Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Μη αναπαραγωγικές δαπάνες, κρατικές δαπάνες, κοινωνική αναπαραγωγή και κερδοφορία του κεφαλαίου Γιώργος Σταμάτης

Transcript

1 Μη αναπαραγωγικές δαπάνες, κρατικές δαπάνες, κοινωνική αναπαραγωγή και κερδοφορία του κεφαλαίου* του Γιώργου Σταμάτη 1. Η Κεϋνσιανική θεωρία: Μία θεωρία με παρωπίδες Στα πλαίσια της μαρξιστικής συζήτησης για τη θεωρία του κράτους συζητήθηκε και το πρόβλημα της επίδρασης που έχουν οι λεγόμενες «μη παραγωγικές» δαπάνες καθώς και οι κρατικές δαπάνες στο βαθμό αξιοποίησης του κεφαλαίου. 1 Ο λόγος, για τον όποιο η συζήτηση αυτού του προβλήματος δεν μπόρεσε να συνεισφέρει στην επίλυση του, έγκειται στο γεγονός, ότι στη συζήτηση δεν μπόρεσαν να προσδιορισθούν οι λειτουργίες των λεγόμενων «μη παραγωγικών» δαπανών και των κρατικών δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Σχετικά μ' αυτές τις λειτουργίες η συζήτηση διεξήχθη υπό την επήρεια κεϋνσιανικών παραστάσεων. Η κεϋνσιανική θεωρία ασχολείται αποκλειστικά με τις επιδράσεις των κρατικών δαπανών στη συνολική ζήτηση, στην απασχόληση και στο εθνικό εισόδημα, δηλαδή με τις λειτουργίες αυτών των δαπανών στη διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Οι λειτουργίες των κρατικών δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου της είναι όμως, όταν δεν της είναι τελείως άγνωστες πράγμα που συμβαίνει κατά κανόνα παντελώς αδιάφορες και δεν τους αποδίδει ιδιαίτερη σημασία. Αυτό φαίνεται ήδη από το πως ταξινομεί τις κρατικές δαπάνες. Τις ταξινομεί ανάλογα με τις επιδράσεις τους στο ύψος της ζήτησης και του εθνικού εισοδήματος. Έτσι διακρίνει μόνον μεταξύ «δαπανών για αγαθά και υπηρεσίες» αφ' ενός και «πληρωμών μεταφοράς εισοδήματος και επιδοτήσεων» αφ' εταίρου, επειδή ο (επιδράσεις αυτών των δύο ειδών κρατικών δαπανών στη ζήτηση και στο εθνικό εισόδημα διαφέρουν ποσοτικά. Η υποδιαίρεση των κρατικών «δαπανών για αγαθά και υπηρεσίες» σε επενδυτικές και καταναλωτικές δαπάνες του κράτους, η οποία ενέχει μια στοιχειώδη αναφορά στις λειτουργίες των κρατικών δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου, δεν έχει σχεδόν καμιά σημασία για την κεϋνσιανική θεωρία, διότι οι επιδράσεις και των δυο αυτών ειδών δαπανών στη ζήτηση είναι ποσοτικά οι ίδιες. Βέβαια, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει με μια μεταβολή των καταναλωτικών δαπανών του κράτους, μια μεταβολή των επενδυτικών δαπανών του κράτους δεν θίγει μόνον τη ζήτηση, αλλά και το κοινωνικό δυναμικό παραγωγής καίτοι με διαφορετικό τρόπο απ' αυτόν μιας μεταβολής των ιδιωτικών επενδυτικών δαπανών. Αυτή όμως η λεγόμενη «επίπτωση στο δυναμικό παραγωγής» των κρατικών (καθώς και των ιδιωτικών) επενδύσεων δεν λαμβάνεται υπ' όψη στα πλαίσια της κεϋνσιανικής θεωρίας. Αντίθετα μ' όσα συνήθως διδάσκονται, αυτό δεν είναι συνέπεια του γεγονότος, ότι η κεϋνσιανική θεωρία είναι μια θεωρία της βραχείας περιόδου, αλλά πολύ περισσότερο συνέπεια του γεγονότος, ότι η θεωρία αυτή αδιαφορεί για τη σημασία του κάθε είδους δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου, την οποία κατά κανόνα δεν γνωρίζει. Άλλα ακόμη κι όταν δεν της είναι άγνωστες μερικές λειτουργίες ορισμένων δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου (π.χ. η επίπτωση των επενδύσεων στο δυναμικό παραγωγής), αποκλείει από την ανάλυση τη διερεύνηση αυτών των λειτουργιών και περιορίζεται στη διερεύνηση των λειτουργιών των ιδίων αυτών δαπανών στη διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου ως εκ τούτου φαίνεται αναφορικά με την ανάλυση της διαδικασίας παραγωγής του κεφαλαίου, σαν θεωρία της βραχείας περιόδου. Όσον άφορα όμως τη διερεύνηση των λειτουργιών των δαπανών στη διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου δεν είναι θεωρία της βραχείας περιόδου, διότι ενδιαφέρεται για την επίδραση των δαπανών στη ζήτηση και στο εισόδημα, όχι μόνον στην πρώτη περίοδο μετά τη μεταβολή των δαπανών, αλλά και σ' όλες τις περιόδους που ακολουθούν. Στην κεϋνσιανική θεωρία λοιπόν η παραγωγή έχει τη σημασία που έχει η κουζίνα σ' ένα αριστοκρατικό σπίτι: εκτιμούμε αυτά που προέρχονται απ' αυτό το χώρο, δεν ενδιαφερόμαστε όμως ιδιαιτέρως για το πως παρασκευάζονται. Αυτό φαίνεται καθαρότατα στην κεϋνσιανική άποψη, ότι το κράτος μπορεί να ξεπεράσει μια Σελίδα 1 / 27

2 κρίση, που χαρακτηρίζεται από ανεργία και χαμηλό βαθμό εκμετάλλευσης του δυναμικού παραγωγής, αυξάνοντας τις δαπάνες του τόσο, όσο απαιτείται για να καλυφθεί το κενό της ζήτησης. Κι εδώ κατ' αρχήν είναι αδιάφορο, ποιες δαπάνες θα αυξήσει το κράτος, δηλαδή ποιες λειτουργίες εκπληρούν οι επιπλέον δαπάνες στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου: το κράτος μπορεί να βάλει ν' ανοίγουν λάκκους και να τους ξανακλείνουν η να κτίζουν πυραμίδες η να κατασκευάζουν έργα υποδομής όλα βοηθούν εξίσου στο ξεπέρασμα της κρίσης. Μια κάποια προαίρεση της κεϋνσιανικής θεωρίας υπέρ των καταναλωτικών κρατικών δαπανών, δηλαδή υπέρ κρατικών μέτρων αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης, φαίνεται όμως, γενικά ιδωμένη, να αντιφάσκει στην αδιαφορία αυτής της θεωρίας απέναντι στις λειτουργίες των διαφόρων ειδών δαπανών στη διαδικασία της αναπαραγωγής του κεφαλαίου, την οποία ισχυρισθήκαμε πιο πάνω. Δεν έχει όμως έτσι το πράγμα. Η προαίρεση αυτή βασίζεται μεν στο συλλογισμό, ότι οι καταναλωτικές δαπάνες αυξάνουν τη ζήτηση χωρίς, όπως οι επενδυτικές δαπάνες' να διευρύνουν το δυναμικό παραγωγής, την προσφορά και έτσι και το κενό της ζήτησης που πρέπει να καλυφθεί η συνεκτίμηση όμως των επιπτώσεων ορισμένων κρατικών δαπανών η ιδιωτικών δαπανών (που έγιναν συνεπεία κρατικών μέτρων) στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου, η οποία εμπεριέχεται σ' αυτό το συλλογισμό, γίνεται με παρωπίδες. Διότι ταυτόχρονα προϋποτίθεται, ότι το αίτιο της κρίσης, την οποία θέλει να ξεπεράσει το κράτος και η οποία εκφράζεται σε ανεργία και σε χαμηλό βαθμό εκμετάλλευσης του δυναμικού παραγωγής, έγκειται αποκλειστικά σε μια γενική έλλειψη ζήτησης. Η κρίση όμως μπορεί να έχει δημιουργηθεί από διαδικασίες οι όποιες αφορούν την αναπαραγωγή του κεφαλαίου, π.χ., ως συνέπεια μιας διαταραχής της αναπαραγωγής του κεφαλαίου, που αίτία της υπήρξε μια υπερβολική αύξηση ορισμένων κρατικών δαπανών, πιθανόν αυτών ακριβώς των κρατικών δαπανών, η αύξηση των οποίων θεωρείται ότι θα βοήθησα να ξεπεραστεί η κρίση. Το γιατί οι κεϋνσιανικές απόψεις για τις λειτουργίες των κρατικών δαπανών είναι απόψεις με παρωπίδες, απόψεις παρωπισμένες αυτό θα το δείξουμε αργότερα. 'Εδώ θέλουμε να τονίσουμε μόνον, ότι η άποψη, σύμφωνα με την οποία το κράτος μπορεί να ξεπεράσει μέσω αύξησης των δαπανών του μια κρίση που εκδηλώνεται σε ανεργία και ελλιπή εκμετάλλευση του δυναμικού παραγωγής, δεν είναι παρωπισμένη λόγω του ανώφελου των έργων, που χρηματοδοτούνται με τις επιπλέον δαπάνες. Το άνοιγμα και το κλείσιμο λάκκων και η κατασκευή πυραμίδων, που αναφέρθηκαν παραπάνω, είναι απλώς ακραία παραδείγματα καταναλωτικών κρατικών δαπανών «χωρίς νόημα», οι οποίες παρά την «έλλειψη νοήματος» που τα χαρακτηρίζει βοηθούν κατά την κεϋνσιανή θεωρία εξίσου, να ξεπεραστεί η κρίση όσο και άλλες δαπάνες που έχουν «νόημα». Όσο κι αν κατά καιρούς το άνοιγμα και το κλείσιμο λάκκων δυνάμωσε την πειθαρχία του βρετανικού στρατού η κεϋνσιανική θεωρία επιχειρηματολογεί υπέρ «λογικότερων» κρατικών δαπανών. Ήδη ο Keynes πρέσβευε, ότι το κράτος, καίτοι μπορεί να ξεπερνά τις κρίσεις ακόμη και χτίζοντας πυραμίδες, θα πρέπει με τις δαπάνες του για το ξεπέρασμα της κρίσης να χρηματοδοτεί «λογικότερα» πράγματα. "Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε και οι απόψεις που εκφράσθηκαν τον τελευταίο καιρό επανειλημμένα από αριστερούς και προοδευτικούς οικονομολόγους, σύμφωνα με τις οποίες το κράτος μπορεί και πρέπει να συνεισφέρει στο ξεπέρασμα της κρίσης αυξάνοντας την αγοραστική δύναμη των μαζών, επειδή οι δαπάνες για την ενίσχυση της μαζικής κατανάλωσης είναι «λογικότερες» η πιο ευνοϊκές για τους εργάτες, τότε και οι απόψεις αυτές δεν είναι βέβαια λιγότερο παρωπισμένες. Η κεϋνσιανική θεωρία έχει όμως εισέλθει στην αριστερή και τη μαρξιστική θεωρία ήδη πριν αριστεροί οικονομολόγοι κάνουν τέτοιες εποικοδομητικές προτάσεις για το ξεπέρασμα της κρίσης. Ο Μπρεχτ γράφει στις στο «Ημερολόγιο εργασίας»: «Ο δόκτωρ Πόλλοκ, ο οικονομολόγος του Ινστιτούτου για Κοινωνική Έρευνα (πάλαι ποτέ εν Φραγκφούρτη, τώρα πλέον στο Χόλλυγουντ) είναι πεπεισμένος, ότι ο καπιταλισμός μπορεί χωρίς άλλο να απαλλαχθεί από τις κρίσεις. Ο Μαρξ δεν μπόρεσε να προβλέψει, ότι μια μέρα η κυβέρνηση θα κατασκεύαζε απλώς δρόμους. Ο "Αϊσλερ κι εγώ, εξουθενωμένοι κάπως από το τροτουάρ,* αρχίσαμε να δυσανασχετούμε ελαφρώς και "καθίσαμε στο άδικο", λόγω ελλείψεως άλλου καθίσματος.**» Όπως θα δούμε παρακάτω, κι ορισμένες ερμηνείες των τάσεων εξέλιξης του σύγχρονου καπιταλισμού από μαρξιστές συγγραφείς είναι σαφώς κεϋνσιανικής προέλευσης. Σελίδα 2 / 27

3 Ένα σημαντικό αποτέλεσμα της ανάλυσης των λειτουργιών των κρατικών δαπανών στα πλαίσια της συζήτησης για τη θεωρία του κράτους είναι η εν μέρει απαλλαγή από τις κεϋνσιανικές απόψεις. 2 Η απαλλαγή όμως δεν είναι ξεπέρασμα. Τον κεϋνσιανικό παρωπισμό θα μπορέσουμε να τον ξεπεράσουμε, μόνον όταν φθάσουμε σε μια λιγότερο 2. Μια μαρξιστική ανάλυση 2.1. Παραγωγικές και μη παραγωγικές δαπάνες Σε μια κοινωνία, στην οποία η κοινωνική εργασία (με εξαίρεση την εργασία που χρησιμοποιείται στον κρατικό τομέα, στους «ιδιωτικούς μη κερδοσκοπικούς Οργανισμούς» και στα νοικοκυριά) έχει υποταχθεί πλήρως στο κεφάλαιο, η κοινωνική νέα αξία αποτελείται, ιδωμένη από την πλευρά των δαπανών, από τα εξής τέσσερα μέρη. Πρώτον από τις δαπάνες των παραγωγικών εργατών 3 για την αγορά καταναλωτικών αγαθών (μισθιακών αγαθών). Επειδή οι εργάτες δεν αποταμιεύουν, οι δαπάνες αυτές είναι ίσες με το άθροισμα των δαπανών των καπιταλιστών για την αγορά εργασιακής δύναμης, η οποία εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής (με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας), δηλαδή ίσες με το άθροισμα του μεταβλητού κεφαλαίου 4 και των «πληρωμών μεταφοράς εισοδήματος» του κράτους προς τους παραγωγικούς εργάτες. Δεύτερον από τις δαπάνες των καπιταλιστών για την αγορά μέσων παραγωγής προς αύξηση του αποθέματος σε μέσα παραγωγής του καπιταλιστικού τομέα. Οι δαπάνες αυτές αποτελούν το μέρος της ετήσιας συνολικής υπεραξίας, που επισωρεύεται ως σταθερό κεφάλαιο. Για τα ακόλουθα προϋποθέτουμε, ότι οι πληρωμές για μισθούς των παραγωγικών εργατών εκτελούνται στο ρυθμό, στον όποιο παράγονται και πωλούνται τα αντίστοιχα μισθιακά εμπορεύματα, με συνέπεια να μην απαιτείται να προκαταβάλλονται οι ετήσιοι συνολικοί μισθοί ως μεταβλητό κεφάλαιο στην αρχή της περιόδου, ούτε στο σύνολο τους ούτε κατά μέρος. Η προϋπόθεση αυτή συνεπάγεται ότι, ακόμη και στην περίπτωση διευρυμένης αναπαραγωγής, κανένα μέρος της υπεραξίας δεν επισωρεύεται ως μεταβλητό κεφάλαιο (καίτοι οι κατά την περίοδο καταβαλλόμενοι συνολικοί μισθοί μπορούν να αυξάνουν). Τρίτον από τις καταναλωτικές δαπάνες των καπιταλιστών. Στις δαπάνες αυτές εμπεριέχονται και οι δαπάνες των καπιταλιστών για την αγορά εργασιακής δύναμης, η οποία δεν εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής (με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας), αλλά ξοδεύεται κατά την παραγωγή άξιων χρήσης (υλικών αγαθών η υπηρεσιών που δεν είναι εμπορεύματα και που συνεπώς δεν είναι καπιταλιστικά εμπορεύματα) για την άμεση κατανάλωση των αντιστοίχων καπιταλιστών, δηλαδή οι δαπάνες των καπιταλιστών για τους μισθούς των μη παραγωγικών μισθωτών εργατών που απασχολούν (οικιακό προσωπικό κτλ.). Οι δαπάνες αυτές είναι μεν μέρος των δαπανών των εργατών, που απασχολούνται στα νοικοκυριά των καπιταλιστών, για την αγορά μισθιακών εμπορευμάτων, 5 αποτελούν όμως μέρος της συνολικής υπεραξίας κι όχι του «μεταβλητού κεφαλαίου». Τέταρτον, τέλος, από τις δαπάνες του κράτους. Οι δαπάνες των καπιταλιστών για την αγορά μέσων παραγωγής προς αύξηση της ποσότητας των μέσων παραγωγής και για την αγορά εργασιακής δύναμης, που εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής (με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας), είναι κεφαλαιακές δαπάνες. Οι καταναλωτικές δαπάνες των καπιταλιστών, συνεπώς και οι δαπάνες τους για τους μισθούς του οικιακού προσωπικού τους, είναι εισοδηματικές δαπάνες. Σύμφωνα με την υπόθεση μας κατά την οποία οι ετήσια καταβαλλόμενοι μισθοί στους εργάτες του καπιταλιστικού τομέα δεν προκαταβάλλονται στην αρχή της περιόδου ως μεταβλητό κεφάλαιο, ούτε κατά μέρος ούτε στο σύνολο τους οι κατ' αυτούς τους μισθούς μειωμένες κεφαλαιακές και εισοδηματικές δαπάνες των καπιταλιστών, αποτελούν ένα μέρος της συνολικής υπεραξίας. Το υπόλοιπο μέρος της συνολικής υπεραξίας Σελίδα 3 / 27

4 αποτελείται από τις κρατικές δαπάνες. Η συνολική υπεραξία. διασπάται λοιπόν στα έξης: (1) στο ετήσια επισωρευόμενο σταθερό κεφάλαιο, (2) στην κατανάλωση των καπιταλιστών και (3) στις κρατικές δαπάνες. Χάριν απλούστευσης υποθέτουμε, ότι κανένα μέρος των κρατικών δαπανών δεν χρηματοδοτείται με δάνεια. Τα (καθαρά) έσοδα του κράτους (και κατά συνέπεια και οι κρατικές δαπάνες) είναι ίσα με την διαφορά μεταξύ του αθροίσματος των φόρων, δασμών, εισφορών κτλ. (στο εξής θα ονομάζουμε αυτά τα πράγματα χάριν συντομίας «φόρους») που πληρώνουν οι καπιταλιστές και οι μισθιακοί εργάτες του μη κρατικού τομέα και του αθροίσματος των κρατικών επιδοτήσεων προς τους καπιταλιστές και των κρατικών παροχών προς τους μισθωτούς εργάτες του μη κρατικού τομέα. 6 Συνεπώς οι επιδοτήσεις εμπεριέχονται στο άθροισμα των μερών (1) και (2) της συνολικής υπεραξίας. Αντιστοίχως οι κρατικές παροχές προς τους μισθωτούς εργάτες του μη κρατικού τομέα, με εξαίρεση τις κρατικές παροχές προς τους μη παραγωγικούς μισθωτούς εργάτες του μη κρατικού τομέα (οικιακό προσωπικό κτλ.), εμπεριέχονται στις δαπάνες των παραγωγικών εργατών για καταναλωτικά αγαθά. Οι δαπάνες των (μη παραγωγικών) εργατών του κρατικού τομέα για μισθακά εμπορεύματα (= μισθοί συν κρατικές παροχές) εμπεριέχονται στο μέρος (3) της συνολικής υπεραξίας, στις κρατικές δαπάνες. 7 Οι όροι παραγωγικός και μη παραγωγικός χρησιμοποιήθηκαν εδώ στην μαρξική τους έννοια. Έτσι λοιπόν οι δαπάνες για την αγορά εμπορευμάτων, για την παραγωγή των οποίων χρησιμοποιήθηκε παραγωγική εργασία, δηλαδή εργασία που υπόκειται στο κεφάλαιο (καπιταλιστικά εμπορεύματα), καθώς και οι δαπάνες για την αγορά εργασιακής δύναμης, που εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, που ξοδεύεται δηλαδή παραγωγικά, είναι παραγωγικές δαπάνες. Αντιθέτως οι δαπάνες για την αγορά αξιών χρήσης, που δεν είναι εμπορεύματα η δεν είναι καπιταλιστικά εμπορεύματα, καθώς και οι δαπάνες για την αγορά εργασιακής δύναμης, που δεν εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής (με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας) και κατά συνέπεια δεν ξοδεύεται παραγωγικά, είναι μη παραγωγικές δαπάνες. Στην μαρξιστική βιβλιογραφία όμως οι όροι παραγωγικός και μη παραγωγικός οέν χρησιμοποιούνται αποκλειστικά στην μαρξική τους έννοια. Έτσι οι μαρξιστές οικονομολόγοι ονομάζουν τις εισοδηματικές δαπάνες των καπιταλιστών «μη παραγωγικές», καίτοι σύμφωνα με τον Μαρξ είναι (με εξαίρεση τους μισθούς, που πληρώνουν οι καπιταλιστές στους οικιακούς υπαλλήλους τους, και τους φόρους) παραγωγικές δαπάνες, διότι εκτελούνται για την αγορά καπιταλιστικών εμπορευμάτων, δηλαδή εμπορευμάτων, για την παραγωγή των Οποίων χρησιμοποιήθηκε παραγωγική εργασία. Ως «μη παραγωγικές» χαρακτηρίζονται στη μαρξιστική βιβλιογραφία συνήθως και οι (κεφαλαιακές) δαπάνες για μέσα παραγωγής και εργασιακή δύναμη που εισέρχονται σε διαδικασίες παραγωγής, στις όποιες παράγονται εμπορεύματα που δεν είναι ούτε μέσα παραγωγής ούτε μισθιακά εμπορεύματα. Προφανώς, κι αυτές οι δαπάνες είναι, σύμφωνα με τον Μαρξ, παραγωγικές δαπάνες, διότι εκτελούνται για την αγορά καπιταλιστικών εμπορευμάτων (μέσων παραγωγής) και εργασιακής δύναμης, η οποία εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής (με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας), η οποία δηλαδή καταναλώνεται παραγωγικά. Αφ' ετέρου συνηθίζεται να χαρακτηρίζονται «παραγωγικές», δαπάνες για την αγορά εργασιακής δύναμης που δεν εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής, όπως π.χ. οι δαπάνες προσωπικού που περιέχονται στις κρατικές δαπάνες για την παιδεία. Ωστόσο η σύγχυση που επικρατεί ήδη σχετικά με τη σημασία των όρων παραγωγικές και μη παραγωγικές Σελίδα 4 / 27

5 δαπάνες, όπως αυτοί χρησιμοποιούνται στη μαρξιστική βιβλιογραφία, δεν οφείλεται κυρίως στη λανθασμένη χρήση αυτών των όρων, αλλά ιδιαίτερα στο γεγονός, ότι οι μαρξιστές συγγραφείς που χρησιμοποιούν τους όρους αυτούς λανθασμένα, δηλαδή όχι στη μαρξική τους σημασία, δεν κατάφεραν να αποφασίσουν να μην τις χρησιμοποιούν συγχρόνως και με την μαρξική τους σημασία Αναπαραγωγικές και μη αναπαραγωγικές δαπάνες Σε ποια είδη δαπανών αναφέρονται όμως οι μαρξιστές συγγραφείς, Όταν δεν χρησιμοποιούν τους όρους αυτούς σύμφωνα με τον Μαρξ; Με «παραγωγικές» και «μη παραγωγικές» δαπάνες εννοούν στην πραγματικότητα τις αναπαραγωγικές και τις μη αναπαραγωγικές δαπάνες αντιστοίχως. Αναπαραγωγικές 7. Στο σημείο αυτό θέλουμε να επιστήσουμε την προσοχή στο γεγονός, ότι κατά την παραπάνω σύλληψη της κοινωνικής νέας αξίας, σε αντίθεση με τη συνήθη πρακτική, δεν θεωρούμε την πλασματική «αξία» των προϊόντων της εργασίας, τα οποία δεν είναι εμπορεύματα η" δεν είναι καπιταλιστικά εμπορεύματα, συστατικό μέρος της κοινωνικής νέας αξίας. Έτσι στην κοινωνική νέα αξία συνυπολογίσθηκε το άθροισμα των μισθών που καταβάλλουν οι καπιταλιστές και των παροχών που παρέχει το κράτος σε οικιακό προσωπικό η εναλλακτικά οι δαπάνες του προσωπικού αυτού, όχι όμως και η πλασματική «αξία» των υπηρεσιών του οικιακοί) προσωπικού, η οποία συνήθως θεωρείται ίση με τους μισθούς του. Στα πλαίσια της θεωρίας μας μπορεί λοιπόν κανείς να παντρευτεί τη μαγείρισσα του (η τον σωφέρ του) χωρίς να φοβάται ότι έτσι θα μειωθεί το εθνικό εισόδημα (μη αναπαραγωγικές) δαπάνες είναι οι δαπάνες για αναπαραγωγικές (μη αναπαραγωγικές) αξίες χρήσης. Αναπαραγωγικές είναι εκείνες οι αξίες χρήσης, οι όποιες εισέρχονται εκ νέου στην κοινωνική διαδικασία παραγωγής, ως συστατικό μέρος της οποίας θεωρούμε και την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης, όπου και αναπαράγονται εκ νέου, καίτοι όχι στην ίδια υλική μορφή - όλες δηλαδή οι αξίες χρήσης, που καταναλώνονται αναπαραγωγικά. 9 Προφανώς πρόκειται αποκλειστικά για μέσα παραγωγής και για μισθιακά εμπορεύματα. Στη μορφή των αναπαραγωγικών αξιών χρήσης αναπαράγονται, όταν πρόκειται για μέσα παραγωγής, οι αντικειμενικές συνθήκες της κοινωνικής παραγωγής, κι όταν πρόκειται για μισθιακά εμπορεύματα, οι συνθήκες αναπαραγωγής του υποκειμενικού παράγοντα της κοινωνικής παραγωγής, δηλαδή η εργασιακή δύναμη. Επειδή τα μέσα παραγωγής και τα μισθιακά εμπορεύματα εισέρχονται, τα μεν άμεσα, τα δε έμμεσα, στην αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης, μπορούμε να ορίσουμε τις αναπαραγωγικές αξίες χρήσης ως τις αξίες χρήσης, οι όποιες εισέρχονται άμεσα ή έμμεσα στην αναπαραγωγή του υποκειμενικού παράγονται της κοινωνικής διαδικασίας παραγωγής. Μη αναπαραγωγικές είναι αντιθέτως οι αξίες χρήσης, οι όποιες, δεν εισέρχονται εκ νέου στη διαδικασία παραγωγής. Αυτές οι αξίες χρήσης καταναλώνονται όξω από την άμεση διαδικασία παραγωγής, δηλαδή μη αναπαραγωγικά. Επειδή κατά τη διαδικασία της κατανάλωσης τους δεν αναπαράγονται ούτε στην ίδια ούτε σε μια άλλη υλική μορφή, δεν αναπαράγεται σ' αυτές καμία από τις συνθήκες της κοινωνικής παραγωγής. Οι αξίες αυτές χρήσης δεν είναι λοιπόν ούτε μέσα παραγωγής ούτε μισθιακά εμπορεύματα. Ωστόσο δεν αποτελούν όλα τα μέσα παραγωγής και όλα τα μισθιακά εμπορεύματα με την ίδια έννοια αναπαραγωγικές αξίες χρήσης. Ένα μέρος τους χρησιμεύει στην αναπαραγωγή τομέων της κοινωνικής διαδικασίας παραγωγής, στους οποίους παράγονται μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης. Βέβαια αυτά τα μέσα παραγωγής και αυτά τα μισθιακά εμπορεύματα καταναλώνονται αναπαραγωγικά, αναπαράγονται όμως είτε στην υλική μορφή μη αναπαραγωγικών άξιων χρήσης (αξιών χρήσης δηλαδή, που, επειδή δεν εξυπηρετούν την αναπαραγωγή συνθηκών της κοινωνικής διαδικασίας παραγωγής και κατά συνέπεια δεν εισέρχονται εκ νέου σ' αυτή τη διαδικασία, δεν μπορούν να αυτοαναπαραχθούν), είτε στη μορφή εργασιακής δύναμης που ξοδεύεται για την παραγωγή μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης. Σε τελευταία ανάλυση αυτά τα μέσα παραγωγής και αυτά τα μισθιακά εμπορεύματα δεν αναπαράγονται, διότι οι αξίες χρήσης, στη μορφή των οποίων αναπαράγονται, είναι μη αναπαραγωγικές. Ωστόσο θα μπορούσαν να αναπαραχθούν όπως τα υπόλοιπα μέσα παραγωγής και τα Σελίδα 5 / 27

6 υπόλοιπα μισθιακά εμπορεύματα, εάν εισέρχονταν όπως κι αυτά στη διαδικασία παραγωγής αναπαραγωγικών αξιών χρήσης η στην αναπαραγωγή εργασιακής δύναμης, η οποία ξοδεύεται για την παραγωγή αναπαραγωγικών αξιών χρήσης. 9 Γι αυτό ονομάζουμε τα μέσα παραγωγής και τα μισθιακά εμπορεύματα, που τα πρώτα άμεσα, τα δεύτερα έμμεσα, δια της από αυτά τα ίδια αναπαραγόμενης εργασιακής δύναμης εισέρχονται στην παραγωγή μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης, δυνητικά αναπαραγωγικές αξίες χρήσης. Σύμφωνα με αυτό οι (κεφαλαιακές) δαπάνες για την αγορά μέσων παραγωγής και εργασιακής δύναμης, που εισέρχονται στην παραγωγή μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης, είναι δυνητικά αναπαραγωγικές δαπάνες. Αφ' ενός είναι, επειδή είναι κεφαλαιακές δαπάνες, δηλαδή δαπάνες για αναπαραγωγικές αξίες χρήσης (για μέσα παραγωγής και μισθιακά εμπορεύματα), αναπαραγωγικές δαπάνες, αφ' έτερου αποτελούν όμως, επειδή είναι δαπάνες για μέσα παραγωγής και μισθιακά εμπορεύματα, που εισέρχονται στην παραγωγή μη αναπαραγωγικών ειδών, δυνητικά μόνον αναπαραγωγικές δαπάνες. Δια της μεταμόρφωσης ενός μέρους των ετησίων κεφαλαιακών δαπανών σε μέσα παραγωγής και εργασιακή δύναμη (η, στη συνέχεια, μισθιακά εμπορεύματα), που εισέρχονται στην παραγωγή μη αναπαραγωγικών εμπορευμάτων, σχηματίζεται δυνητικά αναπαραγωγικό κεφάλαιο και η κοινωνική παραγωγή διασπάται σε δυο τομείς: τον αναπαραγωγικό και το μη αναπαραγωγικό τομέα. Στον πρώτο οπό αυτούς τους δυο τομείς παράγονται μέσα παραγωγής και μισθιακά εμπορεύματα, στο δεύτερο αξίες χρήσης, οι οποίες δεν χρησιμεύουν ούτε ως μέσα παραγωγής ούτε ως μισθιακά εμπορεύματα. Τα μέσα παραγωγής και τα μισθιακά εμπορεύματα, που εισέρχονται στον μη αναπαραγωγικό τομέα, παράγονται βέβαια στον αναπαραγωγικό τομέα. Αυτό σημαίνει, ότι οι συνθήκες της παραγωγής του μη αναπαραγωγικού τομέα παράγονται στον αναπαραγωγικό τομέα, έτσι ώστε ένα μέρος της παραγωγής του τελευταίου αυτού τομέα μεταμορφώνεται σε δυνητικά μόνον αναπαραγωγικές αξίες χρήσης. Με τη δημιουργία του μη αναπαραγωγικού τομέα διασπάται, τέλος, και η κοινωνική εργασιακή δύναμη σε αναπαραγωγικά και μη αναπαραγωγικά ξοδευόμενη εργασιακή δύναμη και η κοινωνική εργασία σε αναπαραγωγική και μη αναπαραγωγική εργασία. Η έννοια της αναπαραγωγικής και, αντιστοίχως, της μη αναπαραγωγικής αξίας χρήσης αναπτύχθηκε από τον Marx στο Resultate des unmittelbaren Produktions prozesses (Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής) και διαφορίστηκε από τις έννοιες του καπιταλιστικού εμπορεύματος (του εμπορεύματος, στην παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκε παραγωγική εργασία) και του απλού εμπορεύματος (του εμπορεύματος, στην παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκε μη παραγωγική εργασία) καθώς και από την έννοια της απλής αξίας χρήσης, της αξίας χρήσης εν γένει. 10 Ωστόσο ο Ricardo ήδη διέκρινε κατά την ανάλυση του των παραγόντων, οι Οποίοι προσδιορίζουν την «αξία της εργασίας», μεταξύ εμπορευμάτων, τα όποια ούτε άμεσα ούτε έμμεσα εισέρχονται στην κατανάλωση των εργατών και ως οποία εννοούσε κυρίως τα «πολυτελή εμπορεύματα», και εμπορευμάτων, τα οποία είτε άμεσα (μισθιακά εμπορεύματα) είτε έμμεσα (μέσα παραγωγής) εισέρχονται στην κατανάλωση των εργατών. Η διάκριση αυτή είχε πάντα μια κάποια σημασία για τους νεορικαρδιανούς οικονομολόγους. Ένας νεορικαρδιανός, Ο P. Sraffa, ήταν αυτός, 0 Οποίος για τα δυο αυτά είδη εμπορευμάτων εισήγαγε τους όρους βασικά και μη βασικά εμπορεύματα. Βασικά εμπορεύματα ονομάζει Ο Sraffa τα εμπορεύματα, τα όποια άμεσα η έμμεσα εισέρχονται στην παραγωγή όλων των εμπορευμάτων συμπεριλαμβανομένης και της δικής τους. Προφανώς αυτό συμβαίνει με ένα ορισμένο εμπόρευμα, όταν το εμπόρευμα αυτό εισέρχεται άμεσα (ως μισθιακό εμπόρευμα) η έμμεσα (ως μέσο παραγωγής, το Οποίο εισέρχεται άμεσα η έμμεσα στην παραγωγή μισθιακών εμπορευμάτων) στην (άνα)παραγωγή της εργασιακής δύναμης διότι η εργασιακή δύναμη είναι το μοναδικό εμπόρευμα, το Οποίο εισέρχεται στην παραγωγή όλων των εμπορευμάτων: άμεσα κα 'έμμεσα στην παραγωγή όλων των άλλων εμπορευμάτων και έμμεσα (αλλά μερικές φορές και άμεσα) στην ίδια τη δική της παραγωγή. Μη βασικά εμπορεύματα ονομάζει ο Sraffa τα εμπορεύματα, τα οποία δεν εισέρχονται ούτε έμμεσα ούτε άμεσα στην παραγωγή όλων των εμπορευμάτων. Αυτό προφανώς συμβαίνει με ένα Ορισμένο εμπόρευμα, όταν το εμπόρευμα αυτό δεν εισέρχεται ούτε άμεσα ούτε έμμεσα στην (άνα)παραγωγή της εργασιακής δύναμης. Βασικά εμπορεύματα είναι λοιπόν αναπαραγωγικά, μη βασικά μη αναπαραγωγικά εμπορεύματα, και αντιθέτως: αναπαραγωγικά εμπορεύματα είναι βασικά, μη αναπαραγωγικά μη βασικά εμπορεύματα." Σελίδα 6 / 27

7 2.3. Παραγωγική μη παραγωγική εργασία. Αναπαραγωγική μη αναπαραγωγική εργασία Η εργασία που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή μιας ορισμένης αξίας χρήσης είναι, ανάλογα, αν υπόκειται στο κεφάλαιο η όχι, παραγωγική η μη παραγωγική εργασία και μάλιστα ανεξάρτητα, αν η αξία χρήσης, για την παραγωγή της οποίας χρησιμοποιήθηκε, είναι μια αναπαραγωγική η μη αναπαραγωγική αξία χρήσης. Συνεπώς δύναται μια μη αναπαραγωγική αξία χρήσης να είναι καπιταλιστικό εμπόρευμα, δηλαδή ένα εμπόρευμα, για την παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκε παραγωγική εργασία, και μια αναπαραγωγική αξία χρήσης να είναι απλό εμπόρευμα, δηλαδή ένα εμπόρευμα, για την παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκε μη παραγωγική εργασία, η να μην είναι καν εμπόρευμα. Έτσι π.χ. το σιτάρι, το οποίο παράγεται από ένα αυτόνομο γεωργό που είναι ιδιοκτήτης της γης του και δεν χρησιμοποιεί ξένη εργασιακή δύναμη, είναι μια αναπαραγωγική αξία χρήσης, όχι όμως και καπιταλιστικό εμπόρευμα, αλλά αποτελεί, εάν πουλιέται, ένα απλό εμπόρευμα, εάν εισέρχεται στην κατανάλωση του παραγώγου του, ούτε καν εμπόρευμα. Η εργασία, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή του είναι αναπαραγωγική εργασία, χωρίς όμως γι' αυτό το λόγο να είναι και παραγωγική. Είναι, επειδή δεν υπόκειται στο κεφάλαιο, μη παραγωγική εργασία. Αντιθέτως, το άλογο που παράγεται από ένα καπιταλιστικό ιπποφορβείο για τον Ιππόδρομο είναι ένα μη αναπαραγωγικό και συγχρόνως καπιταλιστικό εμπόρευμα, δηλαδή ένα εμπόρευμα, στην παραγωγή του οποίου χρησιμοποιήθηκε μη αναπαραγωγική και συγχρόνως παραγωγική εργασία. Τέλος υπάρχουν αναπαραγωγικά εμπορεύματα, για την παραγωγή των οποίων χρησιμοποιήθηκε παραγωγική εργασία (είναι τα υπό καπιταλιστικές συνθήκες παραχθέντα μέσα παραγωγής και μισθιακά εμπορεύματα), καθώς και μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης η μη αναπαραγωγικά εμπορεύματα, για την παραγωγή των Οποίων χρησιμοποιήθηκε μη παραγωγική εργασία, όπως π.χ. οι υπηρεσίες των οικιακών υπαλλήλων και τα πολυτελή εμπορεύματα απλών (μη καπιταλιστικών) παραγωγών. Ένα αναπαραγωγικό εμπόρευμα, όπως ακριβώς και ένα μη αναπαραγωγικό εμπόρευμα, δύναται να είναι καπιταλιστικό η απλό εμπόρευμα και η αναπαραγωγική εργασία, που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ενός αναπαραγωγικού εμπορεύματος δύναται, όπως ακριβώς και η μη αναπαραγωγική εργασία, που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ενός μη αναπαραγωγικού εμπορεύματος, να είναι παραγωγική η μη παραγωγική εργασία. Αυτό δεν εκπλήσσει, διότι το «αναπαραγωγικόν» η το «μη αναπαραγωγικόν» είναι ένας προσδιορισμός, ο όποιος άφορα το υλικό περιεχόμενο της εργασίας και ο οποίος συνεπώς προσήκει στη συγκεκριμένη εργασία και στό προϊόν της, στην αξία χρήσης, το «παραγωγικόν» η «μη παραγωγικόν» αντιθέτως είναι ένας προσδιορισμός που άφορα στον τρόπο παραγωγής, υπό τις συνθήκες του οποίου χρησιμοποιήθηκε η εργασία και προσήκει συνεπώς στην αφηρημένη εργασία και (υπό τη μορφή του προσδιορισμού «καπιταλιστικό» και «απλό» εμπόρευμα) στο προϊόν της, δηλαδή στο εμπόρευμα. Τέλος και οι δαπάνες δύνανται να είναι, ανεξάρτητα αν είναι αναπαραγωγικές η μη αναπαραγωγικές, παραγωγικές η μη παραγωγικές δαπάνες. Έτσι κι εδώ οι κεφαλαιακές δαπάνες είναι, επειδή, σύμφωνα με την προϋπόθεση που κάνουμε, όλα τα μέσα παραγωγής και όλα τα μισθιακά εμπορεύματα παράγονται υπό καπιταλιστικές συνθήκες, πάντα παραγωγικές δαπάνες. Συγχρόνως είναι στο σύνολο τους αναπαραγωγικές δαπάνες, καίτοι εν μέρει δυνητικά μόνον αναπαραγωγικές δαπάνες. Το ίδιο ακριβώς ισχύει επίσης και για τις δαπάνες των παραγωγικών μισθωτών εργατών για την αγορά μισθιακών εμπορευμάτων. 12 Οι εισοδηματικές δαπάνες των καπιταλιστών αντιθέτως είναι στο σύνολο τους μη αναπαραγωγικές, ωστόσο μόνον εν μέρει μη παραγωγικές δαπάνες. Όταν εκτελούνται για την αγορά καπιταλιστικά παραχθέντων εμπορευμάτων, αποτελούν παραγωγικές, όταν εκτελούνται για να πληρωθούν οι μισθοί των οικιακών υπαλλήλων τους η για την αγορά μη καπιταλιστικά παραχθέντων εμπορευμάτων (π.χ. υπηρεσιών που παράγονται από μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς), αποτελούν μη παραγωγικές δαπάνες. Οι δαπάνες των οικιακών υπαλλήλων για την αγορά μισθιακών εμπορευμάτων, ο{ όποιες είναι, ίσες με τους Σελίδα 7 / 27

8 μισθούς των υπαλλήλων αυτών και τις κρατικές παροχές τους, είναι παραγωγικές και συγχρόνως μη αναπαραγωγικές δαπάνες. 12 Οι δαπάνες των απασχολούμενων στους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς είναι παραγωγικές, 12 και συγχρόνως, ανάλογα σε ποιο μέτρο οι αγοραζόμενες αξίες χρήσης είναι αναπαραγωγικές ή μη αναπαραγωγικές, αναπαραγωγικές ή μη αναπαραγωγικές δαπάνες. Το ίδιο ισχύει επίσης και για τις δαπάνες των απασχολουμένων, στον κρατικό τομέα (τις όποιες εδώ κατά τον προσδιορισμό του κοινωνικού αξιακού προϊόντος πραγματευθήκαμε ως μέρος των κρατικών δαπανών) Οι κρατικές δαπάνες Οι δαπάνες του κράτους αποτελούνται από τις δαπάνες για την αγορά αναπαραγωγικών και από αυτές για την αγορά μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι δαπάνες για την υγεία, την υποδομή, ένα μέρος των δαπανών για την εκπαίδευση και παρόμοιες δαπάνες, στη δεύτερη οι στρατιωτικές δαπάνες, οι δαπάνες για ένα μεγάλο μέρος της δημόσιας διοίκησης και παρόμοιες δαπάνες. Δαπάνες της πρώτης κατηγορίας ονομάζουν μαρξιστές οικονομολόγοι «παραγωγικές», δαπάνες της δεύτερης «μη παραγωγικές». Ένα μεγάλο μέρος των κρατικών δαπανών, κυρίως οι δαπάνες προσωπικού, είναι, ανεξάρτητα αν είναι αναπαραγωγικές η μη αναπαραγωγικές, μη παραγωγικές δαπάνες, επειδή εκτελούνται για την αγορά εργασιακής δύναμης, η οποία εισέρχεται στην παραγωγή και στη διάθεση υπηρεσιών, οι οποίες δεν είναι εμπορεύματα. 'Ορισμένες από τις υπηρεσίες αυτές είναι μεν στο μέτρο που πωλούνται αντί τιμήματος από το κράτος στους ιδιώτες, εμπορεύματα. Ωστόσο, επειδή δεν παράγονται με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας, είναι απλά, όχι καπιταλιστικά εμπορεύματα. Οι υπόλοιπες δαπάνες του κράτους, οι όποιες εκτελούνται για την αγορά καπιταλιστικά παραχθέντων εμπορευμάτων, είναι παραγωγικές δαπάνες. Απ' όσα αναπτύξαμε εμφαίνεται ότι οι λεγόμενες «μη παραγωγικές» κεφαλαιακές δαπάνες και η ζωντανή εργασία, την οποία κινούν, δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν κατά κανένα τρόπο ως «μη παραγωγικές». Ήδη το γεγονός, ότι είναι κεφαλαιακές δαπάνες, δηλαδή δαπάνες που εκτελούνται με σκοπό την παραγωγή υπεραξίας, αποκλείει παντελώς αυτό το χαρακτηρισμό. Ο όρος «μη παραγωγικές κεφαλαιακές δαπάνες» είναι καθεαυτός μια αντίφαση, διότι οι κεφαλαιακές δαπάνες είναι οι κατ' εξοχήν παραγωγικές δαπάνες, έτσι όπως και η καπιταλιστική τάξη είναι «η παραγωγική τάξη par excellence». 13 Ανάλογα ισχύουν και για τις καταναλωτικές δαπάνες των καπιταλιστών καθώς και για τις λεγόμενες «μη παραγωγικές» κρατικές δαπάνες. Οι δαπάνες αυτές πρέπει τότε μόνον να χαρακτηρισθούν ως μη παραγωγικές, εάν, και στο βαθμό που, γίνονται για την αγορά αξιών χρήσης, οι όποιες δεν είναι καπιταλιστικά εμπορεύματα, η για την αγορά εργασιακής δύναμης, η οποία δεν εισέρχεται στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής. Έτσι. όπως ήδη αναπτύξαμε, οι δαπάνες των καπιταλιστών για την πληρωμή των μισθών των οικιακών τους υπαλλήλων καθώς και οι κρατικές δαπάνες προσωπικού αποτελούν πράγματι μη παραγωγικές δαπάνες Μια σύγχυση που διαρκεί Η συνήθεια πολλών μαρξιστών οικονομολόγων, να χαρακτηρίζουν τις δαπάνες για την αγορά μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης και την εργασία που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή αυτών των αξιών χρήσης «μη παραγωγικές», προέρχεται απ' αυτό, το όποιο ο Μαρξ ονομάζει «το πάθος, να ορίζει κανείς την παραγωγική και μη παραγωγική εργασία δια του υλικού της περιεχομένου». 14 Αυτό «προέρχεται» κατά τον Μαρξ «από τρεις πηγές». «1) Η φετιχιστική θεώρηση που χαρακτηρίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και που πηγάζει από την Σελίδα 8 / 27

9 ουσία αυτού του τρόπου παραγωγής, η οποία θεωρεί οικονομικούς μορφικούς προσδιορισμούς, όπως το να είναι κάτι Εμπόρευμα, να είναι παραγωγική εργασία κτλ., ως ιδιώτες, οι οποίες προσήκουν σ' αυτούς καθεαυτούς τους υλικούς φορείς αυτών των μορφικών προσδιορισμών η κατηγοριών. 2) "Ότι, θεωρώντας την εργασιακή διαδικασία ως τέτοια, εκείνη μόνον η εργασία είναι παραγωγική, η οποία έχει ως αποτέλεσμα ένα προϊόν (ένα υλικό προϊόν, επειδή εδώ πρόκειται μόνον για υλικό πλούτο). 3) Ότι στην πραγματική διαδικασία αναπαραγωγής, θεωρουμένων των πραγματικών της στιγμών [], υφίσταται μια μεγάλη διαφορά αναφορικά με το σχηματισμό κτλ. του πλούτου μεταξύ της εργασίας, η οποία εξαντικειμενικεύεται σε μη αναπαραγωγικά είδη, και άλλης εργασίας, η οποία έξαντικειμενικεύεται σε απλά luxuries». 15 Τις ίδιες τρεις πηγές έχει και η σύγχυση, η οποία κυριαρχεί σήμερα στους περισσότερους μαρξιστές οικονομολόγους αναφορικά με τον προσδιορισμό και την αναλυτική χρήση των μαρξικών εννοιών της παραγωγικής και της μη παραγωγικής εργασίας και η οποία εκφράζεται στο ότι, ενώ θέλουν να εννοούν τις έννοιες αυτές με το μαρξικό τους νόημα, τις χρησιμοποιούν επίσης για να χαρακτηρίσουν την εργασία που χρησιμοποιείται για την παραγωγή αναπαραγωγικών και μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης αντιστοίχως. "Ό,τι ονομάζουν «παραγωγική» η «μη παραγωγική» εργασία είναι στην πραγματικότητα εργασία, η οποία έχει εξαντικειμενικευθεί σε αντιπαραγωγικές η, αντιστοίχως, μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης και η οποία μπορεί σε καθεμιά από τις δυο περιπτώσεις να είναι παραγωγική η μη παραγωγική εργασία. Παρόμοια ισχύουν και για ό,τι ονομάζουν «παραγωγικές» η «μη παραγωγικές» δαπάνες. Κι εδώ πρόκειται τις περισσότερες φορές για δαπάνες για την αγορά αναπαραγωγικών η, αντιστοίχως, μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης, οι όποιες στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορούν να είναι παραγωγικές η μη παραγωγικές δαπάνες. Ο Cogoy, ο οποίος εννοεί ορθά τις μαρξικές έννοιες της παραγωγικής και μη παραγωγικής καθώς και της αναπαραγωγικής και μη αναπαραγωγικής εργασίας, τελικά δεν είναι σε θέση να εννοήσει, ότι μη αναπαραγωγική εργασία μπορεί να είναι παραγωγική εργασία, και γι' αυτό χαρακτηρίζει μόνον εκείνη την εργασία ως «παραγωγική», η οποία χρησιμοποιείται για την παραγωγή καπιταλιστικών και συγχρόνως αναπαραγωγικών εμπορευμάτων την εργασία, η οποία χρησιμοποιείται για την παραγωγή όλων των υπολοίπων εμπορευμάτων την Ονομάζει «μη παραγωγική» εργασία. 16. Έτσι Ορίζει «την παραγωγική και μη παραγωγική εργασία (και Γ.Σ.) δια του υλικού της περιεχομένου», 17 το Οποίο όμως έχει σημασία μόνον για τον προσδιορισμό της αναπαραγωγικής και μη αναπαραγωγικής εργασίας. Αυτός Ο τρόπος σχηματισμού των εν λόγω εννοιών τον αναγκάζει να συγχέει αξίες χρήσης, για την παραγωγή των οποίων χρησιμοποιήθηκε μη παραγωγική αλλά συγχρόνως αναπαραγωγική εργασία, όπως π.χ. τα έργα υποδομής, με αξίες χρήσης, για την παραγωγή των οποίων χρησιμοποιήθηκε παραγωγική αλλά συγχρόνως μη αναπαραγωγική εργασία, όπως π.χ. πολεμικό υλικό, και να θεωρεί και τα δυο ένα είδος όπως λέει ο ίδιος «πολυτελών αγαθών» «από κοινωνική άποψη», διότι κατά την αντίληψη του χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή τους «μη παραγωγική» εργασία Ο κοινωνικός ρόλος των μη αναπαραγωγικών και των κρατικών δαπανών Σκοπός των κεφαλαιακών δαπανών των καπιταλιστών για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης είναι η διασφάλιση της πραγματοποίησης της υπεραξίας. Συνεπώς οι δαπάνες αυτές είναι αναγκαία προϋπόθεση της παραγωγής υπεραξίας. Διότι μακροπρόθεσμα παράγεται υπεραξία μόνον τότε και μόνο στο βαθμό που μπορεί να πραγματοποιηθεί. Η παραγωγή υπεραξίας λοιπόν, προϋποθέτοντας την πραγματοποίηση της υπεραξίας, προϋποθέτει επίσης και τα μέσα, δια των οποίων δημιουργείται αυτή η προϋπόθεση, δηλαδή τις κεφαλαιακές δαπάνες για ορισμένες μη αναπαραγωγικές αξίες. 'Εάν θεωρήσουμε λοιπόν την καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής στην ολότητα της, ως ενότητα παραγωγής υπεραξίας και πραγματοποίησης υπεραξίας, τότε οι κεφαλαιακές δαπάνες για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης είναι αναγκαίες συνθήκες της παραγωγής υπεραξίας γενικά, δηλαδή της διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου και της κεφαλαιακής σχέσης. Σελίδα 9 / 27

10 Επίσης και οι δαπάνες του κράτους για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης είναι μέσα για την πολιτική, τη νομική, τη διοικητική, τη πολιτιστική, την ιδεολογική, αλλά και για την αστυνομική και στρατιωτική διασφάλιση της αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης από το καπιταλιστικό κράτος και συνεπώς ανήκουν στις αναγκαίες προϋποθέσεις της αναπαραγωγής του συστήματος στο σύνολο του. Τέλος και οι εισοδηματικές δαπάνες των καπιταλιστών, οι οποίες κι αυτές είναι δαπάνες για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης, αποτελούν βασική προϋπόθεση της αναπαραγωγής της τάξης των καπιταλιστών και ως εκ τούτου «μια απόλυτη αναγκαιότητα για ένα τρόπο παραγωγής, ο οποίος παράγει πλούτο για τους μη παραγωγούς κι επομένως πρέπει να του δώσει αναγκαίες μορφές, στις οποίες αυτός (ο πλούτος Γ.Σ.) είναι ιδιοποιήσιμος από εκείνους που απολαμβάνουν μόνο τον πλούτο». 19 Στο βαθμό που οφείλεται σε μια αύξηση των κεφαλαιακών δαπανών καθώς και των κρατικών δαπανών για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης, η αύξηση του ποσοστού των δαπανών για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης στο κοινωνικό αξιακό προϊόν είναι αναγκαίο αποτέλεσμα της αυξανόμενης με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής πολυπλοκότητας της αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος στο σύνολο του και των δυσχερειών που προκύπτουν απ' αυτή την πολυπλοκότητα για την ίδια ακριβώς την αναπαραγωγή. Στο βαθμό αντιθέτως που η αύξηση των μη αναπαραγωγικών δαπανών οφείλεται σε μια αύξηση των εισοδηματικών δαπανών των καπιταλιστών, είναι έκφραση ενός τρόπου παραγωγής, σύμφωνα με τον οποίο οι αποχωρισμένοι από τις αντικειμενικές συνθήκες της εργασίας τους και της διαβίωσης τους άμεσοι παραγωγοί όχι μόνον παράγουν πλούτο για τους μη παραγωγούς, ιδιοκτήτες αυτών των συνθηκών, παρά τον παράγουν όλο και περισσότερο σε μορφές, στις όποιες αυτός μπορεί να καταναλωθεί από την τάξη των μη παραγωγών. Απ' αυτό έπεται, ότι οι μη αναπαραγωγικές δαπάνες και οι μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης είναι μη αναπαραγωγικές μόνο από την άποψη της αναπαραγωγής των συνθηκών της πραγματικής άμεσης διαδικασίας παραγωγής. ιδωμένες αντίθετα από τη σκοπιά της αναπαραγωγής της καπιταλιστικής κοινωνίας ατή συγκεκριμένη της ολότητα αποτελούν συνθήκες και συγχρόνως αποτελέσματα, επομένως μέρος της αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος στο σύνολο του και ως εκ τούτου είναι αναπαραγωγικές. 20 Είναι μια απόλυτη αναγκαιότητα του συστήματος στο σύνολο του. Μια περαιτέρω συνέπεια των δυσχερειών της αναπαραγωγής του κεφαλαίου σε όλα τα πεδία ύπαρξη του, δυσχερειών που αυξάνουν με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, είναι η αύξηση του ποσοστού των κρατικών δαπανών στο κοινωνικό αξιακό προϊόν. Με αυξανόμενη πολυπλοκότητα της αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης, τα επιμέρους κεφάλαια είναι όλο και λιγότερο σε θέση να αναπαράγουν τις συνθήκες αυτής της αναπαραγωγής. Αυτό γίνεται σε αυξανόμενο βαθμό υπόθεση του καπιταλιστικού κράτους, που για τη διεκπεραίωση της παίρνει ένα συνεχώς αυξανόμενο ποσοστό από το κοινωνικό αξιακό προϊόν. Εδώ βέβαια δεν πρόκειται μόνον για τη δημιουργία των συνθηκών της πραγματοποίησης της υπεραξίας η, κατά μείζονα λόγο, μόνον για τη δημιουργία των συνθηκών της αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης στο πολιτικό, διοικητικό, ιδεολογικό κτλ. επίπεδο, αλλά επίσης κι αυτό σε αυξανόμενο βαθμό για την αναπαραγωγή των συνθηκών της παραγωγής της υπεραξίας, για την αναπαραγωγή των υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων της πραγματικής διαδικασίας παραγωγής, της εργασιακής δύναμης και των μέσων παραγωγής. Έτσι το καπιταλιστικό κράτος πρέπει εκτός από τις δαπάνες για μη αναπαραγωγικά εμπορεύματα, οι όποιες εξυπηρετούν τη διασφάλιση της πραγματοποίησης της υπεραξίας, καθώς και την αναπαραγωγή της κεφαλαιακής σχέσης στο πολιτικό κτλ. επίπεδο, να εκτελεί και δαπάνες για την παιδεία, την υγεία, την υποδομή και τα τελευταία χρόνια και για τη δημιουργία μιας εθνικής ενεργιακής βάσης και μιας εθνικής βάσης πρώτων υλών για να διασφαλίσει την αναπαραγωγή ορισμένων σφαιρικών συνθηκών της πραγματικής διαδικασίας παραγωγής. Το τελευταίο σημαίνει (και το αναφέρουμε εδώ εν παρόδω), ότι με προϊούσα ανάπτυξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, η καπιταλιστική παραγωγή εν μέρει, κοινωνικοποιείται200 σε κρατική βάση, καίτοι βέβαια υπό τις συνθήκες της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής. Προάγοντας λοιπόν με την εξέλιξη του την κοινωνικοποίηση της παραγωγής, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δημιουργεί τις αντικειμενικές συνθήκες του ξεπεράσματος του. Σελίδα 10 / 27

11 2.7. Οι εσωτερικές αντιφάσεις και η δυνατότητα μιας κρίσης αναπαραγωγής Δεν χρειάζεται βέβαια να εξηγήσουμε ιδιαιτέρως, ότι μια υπερβολική αύξηση του ποσοστού των δαπανών για μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης, στο κοινωνικό αξιακό προϊόν, μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την αναπαραγωγή των συνθηκών της πραγματικής διαδικασίας παραγωγής κι έτσι και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος στο σύνολο του. "Ήδη ο Μαρξ γνώριζε αυτό το ενεχόμενο: «Ένα μεγάλο μέρος του ετησίου προϊόντος, το όποιο καταναλώνεται ως εισόδημα και δεν εισέρχεται πλέον εκ νέου ως μέσα παραγωγής στην παραγωγή, αποτελείται από τα χειρότερα προϊόντα (αξία χρήσης), που ικανοποιούν τις πιο αξιοθρήνητες επιθυμίες, fancies κτλ. Αυτό το περιεχόμενο είναι για τον προσδιορισμό της παραγωγικής εργασίας παντελώς αδιάφορο (καίτοι βέβαια εάν δυσανάλογο μέρος παραγόταν σ' αυτή τη μορφή αντί να ξαναμετασχηματισθεί σε μέσα παραγωγής και μέσα διαβίωσης, τα όποια εισέρχονται εκ νέου στην αναπαραγωγή είτε των εμπορευμάτων είτε της ίδιας της εργασιακής δύναμης èv συντομία: τα οποία καταναλώνονται παραγωγικά η ανάπτυξη του πλούτου θα δεχόταν βέβαια ένα check). Αυτό το είδος παραγωγικής εργασίας παράγει αξίες χρήσης, εξαντικειμενικεύεται σε προϊόντα, τα όποια προορίζονται μόνον για τη μη παραγωγική κατανάλωση, [τα οποία] στην πραγματικότητα τους, ως είδη, 2<Λ δεν έχουν καμιά άξια χρήσης για τη διαδικασία αναπαραγωγής (μπορούν να την αποκτήσουν μόνον δια μεταβολισμού, δια της ανταλλαγής με αναπαραγωγικές αξίες χρήσης - αλλά αυτό είναι μόνον ένα Displacement (μετατόπιση) Somewhere (κάπου) καταναλώνονται αναγκαστικά ως μη αναπαραγωγικά. "άλλα από αυτά τα είδη που εμπίπτουν στη μη αναπαραγωγική διαδικασία κατανάλωσης θα μπορούσαν στην ανάγκη να λειτουργήσουν πάλι ως κεφάλαιο. Τα διεξοδικότερα έπ' αυτού ανήκουν στο Ch. III. τόμος II για τη διαδικασία αναπαραγωγής Εδώ έχουμε να προτάξουμε αυτή μόνον την παρατήρηση: Είναι αδύνατο για τη συνήθη οικονομία να πει, από την άποψη της ίδιας της καπιταλιστικής παραγωγής, μια λογική κουβέντα για τους περιορισμούς της παραγωγής ειδών πολυτελείας. Το πράγμα προκύπτει όμως πολύ απλά, εάν αναλυθούν καλά οι στιγμές της διαδικασίας αναπαραγωγής. Όταν η διαδικασία αναπαραγωγής εμποδίζεται ή η πρόοδος της, στο βαθμό που αυτή η πρόοδος οφείλεται στη φυσική αύξηση του πληθυσμού, τροχοπεδείτε από τη δυσανάλογη χρησιμοποίηση τέτοιας παραγωγικής εργασίας, η οποία εξαντικειμενικεύεται σε μη αναπαραγωγικά είδη, τότε λοιπόν αναπαράχθηκαν σχετικά λιγότερα αναγκαία μέσα διαβίωσης η σχετικά λιγότερα μέσα παραγωγής κτλ., τότε η πολυτέλεια είναι επικατάρατη από την άποψη της καπιταλιστικής παραγωγής, η οποία παράγει τον πλούτο για τους μη παραγωγούς, επομένως πρέπει να του δώσει αναγκαίες μορφές, στις όποιες αυτός (ο πλούτος Γ.Σ.) είναι ιδιοποιήσιμος από εκείνους που απολαμβάνουν μόνον τον πλούτο». 21 Ό,τι γράφει ο Μαρξ για ένα μέρος της παραγωγής μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης, για την παραγωγή ειδών πολυτελείας, ισχύει επίσης και για τα υπόλοιπα μέρη αυτής της παραγωγής: Η διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού σε βάρος του αναπαραγωγικού τομέα μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την αναπαραγωγή του αναπαραγωγικού τομέα κι έτσι τη βάση της αναπαραγωγής του συστήματος στο σύνολο του. Αφ' ετέρου όμως η συνεχής αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών, καθώς και, στο βαθμό που αυτές αποτελούνται από μη αναπαραγωγικές δαπάνες, των κρατικών δαπανών, στο κοινωνικό αξιακό προϊόν, είναι αναγκαία προϋπόθεση για την αναπαραγωγή της κεφαλαιακής σχέσης σε όλα τα πεδία ύπαρξης της, εκτός αυτού της άμεσης παραγωγής. Εδώ φαίνεται λοιπόν, ότι η αναπαραγωγή της ανεπτυγμένης κεφαλαιακής σχέσης στην ολότητα της κρύβει μια λανθάνουσα αντίφαση. Η αναπαραγωγή της στο επίπεδο της πραγματοποίησης της υπεραξίας καθώς και στο γενικό κοινωνικό (πολιτικό, νομικό, διοικητικό κτλ.) επίπεδο απαιτεί μια συνεχή αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών. Αυτή η αύξηση όμως μπορεί να θέσει σε σοβαρό κίνδυνο την στον κάθε φορά αναγκαίο βαθμό αναπαραγωγή του συστήματος στο επίπεδο της πραγματικής παραγωγής, η οποία αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την αναπαραγωγή του στο επίπεδο της πραγματοποίησης της υπεραξίας και στο γενικό κοινωνικό επίπεδο. Διότι η αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών είναι ταυτόσημη με μια διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού τομέα σε βάρος του αναπαραγωγικού τομέα. Ο μη αναπαραγωγικός τομέας όμως δεν αναπαράγεται ο ίδιος, αλλά αναπαράγεται από τον αναπαραγωγικό τομέα. Η ανάπτυξη του περιορίζεται από την ανάπτυξη του αναπαραγωγικού τομέα, επειδή παίρνει τα μέσα αναπαραγωγής από τον αναπαραγωγικό τομέα. Κατ' αυτό τον τρόπο ο αναπαραγωγικός τομέας προσφέρει τελικά και τα μέσα για την Σελίδα 11 / 27

12 αναπαραγωγή της 'κεφαλαιακής σχέσης στο επίπεδο της πραγματοποίησης της υπεραξίας καθώς και στο γενικό κοινωνικό επίπεδο. Ωστόσο το μέτρο της διεύρυνσης του μη αναπαραγωγικού τομέα καθορίζεται από τις απαιτήσεις της αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης στα δυο επίπεδα που προαναφέρουμε, ανεξάρτητα από τις πραγματικές δυνατότητες του αναπαραγωγικού τομέα, να διαθέσει τα απαραίτητα μέσα για μια τέτοια διεύρυνση. Ως εκ τούτου είναι απόλυτα δυνατό, αυτή η αναπαραγωγή να απαιτεί κατά καιρούς μια τέτοια διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού τομέα, η οποία να καθιστά με τις απαιτήσεις της αδύνατη την στο επίπεδο που είναι αναγκαίο, στη δεδομένη περίπτωση αναπαραγωγή του ίδιου του αναπαραγωγικού τομέα, αδύνατη δηλαδή τη διασφάλιση της προϋπόθεσης της εν γένει αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης, με συνέπεια, να ξεσπάει μια γενική κρίση αναπαραγωγής του συστήματος στο σύνολο του. Νομίζουμε ότι η σημερινή κρίση στην 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατίας της Γερμανίας είναι μια τέτοια κρίση αναπαραγωγής. Εάν όμως η αύξηση των μη αναπαραγωγικών δαπανών και η διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού τομέα περιορίζονται από τη διεύρυνση του αναπαραγωγικού τομέα κατά τρόπο, ώστε, για να μη ξεσπάσει κρίση αναπαραγωγής του συστήματος, να πρέπει και τα δυο είδη δαπανών να αυξάνονται και αντιστοίχως οι δυο τομείς να διευρύνονται, τηρώντας μια Ορισμένη αναλογία εάν έτσι έχει το πράγμα, τότε δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει το φαινόμενο της αύξησης των μη αναπαραγωγικών δαπανών απλώς και μόνον με την παραπομπή στις αντίστοιχες απαιτήσεις της αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης σε Ορισμένα πεδία της ύπαρξής της. θα πρέπει επίσης να καταδειχθούν οι παράγοντες, οι όποιοι καθιστούν δυνατή αυτή την αύξηση, χωρίς το σύστημα να καταρρεύσει συνεπεία συνεχώς επανερχομένων κρίσεων αναπαραγωγής. Ο πρώτος από αυτούς τους παράγοντες είναι η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. "Ήδη μια διευρυμένη αναπαραγωγή, κατά την οποία δεν παράγονται μη αναπαραγωγικές αξίες χρήσης, προϋποθέτει μια ορισμένη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας: Οι εργάτες πρέπει να είναι σε θέση να παράγουν περισσότερα από αυτά, τα οποία απαιτούνται για την ίδια τους την αναπαραγωγή και για την αντικατάσταση των φθειρόμενων μέσων παραγωγής. Εάν στη συνέχεια ζητείται, χωρίς αυτό να χαμηλώνει το δεδομένο επίπεδο της διευρυμένης αναπαραγωγής ένα μέρος της κοινωνικής παραγωγής να παράγεται υπό τη μορφή μη αναπαραγωγικών άξιων χρήσης, π.χ. υπό τη μορφή αγαθών πολυτελείας για κατανάλωση από τους καπιταλιστές, τότε απαιτείται μια ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Ανάλογα ισχύουν τέλος, όταν ζητείται διατηρώντας ένα ορισμένο επίπεδο της διερυμένης αναπαραγωγής του αναπαραγωγικού τομέα και του τομέα παραγωγής πολυτελών είδών να παράγονται κι άλλα μέρη του κοινωνικού προϊόντος πέραν του μέρους, το οποίο ήδη παράγεται υπό τη μορφή ειδών πολυτελείας, υπό τη μορφή μη αναπαραγωγικών είδών, π.χ. υπό τη μορφή πολεμικού υλικού. Μια τέτοια εξέλιξη είναι τότε μόνον δυνατή, όταν η παραγωγικότητα της εργασίας, πριν απ' όλα η παραγωγικότητα της εργασίας που χρησιμοποιείται στον αναπαραγωγικό τομέα, αυξάνει με αντίστοιχα γοργό ρυθμό. Στο μέτρο λοιπόν στο όποιο η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνει, μπορεί το καπιταλιστικό σύστημα να παράγει ένα αυξανόμενο μέρος του κοινωνικού προϊόντος υπό τη μορφή μη αναπαραγωγικών αξιών χρήσης και συγχρόνως να εκχωρεί ένα αυξανόμενο μέρος αυτού του προϊόντος στο κράτος. Μια ακόμη μεγαλύτερη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας απαιτείται προφανώς, όταν όπως είναι σήμερα αναγκαίο 22 ζητείται να αυξάνονται με διευρυνόμενη αναπαραγωγή οι μη αναπαραγωγικές καθώς και οι κρατικές δαπάνες και μάλιστα όχι μόνον απόλυτα, αλλά και σχετικά, σε σχέση με το κοινωνικό προϊόν. Δεν θα πρεπε όμως κανείς να υπερτιμά τη δυνατότητα μιας συνεχούς αύξησης αυτών των μερών του κοινωνικού προϊόντος. Διότι όσο μεγαλύτερο είναι ήδη το ποσοστό του μη αναπαραγωγικού τομέα, όσο μικρότερο δηλαδή είναι ήδη το ποσοστό του αναπαραγωγικού τομέα, τόσο μεγαλύτερη είναι και η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, την οποία απαιτεί μία περαιτέρω διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού τομέα. Ανάλογα ισχύουν και για τη δυνατότητα μιας περαιτέρω διεύρυνσης του κρατικού τομέα: Όσο μεγαλύτερος είναι ο τομέας αυτός τόσο μικρότερη είναι αυτή η δυνατότητα. Σελίδα 12 / 27

13 Κι' αυτά προστίθεται και το έξης: 'Εάν η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, σύμφωνα με την κατά τον Μαρξ ειδικά καπιταλιστική μορφή της αύξησης της παραγωγικότητας, εν μέρει προϋποθέτει, εν μέρει συνεπάγεται μι «αντίστοιχη αύξηση της αξιακής σύνθεσης του κεφαλαίου, τότε αυξάνεται με την παραγωγικότητα και την αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου και ο λόγος της υπεραξίας που επισωρεύεται κατ' έτος ως σταθερό κεφάλαιο προς το κοινωνικό αξιακό προϊόν. Προφανώς η αύξηση του λόγου αυτού περιορίζει τη δυνατότητα αύξησης των μη αναπαραγωγικών και των κρατικών δαπανών. Αντιστρόφως έπεται από αυτό (και αυτός είναι ο δεύτερος παράγων, ο όποιος θα μπορούσε να καταστήσει δυνατή μια αύξηση των ποσοστών των μη αναπαραγωγικών και των κρατικών δαπανών στο κοινωνικό αξιακό προϊόν), ότι ο καπιταλισμός μπορεί στο βαθμό που κατορθώνει να μειώνει τη μέχρι τώρα αύξηση της αξιακής σύνθεσης του κεφαλαίου, η να κρατά την αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου αμετάβλητη, η, κατά μείζονα λόγο, να την μειώνει, να αυξάνει τα ποσοστά των μη αναπαραγωγικών και των κρατικών δαπανών στο κοινωνικό αξιακό προϊόν. Διότι στις περιπτώσεις αυτές ο λόγος της υπεραξίας που επισωρεύεται ετησίως ως σταθερό κεφάλαιο προς το κοινωνικό αξιακό προϊόν μπορεί, χωρίς η παραγωγικότητα να αυξάνεται με αργότερο ρυθμό απ' ότι μέχρι τώρα, αντιστοίχως να αυξάνεται λιγότερο, η να παραμένει αμετάβλητος, η να μειώνεται. Κατά συνέπεια ένα μέρος του δυναμικού παραγωγής, το όποιο μέχρι τώρα έχρησιμοποιείτο από την παραγωγή μέσων παραγωγής, αποδεσμεύεται και μπορεί πλέον να χρησιμοποιηθεί για μια ταχύτερη αύξηση της παραγωγής αξιών χρήσης για το κράτος η" της παραγωγής μη αναπαραγωγικών ειδών. Κι όμως η δυνατότητα του καπιταλιστικού συστήματος που παραπάνω περιγράψαμε, να αυξάνει τα ποσοστά των μη αναπαραγωγικών και των κρατικών δαπανών στο κοινωνικό αξιακό προϊόν, είναι μια αφηρημένη μόνον δυνατότητα, διότι κατά τη διατύπωση της δεν λάβαμε υπ' όψη τις περιοδικές οικονομικές κρίσεις του συστήματος, οι οποίες εκτός των άλλων περιορίζουν αποφασιστικά αυτή. τη δυνατότητα του συστήματος, θα δείξουμε αργότερα ότι η δυνατότητα αυτή είναι σημαντικά μικρότερη απ' ό,τι φαίνεται από αυτά που αναπτύξαμε παραπάνω. Η αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών μπορεί να δυσχεράνει η κι ακόμη να θέσει σε κίνδυνο την αναπαραγωγή του αναπαραγωγικού τομέα, δηλαδή τη βασική προϋπόθεση της αναπαραγωγής του κοινωνικού συστήματος πλην του τμήματος της άμεσης παραγωγής, κι έτσι και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού συστήματος στο σύνολο του. Με την αύξηση αυτού του ποσοστού μειώνεται το ποσοστό της ζωντανής εργασίας, η οποία χρησιμοποιείται για την παραγωγή αναπαραγωγικών εμπορευμάτων, στη ζωντανή εργασία που χρησιμοποιείται συνολικά από την κοινωνία, με συνέπεια ένα αυξανόμενο ποσοστό των μέσων παραγωγής που παράγονται κάθε χρόνο, το όποιο διαφορετικά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στον αναπαραγωγικό τομέα, να διατίθεται αναγκαστικά για την αντικατάσταση των φθαρέντων μέσων παραγωγής καθώς και για την αύξηση του αποθέματος σε μέσα παραγωγής του μη αναπαραγωγικού τομέα. Η αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών μπορεί να θίξει αρνητικά την αναπαραγωγή του αναπαραγωγικού τομέα κι έτσι και την αναπαραγωγή του συστήματος στο σύνολο του και συγκεκριμένα τότε, όταν συνεπεία αυτής της αύξησης και της διεύρυνσης του μη αναπαραγωγικού τομέα, που της αντιστοιχεί, οι ποσότητες της ζωντανής εργασίας και των μέσων παραγωγής, οι όποιες μπορούν να διατεθούν για τον αναπαραγωγικό τομέα, είναι μικρότερες από τις ποσότητες ζωντανής εργασίας και μέσων παραγωγής, οι όποιες είναι απαραίτητες για τη διευρυμένη αναπαραγωγή του αναπαραγωγικού τομέα σε εκείνο το επίπεδο, το όποιο απαιτείται από τη διεύρυνση του μη αναπαραγωγικού τομέα. Και η αύξηση του ποσοστού των κρατικών δαπανών μπορεί να θίξει αρνητικά την αναπαραγωγή του συστήματος στο σύνολο του. Αυτό συμβαίνει πρώτον όταν, και στο βαθμό που, η αύξηση αυτού του ποσοστού ενέχει και μια αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών και δεύτερον για το λόγο ότι επειδή μια αύξηση του ποσοστού των κρατικών δαπανών και η διεύρυνση του κρατικού τομέα, που της αντιστοιχεί, μπορούν να αποτελούν ακόμη και τότε ένα περιορισμό των δυνατοτήτων αναπαραγωγής του καπιταλιστικού τομέα, όταν δεν ενέχουν αύξηση του ποσοστού των μη αναπαραγωγικών δαπανών. Διότι ακόμη και στην περίπτωση, που οι επιπρόσθετες κρατικές δαπάνες εξυπηρετούν τη δημιουργία γενικών συνθηκών της πραγματικής αναπαραγωγής του κεφαλαίου, η αύξηση των κρατικών δαπανών, μειώνοντας το μέρος της Σελίδα 13 / 27