµή του. Με τις φυτεύσεις και τα µνηµεία του µετατράπηκε σε πλούσιο και ποικίλο τόπο των νεκρών. Βέβαια η εξέλιξη των πόλεων και η εκρηκτική, κυρίως µεταπολεµικά, ανάπτυξη και επέκταση τους µετέτρεψε τα περιφερειακά πάρκα-νεκροταφεία σε εσωτερικούς, κεντρικούς πολλές φορές, θύλακες πρασίνου. Η δηµογραφική πληµµύρα οδήγησε σε πυκνότητες δόµησης των χώρων των νεκρών ανάλογες µε αυτές των πόλεών µας. Όµως η πρότυπη εικόνα του γραφικού πάρκου-νεκροταφείου, όπως έχει δοθεί από πλήθος λογοτεχνών και ποιητών του Ροµαντικού 19 ου αιώνα παραµένει κυρίαρχη.το γραφικό αυτό πρότυπο προσφέρει την απαραίτητη ψυχολογική και ιδεολογική κάλυψη που ένας χώρος νεκρών απαιτεί. Η «ιερότητα» του χώρου στο φυσικό περιβάλλον εξασφαλίζεται πιο άνετα, αφού αρχετυπικά ο ιερός χώρος συνδέεται µε τα φυσικά αναλλοίωτα στοιχεία: γη, νερό, αέρα, φωτιά, χώµα, βράχια, βλάστηση. Από την άλλη, ο τονισµός της σηµασίας αυτής της «ιερότητας» συνεπικουρείται από µια ολόκληρη ταφική µνηµειακή τέχνη, στηριγµένη στο συµβολισµό, στην υψηλή αισθητική αναζήτηση και στην επιδίωξη της εξασφάλισης της διάρκειας, απαραίτητου στοιχείου της µνήµης και εποµένως κάθε µνηµειακής αρχιτεκτονικής. Η εικονογραφία και οι γλυπτικές αλληγορίες θα αναπτυχθούν, προσωποποιώντας περισσότερο τον πόνο. 3.ΤΟ Α ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ 1 Το Α Νεκροταφείο Αθηνών συνδέθηκε άµεσα µε την ανάπτυξη της νέας πρωτεύουσας, ως κέντρου του οθωνικού κράτους. Η άνοδος της αστικής τάξης και η παράλληλη δηµοτικότητα των µορφών του κλασικισµού ενθάρρυναν τις πλέον φιλόδοξες παραγγελίες ταφικών µνηµείων. Το ρεύµα του Ροµαντισµού που κατέκλυσε την Ευρώπη, ιδίως το πρώτο µισό του 19 ου αιώνα επηρέασε και την Ελλάδα η οποία βοηθήθηκε ιδιαίτερα από τη νέα ιδεολογία που το ρεύµα αυτό επέβαλε, καθώς και από το Φιλελληνισµό των δυτικοευρωπαίων ροµαντικών των οποίων τα ιδεώδη και τα πρότυπα στράφηκαν ξανά προς το Ελληνικό πνεύµα. Με την απελευθέρωση της Ελλάδας και τον ερχοµό του Όθωνα, πολλοί Ευρωπαίοι και κυρίως Βαυαροί ήρθαν στον τόπο µας. Πρόκειται για την εποχή όπου το κύµα του νεοκλασικισµού εισάγεται στην Ελλάδα µαζί µε την αγάπη για τα αρχαιοελληνικά θέµατα, την ισορροπία της σύνθεσης, τις λιτές γραµµές, τις αλληγορικές παραστάσεις. Οι ξένοι καλλιτέχνες συναντούν εδώ τους ντόπιους τεχνίτες, πολλές φορές ανώνυµους, Τηνιακούς στην καταγωγή, εµπειρικούς και παραδοσιακούς και αναγάγουν τη γλυπτική σε ύψιστη τέχνη, ελπίζοντας να ξαναδηµιουργήσουν αυτό που πίστευαν ως ελληνικό. Η κλίµακα του τόπου, οι περιορισµένες οικονοµικο-τεχνικές δυνατότητες και η συνεργασία µε Έλληνες συναδέλφους οι οποίοι είχαν σπουδάσει και αυτοί στην Ευρώπη, βοήθησε ώστε να αναπτυχθεί ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό κλίµα που σήµερα αποτελεί την πολύτιµη πολιτιστική κληρονοµιά του νεοκλασικισµού. Το κλίµα αυτό βρήκε µεγάλες ευκαιρίες έκφρασης στα κοιµητήρια. Τόσο το Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, όσο και άλλα είναι χαρακτηριστικά δείγµατα αυτής της 1 Οφείλω να συγχαρώ τον Πολιτιστικό Οργανισµό του ήµου Αθηναίων για την πρωτοβουλία που έχει αναπτύξει εδώ και µερικά χρόνια να περιλάβει στο πρόγραµµα των ξεναγήσεών του και το Α Νεκροταφείο Αθηνών, καθώς και την ξεναγό κα Νικολέτα Φωτοπούλου, η οποία µας πρόσφερε µια πολύ ενδιαφέρουσα ξενάγηση στους χώρους του Κοιµητηρίου την Κυριακή 17 Ιουνίου Πάνω στο σχέδιο της ξενάγησης της θα βασιστεί και αυτή η παρουσίαση.οφείλω επίσης να ευχαριστήσω το /ντή της ιεύθυνσης Αρχιτεκτονικού κ. Πουληµένο που µου έδωσε την άδεια για φωτογράφιση των µνηµείων.

4 έκφρασης και ακολουθούν πιστά το πνεύµα της εποχής. Ξεφεύγοντας από τη µεσαιωνική αντίληψη του αποκρουστικού θανάτου και επιστρέφοντας στην ελληνική άποψη του αιώνιου ύπνου (οι Έλληνες πάντα θεωρούσαν το θάνατο αδερφό του Ύπνου) και ο χώρος των νεκρών µετατρέπεται σε χώρο αιώνιας ανάπαυσης και ειρήνης. Τα καλύτερα ονόµατα της Αρχιτεκτονικής όπως ο Καυταντζόγλου και ο Τσίλερ ή της γλυπτικής όπως οι Χαλεπάς, Μαλακατές, Φυτάλης, Βιδάλης Μπονάτσος, καλούνται να αναλάβουν την κατασκευή και διακόσµηση των µνηµάτων και µαυσωλείων των σπουδαιότερων προσωπικοτήτων εκείνων των κοινωνιών. Το Α Νεκροταφείο της Αθήνας αποτέλεσε την πρώτη οργανωµένη νεκροταφειακή κοινότητα. Το 1834 δηµοσιεύτηκε στην «Εφηµερίδα της Κυβερνήσεως» διάταγµα που απαγόρευε την ταφή των νεκρών µέσα στους ναούς. Το 1837 ο χώρος είναι ήδη σε λειτουργία όπως φαίνεται από ανάλογο έγγραφο που αναφέρεται στην περιτείχισή του. Το 1842 συντάχθηκε ο κανονισµός λειτουργίας του και αργότερα, επί δηµαρχίας Γ. Σκούφου ( ), χαράχθηκε το πλήρες σχέδιο, δεντροφυτεύτηκε και κοσµήθηκε µε εντυπωσιακή σιδερένια είσοδο. Θεωρείται το πλουσιότερο από πλευράς καλλιτεχνηµάτων (µαζί µε αυτό της Σύρου) γιατί τα ταφικά µνηµεία τοποθετούνται χωρίς κανένα περιορισµό από πλευράς εκκλησίας. Γενικά το Α Νεκροταφείο δεν στεγάζει απλά τη µνήµη των σπουδαιότερων προσωπικοτήτων της νεώτερης Ελλάδας, διαγράφει την ιστορία της και αποτελεί τη µεγαλύτερη γλυπτοθήκη της πόλης. Στην παρουσίαση που ακολουθεί προτείνουµε δυο διαδροµές: η µια αναφέρεται σε µια σύντοµη τυπολογική παρουσίαση των µνηµείων, ενώ η άλλη αναλύει την αντίληψη για το θάνατο µέσα από την κατασκευή των επιτύµβιων µνηµείων. Θα µπορούσαµε να προτείνουµε πολλών ειδών διαδροµές σε σχέση βέβαια και µε τα ενδιαφέροντα των χρηστών. Νοµίζουµε όµως πως αυτές οι δυο µας δίνουν µια βασική ιδέα για το πώς µπορεί να αξιοποιηθεί πολιτιστικά, ιστορικά και τουριστικά ένας τόσο ιδιαίτερος τόπος όπως το Α Νεκροταφείο. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που συγκεντρώσαµε τόσο από τη βιβλιογραφία όσο και από την επιτόπια ερευνά µας, τα ταφικά µνηµεία ακολουθούν έναν περιορισµένο αριθµό τύπων που ακολουθεί τα χνάρια του ευρωπαϊκού κλασικισµού.θα αναφερθούµε καταρχήν στον τύπο του πενθούντος πνεύµατος ή του κλαίοντος αγγέλου µε την ανεστραµµένη δάδας, το στεφάνι από παπαρούνες και τα σύµβολα του θανάτου όπως η κουκουβάγια και η πεταλούδα (τάφος Παύλου Σκαλιστήρη από τον Μαλακατέ (1835) (εικόνα 1) ή ο κλαίων άγγελος από τον τάφο Κουµέλη (Βιτσάρης 1872) (εικόνα 2). Μια πιο σύγχρονη διατύπωση αυτών των τύπων αποτελούν οι πενθούσες γυναικείες µορφές από τον Στεργίου και τον Τόµπρο (1929) (εικ. 3 και 4). Εικ. 1 Εικ.2 Εικ.3 Εικ.4 Στα αλληγορικά θέµατα περιλαµβάνονται οι τάφοι της Ελένης Βασιλείου (Φυτάλης), Γεωργούλα (Φιλιππότης 1890) και το µνηµείο της Ευφροσύνης Τυπάλδου (Μαλακατές) (εικόνα 5).Επίσης συναντούµε πολλά µνηµεία µε έκδηλη την αιγυπτιάζουσα επιρροή όπως το µνηµείο Καρατζά (οβελίσκος) (εικόνα 6) και της Κλεοπάτρας (µασταµπάς) (εικόνα 7). Από τα µνηµεία µε ολόσωµες µορφές και ανθεµωτές στήλες αναφέρουµε το µνηµείο Παπαδάκη (Βρούτος 1861) και του Φ. Ιωάννου (Φυτάλης 1881).

5 Εικ.5 Εικ. 6 Εικ.7 Ανάµεσα στα µνηµεία που διαπνέονται από την ετρουσκική επιρροή των κοιµωµένων βρίσκονται τα µνηµεία Αφεντάκη (Χαλεπάς 1878) (εικόνα 8), εληγιάννη (Βιτσάρης) και Σταµπολτζή (Μπονάνος).Πολλά µνηµεία ακολουθούν τον τύπο του οικίσκου ή της ναόµορφης κατασκευής, όπως του Σλίµαν (Τσίλερ), του Γιώτη ενώ άλλα αποτελούν µνηµειακές κατασκευές µε σκοπό την εξιδανίκευση και την αποθέωση του νεκρού (µνηµείο Αβέρωφ /Φιλιππότης Φυτάλης 1904), Τοσίτζας (1860). Η δεύτερη διαδροµή που προτείνουµε ακολουθεί µια σηµειολογική αποδόµηση της τυπολογίας των µνηµείων µε σκοπό να αποκαλύψει την αντίληψη για το θάνατο και τη θέση του νεκρού, γιατί το νεκροταφείο είναι ένας ιδιαίτερος τόπος προβολής και υλοποίησης των νοοτροπιών. Τον πρώτο τύπο αναπαράστασης αποτελούν οι προτοµές, τα έξεδρα αγάλµατα και οι κοιµώµενοι, ετρουσκικής καταγωγής, ιδιαίτερα διαδεδοµένοι στο Μεσαίωνα. Αυτή η στρατηγική σηµειολογικού µιµητισµού αποτελείται από έναν πέτρινο ψευδο-σωσία που απαντά σε µια συµµετρία, σε µια µίµηση της ψευδαίσθησης ότι τίποτα δεν άλλαξε, και ότι όλα έµειναν τα ίδια στην απύθµενη σκοτεινιά του τάφου (εικ. 9). Οι νέο-κοιµώµενοι του 19 ου αιώνα, έτσι όπως διαγράφονται µέσα από τις πτυχώσεις του µαρµαρένιου σκεπάσµατος, µε το κεφάλι να γέρνει στο προσκέφαλο, αποτελούν ένα όραµα ενσάρκωσης µε το µάρµαρο να µεταµορφώνεται σε µια γλυκιά αποχαύνωση. Αλλά οι κοιµώµενες δεν αποτελούν την µοναδική αναπαράσταση αυτού του είδους σηµειολογικής ψευδαίσθησης. Παρατηρούµε ταυτόχρονα και τις µεταφορικές παραλλαγές αυτού του θέµατος, όπως οι φυτικές µεταφορές του ανθρώπινου σώµατος, το δένδρο τα οποία είναι, ενωµένα από τον ίδιο δεσµό οµοιότητας, που αναφέρονται στην έννοια /σώµα/ δηλαδή στην «σωµατοποίηση» του νεκρού. Το σώµα, το αναλλοίωτο σώµα το εκφράζει η ζεστή πλάκα ή η καθετότητα της στήλης, το σώµα µια σάρκα που αναπαύεται.παραλλαγή αυτού του θέµατος αποτελεί ο κεκλιµένος σταυρός στην επιφάνεια του τάφου ή ο κεκλιµένος Χριστός που αποτελούν παραδειγµατικά στοιχεία της Μιµητικής Σηµειολογίας (εικ. 10). Παράλληλα µε αυτή την πρώτη κατηγορία βρίσκουµε την παρουσία του οριζόντιου σταυρού, πότε πάνω σε κάποιο µαξιλάρι ή στο χέρι ενός πενθούντος πνεύµατος Στη συγκεκριµένη περίπτωση δεν πρόκειται τόσο για το θρησκευτικό σηµείο του σταυρού ή για την ελπίδα της ανάστασης, όσο για ένα αλλόµορφο 2 σύµβολο, το σηµείο του ξαπλωµένου σώµατος δηλαδή µια γεωµετρική µεταφορά. Ανάµεσα σε αυτή την σταυρόσχηµη οικογένεια συναντάµε και άλλη γεωµετρική µεταφορά του σώµατος. Πρόκειται για θέµα µε δια- σηµειωτικό χαρακτήρα:η παραλλαγή του φέρετρου. Αυτό το πέτρινο φέρετρο λειτουργεί ως αναλογικό σύµβολο του σώµατος σε δεύτερο βέβαια επίπεδο, καθώς αποτελεί µιµητική έκφραση του πραγµατικού φέρετρου (εικ. 11). Εικ. 8 Εικ. 9 Εικ. 10 Εικ.11 2 Στη γλωσσολογία - ειδικότερα στην µορφολογία- ο όρος αλλόµορφα ορίζει τις διάφορες µορφές (ή παραλλαγές του σηµαίνοντος) που µπορεί να πάρει η µονάδα σηµασίας δηλαδή το µόρφηµα. Η µορφή είναι λοιπόν µια από τις πιθανές παραλλαγές ενός µορφήµατος.

6 Πραγµατικό ή µιµητικό, το φέρετρο παραµένει το σύµβολο της επιθυµίας της φυσικής διατήρησης των νεκρών. Ένα σώµα έγκλειστο, ένας νεκρός που κοιµάται, ένα ον του οποίου η ληθαργική κατάσταση απαιτεί την ηρεµία και την ησυχία. Πρόκειται για την ένδειξη, µεταφορικά, ότι ο νεκρός απλώς αναπαύεται. Το αποτέλεσµα αυτής της συµµετρίας σηµαινόµενου/σηµαίνοντος, αυτό το αναλογικό αποτέλεσµα παραπέµπει στην ύπαρξη δυο παρόµοιων όρων: ενός µιµητικού αναδιπλασιασµού του αόρατου. Μπορούµε να παραστήσουµε σχηµατικά αυτήν την περίπτωση νεκρικής µνηµειακής µιµητικής µε τη βοήθεια δυο σχηµάτων που παρουσιάζει την σηµειολογική διάταξη παράλληλα µε την διατάραξη της πραγµατικότητας της πραγµατικότητας, όπως για παράδειγµα στον τάφο Σπαθάρη όπου νεκρή παρουσιάζεται ξαπλωµένη στην κλίνη της, ενώ παράλληλα η οριζοντοποίηση της διακόπτεται από την καθετότητα των παιδιών της τα οποία σπεύδουν να την αγκαλιάσουν (εικόνα 12). Το µνηµείο δεν εγγράφεται πια σε µια µιµητική σχέση, αλλά παραπέµπει στη ρήξη, στην καταστροφή του αντικειµένου, στη βίαιη άρνηση του ερέβους. Στην επόµενη οµάδα ο νεκρός είναι απών από τον χώρο της αναπαράστασης. Υπάρχει απλά και µόνο η απουσία. Αυτό το είδος αναπαράστασης στηρίζεται στη διαφορά ανάµεσα στο ορατό και το αόρατο, στη σηµαίνουσα και τη σηµαινόµενη πλευρά του αντικειµένου, µε λίγα λόγια στην αντίθεση. Έτσι το αόρατο εµφανίζεται µέσα από την απουσία του ορατού, το κενό µέσα από την απουσία του πλήρους. Έτσι αυτό το όριο που χωρίζει τους δυο κόσµους, το ορατό από το αόρατο, µορφοποιείται µέσα από την κατασκευή «διαφοροποιητικών» µνηµείων. Μέσα από αυτή την οπτική έχουµε την κατασκευή µνηµείων που αναπαριστούν πόρτες, κατώφλια ή και περιστύλια, που διακηρύσσουν την ιδέα πως ο θάνατος δεν είναι παρά το πέρασµα από τον ένα κόσµο στον άλλον (εικόνα 13). Εικ. 12 Εικ ΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ- ΑΣΟΣ Η ΡΟΜΑΝΤΙΚΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ Τα νεκροταφεία πάρκα άνθησαν στην Αµερική τον 19 ο αιώνα και απετέλεσαν πόλο έλξης πολλών τουριστών. Παρόλο που το νεκροταφείο συνιστά τον κατεξοχήν ιερό χώρο, εντούτοις απετέλεσαν τα πρώτα δηµόσια πάρκα και θέρετρα όχι µόνο γι αυτούς που είχαν συγγενείς ή φίλους θαµµένους εκεί, αλλά και για το ευρύ κοινό. Η ιδέα προέρχεται από το γαλλικό νεκροταφείο Pere Lachaise του Παρισιού που χτίστηκε το 1765 και ενέπνευσε το Mount Auburn στο Κέιµπριτζ της Μασαχουσέτης (1831). Όπως αναφέρει ο Τύπος της εποχής «το Μάουντ Οµπορν αποτελεί έναν από τους πιο θαυµάσιους και µοναδικούς περιπάτους της χώρας». Το Mt.Auburn αποτελεί το πρώτο µεγάλης κλίµακας δηµόσιο πάρκο ενταφιασµού που εµπνέει το κίνηµα του αµερικανικού πάρκου στις πόλεις και ενθαρρύνει την ίδρυση του επιστηµονικού κλάδου της Αρχιτεκτονικής Τοπίου. Τα χαρακτηριστικά του είναι ένα καλαίσθητο φυσικό περιβάλλον, πυκνό δάσος, λίµνες, ωραία θέα, ωραία καλλωπιστικά φυτά που δίνουν την αίσθηση ανθοκοµικής έκθεσης. Οι τάφοι δεν έχουν περιγράµµατα, ενώ οι πλάκες, τα γλυπτά και τα αγάλµατα πάνω στο γρασίδι συνηγορούν περισσότερο για την οµορφιά της ζωής, παρά πενθούν για το θάνατο. Το τοπίο λόγω της φροντίδας δείχνει εξωπραγµατικό και µυστηριώδες, δηµιουργώντας µια παραδείσια ψευδαίσθηση, που συντελεί όπως είναι φυσικό στην πλήρη ικανοποίηση του θεατή. Πρόκειται για την ίσως ιδεωδέστερη και καλύτερα ανταποκρινόµενη στο λαϊκό αίσθηµα µορφή νεκροταφείου, η οποία συνδυάζει την ιερότητα του χώρου µε τη φυσιολατρική τάση της εποχής µας και τη θρησκευτική αντίληψη περί ταφής στο χώµα µε τη

7 χαρακτηριστική εικόνα περί του χώρου των νεκρών, που µας κληροδότησε ο 18 ος αιώνας και ο 19 ος αιώνας. 5. ΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Το κοιµητήριο που θα παρουσιάσουµε και κινείται σε αυτή την ιδεολογία είναι το Βρετανικό νεκροταφείο στην πόλη της Κέρκυρας. Χρονολογείται από το 1814 µε την απαρχή της Αγγλικής κυριαρχίας στο νησί και συµπίπτει εν µέρει µε το αρχαίο νεκροταφείο της πόλης του 7 ου αιώνα π.χ. Το νεκροταφείο αυτό δεν θυµίζει σε τίποτα τα συνήθη νεκροταφεία. Πρόκειται για έναν µαγευτικό κήπο µε πλούσια βλάστηση όπου η ανθρώπινη παρέµβαση γίνεται αισθητή µέσα από τις ενέργειες της κηπουρικής 3. εκάδες πολύχρωµα άνθη στολίζουν τον κήπο του οποίου η διαµόρφωση λίγο απέχει κατά τη γνώµη µας από την εικόνα των Ηλυσίων πεδίων των αρχαίων. Το νεκροταφείο αυτό φιλοξενεί Άγγλους που πέθαναν στο νησί κατά τη διάρκεια της βρετανικής κυριαρχίας σε αυτό ( ). Το οστεοφυλάκιο φιλοξενεί ανώνυµα οστά τα οποία βρέθηκαν κατά τη διάρκεια µεταφοράς των λειψάνων του άλλου νεκροταφείου. Η πόλη της Κέρκυρας είχε δυο αγγλικά νεκροταφεία. Η µεταφορά των οστών στη σηµερινή θέση έγινε το Τα παλιά αγγλικά νεκροταφεία των Παξών και της Λευκάδας µεταφέρθηκαν επίσης εδώ. Στον ίδιο χώρο βρίσκονται τα ονόµατα των στρατιωτών οι οποίοι σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο κατά τη διάρκεια του Κριµαϊκού πολέµου ( ). Κατά τη Γερµανική Κατοχή ( )) 53 Γερµανοί στρατιώτες θάφτηκαν πρόσκαιρα στη δεξιά πλευρά του Νεκροταφείου. Ανάµεσά του και το τελευταίος Γερµανός του πέθανε ( ) δολοφονηµένος από ένα συµπατριώτη του επειδή έκοψε τα καλώδια που θα ανατίναζαν το λιµάνι της Κέρκυρας. Μέχρι σήµερα µπορεί κανείς να δει τάφους από το πλήρωµα των ιδιωτικών γιοτ του Κάιζερ µε µαύρους σταυρούς ( ) Το νεκροταφείο φιλοξενεί και όσους γερµανούς κατοίκους της Κέρκυρας επιθυµούν να θαφτούν εδώ επειδή δεν υπάρχει Γερµανικό νεκροταφείο. Υπάρχουν περίπου 600 τάφοι, όλοι φυσικά στολισµένοι µε αγριολούλουδα. Οι επισκέπτες του νεκροταφείου αυτού είναι περίπου 500 το µήνα κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου. Επισκέπτονται το νεκροταφείο όχι µόνο για να τιµήσουν τους νεκρούς τους, αλλά οι περισσότεροι για να δουν τα ιστορικά του µνηµεία όπως δηµοσιογράφοι, ζωγράφοι, αρχαιολόγοι, βοτανολόγοι κ.ά. Τα ταφικά µνηµεία παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον για τον επισκέπτη, αλλά αυτό που καθιστά το νεκροταφείο αυτό µοναδικό είναι το βοτανικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει, αφού έχει µια από τις µεγαλύτερες ποικιλίες ορχιδέων που υπάρχουν. Από τα 200 είδη ορχιδέας που υπάρχουν στον κόσµο, περίπου 100 συναντώνται στην Ελλάδα, 50 από τα οποία βρίσκονται στο νησί της Κέρκυρας, ενώ µόνο 30 βρίσκονται στο Βρετανικό νεκροταφείο. Πρόκειται για άγριες ορχιδέες όχι τόσο µεγάλες σαν τις προοπτικές, αλλά µε υπέροχα χρώµατα και φυσικό άρωµα. Τα άνθη αυτά ανθούν περίπου στα τέλη Φεβρουαρίου µε το είδος Barlia Robertiana µε αρχές Ιουνίου µε το είδος Anacamptis pyramidalis v.brachystachys. Σήµερα το Βρετανικό νεκροταφείο µε τη µορφή αγγλικού κήπου προωθεί την εµπειρία της χαλάρωσης και της γαλήνης. Εκτός λοιπόν από την επιθυµία να θαυµάσουν το χώρο, το Βρετανικό Νεκροταφείο λειτουργεί επίσης ως ένας τόπος ανάπαυλας και περισυλλογής, που αποµακρύνει το θόρυβο, τους ρύπους και το άγχος της σύγχρονης πόλης. Λόγω των παρεµβάσεων στο χώρο ενθαρρύνεται παράλληλα η πνευµατική ξεκούραση και ανέλιξη. Η φυσική διαµόρφωση του χώρου δίνει επίσης την εντύπωση ενός αγροτικού σκηνικού. Ένα τέτοιο τοπίο θεωρείται ότι προσφέρει χαλάρωση και ασφάλεια µέσα από την επαφή µε τη φύση, και το κυριότερο, οι περίοικοι δεν διαµαρτύρονται και δεν ενοχλούνται από την ύπαρξη του νεκροταφείου. 3 Η επιµελέστατη συντήρηση του Νεκροταφείου αυτού οφείλεται στον κ. Γεώργιο Ψάιλα, που ακολουθεί την οικογενειακή παράδοση για τη φύλαξη του νεκροταφείου από το Η οικογένειά του πρωτοεγκαταστάθηκε σε αυτό το χώρο το Ο κ. Ψάιλας είναι και ο κύριος πληροφοριοδότης µου για την ιστορία του νεκροταφείου ήδη κατά την πρώτη µου επίσκεψη το 1997.

8 Αυτός ο δεύτερος λόγος αποδεικνύεται και ο πιο σηµαντικός. Στο σύγχρονο επισκέπτη, το Βρετανικό Νεκροταφείο δεν προκαλεί το ίδιο συναισθηµατικό αποτέλεσµα, όπως αν επισκεπτόταν κάποιο άλλο νεκροταφείο. Η µετατροπή του νεκροταφειακού χώρου σε φροντισµένο κήπο µε την ανάλογη παρέµβαση λιµνούλες, παγκάκια, παρτέρια, πέργκολες και µονοπάτια περιδιάβασης-προκαλούν πολύ περισσότερο το αίσθηµα µιας γραφικής διευθέτησης, παρά το αίσθηµα του ιερού. Από την πλευρά της ανθρωπολογίας του χώρου, το Βρετανικό νεκροταφείο αντανακλά µια αρµονική συµβίωση των τεχνητών, εξηµερωµένων και φυσικών χαρακτηριστικών, αναδεικνύει την συνύπαρξη του ιερού και του ανόσιου, της φύσης και του πολιτισµού. Αποτελεί το κατάλληλο µέρος για ένα κοινό το οποίο επιζητεί µέρη που συνδυάζουν δέος και µοναδικότητα, γεγονός που αναπαράγεται από τη σύγχρονη τέχνη και λογοτεχνία της περιοχής. Το γαλήνιο τοπίο, οι απαλές καµπύλες του εδάφους καλυµµένες µε χορτάρι, οι ενδιαφέρουσες οπτικές φυγές, οι κατάλληλες επιλογές στις φυτεύσεις, το νερό σαν φυσικό στοιχείο, τα γλυπτά και γενικά η τέχνη στην αισθητική ενός εδαφικού τοπίου που δεν θα θυµίζει πυκνοκατοικηµένη πόλη γεµάτη άγχος, αλλά ένα ήρεµο τοπίο. Η επιλογή του κατάλληλου είδους φυτών, οι συστάδες πρασίνου, τα µεµονωµένα δένδρα, θάµνοι και φυτά µε επιλεγµένα χρώµατα βοηθούν στη διαµόρφωση του χώρου σε έναν τόπο που υπενθυµίζει την οµορφιά της φύσης και της ζωής. Η απλή γεωµετρία, τα ποικίλα σχήµατα, ο συµβολισµός της αθανασίας, όλα συνδυάζονται για να υπενθυµίσουν ή να βεβαιώσουν τους θνητούς ότι ο θάνατος είναι µια γλυκιά ανάπαυση, µια διαµονή στην αθανασία και ότι το νεκροταφείο είναι ο χώρος τρυφερών συναισθηµάτων που βοηθούν στη διαιώνιση της µνήµης. Αυτή η αντίθεση µε την βρώµικη, πολύβουη και καταθλιπτική πόλη έχει ακόµα έναν σκοπό: να πολεµήσει την πλατωνική επιρροή και να αντικαταστήσει το φόβο του θανάτου µε µιαν αισιόδοξη ελπίδα. Το νεκροταφείο τότε γίνεται τόπος ηρεµίας και γαλήνης, τόπος αναµονής όπου οι αγαπηµένοι νεκροί περιµένουν την επαγγελόµενη Αθανασία. 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η σύντοµη αυτή παρουσίαση βασίστηκε στην αποδόµηση της τυπολογίας των νεκρικών µνηµείων µέσα από µια σηµειολογική και ανθρωπολογική προοπτική. Σκοπός µας, κατά κάποιον τρόπο είναι η αποκατάσταση του ιερού χώρου ως τόπου ο οποίος στηριζόµενος στην αδράνεια που χαρακτηρίζει το σύνολο σχεδόν των κατασκευών διατηρεί και αναπαραγάγει τις κοινωνικές και ιδεολογικές αντιλήψεις. Προσπαθήσαµε λοιπόν να δείξουµε τη συνοχή στην σηµειολογική εξέλιξη ενός πλουραλιστικού λόγου: αρχιτεκτονικού, γλυπτικού, εικονικού, κειµενικού. Η σηµερινή απωθητική διάθεση των πολιτών για τα νεκροταφεία οφείλεται κατά πολύ βέβαια, στις µέχρι τώρα κακές αντιµετωπίσεις του θέµατος οφείλεται όµως κυρίως στην έλλειψη όποιας ιδεολογίας και στην εγκατάλειψη κάθε φιλοσοφικής προσέγγισης πάνω το ίδιο το θέµα του θανάτου. Μια κατηγορία κριτηρίων καταλληλότητας ενός χώρου, για την καθιέρωσή του ως χώρου νεκρών, είναι αυτά που έχουν να κάνουν µε την ιδεολογία και τη συναισθηµατική σχέση των κατοίκων µιας πόλης µε το χώρο αυτό. Όπως είναι γνωστό, δεν είναι λίγοι αυτοί που αποδίδουν µια ιδιαίτερη σηµασία τόσο στον τόπο όσο και στη φυσιογνωµία του κοιµητηρίου το οποίο πρόκειται να τους φιλοξενήσει µετά θάνατο. Η επιλογή σε περιπτώσεις παραδοσιακών οικισµών µιας περίβλεπτης και µε ανοικτή θέα περιοχής για την εγκατάσταση του νεκροταφείου είναι συνηθισµένη. Βέβαια δεν είναι καθόλου σπάνιες οι φορές που ο χώρος των νεκρών αποτελεί ζωτικό τµήµα και καταλαµβάνει σηµαντική θέση στο χάρτη χρήσεων εδάφους µιας πόλης αφού η µέχρι σήµερα ελληνική νοοτροπία ως προς το θέµα αυτό προϋπόθετε σηµαντική ενασχόληση µέσα στο χρόνο. Παρόλο που η Αθήνα καθαυτή µπορεί να έλκει ειδικές µορφές τουρισµού όπως ο συνεδριακός, εκθεσιακός, επιχειρηµατικός, µια παράλληλη χρήση και αξιοποίηση των πόρων πολιτιστικής κληρονοµιάς µπορεί να επιφέρει: Εδραίωση της πολιτιστικής ταυτότητας

9 Αναζωογόνηση συγκεκριµένων περιοχών Ανάπτυξη συναφών δραστηριοτήτων. Τέτοιες δραστηριότητες µπορούν να αναπτυχθούν ανεξαρτήτως εποχής σε όλη τη διάρκεια του χρόνου δηµιουργώντας παράλληλα προϋποθέσεις για νέες θέσεις εργασίας. Οι προτεινόµενες διαδροµές µπορεί να οριστούν από πέντε άξονες: Τα χωρικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά σύµφωνα µε τα οποία προσδιορίζεται γεωγραφικά η περιοχή κάθε διαδροµής, η προσπελασιµότητα και τα βασικά ιστορικά της χαρακτηριστικά, Οι τροποι διεξαγωγης της διαδροµης και ο προτιµοτερος χρόνος διεξαγωγής της, Οι πόροι τουριστικής έλξης των περιοχών από όπου διέρχεται κάθε διαδροµή, Τα αναγκαία έργα υποδοµής, Οι πιθανότεροι χρήστες καταναλωτές, δηλαδή οι τύποι των τουριστών που πρόκειται να ενδιαφερθούν για την προτεινόµενη διαδροµή. Τα συγκεκριµένα µνηµεία όσον αφορά την Αθήνα, θα πρέπει ίσως να ενταχθούν σε ένα πλαίσιο διαδροµών (πχ. Κεραµικός -Α Νεκροταφείο) που θα συγκεντρώνουν πολλά συναφή θέµατα. Εδώ βρίσκεται και ο ρόλος του αρχιτέκτονα και πολεοδόµου, στο πως δηλαδή θα συνδέσει µε µια γεωγραφική χάραξη κάθε προτεινόµενη διαδροµή για την καλύτερη ανάδειξη «θεµάτων» µέσα στα πλαίσια του αστικού τουρισµού. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Affergan F., Esthetique de la mort et vie quotidienne aux Antilles, Traverses 1, Lieux et objets de la mort, Ed. de Minuit, Paris Aries Ph., Essais sur l histoire de la mort en Occident, du Moyen Age a nos jours, Le Seuil, Paris Aries Ph., L homme Devant La Mort, Le Seuil, Paris Auzelle R., Dernieres demeures (conception, composition, realisation du cimetiere contemporain), Librairie Mazirine, Paris Bastide R., le sens de la mort, Echanges no 18, Paris Gorer G., Death, Grief and Mourning, Doubleday, New York Κουµαριανού Μαρία, Για µια ανθρωπολογική και σηµειολογική προσέγγιση του ταφικού µνηµείου. Η περίπτωση των νεκροταφειακών χώρων της Λεβαδιάς και Θήβας». Πρακτικά ιεθνούς Συνεδρίου Βοιωτικών Μελετών, Λεβαδιά, 9-12 Σεπτεµβρίου Λυδάκη Στ, Μία πολύτιµη γλυπτοθήκη, το Α Νεκροταφείο Αθηνών, Ίδρυµα Έφης Μιχελή, Αθήνα Μυκονιάτη Ηλία, «Η ελληνική κοιµητηριακή γλυπτική του 19 ου αιώνα», Αρχαιολογία, Σεπτέµβριος Στεφανίδη Μάνου, Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική, Φιλιππότη, Αθήνα Στεφάνου Ιωσήφ, Ιουλία Στεφάνου, Ο χώρος των νεκρών. Αισθητική, ψυχολογική και σηµαντική προσέγγιση, Εργαστήριο Πολεοδοµικής Σύνθεσης, Ε.Μ.Π. Αθήνα Thomas L.V. Anthropologie de la mort, Payot, Paris Thomas L.V. Mort et pouvoir, Payot, Paris Thomas L.V. la mort africaine, Payot Paris Thomas L.V. Rites de la mort (pour la paix des vivants), Payot, Paris Urbain J-D., Le Territoire des Anges στο La Mort et l enfant, Griffon No 73, Paris Ψάιλα Γ, The orchid house, Κέρκυρα Ψάιλα Γ, The foreigners garden, Κέρκυρα 1994.