«ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΙΤΛΟΣ: «ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ» ΕΓΠΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΗΆΙΑΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟ Υ ΛΟ Υ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1999

2 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΙΤΛΟΣ: «ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ» ΕΓΠΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΗΑΙΑΣ ΚΑΤΣΙΚΑΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟ Υ AO Υ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1999

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Κλασικοί Νεοκλασικοί ΟΙ ΝΕΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Κριτική παραδοσιακής θεωρίας Εμφάνιση των πολυεθνικών Ο «Κύκλος Προϊόντος» του Vernn ΟΙ ΝΕΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Το διεθνές εμπόριο και ο ρόλος των πολυεθνικών Η άμεση ξένη επένδυση Ενδοβιομηχανικό-Ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο Οι νέες συνθήκες παραγωγής και το διεθνές εμπόριο Τεχνολογική πρόοδος ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ. ΜΙΑ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Οι νέες θεωρίες εμπορίου και οι σχέσεις των κρατών Η θετική επίδραση των πολυεθνικών Τεχνολογική πρόοδος και αναπτυσσόμενες χώρες Η αρνητική επίδραση των πολυεθνικών Οι εξαγωγές των αναπτυσσόμενων χωρών...

4 WORLD TRADE ANALYSER Σελ. (ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ)... 7 ΠΙΝΑΚΕΣ & ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...48

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ "Οι εξωτερικές οικονομικές σχέσεις μιας χώρας είναι καθοριστικής σημασίας για την οικονομική της ζωή. Η αλληλεξάρτηση των διαφόρων χωρών στις προσπάθειές τους για βελτίωση του επιπέδου ζωής και ευημερίας των κατοίκων τους είναι κάτι το δεδομένο και γενικά παραδεκτό, σύμφωνα με τον Πουρναράκη. Οι σχέσεις όμως αυτές δεν παραμένουν σταθερές και αμετάβλητες. Με το πέρασμα του χρόνου συμβαίνουν διαφοροποιήσεις στις κρατούσες συνθήκες και δημιουργούνται καινούργιες ανάγκες που υπαγορεύουν καινούργια συμφέροντα. Πολλές θεωρίες κατά καιρούς αναπτύχθηκαν από διάφορους επιστήμονες ειδικούς που προσπάθησαν να εξηγήσουν τα δεδομένα και να φθάσουν σε συμπεράσματα για το εμπόριο σα βασικό μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και για τη δυναμική του στις διακρατικές σχέσεις. Η παρακάτω μελέτη παραθέτει τις θεωρίες αυτές, παλαιότερες και σύγχρονες^ και σκιαγραφεί τις εκάστοτε διαμορφούμενες οικονομικές-εμπορικές σχέσεις των κρατών μεταξύ τους. Περιλαμβάνει τέσσερις θεματικές ενότητες. Στην πρώτη γίνεται μια σύντομη αναφορά στις παραδοσιακές θεωρίες εμπορίου, και πιο συγκεκριμένα στους κλασικούς (Smith και Ricard) και στους νεοκλασικούς (Hechscher και Ohlin). Στη δεύτερη αντιπαραθέτονται και αναλύονται οι νέες συνθήκες διεθνούς εμπορίου που οδήγησαν στην αμφισβήτηση της παραδοσιακής θεωρίας. Κυρίαρχη θέση στην ανάλυση αυτή κατέχουν οι πολυεθνικές και ο κύκλος προϊόντος του Vernn. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά των νέων θεωριών εμπορίου και ειδικότερα η άμεση ξένη επένδυση, το ενδοβιομηχανικό εμπόριο και η τεχνολογική πρόοδος. 1

6 Και στην τέταρτη ενότητα αναπτύσσεται η μεταβολή των εμπορικών σχέσεων των χωρών μέσα στο χρόνο με έμφαση στις σχέσεις ανάμεσα στις ανεπτυγμένες και υπανάπτυκτες χώρες. ΚΏΤΣΙΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1999

7 ΕΙΣΑΓΩΓΉ Το ερώτημα που απασχολούσε και απασχολεί τους ιστορικούςερευνητές οικονομολόγους είναι το τι τελικά προσδιορίζει το διεθνές εμπόριο και ποια είναι τα πραγματικά οφέλη που αποκομίζουν οι χώρες από αυτό, πλούσιες και μη, αναπτυγμένες και όχι. Διάφορες σχολές οικονομικής διανόησης αλλά και μεμονωμένοι θεωρητικοί προσπάθησαν ανά τους αιώνες να δώσουν απαντήσεις στο ερώτημα αυτό. Ορισμένες από αυτές ήταν τεκμηριωμένες και επικράτησαν άλλες όχι. Μια πρώτη οργανωμένη προσπάθεια ήρθε από την πλευρά των εμποροκρατών, η οποία επικρίθηκε αργότερα από τους κλασικούς. Η εποχή που ανέπτυξαν τις απόψεις τους οι εμποροκράτες, 15^5 και 16^ αι., χαρακτηρίζεται από τις εξερευνήσεις των θαλασσοπόρων που άνοιξαν το δρόμο για το παγκόσμιο εμπόριο. Βασική διάρθρωση των κοινωνιών της εποχής εκείνης ήταν οι μητροπόλεις-κράτη και αποικίες. Οι εμποροκράτες αναγνώρισαν δύο είδη εμπορίου, το εσωτερικό και το εξωτερικό, με έμφαση στο δεύτερο. Θεωρούσαν πως για να γίνει ένα κράτος ισχυρό απαιτούνταν οικονομικοί πόροι ακόμη και εις βάρος άλλων κρατών. Βασική πηγή χρήματος και πλούτου ήταν το εξωτερικό εμπόριο κυρίως με τις αποικίες. Από αυτό προσδοκούσαν οφέλη και εξασφάλιζαν εισαγωγές χρυσού για την αύξηση του πλούτου της χώρας τους, τα κράτη-μητροπόλεις. Έτσι οι εμποροκράτες θεωρούσαν τη διεξαγωγή του εξωτερικού εμπορίου χρήσιμη στο βαθμό που αυτό αποφέρει πολύτιμα μέταλλα και πλούτο. Σ' αυτήν την άποψη αργότερα αντιτάχθηκαν οι κλασικοί.

8 1. ΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 1.1. Κλασικοί Στις παραπάνω απόψεις-θεωρίες των εμποροκρατών αντιτάχθηκε με σθένος η κλασική οικονομική σκέψη-θεωρία, με κύριους εκπροσώπους της τον Adam Smith και τον David Ricard. Προσέφερε πολλά στη διαμόρφωση της οικονομικής σκέψης. Ανέπτυξε τη φιλοσοφία της φιλελευθεροποίησης του διεθνούς εμπορίου και την εξειδίκευση της παραγωγής. Κύριος υπέρμαχος του φιλελευθερισμού ήταν ο Adam Smith, ο οποίος υποστήριξε πως ήταν λάθος να ελέγχεται το εμπόριο και πως παρόλο ότι η απόκτηση του χρυσού ήταν σημαντική για την οικονομική ανάπτυξη ενός κράτους, η διαμόρφωση ενός ευνοϊκού εμπορικού ισοζυγίου λόγω του πλούτου πολύτιμων μετάλλων, ήταν χωρίς νόημα. Η Κλασική Οικονομική Θεωρία στην προσπάθειά της να κάνει κριτική στους Εμποροκράτες ανέπτυξε μια οικονομική σκέψη στην οποία βασίστηκαν οι μετέπειτα οικονομολόγοι-θεωρητικοί. Αλλοι από αυτούς τη δέχτηκαν, άλλοι τη συμπλήρωσαν και άλλοι την αποδοκίμασαν. Η ουσία είναι όμως πως έγινε η αρχή για μια συγκροτημένη και οργανωμένη παρουσίαση της οικονομικής σκέψης και θεωρίας, η οποία μέχρι τότε δεν υπήρχε. Βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη και διεξαγωγή του διεθνούς εμπορίου, αποτελούν για τους κλασικούς η εξειδίκευση στην παραγωγή και η φιλελευθεροποίηση του εμπορίου. Η πρώτη αυξάνει την παραγωγικότητα και σε συνδυασμό με την έννοια της διεθνούς αγοράς οδηγεί στον καταμερισμό της εργασίας και προάγει το εμπόριο μεταξύ των χωρών. Τα παραπάνω αποτελούν βασικά στοιχεία του έργου του Adam Smith "Μια έρευνα στη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών" που δημοσιεύτηκε το Δύο άλλα βασικά στοιχεία που αναφέρουν οι κλασικοί στην ανάλυσή τους, είναι τα οφέλη που μπορούν να αποκομίσουν οι χώρες από το εμπόριο μεταξύ τους και οι νέες σχέσεις 4

9 που διαμορφώνονται μέσω της διεξαγωγής εμπορίου μεταξύ χωρώνεθνών. Ήταν η πρώτη φορά που μια συγκροτημένη σχολή οικονομικής σκέψης έθετε τόσο σημαντικά ζητήματα. Πολλοί ήταν οι ερευνητές, πολλά και τα άρθρα-μελέτες που έγραψαν αναλύοντας τις μεταβολές και τις διακυμάνσεις στις σχέσεις των χωρών μέσα από το εμπόριο. Σημαντικότεροι ήσαν οι Adam Smith και Ricard, οι οποίοι ανέπτυξαν δύο ξεχωριστές αλλά σχετικές μεταξύ τους θεωρίες αναλύοντας την αρχή πως δύο χώρες μπορούν να ωφεληθούν από το εμπόριο μεταξύ τους προάγοντας έτσι τις σχέσεις τους στο επίπεδο της συνεργασίας μέσω του αμοιβαίου εμπορίου. Έτσι οι χώρες πλέον δεν θα ανταγωνίζονται μεταξύ τους για κυριαρχία, όπως πίστευαν οι εμποροκράτες, αλλά θα αναπτύσσονται και θα εξελίσσονται διευκολύνοντας η μια την άλλη στην παραγωγή εκείνων των αγαθών που θα τους αποφέρουν περισσότερα κέρδη. Δύο αρχές χαρακτηρίζουν την Κλασική σχολή. Η αρχή του Απόλυτου Πλεονεκτήματος, της οποίαίεκφραστής είναι ο Adam Smith και αυτή του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος, της οποίας εκφραστής είναι ο Ricard. Adam Smith Σύμφωνα με τον Adam Smith μια χά>ρα κερδίζει από τη διεξαγωγή εμπορίου με άλλες χώρες σύμφωνα με το Απόλυτο Πλεονέκτημα, δηλαδή το χαμηλότερο απόλυτο κόστος στην παραγωγή ενός προϊόντος. Το πλεονέκτημα αυτό, έναντι των άλλων χωρών της δίνει το δικαίωμα να εξειδικεύεται σ' αυτό το προϊόν και να το εξάγει. Για να τεκμηριώσει αυτή τη θέση χρησιμοποίησε το ακόλουθο παράδειγμα : Θεωρεί δύο χώρες, δύο αγαθά και ένα συντελεστή παραγωγής, εργασία. Υποθέτει πως η χώρα Α χρειάζεται 10 μον. εργασίας για την παραγωγή μιας μονάδας αγαθού I και 20 μον. εργασίας για το αγαθό II, ενώ η χώρα Β χρειάζεται 20 μονάδες για το αγαθό I και 10 μον. για το αγαθό II. 5

10 Αναφερόμενος στο απόλυτο πλεονέκτημα ισχυρίζεται πως οι δύο χώρες μπορούν να κερδίσουν από το εμπόριο ανταλλάσσοντας τα δύο προϊόντα με αναλογία 1 προς 1. Με αυτόν τον τρόπο η χώρα Α θα αποκτούσε μια μονάδα αγαθού II εισάγοντάς το από τη Β. Θα θυσίαζε έτσι μόνο 10 μονάδες εργασίας για την παραγωγή του αγαθού I (το οποίο και θα εξάγει), ενώ σε περίπτωση απουσίας εμπορίου θα έπρεπε να δεσμεύσει επιπλέον 20 μον. εργασίας για την απόκτηση του αγαθού II. Αντίστοιχα η χώρα Β εισάγει το αγαθό I από τη χώρα Α θυσιάζοντας μόνο 10 μονάδες για την παραγωγή του αγαθού Β, το οποίο και εξάγει. Ενώ χωρίς το εμπόριο θα έπρεπε να δεσμεύσει επί πλέον 20 μον. για την παραγωγή του αγαθού I. Έτσι ο Adam Smith μέσα από τη θεωρία του Απόλυτου Πλεονεκτήματος απέδειξε πως το εμπόριο μεταξύ των χωρών είναι ιδιαίτερα κερδοφόρο αφού αυξάνει τις ποσότητες και τα αγαθά που αποκομίζουν οι χώρες μέσω αυτού. Ricard Ο Ricard συμπλήρωσε το επιχείρημα του Adam Smith με τη θεωρία του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος. Δεν αντιτάχθηκε στην ανάλυση του Smith, όμως υποστήριξε πως πρέπει να υπάρχει ένα ισχυρότερο επιχείρημα για τα οφέλη του εμπορίου από αυτό του χαμηλότερου απόλυτου κόστους στην παραγωγή των αγαθών. Συγκεκριμένα έθεσε το ερώτημα αν θα πρέπει να υπάρξει εμπόριο ανάμεσα σε δύο χώρες όταν η μία από αυτές είναι πιο παραγωγική από την άλλη σ' όλους τους κλάδους παραγωγής (αγαθό I και II). Σύμφωνα με το Απόλυτο Πλεονέκτημα του Smith δε θα έπρεπε να υπάρξει εμπόριο. Ο Ricard όμως υποστήριξε το αντίθετο χρησιμοποιώντας το παρακάτω παράδειγμα. Υπέθεσε δύο χώρες (πορτογαλία, Αγγλία), δύο Αγαθά (κρασί και ύφασμα) και ένα συντελεστή παραγωγής, την εργασία. 6

11 Πίνακας A Χώρες Εργασιακό κόστος παραγωγής σε ώρες Για 1 μονάδα κρασιού Για 1 μονάδα υφάσματος Πορτογαλία Αγγλία Σύμφωνα με τον Πίνακα Α, στην Πορτογαλία για μία μονάδα κρασιού απαιτούνται 80 ώρες εργασίας και για μία μονάδα υφάσματος 90 ώρες εργασίας, ενώ στην Αγγλία για μία μονάδα κρασιού χρειάζονται 120 ώρες εργασίας και για μία μονάδα υφάσματος 100 ώρες αντίστοιχα. Έτσι η Πορτογαλία, σύμφωνα με το Απόλυτο Πλεονέκτημα του Adam Smith, έχει χαμηλότερο εργασιακό κόστος παραγωγής και στα δύο αγαθά, και ως εκ τούτου δεν τη συμφέρει το εμπόριο των παραπάνω αγαθών με την Αγγλία. Για να δείξει πως και οι δύο χώρες έχουν οφέλη από το εμπόριο μεταξύ τους ο Ricard εισάγει την έννοια του Κόστους Ευκαιρίας ενός αγαθού. Αυτή είναι η ποσότητα των άλλων αγαθών που πρέπει να θυσιαστούν για την παραγωγή μιας επιπλέον μονάδας του αγαθού αυτού π.χ. υφάσματος. Μία χώρα έχει Συγκριτικό Πλεονέκτημα στην παραγωγή ενός αγαθού αν το κόστος ευκαιρίας της παραγωγής αυτής είναι χαμηλότερο στη χώρα αυτή παρά στην άλλη. Πίνακας Β Κόστος Ευκαιρίας Χώρες Κρασί Ύ φασμα Πορτογαλία 8/9 9/8 Αγγλία 12/10 10/12 Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Πίνακα Β, η Πορτογαλία φαίνεται να έχει χαμηλότερο κόστος ευκαιρίας στην παραγοιγή κρασιού, ενώ η 7

12 Αγγλία έχει χαμηλότερο κόστος στην παραγωγή υφάσματος. Η Πορτογαλία θα εξειδικευθεί στην παραγωγή κρασιού (συγκριτικό πλεονέκτημα στο κρασί) μέρος του οποίου θα εξάγει εισάγοντας ύφασμα. Από την άλλη η Αγγλία, κατέχοντας συγκριτικό πλεονέκτημα στο ύφασμα θα το εξάγει και θα εισάγει κρασί. Με βάση αυτά τα δεδομένα ο Ricard βασίστηκε στην ανάπτυξη της βιομηχανίας (Βιομηχανική Επανάσταση), η οποία συντελέστηκε μεταξύ στην Αγγλία. Οι διεθνείς διαφορές ως προς την τεχνολογία ανάμεσα στις χώρες καθόρισαν τις ροές του εμπορίου. Η πλούσια ως προς την τεχνολογία Αγγλία εξειδικεύεται στην παραγωγή υφάσματος, γεγονός που οριοθετεί την έκρηξη της Βιομηχανικής Επανάστασης στην Αγγλία, στον τομέα της υφαντουργίας. Ενώ η Πορτογαλία εξειδικεύεται στην παραγωγή κρασιού, ενός καθαρά γεωργικού προϊόντος, ως αποτέλεσμα της χρονικής καθυστέρησης της εξάπλωσης της Βιομηχανικής Επανάστασης στη χώρα αυτή. Το μοντέλο του Ricard βασίστηκε στο Συγκριτικό Πλεονέκτημα που καθορίστηκε από τις συνθήκες παραγωγής και μόνο. Οι απαιτούμενοι παραγωγικοί πόροι περιλάμβαναν και άλλους συντελεστές εκτός της εργασίας (εργασιακό κόστος παραγωγής). Οι Νεοκλασικοί έρχονται να αλλάξουν τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες διεξάγεται το εμπόριο μεταξύ των κρατών ρίχνοντας φως και σε άλλα οικονομικά στοιχεία και δεδομένα, συμπληρώνοντας τη θεωρία του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος των Κλασικών και του Ricard. 8

13 1.2. Νεοκλασικοί Κυριότεροι εκπρόσωποι των νεοκλασικών είναι οι Hechscher- Ohlin που ολοκλήρωσαν την παραδοσιακή θεωρία εξειδίκευσης του Ricard παρέχοντας μια βάση για την ανάλυση του εμπορίου για πολλά χρόνια. Μοντέλο Hechscher-Ohlin Η θεωρία που ανέπτυξαν βασίζεται στην αρχή ότι το εμπόριο προκύπτει από το γεγονός ότι διαφορετικές χώρες έχουν διαφορετικές ποσότητες παραγωγικών συντελεστών. Καθορίζεται από τις διαφορές στις ποσότητες των συντελεστών. Η ύπαρξη, επομένως, διαφορών στα συγκριτικά κόστη οφείλεται στη διαφορά της σχετικής επάρκειας ή ανεπάρκειας των συντελεστών παραγωγής στις διάφορες χώρες. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή άλλες χώρες είναι πλούσιες σε κεφάλαιο (ο νέος παραγωγικός συντελεστής που εμφανίζεται) και επομένως πρέπει να εξάγουν προϊόντα εντάσεως κεφαλαίου και άλλες είναι πλούσιες σε εργασία και πρέπει να εξάγουν προϊόντα εντάσεως εργασίας. Ο συνδυασμός των διαφορών στις εντάσεις των συντελεστών στην παραγωγή ενός αγαθού αφενός και η σχετική επάρκεια αυτών αφετέρου αποτελεί την αιτία που διαμορφώνει τις διεθνείς διαφορές στα συγκριτικά κόστη στην παραγωγή και είναι βασικός παράγοντας εμπορίου, σύμφωνα με τον Πουρναράκη. Σ αυτήν την αιτία-υπόθεση βασίστηκε όλη η ανάλυση του μοντέλου των Hechscher-Ohlin, που υποστηρίζουν πως σε μία χώρα, όπως η Αγγλία, είναι σχετικά φθηνότερο (άφθονο) το κεφάλαιο από ότι σε μία χώρα όπως η Πορτογαλία. Η πρώτη θα παράγει προϊόντα εντάσεως κεφαλαίου (βιομηχανικά) και θα τα εξάγει στη δεύτερη. Η σχετική αφθονία του κεφαλαίου στην Αγγλία υποδηλώνει πως η τιμή του θα είναι μικρότερη από αυτή της εργασίας, ενώ στην Πορτογαλία η 9

14 σχετική αφθονία της εργασίας σημαίνει πως η τιμή της είναι μικρότερη, ενώ αυτή του κεφαλαίου μεγαλύτερη. Η κριτική του Lentief Η ανάλυση της θεωρίας των Hechscher-Ohlin θεμελιώνεται πάνω σε πέντε απλουστευτικές "τολμηρές" υποθέσεις, οι οποίες δέχτηκαν πολλές κριτικές και αμφισβητήσεις τόσο από τους σύγχρονους όσο και από τους μετέπειτα οικονομολόγους-ερευνητές. Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με την πρώτη, δεν υπάρχουν μεταφορικά κόστη ή άλλα εμπόδια εμπορίου (ίδιες τιμές εμπορευμάτων ανάμεσα στις χώρες). Παράλληλα οι αγορές των εμπορευμάτων και των συντελεστών χαρακτηρίζονται από τέλειο ανταγωνισμό (άριστη κατανομή συντελεστών). Σύμφωνα με την τρίτη υπόθεση οι συναρτήσεις παραγωγής είναι ομογενείς πρώτου βαθμού, ενώ η τέταρτη αναφέρεται στη μορφή των συναρτήσεων αυτών έτσι ώστε τα δύο εμπορεύματα να εκφράζουν διαφορετικές εντάσεις συντελεστών, ή πέμπτη υπόθεση κάνει λόγο για συναρτήσεις παραγωγής, οι οποίες είναι διαφορετικές μεταξύ των εμπορευμάτων και ίδιες ανάμεσα στις δύο χώρες. Σύμφωνα με την παραπάνω ανάλυση οι εξαγωγές μιας χώρας θα πρέπει να ενσωματώνουν μεγάλες ποσότητες του συντελεστή που έχει τη σχετική επάρκεια και παράλληλα οι εισαγωγές της θα πρέπει να είναι σε προϊόντα των οποίων η παραγωγή απαιτεί σχετικά μεγάλες ποσότητες του συντελεστή που είναι ανεπαρκής στη χώρα. Από τη διατύπωση του θεωρήματος του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος των Hechscher-Ohlin και μετά, έχουν γίνει πολλές εμπειρικές εργασίες για την πρακτική εφαρμογή του, μέσω της χρησιμοποίησης στατιστικών οικονομικών στοιχείων. Η πιο αντιπροσωπευτική από αυτές ήταν αυτή του Lentief που εξετάζει την εφαρμογή του μοντέλου του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος στην περίπτωση της Αμερικής για το έτος

15 Πιο συγκεκριμένα ο Lentief ερεύνησε τη διάρθρωση του εξωτερικού εμπορίου των Η.Π.Α. χρησιμοποιώντας δύο παραγωγικούς συντελεστές : το κεφάλαιο και την εργασία. Η πρωτοτυπία της διερεύνησής του έγκειται στο ότι κατασκεύασε μία ρήτρα εισροώνεκροών φωτογραφίζοντας τις ποσότητες των συντελεστών και την τεχνολογική αλληλεξάρτηση των βιομηχανιών εξαιτίας του γεγονότος ότι ορισμένα προϊόντα (πρωτογενείς συντελεστές) χρησιμοποιούνται ως πρώτες ύλες από άλλες βιομηχανίες. Τα ευρήματα της έρευνάς του ήταν πως ο λόγος κεφαλαίουεργασίας ήταν χαμηλότερος για τα εξαγωγικά προϊόντα σε σχέση με τις εισαγωγές, γεγονός που υποδηλώνει πως οι εξαγωγές γίνονται σε προϊόντα εντάσεως εργασίας παρά κεφαλαίου σε μια χώρα όπου το κεφάλαιο βρίσκεται σε σχετική αφθονία. Έτσι οι Η.Π.Α. (σύμφωνα με το Συγκριτικό Πλεονέκτημα των Hechscher-Ohlin) θα έπρεπε να καταφεύγουν στο εμπόριο για να εξοικονομήσουν κεφάλαιο και να διαθέσουν την πλεονάζουσα εργασία, όταν είναι διαπιστωμένο και τεκμηριωμένο, πως το κεφάλαιο στη χώρα αυτή βρίσκεται σε επάρκεια. Αυτό το γεγονός απετέλεσε το "παράδοξο" του Lentief. 11

16 2. ΟΙ ΝΕΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ 2.1. Κριτική της παραδοσιακής θεωρίας Η παραδοσιακή θεωρία προσπάθησε να εξηγήσει το εμπόριο μέσα από τις διαφορές μεταξύ των χωρών, οι οποίες σχετίζονταν κυρίως με την τεχνολογία (Ricard) και με τους παραγωγικούς συντελεστές (Hechscher-Ohlin). μως η μεγάλη αύξηση του διεθνούς εμπορίου και οι σημαντικές ποσότητες και ποιοτικές αλλαγές στις οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στις χώρες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '60 αύξησαν την αίσθηση της ανεπάρκειας της παραδοσιακής θεωρίας. Η αμφισβήτηση αυτή έγινε ακόμη πιο έντονη μετά από τις διάφορες προσπάθειες για εμπειρικές επαληθεύσεις της θεωρίας του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος, με κύρια αυτή του Lentief. Η τελευταία έθεσε τις βάσεις για την αμφισβήτηση των περιοριστικών υποθέσεων του μοντέλου των Hechscher-Ohlin. Αποδείχτηκε, λοιπόν, πως η παραδοσιακή θεωρία εμπορίου ήταν η πλέον ακατάλληλη για να παράσχει ένα θεωρητικό υπόβαθρο, το οποίο θα υπηρετεί τις νέες συνθήκες εμπορίου που υπαγόρευε η διεθνοποίηση. Κύρια χαρακτηριστικά της ήταν η εμφάνιση των πολυεθνικών επιχειρήσεων που συνοδεύονταν από την άμεση ξένη επένδυση, το ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο και η αύξηση του όγκου του διεθνούς εμπορίου. Στον κόσμο του τέλειου ανταγωνισμού και των σταθερών αποδόσεων (κύρια χαρακτηριστικά της παραδοσιακής θεωρίας) δεν υπάρχουν ορατές επιχειρήσεις αλλά μόνον έθνη-κράτη. Δε νοείτο, λοιπόν, ύπαρξη εμπορικών δραστηριοτήτων μέσα σε επιχειρήσεις, φαινόμενο που χαρακτηρίζει το 1/ του παγκόσμιου εμπορίου. Παρουσιάστηκε το ενδιαφέρον να ξεπεραστούν οι περιοριστικές υποθέσεις της παραδοσιακής θεωρίας, διότι αυτές δεν υπηρετούσαν πλέον τις νέες συνθήκες και ροές του εμπορίου. Βασικό 12

17 χαρακτηριστικό αυτών των νέων συνθηκών ήταν οι ποιοτικές και ποσοτικές διαφορές των παραγωγικών συντελεστών μεταξύ των κρατών. Η ποιοτική σύνθεση του εργατικού δυναμικού ποικίλει από χώρα σε χώρα εξαιτίας των διαφορών στον βαθμό εξειδίκευσης, στο μορφωτικό, πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Ακόμη και στο κεφάλαιο παρουσιάζονται σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις χώρες λόγω βελτιώσεων της τεχνολογίας που ενσωματώνεται σ' αυτό. Οι φυσικοί πόροι μεταβάλλονται διαχρονικά ανάμεσα στις χώρες εξαιτίας των ιδιαιτεροτήτων του εδάφους και των κλιματολογικών συνθηκών, σύμφωνα με τον Πουρναράκη. μως οι πλέον μη ρεαλιστικές υποθέσεις της παραδοσιακής θεωρίας είναι αυτές που αναφέρονται στον πλήρη ανταγωνισμό, στις σταθερές αποδόσεις στην κλίμακα και στο σταθερό επίπεδο τεχνολογίας. σον αφορά τον πλήρη ανταγωνισμό, αυτός δεν ισχύει στην πράξη. Τις διεθνείς αγορές κυρίως από τη δεκαετία του 60 τις χαρακτηρίζει η υψηλή συγκέντρωση της παραγωγής σε λίγες, όμως μεγάλες, επιχειρήσεις που επηρεάζουν τις τιμές προάγοντας έτσι το μονοπωλιακό στοιχείο στην παραγωγή. Τα εμφανή αποτελέσματα της κατάστασης αυτής ήταν και είναι η μη άριστη κατανομή των παραγωγικών πόρων, η δημιουργία υπερβάλλοντος μονοπωλιακού κέρδους και η διαμόρφωση της τιμής χωρίς τη δυνατότητα αριστοποίησης σύμφωνα με το οριακό κόστος των προϊόντων. Από την άλλη πλευρά, η διεθνοποίηση του εμπορίου έδωσε τη δυνατότητα της μαζικής παραγωγής με χαμηλό κόστος. Αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη του οικονομικού κλίματος και στη βελτίωση της παραγωγικότητας. Η εξειδίκευση στην παραγωγή (Βιομηχανική Επανάσταση) βοήθησε στην ανάπτυξη μεγάλων μονάδων παραγωγής, οι οποίες κάτω από συνθήκες αυξουσών αποδόσεων παράγουν με χαμηλό κόστος για να ικανοποιήσουν την αυξημένη ζήτηση. Έτσι με διπλάσια ποσότητα παραγωγικών συντελεστών υπερδιπλασιάζεται το προϊόν με 1

18 τη χρήση εξειδικευμένου παραγωγικού δυναμικού, μηχανολογικού εξοπλισμού και νέων τεχνολογικών μεθόδων. Τέλος στα πλαίσια των νέων συνθηκών της αγορά} η υπόθεση του σταθερού επιπέδου τεχνολογικής γνώσης δεν ευσταθεί. Η τεχνολογική πρόοδος που συντελείται μέσα από τα προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης είναι καλπάζουσα, δίνοντας έτσι το πλεονέκτημα στην παραγωγή των ανεπτυγμένων χωρών. Η διαφοροποίηση στις συναρτήσεις παραγωγής ιδίων αγαθών ανάμεσα στις χώρες ζημιώνει τις φτωχές, οι οποίες δεν έχουν άμεση πρόσβαση στις τεχνολογικές βελτιώσεις. Σύμφωνα με τους Krugman και Helpman, το μισό σχεδόν του παγκόσμιου εμπορίου αφορά συναλλαγές μεταξύ ανεπτυγμένων βιομηχανικά χωρών, οι οποίες είναι σχετικά όμοιες ως προς τη χρήση των συντελεστών παραγωγής. Ενώ η παραδοσιακή θεωρία εξηγεί το εμπόριο ανάμεσα σε χώρες με σημαντικές διαφορές τόσο στους παραγωγικούς συντελεστές όσο και την τεχνολογία οι νέες θεωρίες υπό το πρίσμα του ατελούς ανταγωνισμού, των οικονομιών κλίμακας και της τεχνολογικής προόδου, προσπαθούν να ερμηνεύσουν το εμπόριο μεταξύ παρόμοιων ως προς την ανάπτυξη χωρών. Μεγάλη, λοιπόν, ήταν η ανάγκη αναθεώρησης της παραδοσιακής θεωρίας του Συγκριτικού Πλεονεκτήματος Η εμφάνιση των πολυεθνικών Κυρίαρχο οικονομικό χαρακτηριστικό της διεθνούς αγοράς κατά τη μεταπολεμική περίοδο αποτελούν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις. Ο μεγαλύτερος όγκος εμπορίου διεξάγεται τώρα μεταξύ αυτών που εκπροσωπούν τις χώρες τους στη διεθνή αγορά. Αυτού του είδους οι επιχειρήσεις είναι το πλεονέκτημα των ανεπτυγμένων χωρών, που τώρα 14

19 αποκτούν το προβάδισμα έναντι των λιγότερο ανεπτυγμένων και υπανάπτυκτων. Βασικό γνώρισμα των πολυεθνικών είναι η επέκταση των δραστηριοτήτων τους και σε άλλες χώρες, εκτός από αυτή της προέλευσής τους, συνήθως λιγότερο ανεπτυγμένες. Η εξάπλωση αυτή γίνεται μέσω των θυγατρικών εταιριών τους οργανώνοντας, χρηματοδοτώντας και ελέγχοντας τις παραγωγικές διαδικασίες. Επενδύουν σε ξένες χώρες μεταφέροντας σ' αυτές την τεχνολογία τους, τις ικανότητες διοίκησης και μάρκετιγκ με σκοπό την εκμετάλλευση των χωρών αυτών. Αυτού του είδους η επένδυση ονομάζεται άμεση ξένη επένδυση και επιτυγχάνεται μέσω της μεταφοράς μέρους της παραγωγικής διαδικασίας αρχικά και πραγματικού κεφαλαίου στη συνέχεια σε ξένη χώρα. Ο βασικότερος λόγος γι' αυτό είναι η εκμετάλλευση του πλεονεκτήματος εγκατάστασης παραγωγικών μονάδων στο εξωτερικό (κυρίως στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες) έναντι των άλλων επιχειρήσεων. Έτσι η μητρική επιχείρηση λειτουργεί ως κέντρο λήψης αποφάσεων, προγραμματισμού στόχων και ελέγχου λειτουργίας των θυγατρικών-συνδεόμενων μελών, παίρνοντας αρχικά αποφάσεις επιλογής των τόπων εγκατάστασης των θυγατρικών της. Οι αποφάσεις αυτές εξαρτώνται από την πηγή προέλευσης των πρώτων υλών, το πόσο φθηνό είναι το εργατικό δυναμικό, τις παρεχόμενες φορολογικές απαλλαγές και επίσης από το πόσο προστατευτική είναι η ξένη χώρα ως προς τις εγχώριες επιχειρήσεις της. Οι Wheeler και Mdy στο άρθρο τους "Internatinal Investment Lcatin Decisins" χρησιμοποιούν το παράδειγμα των πολυεθνικών των Η.Π.Α. υπογραμμίζοντας όλους τους παράγοντες του "διεθνούς αγώνα τοποθετήσεων" των θυγατρικών από τις μητρικές επιχειρήσεις των Η.Π.Α. 15

20 2.. Ο "Κύκλος Προϊόντος" του Vernn Το φαινόμενο της άμεσης ξένης επένδυσης των πολυεθνικών προσπαθεί να εξηγήσει η Θεωρία Επιλογής του Τόπου Εγκατάστασης της Παραγωγής (Lcatin Thery). Ειδικότερα προσπάθησε να δώσει απαντήσεις στα σημαντικά εξής ερωτήματα : με ποιό τρόπο, γιατί και πού επενδύουν οι επιχειρήσεις, θέλοντας να αναλύσει τη συμπεριφορά τους. Αυτά τα ερωτήματα απασχόλησαν τους οικονομολόγους και μονοπώλησαν την προσοχή τους κατά τη δεκαετία του '60. Δε μπόρεσαν όμως να εξηγήσουν τα στάδια του ανταγωνισμού μεταξύ των ξένων και των τοπικών επιχειρήσεων, όπως ο Vernn. Βασικό χαρακτηριστικό της ανάλυσής του είναι η απόφαση επιλογής του τόπου εγκατάστασης των παραγωγών και η αντίδραση των ντόπιων. Στην έρευνά του αναφέρεται στον κύκλο του «προϊόντος» χωρίζοντας την παραγωγή και κατανάλωση του προϊόντος σε τέσσερις φάσεις. Βάση της αναφοράς του αποτελεί η τεχνολογία την οποία και θεωρεί σημαντικό παράγοντα μιας τεχνολογικά προηγμένης χώρας. Εκτός, λοιπόν, από την εντατική χρήση κεφαλαίου και εξειδικευμένης εργασίας ιδιαίτερη σημασία έχει ο παράγων τεχνολογική εξέλιξη, ο οποίος με την πάροδο των χρόνων γίνεται κτήμα και των άλλων χωρών στην εξαγωγή προϊόντων, που απαιτούν για την παραγωγή τους προηγμένη τεχνολογία. Στην ανάλυσή του ο Vernn διακρίνει (σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα 1 σελ. 47) τέσσερις φάσεις στην παραγωγή ενός νέου προϊόντος : την παραγωγή του, τη μαζική παραγωγή του (εξαγωγές), την τυποποίηση της παραγωγής του και τη φθίνουσα παραγωγή. Στην πρώτη φάση αρχίζει την ανάλυσή του με την υπόθεση πως όλες οι χώρες δεν έχουν τις ίδιες δυνατότητες εφαρμογής των αρχών και γνώσεων των επιστημών στην παραγωγή νέων προϊόντων λόγω του χάσματος ανάμεσα στη γνώση και στην ενσωμάτωση μιας επιστημονικής αρχής σ' ένα εμπορεύσιμο αγαθό. Οι επιχειρηματικές ευκαιρίες είναι συνάρτηση της άνεσης των επικοινωνιών και της 16

21 γεωγραφικής εγγύτητας. Έτσι οι παραγωγοί μιας αγοράς γνωρίζουν καλύτερα τις δυνατότητες εισαγωγής νέων προϊόντων σ' αυτήν από ότι οι παραγωγοί οι εγκατεστημένοι αλλού. Γι' αυτό δαπανούν περισσότερα από ότι οι ανταγωνιστές τους για την έρευνα και ανάπτυξη νέων προϊόντων, γεγονός που οφείλεται στην αποτελεσματική επικοινωνία ανάμεσα στην αγορά και τους προμηθευτές της. Σ' αυτή τη φάση, λοιπόν της εγκατάστασης και παραγωγής του νέου προϊόντος οι παραγωγοί διαλέγουν μια αγορά μέσα στα γεωγραφικά πλαίσια της χώρας τους ικανοποιώντας τρεις βασικούς παράγοντες : την αλλαγή των συντελεστών παραγωγής, την αποτελεσματικότερη επικοινωνία παραγωγού-πελατών και προμηθευτών με τους ανταγωνιστές τους, και τη σχετικά χαμηλή ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή εξαιτίας του υψηλού βαθμού διαφοροποίησης του προϊόντος ή της ύπαρξης μονοπωλίου σ' αυτό το στάδιο. Επομένως στη φάση αυτή το προϊόν παράγεται από την ανεπτυγμένη χώρα δίνοντας έμφαση στη χρήση της νέας τεχνολογίας. Το δεύτερο στάδιο του κύκλου του προϊόντος είναι αυτό της μαζικής παραγωγής και της εξαγωγής του, διαδικασίες που επιτυγχάνονται λόγω του ότι ο συντελεστής της νέας τεχνολογίας (κεφάλαιο) χρησιμοποιείται όλο και πιο εντατικά υποκαθιστώντας την εξειδικευμένη εργασία. ταν διευρύνεται η ζήτηση του νέου προϊόντος αρχίζουν οι προσπάθειες διαφοροποίησής του καθώς οι ανταγωνιστές προσπαθούν να μετριάσουν τον ισχυρό ανταγωνισμό των τιμών. Από τη στιγμή λοιπόν που η αγορά στην αναπτυγμένη χώρα διευρύνεται οι επιχειρηματίες εξετάζουν την πιθανότητα εγκατάστασης μονάδων παραγωγής και σε άλλες χώρες αναπτυγμένες ή μη (χώρες εισαγωγής) έχοντας υπόψη το κόστος της παραγωγής, των συντελεστών και της τεχνολογίας στη νέα αγορά. Οι γηγενείς επιχειρηματίες των χωρών δεκτών βλέπουν το μερίδιο της αγοράς γι' αυτούς να μικραίνει και αρχίζουν ν' αναζητούν τρόπους και μέσα υποκατάστασης των εισαγωγών αυτών. 17

22 Έτσι ερχόμαστε στην τρίτη φάση του κύκλου του προϊόντος όπου οι λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες μπορούν να προσφέρουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα ως τόποι εγκατάστασης. Τώρα η παραγωγή είναι εντάσεως κεφαλαίου με βαθμό τυποποίησης που να επιτρέπει την παραγωγή του νέου προϊόντος και από άλλες χώρες λιγότερο ανεπτυγμένες, οι οποίες συμπληρώνουν την κατανάλωση με εγχώρια παραγωγή που μέχρι τότε καλύπτονταν από εισαγωγές. Ο κύκλος ζωής του προϊόντος για την ανεπτυγμένη χώρα κλείνει με την τέταρτη φάση κατά την οποία ο υψηλός βαθμός τυποποίησης του νέου προϊόντος σε μια καλά διαρθρωμένη, προσιτή, διεθνή αγορά περιορίζει τα προβλήματα πληροφόρησης γύρω από τις συνθήκες της αγοράς στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Λόγω αυτής της κατάστασης το επίπεδο παραγωγής στην ανεπτυγμένη χώρα πέφτει κάτω από αυτό της κατανάλωσης οδηγώντας τη σε εισαγωγές του νέου προϊόντος από τις άλλες ανεπτυγμένες και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Βλέπουμε λοιπόν πώς η τεχνολογικά προηγμένη χώρα στην αρχή εξάγει προϊόντα που ενσωματώνουν τις τελευταίες τεχνολογικές εξελίξεις. Με την πάροδο του χρόνου όμως και τη ραγδαία εξέλιξη οι τεχνολογικές καινοτομίες γίνονται κτήμα και των άλλων χωρών ανεπτυγμένων και μη που αποκτούν συγκριτικά πλεονεκτήματα στην εξαγωγή των προϊόντων αυτών. 18

23 . ΟΙ ΝΕΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ.1. Το διεθνές εμπόριο και ο ρόλος των πολυεθνικών Η ανάλυση του Vernn ήταν σημαντική για την ανάπτυξη και ανάλυση των σύγχρονων-νέων θεωριών διεθνούς εμπορίου, οι οποίες βασίζονται στη δραστηριότητα των πολυεθνικών επιχειρήσεων και στην τεχνολογική εξέλιξη-ανάπτυξη. Το ιδιαίτερο στοιχείο που ξεχωρίζει και διαφοροποιεί τις πολυεθνικές επιχειρήσεις από τις άλλες είναι αυτό της οργάνωσης της παραγωγής και της διάθεσης των προϊόντων. Στους δύο αυτούς τομείς της δραστηριότητας των πολυεθνικών υπάρχει στενή συνεργασία των επί μέρους θυγατρικών πάντα όμως κάτω από το στενό έλεγχο και την καθοδήγηση της μητρικής. Η παραγωγή που χαρακτηρίζει και διαφοροποιεί τις πολυεθνικές γίνεται συνήθως στις θυγατρικές, οι οποίες βρίσκονται είτε στη χώρα της μητρικής είτε σε ξένες χώρες εκμεταλλευόμενες το φθηνό εργατικό δυναμικό της φιλοξενούσης χώρας και άλλες φυσικές ή όχι εισροές της, αναπτύσσοντας μ' αυτό τον τρόπο ένα διεθνές δίκτυο παραγωγής. Το δίκτυο αυτό βασίζεται στα πλεονεκτήματα της ιδιοκτησίας μιας πατέντας (Ownership Advantage), της επιλογής τοποθεσίας παραγωγής (Lcatin Advantage) και της εσωτερίκευσης της παραγωγικής διαδικασίας (Internalisatin). Το τελευταίο αυτό πλεονέκτημα βασίζεται στην επιλογή ανάμεσα στην ίδρυση θυγατρικών σε ξένες χώρες και στην παροχή άδειας για παραγωγή προϊόντων της πολυεθνικής από ξένες εταιρίες, τις ονομαζόμενες υπεργολαβίες. Η εμπορία των αγαθών, πρώτων υλών και υπηρεσιών παίρνει νέα μορφή και διάσταση με την εμφάνιση των πολυεθνικών. Η ανταλλαγή αυτή γίνεται είτε μεταξύ των θυγατρικών είτε μεταξύ αυτών και της μητρικής. Έτσι μεταφέρονται πρώτες ύλες ημικατεργασμένα προϊόντα ή και προϊόντα από τη μία θυγατρική στην άλλη ενώ η μητρική μεταφέρει στις θυγατρικές της στοιχεία τεχνολογίας, παραγωγικούς πόρους και 19

24 υπηρεσίες διοίκησης, οργάνωσης και έρευνας. Σύμφωνα με τον Markusen, 1996, οι μητρικές εξάγουν συγκεκριμένα στοιχεία όπως τεχνολογία, μάρκετιγκ και μάνατζμεντ των οποίων αποδέκτες είναι οι πολυεθνικές με αντάλλαγμα κέρδη και προϊόντα. Παράλληλα με τον Markusen και ο Dunning σύμφωνα με τον Βαΐτσο-Μητσό) αναλύει τη μεταφορά αυτή που γίνεται εσωτερικά μέσα στα πλαίσια της πολυεθνικής διατηρώντας έτσι την κυριότητα των στοιχείων αυτών. Βασικό στοιχείο της οργάνωσης της πολυεθνικής είναι ο βαθμός ενοποίησης που παίρνει δύο μορφές : αυτή της οριζόντιας και αυτή της κάθετης ενοποίησης. Σύμφωνα με τον Πουρναράκη κατά την οριζόντια ενοποίηση η εξειδίκευση είναι προκαθορισμένη από τη μητρική. Οι θυγατρικές και η μητρική ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, με τις πρώτες να τα διαθέτουν σε προκαθορισμένες περιοχές σε μεγάλες γεωγραφικές εκτάσεις σε πολλές χώρες. Ως προς το δεύτερο είδος ενοποίησης ορισμένες θυγατρικές παράγουν ενδιάμεσα προϊόντα που αποτελούν εισροές των τελικών προϊόντων που παράγονται από τη μητρική. Τα τελευταία αποστέλλονται σε άλλες θυγατρικές, οι οποίες τα διαθέτουν στη διεθνή αγορά. Στόχος της οργάνωσης αυτής των πολυεθνικών είναι η μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας και των κερδών τους που υπάρχουν εξαιτίας των εισροών των θυγατρικών από τις φιλοξενούσες χώρες. Η βελτίωση της συνολικής δραστηριότητας επιτυγχάνεται μέσω της καλύτερης κατανομής της παραγωγικής διαδικασίας μεταξύ των μονάδων. Η δυνατότητα διεύρυνσης των διαδικασιών αυτών αυξάνεται εξαιτίας της μεγέθυνσης της διεθνούς αγοράς. Η διεθνοποίηση της οικονομικής ζωής βοηθάει στην εξάπλωση των πολυεθνικών. Δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά : η άμεση ξένη επένδυση και το ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο. 20

25 .2. Η άμεση ξένη επένδυση Στα πλαίσια της προηγούμενης ανάλυσης οι άμεσες ξένες επενδύσεις έχουν ως αποτέλεσμα τη μεταφορά παραγωγικών πόρων όπως πρώτες ύλες, τεχνολογία και διοίκηση. Οι πολυεθνικές συνδέονται στενά με τις άμεσες ξένες επενδύσεις στις οποίες η επιχείρηση έχει ενδιαφέρον είτε στον έλεγχο μιας ξένης επιχείρησης, είτε στην ίδρυση μιας θυγατρικής σε ξένη χώρα. Δύο είναι τα είδη της άμεσης επένδυσης : αυτή ανάμεσα σε παρόμοια ανεπτυγμένη χώρες και αυτή σε ανόμοιες ως προς την ανάπτυξη χώρες. Το πρώτο είδος αναφέρεται στις επενδύσεις που παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση τα τελευταία χρόνια και που συντελούνται μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών. Αυτό σημαίνει πως πηγή και κυριότερος αποδέκτης τους είναι οι ανεπτυγμένες χώρες. Αυτές χαρακτηρίζονται από παρόμοια ανάπτυξη, παραγωγικούς συντελεστές, κατά κεφαλήν εισοδήματα και τεχνολογική πρόοδο. Αυτά τα χαρακτηριστικά προκαλούν τη ραγδαία αύξηση αυτού του είδους των επενδύσεων μειώνοντας τα εμπόδια μεταξύ τους. Αυτές οι απόψεις γύρω από το ιδιαίτερο αυτό είδος των άμεσων επενδύσεων αναλύουν στα άρθρα τους οι Markusen 1995 και Venable Παράλληλα η άμεση ξένη επένδυση αναπτύσσεται και ανάμεσα σε χώρες οι οποίες δε χαρακτηρίζονται από παρόμοιους ρυθμούς ανάπτυξης. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο οι μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις εξετάζουν τις επιλογές που έχουν ως προς την ίδρυση θυγατρικών (με διαφορετικούς ρόλους και στάδια παραγωγής προϊόντων), ως προς τις εξαγωγές προϊόντων τους σε άλλες χώρες και ως προς τη χορήγηση άδειας σε ξένες επιχειρήσεις να παράγουν το προϊόν τους. Συγχρόνως αναλύουν τα πλεονεκτήματα της ιδιοκτησίας (ως προς την ανώτερη τεχνολογία και την ικανότητα ανανέωσης των παραγωγικών διαδικασιών με τις εφευρέσεις-πατέντες), των νέων τοποθετήσεων των παραγωγικών διαδικασιών σε άλλες χώρες και της εσωτερίκευσης των πλεονεκτημάτων παραγωγής σε ξένες χώρες. Αυτές 21

26 τις σκέψεις αναλύουν στα άρθρα τους οι Ethier 1986, Markusen 1996, Kyrkilis και Pandelidis, φωτογραφίζοντας την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στις χώρες (ανεπτυγμένες και μη) υπό το πρίσμα της άμεσης ξένης επένδυσης και της δυναμικής ανανέωσής της ως προς τις νέες συνθήκες που είναι συναρτήσεις των χαρακτηριστικών της εκάστοτε φιλοξενούσης χώρας. Έτσι η ανάπτυξη των πολυεθνικών παγκοσμίως βασίστηκε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της άμεσης επένδυσης μέσα από τις ανάγκες της διεθνούς αγοράς και του ρόλου που δίνουν οι μητρικές στις θυγατρικές τους επιχειρήσεις. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο αναπτύσσονται δύο νέα είδη εμπορίου : το ενδοβιομηχανικό (intraindustry) και το ενδοεπιχειρησιακό (intrafirm)... Ενδοβιομηχανικό - Ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο Οι διάφορες θεωρητικές κατασκευές, στα πλαίσια της παραδοσιακής θεωρίας εμπορίου, εξήγησαν τη διεξαγωγή εμπορίου ανάμεσα σε ανεξάρτητους αγοραστές δίνοντας έμφαση στη σημασία του έθνους και στις διαφορές τοιν παραγωγικών συντελεστών, όπως ο Ricard και οι Hechscher-Ohlin. Οι νέες συνθήκες στις επί μέρους οικονομίες και στη διεθνή αγορά δε μπόρεσαν να αναλυθούν επιτυχώς από την παραδοσιακή θεωρία και αυτό διότι από τα μέσα του 20^ αι. ένα μεγάλο μέρος του εμπορίου διεξάγεται μεταξύ χωρών με παρόμοια ανάπτυξη, παραγωγικούς συντελεστές και αγαθά. Το είδος του εμπορίου που συνδέεται στενά με την εξάπλωση των πολυεθνικών στη διεθνή αγορά είναι το ενδοεπιχειρησιακό. Το εμπόριο αυτό χαρακτηρίζεται από τη ροή αγαθών και υπηρεσιών μέσα στα πλαίσια των πολυεθνικών (εσωδιακομιστικό : εξαγωγές της μητρικής 22

27 προς τις θυγατρικές και αντιστρόφως) καλύπτοντας το 1/ του διεθνούς εμπορίου. Το ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο περιλαμβάνει εκτός από τελικά και ενδιάμεσα αγαθά και υπηρεσίες όπως αυτές της διοίκησης (μάνατζμεντ-invisibles) σύμφωνα με τον Helpman, 1985, και παράλληλα κάνει τη διαπίστωση πως καθώς αυξάνονται οι διαφορές ανάμεσα στους παραγωγικούς συντελεστές των χωρών αυξάνεται και ο όγκος αυτού του εμπορίου. Μ' αυτόν τον τρόπο τονίζει τη σχέση του εμπορίου αυτού με την κάθετη και οριζόντια ολοκλήρωση των πολυεθνικών, άποψη που συμμερίζονται οι Kyrkilis και Pandelidis, οι οποίοι διαχωρίζουν τα δύο είδη εμπορίου. Ισχυρίζονται πως η κάθετη ενοποίηση χαρακτηρίζεται από το ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο, ενώ η οριζόντια από το ενδοβιομηχανικό (εξειδίκευση πολυεθνικών σε προϊόντα τα οποία εξάγουν ενώ εισάγουν άλλες ποικιλίες). Στην πρώτη περίπτωση οι θυγατρικές εισάγουν ενδιάμεσα προϊόντα προηγούμενων παραγωγικών σταδίων και τα εξάγουν σε άλλες. Παράλληλα με αυτό το είδος εμπορίου, καθώς αυξάνεται η σημασία των πολυεθνικών και των συναλλαγών ανάμεσα σε χώρες με παρόμοια στοιχεία τεχνολογίας, μεγέθους και συντελεστών παραγωγής, παρατηρείται αύξηση του όγκου του ενδοβιομηχανικού εμπορίου, όπως αναφέρεται στις αναλύσεις των Helpman, Krugman, Venables, Markusen 1995, Ethier (1979). Αν οι χώρες είναι επαρκώς όμοιες ως προς τις ποσότητες των παραγωγικών συντελεστών τότε το εμπόριο που θα προκληθεί θα είναι ενδοβιομηχανικό και τα κέρδη από αυτό θα ωφελήσουν τους παραγωγικούς συντελεστές χωρίς να προκαλέσουν προβλήματα στην κατανομή εισοδήματος και στο εμπόριο (Krugman, 1990). 2

28 .4. Οι νέες συνθήκες παραγωγής και το διεθνές εμπόριο Μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα οι συνθήκες του τέλειου ανταγωνισμού και των σταθερών αποδόσεων που χαρακτήριζαν τις παραδοσιακές οικονομικές θεωρίες εμπορίου θεωρούνταν αρκετές για να δικαιολογήσουν τη διεθνή εξειδίκευση και την εμφάνιση του εμπορίου ως αποτέλεσμα διαφορών στην τεχνολογία (Ricard) και στους παραγωγικούς συντελεστές (Hechscher-Ohlin). Ομως στην αύξηση του όγκου του εμπορίου, μεταπολεμικά, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι οικονομίες κλίμακας, η διαφοροποίηση των προϊόντων και ο ατελής (πολλές φορές μονοπωλιακός ή ολιγοπωλιακός) ανταγωνισμός που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια της εμφάνισης των πολυεθνικών. Η διεθνής αγορά χαρακτηρίζεται από έντονα μονοπωλιακά στοιχεία. Υπάρχει υψηλός δείκτης συγκέντρωσης της παραγωγής, ο οποίος επηρεάζει την τιμή. Οι μεγάλες παραγωγικές μονάδες, παρόλο ότι επηρεάζουν τις τιμές των αγαθών, επιτυγχάνουν χαμηλό κόστος μέσω της παραγωγής σε μεγάλη κλίμακα. Σ' αυτό συμβάλλει η εξειδίκευση που οδηγεί σε οικονομίες κλίμακας. Έτσι με διπλασιασμό των παραγωγικών συντελεστών υπερδιπλασιάζεται το προϊόν με τη χρήση εξειδικευμένου παραγωγικού δυναμικού, μηχανολογικού εξοπλισμού και νέων τεχνολογικών μεθόδων. Παράλληλα έχουμε αύξηση της παραγωγικότητας λόγω των αυξουσών αποδόσεων στην κλίμακα. Πολλά άρθρα γράφτηκαν, στην προσπάθεια να συμπεριληφθούν οι νέες αυτές συνθήκες παραγωγής, τονίζοντας πολλές φορές τη σύγκριση με την παραδοσιακή θεωρία εμπορίου και ερμηνεύοντας τον αυξανόμενο όγκο εμπορίου. Κατασκευάστηκαν μοντέλα και διαπιστώθηκε, μέσα από την έρευνα, πως οι νέες συνθήκες παραγωγής δηλ. αυτές των οικονομιών κλίμακας, αυξουσών αποδόσεων, ατελούς ανταγωνισμού και διαφοροποίησης προϊόντων επαληθεύονταν. Ορισμένοι ερευνητές όπως οι Markusen 1995, Rutherfrd, Hunter 1995, 24

29 Krugman 1987, Venables 1995, αναγνώρισαν πως η ύπαρξη των πολυεθνικών (οικονομίες πολλαπλών εγκαταστάσεων) βασίζεται σ' αυτές τις οικονομίες κλίμακας, οι οποίες εξαιτίας των επενδύσεων στη γνώση και την τεχνολογία υπερτερούν έναντι των τοπικών επιχειρήσεων λόγω του χαμηλού κόστους και του ατελούς ανταγωνισμού. Συγχρόνως αποδίδουν την εμφάνιση των διαφοροποιημένων προϊόντων στην διεύρυνση της αγοράς που απαιτεί πλέον μεγαλύτερη ποικιλία αγαθών. Οι Helpman 1984 και Krugman 1985, προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα διακρίνοντας το εμπόριο σε ενδοβιομηχανικό και ενδοεπιχειρησιακό, τονίζοντας την επίδραση των αυξουσών αποδόσεων στην εμφάνιση αυτών των δύο τύπων εμπορίου. Συνεχίζοντας την ανάλυσή τους διακρίνουν την ύπαρξη και ενδοτομεακού εμπορίου (γενικεύοντας τις ομάδες των προϊόντων σε τομείς ανάλογα με τους παρόμοιους συντελεστές). Τέλος, βλέπουν τη διαφοροποίηση των προϊόντων κάτω από το πρίσμα του μονοπωλιακού ανταγωνισμού θεωρώντας ότι η ποικιλία στη ζήτηση προκαλεί την ανάγκη για παραγωγή διαφορετικών ποικιλιών (διαφοροποίηση προϊόντων) σε μια προσπάθεια ερμηνείας της ύπαρξης ενδοβιομηχανικού εμπορίου. Παράλληλα, ο Krugman 1979, σε άλλο άρθρο του, υποθέτει εσωτερικές οικονομίες κλίμακας, οι οποίες σε συνδυασμό με τον μονοπωλιακό ανταγωνισμό του Chamberlain δικαιολογούν τα ευρήματά του. Ο Ethier 1982, κάνει λόγο για "διεθνείς" αποδόσεις λόγω της αυξημένης εξειδίκευσης της εργασίας στην παγκόσμια οικονομία σε αντιδιαστολή με τις εθνικές αποδόσεις της παραδοσιακής θεωρίας. Η θεωρία του ενδοβιομηχανικού εμπορίου των ενδιάμεσων αγαθών οδηγεί σε συμπεράσματα σύμφωνα με τα γεγονότα του μοντέρνου εμπορίου και της παρουσίασών οικονομιών κλίμακας. Τέλος ο Lancaster 1980, κάνει εκτενή αναφορά στον τέλειο μονοπωλιακό ανταγωνισμό στον τομέα της βιομηχανίας. 25

30 .5. Τεχνολογική πρόοδος Η τεχνολογία πάντα επηρέαζε και καθόριζε τη θεωρία του διεθνούς εμπορίου. Ο Ricard βασίστηκε στις διεθνείς διαφορές ως προς την τεχνολογία ανάμεσα στις χώρες για να αναπτύξει την ανάλυσή του. Έγινε ιδιαίτερα φανερό στο δεύτερο μισό του 20^ αιώνα πως η τεχνολογία δεν είναι σταθερή. Στις νέες θεωρίες εμπορίου ο ρόλος της τεχνολογικής προόδου έχει να κάνει με τη "δημιουργία", παραγωγή νέων προϊόντων και διαδικασιών παραγωγής. Η δυναμική των τεχνολογικών μεταβολών απετέλεσε τη βάση των νέων θεωριών εμπορίου. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο ο Krugman 1990, υποστηρίζει πως η διαδικασία της τεχνολογικής αλλαγής αναφέρεται στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και όχι στην αύξηση της παραγωγικότητας των παλαιών προϊόντων. Ο τεχνολογικός νεωτερισμός, σύμφωνα με τον Πουρναράκη, συντελείται στο χώρο των επιχειρήσεων και είναι η διαδικασία επινόησης μιας νέας τεχνολογίας, αναπαραγωγής ή και βελτίωσης της ήδη υπάρχουσας. Έτσι ο τεχνολογικός νεωτερισμός που συνήθως συντελείται στις πολυεθνικές περιλαμβάνει πολλές δραστηριότητες που αρχίζουν από την έρευνα και ανάπτυξη (R & D) και τελειώνουν με την εμπορία των προϊόντων. Οι πολυεθνικές είναι αυτές που διαθέτουν τα απαιτούμενα κεφάλαια και αποτελούν έτσι τις κυριότερες πηγές ανάπτυξης της τεχνολογίας. Υπάρχει μια διαρκής διαδικασία ανάπτυξης και μεταφοράς της τεχνολογίας από τη μητρική στις θυγατρικές διασφαλίζοντας έτσι το μονοπωλιακό προνόμιο στη χρήση αυτής. Με αυτό τον τρόπο διασφαλίζεται η ανταγωνιστικότητα της πολυεθνικής στη διεθνή αγορά και διαδίδεται ο τεχνολογικός νεωτερισμός σε περιοχές χαμηλότερου κόστους παραγωγής. Η τεχνολογία σήμερα κρύβει μια δυναμική, της οποίας η διατήρηση απαιτεί οργανωμένα προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης 26

31 που απορροφούν μεγάλους χρηματικούς πόρους. Σύμφωνα με τον Sinclaire 1997, από πίνακες της Unesc (199), το μεγαλύτερο μέρος της δαπάνης για έρευνα και ανάπτυξη κάλυπτε το 96% του συνόλου παγκοσμίως στις βιομηχανικές χώρες κατά το Η τεχνολογική πρόοδος, λοιπόν, που συντελέστηκε και συντελείται, δίνει νέα πνοή στο διεθνές εμπόριο και καθορίζει τις ροές του όπως και τις σχέσεις των χωρών μεταξύ τους, ανεπτυγμένων και μη. 27

32 4. ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΙΑ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Το εμπόριο σαν ρυθμιστής οικονομικών σχέσεων μεταξύ των χωρών από πολύ νωρίς απετέλεσε αντικείμενο μελέτης, πολλές φορές και σημείο αντιλεγόμενο μεταξύ των σχολών οικονομικής σκέψης. Από την εποχή των εμποροκρατών-μεταλλιστών ακόμη, οι ροές του εμπορίου και ιδιαίτερα αυτές από τις μητροπόλεις προς τις αποικίες σημάδεψαν ολόκληρη εποχή και καθόρισαν τη σχέση ανάμεσα στις πλούσιες χώρες της Νότιας Ευρώπης και τις ανεξερεύνητες μέχρι τότε περιοχές της Αφρικής, Ασίας και Αμερικής. Η δράση των μεγάλων θαλασσοπόρων, 15^ και 16as αι., θεμελίωσε μια σχέση αποικιοκρατικής εξάρτησης. Οι πλούσιες χώρες της Νότιας Ευρώπης με το πρόσχημα της εξερεύνησης νέων χωρών εκμεταλλεύονταν στο έπακρο λαούς και πλούτο κυρίως ορυκτό, εδραιώνοντας έτσι την κυριαρχία τους. Αργότερα με την Βιομηχανική Επανάσταση, οι κλασικοί και νεοκλασικοί υποστήριξαν πως η ελευθερία του διεθνούς εμπορίου μπορούσε να ωφελήσει όλα τα συναλλασσόμενα μέρη. Με δεδομένο το διεθνή καταμερισμό εργασίας, οι ανεπτυγμένες χώρες θα αντήλλασσαν τα βιομηχανικά τους προϊόντα με αυτά του πρωτογενούς τομέα παραγωγής των υπανάπτυκτων χωρών, ανταλλαγή η οποία θα ωφελούσε και τις δύο πλευρές και κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις πιο πολύ τις υπανάπτυκτες χώρες. Σύμφωνα πάντα με τη θεωρία τους, η τεχνολογική πρόοδος των αναπτυγμένων χωρών θα αύξανε την παραγωγικότητα της βιομηχανίας και κατά συνέπεια θα μείωνε τις τιμές των προϊόντων τους. Εξάλλου η αυξημένη ζήτηση των πρώτων υλών (γεωργικά κ.ά.) θα οδηγούσε στη σταδιακή αύξηση των τιμών και έτσι οι υπανάπτυκτες χώρες θα μπορούσαν να προμηθεύονται μεγαλύτερες ποσότητες βιομηχανικών προϊόντων με την ίδια ποσότητα γεωργικών, ενώ παράλληλα η πρόοδος και η ανάπτυξη θα διαχέονταν σταδιακά σ όλο τον κόσμο, σε ανεπτυγμένες και υπανάπτυκτες χώρες. 28

33 μως έρχεται ο R. Predish το 1962 να αποδείξει πως η θεωρία από την πράξη απέχει. Το διεθνές εμπόριο και όχι μόνο δεν ευνοεί τις υπανάπτυκτες χώρες αλλά χωρίζει τον κόσμο σε κέντρο (ανεπτυγμένος) και περιφέρεια (υπανάπτυκτος). Η τεχνολογική πρόοδος που δεν μεταδίδεται ισομερώς ενισχύει περισσότερο το κέντρο εις βάρος της περιφέρειας τις περισσότερες φορές. Τεκμηριώνει αυτή την εμπειρική του ανάλυση με στοιχεία της περιόδου Οι όροι διεξαγωγής του εμπορίου μεταξύ ανεπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών ευνοούν τις ανεπτυγμένες χώρες ενώ οι άλλες με την ίδια ποσότητα εξαγόμενων πρωτογενών αγαθών εισάγουν όλο και λιγότερες ποσότητες βιομηχανικών. Η μονοπωλιακή διάρθρωση της αγοράς που ευνοεί τις ανεπτυγμένες χώρες εις βάρος των αναπτυσσόμενων δεν επαλήθευε τις προβλέψεις της θεωρίας του συγκριτικού πλεονεκτήματος πως με την εξειδίκευση στην παραγωγή και ανάλογα με την πληθώρα των πόρων που διαθέτει η κάθε οικονομία μπορούν να ωφεληθούν όλες οι χώρες μέσα από την ελεύθερη συναλλαγή και το διεθνές εμπόριο. Οι όροι στρέφονταν ενάντια στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες αφού οι τιμές των βιομηχανικών προϊόντων όχι μόνο δε μειώθηκαν εξαιτίας της τεράστιας βιομηχανικής προόδου, αλλά σε πολλές περιπτώσεις αυξήθηκαν με γοργότερους ρυθμούς από ότι οι τιμές των πρωτογενών αγαθών. Ως εκ τούτου, δόθηκε η ευκαιρία για νέες κριτικές που οδήγησαν στην εμφάνιση και ανάπτυξη των νέων-σύγχρονων θεωριών διεθνούς εμπορίου, όπου κυριαρχεί η παρουσία των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Η νέα πραγματικότητα, που χαρακτηρίζει το διεθνές εμπόριο, αναλύει τα νέα δεδομένα και ρίχνει φως σε νέες πτυχές των εμπορικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες. Οι θέσεις που παίρνουν οι θεωρητικοί οικονομολόγοι και μελετητές άλλες φορές είναι υπέρ των σχέσεων ανάμεσα στις ανεπτυγμένες (πολυεθνικές) και λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες και άλλες όχι. 29

34 4.1. Οι νέες θεωρίες εμπορίου και οι σχέσεις των κρατών Η διεθνοποίηση της αγοράς, η βασισμένη στην εμφάνιση και εξάπλωση των πολυεθνικών και του μονοπωλιακού-ολιγοπωλιακού τρόπου λειτουργίας τους απετέλεσε τη βάση της ανάπτυξης των νέων θεωριών. Ιδρύονται θυγατρικές σε άλλες χώρες και κυρίως σε αναπτυσσόμενες λόγω του φθηνού εργατικού δυναμικού. Έτσι ανοίγεται ένα νέο κανάλι συνεργασίας ανάμεσα στις μητροπολιτικές (ανεπτυγμένες) χώρες και στις φιλοξενούσες αναπτυσσόμενες. Η εμπορική αυτή σχέση υπήρξε και συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο αναλύσεων και ερευνών. Άλλοι, έχουν ταχθεί αρνητικά και άλλοι θετικά σ αυτή υπογραμμίζοντας την ιδιαιτερότητα στις σχέσεις εξάρτησης που αναπτύσσονται Η θετική επίδραση των πολυεθνικών Είναι γενική η εκτίμηση πως η πολυεθνική είναι φορέας οικονομικής προόδου όταν οι θυγατρικές της ιδρύονται σε χώρα με χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης. Οι θετικές επιδράσεις θα συντελεστούν μόνον εάν η πολυεθνική δεν είναι ανταγωνιστική των τοπικών επιχειρήσεων αλλά αντιθέτως οδηγήσει στην ανάπτυξη βοηθητικών επιχειρήσεων. Ειδικότερα τα προϊόντα της πολυεθνικής (Πουρναράκης, 199) μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις ντόπιες επιχειρήσεις. Ιδιαίτερα η τεχνολογική πρόοδος προήγαγε τις σχέσεις των κρατών αυξάνοντας το πραγματικό εισόδημα και το βιοτικό τους επίπεδο. Και μάλιστα πολλές φορές παρατηρείται ακόμη και αύξηση των εξαγωγών σε προϊόντα εντάσεως τεχνολογίας. 0

35 Τεχνολογική Πρόοδος και Αναπτυσσόμενες Χώρες Τα αποτελέσματα της τεχνολογικής προόδου συνήθως παρουσιάζονται μέσα από τα μοντέλα δύο χωρών, του καινοτόμου αναπτυγμένου Βορρά και του αναπτυσσόμενου μη καινοτόμου Νότου (Krugman, Sinclair Η βασική ασυμμετρία βρίσκεται στην τεχνολογική πρόοδο που παίρνει τη μορφή της εισαγωγής νέων προϊόντων ή διαδικασιών που μπορούν να παραχθούν αμέσως στο Βορρά και μόνο μετά από χρονική καθυστέρηση στο Νότο. Η χρονική αυτή υστέρηση είναι που δίνει ώθηση στο εμπόριο. Στην αρχή τα νέα αγαθά παράγονται και εξάγονται από τον πλούσιο Βορράς με αντάλλαγμα αγαθά που απαιτούν λιγότερο ειδικευμένη εργασία. Προοδευτικά όμως οι χώρες του Νότου θα παράγουν και εξάγουν τα τεχνολογικώς προηγμένα αγαθά. Η πρόοδος λοιπόν που συντελείται στην προηγμένη χώρα διευρύνει το χάσμα μεταξύ αυτής και μιας άλλης λιγότερο ανεπτυγμένης. Ενώ όταν η πρόοδος αυτή μεταφέρεται στη λιγότερο αναπτυγμένη χώρα το χάσμα συρρικνώνεται. Στην πρώτη περίπτωση παρουσιάζονται μεγαλύτερες ευκαιρίες για την πρωτοπόρο χώρα και μέσα από το εμπόριο αυξάνεται το πραγματικό εισόδημα και στις δύο χώρες. Οταν όμως η μη αναπτυγμένη χώρα του Νότου υιοθετήσει την τεχνολογική καινοτομία, τα κέρδη από το εμπόριο της χώρας του Βορρά τείνουν να μειωθούν. Οι πολυεθνικές, όμως, δεν είναι μόνο φορείς τεχνολογικής και οικονομικής προόδου. Πολλές φορές έχουν αρνητική επίδραση στην προσπάθεια ανάπτυξης των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών Η αρνητική επίδραση των πολυεθνικών Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες στην πλειοψηφία τους είναι έδρες θυγατρικών επιχειρήσεων και η εγκατάστασή τους στόχο έχει 1

36 την εκμετάλλευση του φθηνού εργατικού δυναμικού και των πρώτων υλών της χώρας. Η τεχνολογία εξάγεται στις χώρες αυτές από τις αναπτυγμένες για να διευκολυνθεί η λειτουργία των θυγατρικών και όχι για την ανάπτυξη των χωρών. Μ αυτό τον τρόπο η τεχνολογία τις περισσότερες φορές μονοπωλείται από τις αναπτυγμένες χώρες, επίσης τα κέρδη από τη λειτουργία των θυγατρικών πολύ λίγες φορές μένουν στη χώρα που τις φιλοξενεί. Σχεδόν πάντα αυτά εξάγονται στις χώρες των μητρικών επιχειρήσεων με τη μορφή «πλεονάσματος». Η απώλεια των πηγών ανάπτυξης των χωρών της περιφέρειας οδηγεί σε ακόμη πιο δύσκολη θέση τις χώρες αυτές, προκαλώντας εξάρτηση και περαιτέρω υπανάπτυξη. μως και σε περίπτωση που οι επενδύσεις, η τεχνολογία και το «πλεόνασμα» παρέμεναν στις αναπτυσσόμενες χώρες για την ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας, τα αποτελέσματα δε σημαίνει πως θα ήταν τα επιθυμητά. Κι αυτό διότι, σύμφωνα με τον Furtat (1964), προκαλείται η ανάπτυξη «μικτογενών» οικονομιών. Έτσι, στην προσπάθειά τους οι αναπτυσσόμενες χώρες να εκμεταλλευτούν τους οικονομικούς αυτούς πόρους, υιοθετούν μεθόδους παραγωγής πανομοιότυπες με εκείνες των αναπτυγμένων για να μπορούν να ανταγωνιστούν επιτυχώς τις άλλες χώρες. Οι τεχνολογικές όμως καινοτομίες που εφαρμόζονται δεν είναι εκείνες που θα επέτρεπαν τη γρήγορη αναδιάρθρωση της οικονομίας των υπανάπτυκτων χωρών, και αυτό διότι οι χώρες της περιφέρειας υιοθετούν τεχνολογίες που ανταποκρίνονται στη διάρθρωση των αναπτυγμένων χωρών, αλλά είναι ξένες προς τη διάρθρωση των υπανάπτυκτων. Έτσι στις οικονομίες αυτές συνυπάρχει ο αναπτυγμένος βιομηχανικός τομέας με τον παραδοσιακό, κρατώντας ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού μακριά από την ανάπτυξη. 2

37 4.2. Οι εξαγωγές των αναπτυσσόμενων χωρών Οι αναπτυσσόμενες χώρες βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση και ως προς τη σύνθεση και ως προς τον όγκο των εξαγωγών. Σύμφωνα με τον Πουρναράκη, οι εξαγωγές των αναπτυσσόμενων χωρών μειώθηκαν αισθητά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Ενώ στη δεκαετία του 50 το ποσοστό ήταν 0%, στη δεκαετία του 70 μειώθηκε στο 20%, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά των βιομηχανικά αναπτυγμένων χωρών κατά τις ίδιες δεκαετίες ήταν 55% και 65%. Τα ευρήματα της ερευνάς του για τη δεκαετία του 80 επαλήθευσαν την αρχική του διαπίστωση πως τα ποσοστά αύξησης των εξαγωγών τους (χαμηλή εξαγωγική βάση) είναι χαμηλά σε σχέση με τα αντίστοιχα των αναπτυγμένων χωρών. Αυτό γίνεται φανερό αν λάβει κανείς υπόψη ότι κύρια πηγή εξαγωγών των χωρών αυτών είναι προϊόντα του πρωτογενούς τομέα όπως γεωργικά και κτηνοτροφικά, ποτά και τρόφιμα. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του εξαγωγικού τους προβλήματος είναι η διαχρονική πτώση των όρων εμπορίου με τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες. Τούτο οφείλεται στις μεγάλες διακυμάνσεις των τιμών των προϊόντων του πρωτογενούς τομέα, που συμβαίνουν εξαιτίας των καιρικών συνθηκών και των μεταβολών της ζήτησης από το εξωτερικό. Η χαμηλή ελαστικότητα ζήτησης (μικρότερη της μονάδας) και η μεγαλύτερη απορρόφηση των βιομηχανικών προϊόντων παρά των γεωργικών (αύξηση των εισοδημάτων των πλούσιων χωρών) επιβαρύνουν τη θέση των αναπτυσσόμενων χωρών στο εξαγωγικό εμπόριο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την επιδείνωση των όρων εμπορίου για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Η απουσία του κατάλληλου παραγωγικού εξοπλισμού στις αναπτυσσόμενες χώρες οδήγησε στην ανάπτυξη της ελαφράς βιομηχανίας. Η ανάπτυξη όμως της βιομηχανίας αυτής της μορφής απαιτούσε τεχνολογία, οργανωτική δομή και μηχανολογικό εξοπλισμό. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με το σχετικά φθηνό εργατικό δυναμικό

38 των χωρών αυτών εκμεταλλεύτηκαν οι πολυεθνικές εταιρίες. Έτσι η παραγωγική διαδικασία περιορίστηκε στη συναρμολόγηση εισαγόμενων τμημάτων βιομηχανικών προϊόντων. Στη δεκαετία του 90 τα δεδομένα αλλάζουν. Αυτή η αλλαγή γίνεται φανερή από τα παραδείγματα τεσσάρων αναπτυσσόμενων (Ουγγαρία, Βουλγαρία, Πολωνία, Τουρκία) και τριών αναπτυγμένων (Ιαπωνία, U.S.A., Γερμανία) χωρών. Πηγή των στοιχείων είναι το Wrld Trade Analyser. Αυτά τα δεδομένα οργανώνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες : α) προϊόντα του πρωτογενούς τομέα (γεωργικά, καπνός, τροφή, φυτικά έλαια και κτηνοτροφικά) και β) προϊόντα του δευτερογενούς τομέα (χημικά, βιομηχανικά, μηχανολογικός και μεταφορικός εξοπλισμός). Τα ευρήματα για τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες είναι τα ίδια με αυτά των προηγούμενων δεκαετιών. Οι εξαγωγές προϊόντων πρωτογενούς τομέα κατέχουν πολύ μικρό ποσοστό ως προς τις συνολικές εξαγωγές, ενώ πάνω από 70% των συνολικών εξαγωγών κατέχουν αυτές του δευτερογενούς τομέα. Τα στοιχεία για τις αναπτυσσόμενες χώρες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στον πρωτογενή τομέα η διαπίστωση του Πουρναράκη (199) επαληθεύεται για άλλη μία φορά. Παρατηρείται αισθητή πτώση των εξαγωγών των προϊόντων αυτών κυρίως στην Ουγγαρία, Βουλγαρία και Τουρκία. Ενδεικτικά και σύμφωνα με στοιχεία του Πίνακα 1, ενώ το 1991 το ποσοστό εξαγωγών του τομέα αυτού στην Ουγγαρία ήταν 24,%, το 1996 μειώθηκε στο 182%. Αντίστοιχα στη Βουλγαρία το 1989 οι εξαγωγές κάλυπταν το 15,05% των συνολικών εξαγωγών για το έτος αυτό, το 1996 οι εξαγωγές της μειώθηκαν στο 7,82%. Παράλληλα, παρατηρείται διαχρονική αύξηση των εξαγωγών των προϊόντων του δευτερογενούς τομέα, Πίνακας 2. Έτσι για την Ουγγαρία, ενώ το 1990 το ποσοστό των εξαγωγών επί του συνόλου ήταν 67,25%, το 1995 αυξήθηκε στο 74,67%. Για την Πολωνία, ενώ οι αντίστοιχες εξαγωγές το 1989 ήταν 65,61% το 1996 αυξήθηκαν στο 78,88%. Τέλος 4

39 για την Τουρκία, από 67,89% το 1989, το ποσοστό των εξαγωγών αυτών αυξήθηκε σε 75,04% για το λα αυτά είναι πολύ ενδιαφέροντα αν λάβει κανείς υπόψη το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των εξαγωγών αυτών αφορά μηχανολογικό και μεταφορικό εξοπλισμό. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Τουρκίας που ενώ το 1989 το ποσοστό εξαγωγής αυτού του εξοπλισμού επί του συνόλου των εξαγωγών των προϊόντων του δευτερογενούς τομέα ήταν πολύ χαμηλό, το 1996 αυξήθηκε αισθητά. Αυτές οι μεταβολές οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στη δραστηριοποίηση των πολυεθνικών στις χώρες αυτές, των οποίων το φθηνό εργατικό δυναμικό αποτελεί πόλο έλξης. Οι θυγατρικές εγκαθίστανται και δραστηριοποιούνται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Μέσα από την άμεση ξένη επένδυση, το ενδοβιομηχανικό και ενδοεπιχειρησιακό εμπόριο, τα συνδεόμενα μέλη είναι οι κύριοι υπεύθυνοι των αλλαγών αυτών. Ενώ στην αρχή η μεταφορά τεχνολογίας και οργανωτικής δομής βοήθησαν στην εξέλιξη της υπάρχουσας ελαφράς βιομηχανίας αργότερα παρατηρήθηκε παράλληλη ανάπτυξη της βαριάς. Έτσι στις χώρες αυτές η αγορά των γηγενών επιχειρήσεων από τις πολυεθνικές σε συνδυασμό με την εγκατάσταση των θυγατρικών και των προηγμένων τεχνολογικά καινοτομιών (των πλούσιων χωρών) βελτίωσε τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις των αναπτυσσόμενων χωρών. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία προϋποθέσεων για παραγωγή βαριάς βιομηχανίας. Τις περισσότερες φορές από τις θυγατρικές δεν παράγονται αυτούσια βιομηχανικά προϊόντα αλλά εξαρτήματα-μέρη αυτών. Συγχρόνως, η ανάπτυξη του ενδοεπιχειρησιακού, ενδοβιομηχανικού εμπορίου μεταξύ των θυγατρικών και της μητρικής, βοήθησε το στάδιο της συναρμολόγησης που συνήθως γίνεται στη μητρική. Μερικές φορές, μέσα στο πλαίσιο των «διεθνών υπεργολαβιών», τις συναρμολογήσεις αυτές των τελικών προϊόντων και την εμπορία τους μπορούν να τις κάνουν και οι θυγατρικές. 5

40 Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι δημιουργείται μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύ αναπτυσσόμενων χωρών και πολυεθνικών. Η αρχική εκμετάλλευση του φθηνού εργατικού παραγωγικού δυναμικού παίρνει τη μορφή εμπορικής οικονομικής σχέσης μέσα από την παραγωγή και διάθεση των προϊόντων αυτών στο εξωτερικό. Παρόλο ότι στο παρελθόν υπήρχαν συχνά συγκρούσεις συμφερόντων ανάμεσα στις πολυεθνικές και στις κυβερνήσεις των φιλοξενουσών χωρών, η πρόσφατη ιστορία ανέδειξε δυνατότητες συνύπαρξης συμφερόντων. Και ενώ παλαιότερα υπήρχαν περιπτώσεις μονομερούς εκμετάλλευσης, στο παρόν γίνονται προσπάθειες λήψης μέτρων για την ευνοϊκότερη μεταχείριση από τις πολυεθνικές. Πολλές φορές γίνεται προσπάθεια για συνεργασία με τους γηγενείς ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς που οδηγεί στη δημιουργία επιχειρησιακής συνεργασίας μεταξύ των δύο διαφορετικών αναπτυξιακά μερών. Αυτό βέβαια ίσως να σημαίνει πως μπορεί στον ορίζοντα να διαφαίνονται ελπίδες ανάνηψης και εξισορρόπησης, όμως το πρόβλημα συνεχίζει να υπάρχει. Τι θα οδηγούσε στην τελική λύση του; Ίσως η αλλαγή του τρόπου θεώρησης του όλου θέματος. Αν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στις αγορές του κέντρου οι αγοραστές της περιφέρειας, αν μπορούσαν να κατανεμηθούν οι πόροι έτσι ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες των πληθυσμών για διατροφή, κατοικία, παιδεία και πολιτισμό, αν μπορούσε να μεταδοθεί ισομερώς η τεχνολογική εξέλιξη, αν θα μπορούσε να υπάρξει μια δυναμική διαδικασία κοινωνικών μετασχηματισμών, ίσως και άλλα αν... τότε η εμπορική-οικονομική συνεργασία των κρατών παγκοσμίως αναπτυγμένων και μη θα αποτελούσε την αμφίδρομη γέφυρα ανάπτυξης και προόδου για όλους. 6

41 WORLD TRADE ANALYSER ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 7

42 CN VS Tj- <n r- n* ON CN cn C*^ vs vs Tf ON *p«in n cn CN rn_ 00 <n s VC s OO r- ψ * s n rn rn On <n 00 CN s O 00 n r- h Γ- Γ"" CN r-' 00 CN rn cn ρ- 00 m r- Tf CN 00 r*«m s r- On s <N r- rn SO r- CN CN ON CN O cn m s CN ON in r- ON in in in 00 n m ON vs CN Tt r- Os VS On m vs s CN n- ON η- Os r-- n 00 >n CN ON SO cn CN rn '** rj m cn r- vs 00 m in n in Tf rn m m rn n* SO r- n SO r- 00 CN On 00 CN in <n r- CN 00 rn 00 SO n Os n r- CN CN SO m M Os s vs <n OO SO r- s 00 VS CN CN 'O CN Tf in r-- s ON ON Tf CN ON <n in m n4 Tt ON 9 ON rn 00 r- in CN Γ-- SO n s n* SO O rn 9 Os 00 r- CN s 00 Os m rn 00 in Γ- CN Tf in Tf CN PM CN m CN s O Tf CN vs Tf Tf 1-^ p^ s Γ-* CN ON CN OS Tf CN ON SO m N On <n Tf 00 r- 00 r- r- Os "rf m m cn M n Ml ON n Os n CN 00 in i s rn n- rn CN m m r-> τί VS «η ON CN t VS in r- n cn CN r- in m SO ON m 00 «η»n»n in r- vs CN Os r-- <n n- (N 00 m Os SO m CN Tf SO CN m CN On Os SO 00 n* r- O O ro m CN m CN vs Tf n- ON 00 m m CN CN in On CN rn VO 00 n in 1 n CN 00 n m r- n- Tf CN <N Os 00 s ON 00 m Tf Tf CN Os n* Tt «η m in m CN m m CN CN CN m P- r- CN r- <n _M r- CN Tf CN N «η m <n rn CN n f-m m s SO m ON Os VS VS r- 00 On Os ΓΝ SO «4 in CN m CN ON CN Tf Os m <n in m in r- <n CN cn CN _l CN m ο ο tal Market <υ r/i 4> «* CQ ta O y >- c t/ <2 υ a UΦ- t- a s * y pp tfl <2 & Ή C/) ta c * (A g ϊη (A e y 'Έ fh & CO y b 0 C * > Η X r-1 M * n.e.s. y X y C a y s CQ M ra u O u M p. O Pp C O y -a ce y u X) c <D t/l *» * CQ O r> 1 O M ^ bi CJ y * > C ;s 'S * fl CO 0 O TL-Ttal Uh 1 O c 1) w CQ U y > y CQ " e y S υ 1 CN ΕΛ D <2 *N CQ b. s 1 <n be > > fl a < 1 * fi la 0 X U 1 m (A Π «2 * ίί υ fl a c/i c2 M c c u u * Z O «2 s 1 SO 0 S 1 71 y fl 0CA 1 00 y us _y O E E0 1 On

43 r r Γ-* r- 00 Tf On CM ON NO Tf i-m Γ*" 00 NO CO Tf r- ON ON NO r- SO P- 4 Γ" OS NO 00 r-- NO NO Tf CN CM 00 NO On r On ON Tf 00 ON Tf ON r-* CM CM CM s CO r- r- NO NO 00 r-~ NO ON Tf VP CM 00 CN r- NO r- n CN r- «ο CN CM r 00 ro O so Tf NO NO m On r- n* Tf Tf Tf 00 CM Ov Tf NO rn 00 Tf CN NO CM CM NO CM On * CM CO Tf r-> Tf r-' 04 r ro NO 00 NO 00 CO co NO OS 00 I/O Tf CO NO CN ON ON Tf ON NO CN NO CM 00 CO CM CM CO 00 Γ 00 NO ON 00 ON r- CM NO Pp CM ON c- Os N/n CM vp CO NO co CO NO r- r-> NO ON Γ- NO Tf NO Tf NO ON p P «-Η CO r- NO Tf NO Tf ON ON Tf Tf» «-T NO -4 NO r co O Tf r-* Tf s ON 00 ON 00 On Tf 00 CM ON r- Tf Γ- 00 ON c CM CN CM CO ON CO r-* NO NO NO SO NO 00 r-> r- Γ-* 00 On Tf CM so On 00 NO CO CM Tf NO NO O Γ ON NO NO CO n NO ON ON r- NO SO NO Tf so CM OO 00 On Tf P- O On On c CM CO Γ-* CO NO CM m un r so NO SO CN 00 c c CM P^ 00 CO Tf ON r- CM -*± NO NO NO CM r- r- r*- Tf r- NO c- CO Tf On NO t+ r-> NO Tf «ο Os O, c vp O' CO CN so co ON c- NO CO r- NO On NO 00 I NO Tf Ο Tf CM 00 CN» c NO 00 NO 00 SO 00 ON On 00 On On co CO ro Tf CO NO On CM 00 CO CO CM Tf NO CO CN On On «Η c Tf Tf NO CN N/n r CM NO cm Tf 00 Ο r- SO NO PM NO p NO NO Tf NO /η * CO NO SO ON r- CM O NO ON Tf ON p^ NO CN CO NO CM 00 CN pp ON Tf CO SO co Γ-- ON ON NO r CM Tf Tf ON r ο ο D VM tal Market CO C * > Η CQ c2 t- c >- U G <υ w O TL-Ttal - (Λ (D a e 4> C/i 4> * ε ϋ 2 ϊ 1) C Vi 4-» CQ st G ε C/i «2 <4-4 C/T G O :ts, n.e.s. > a <D G pp O (Λ u W t; a *2 e C/ (U *β g 7 <υ 1 s(λ Έ C/) σ u w O * 4-> O c 'S M O H c c2 (A a> -» a C..s c CQ O xi u C Ih U CO 4-» C/ j pp bc u- be <υ G ca X) C/T 5 Si z 5 G CΛ > c a t/ <D g g C w a l> CQ 4^u c & υ CQ 1 1 O 0 Uh 1 ζλ <υ bt CO b t CQ 1 ε 0 δ u 1 CM S. S 1 CO < 1 Tf S b -C u NO t t2 Ca s 1 NO 0 s 1 r-~ = U ε εο U 1 On

44 οη γ- 9 Tf η lo 9 SO 9 c CO 9 in CN 00 r- 00 Tf O Tf Tf r- 9 CO OO r O c CN 00 un 00 r- CN CN t 9 LO γ O η Tf 00 r Tf 00 c 1-^ CN 'Tf s s cn CN 00 r-~ r - c s Tf r-* CO in O O CN c ITS in 1 Tf CO 9 so 00 SO 00 CN CN CN 9 ΙΛ 00 CN CN r- 00 CN r- Tf 9s r- O c SO SO Tf 9 Tt 9 m, 00 9s r-» O CN "0* s O" ΓΊ 00 s cn CO CN 9 SO s ro Tf <N m 00 Tf 00 9 Γ- CN CN c O 1 CN CN 00 in CN CN r- 9 CN»n 9 r* Γ-* 00 9 Tf O 00 CN i Tf r- Tf 9s ro Tf ITS 00 CN CN 00 SO SO 00 9 Tf *n c c SO»** in CN CN Ψ-4 r- in»n CN so in 9 fo ro n 00 CO SO O i-h SO 00 s 1 «" * * r- c r- 00 r- CO < CN 9 CN CO 00 <N SO CO 00 r- Tf Tf 9 in 9 O O CN ITS 00 9 CO Tf 9 s CN CN O 00 _ CN CN m Tf CN CN c r- io CO «η in CO CN CN 9 9 «a Tf CN s O»n CN r** 9 00 vn Ν ITS in 9 Tf >n CO»n Tf Tf 9 c cn 9 SO C^l 00 r- s 9 CN in LO 9 <N CN O ro CN CN c 9 r- 9 c r- O s 9 l in CN O Tt 9 Tf 00 SO CN 9 r- 00 CO CO CO T Tf Tt tj- Tf 9 O s 9 O CO CO CN M in SO 9 00 CN CO «SO SO Γ-* 9 Γ" CN CN Tf CO _* s r^* 00 < CN io CN 9 in SO CN 1 CN O in 1 9 c in 9 CN CN 00 9 Tf s 00 Ο CN r-- «η Tf CN SO CO CN 9 SO <N SO 00 SO CO CN CO O 9 *n 00 Tf 00 co 9 sd CO Tt* s r- 9 9 I 00 Tf 9 Tf SO Tt ro lo s SO 9 r 00 in m P-> CN CO s n CN 9 c in s SO u CN in 9 00 Tf r-* 9 SO 9 CN CO CO r-> CO 9 s in 9 SO CN r- CO Tf p«ο tal Market CA QJ - O TL-Ttal - T O Im «2 >ϊ c a &0 * 8 CO a u > O <υ C 0 G Ph ^2 1 ο > Η Ρη H X) *-* a S CA O be c O 2 > 0 PQ 1 C> in *-* ca ca C/ B JJ CA C CA T? - ϋ JJ g U-l gj a ej a c Ch CΛ c *2 t/i & s a CA * CA O * υ C cs J5 I 2»* ϋ. CA s 6 0 S u 1 CN A CA +- G ca CJ *C ^ t/t.η fe 1 cn <w & σ 2 CA ra O u a * 2 G &C <0 * > c -a a ca < - CA 0 U 1 *n CA CJ CA O O bi t; a CA c2 a G Um i Z c 4 > <2 s c OS s 1 s 1 0 S 1 r~~ a CA a t- B 5 CA O 1) * VCA 1 00 CA E 0 U 1 9

45 Tt Tt Os CM Os Γ" w r- c s WO OS Os Os SO Tj* Tt Tt Tt t"> Os Os CM s so n Os 00 Os Os 00 SO 00 CM CM s Tt Γ" Os CM Os Os s 1 H SO w Os Tt 00 r- Os OS n n 00 Tt CO Tt 00 n Os c SO t CM CM s SO Tt SC CO Tt CM Tf SO» N t- Os sc O w O w w w «c- 00 CM \T) CM Os CM CM n r- Tf Γ-- CO Os Os r- Os sc Tf Os CM Os O 00 s «-* n Tf CM s Tt 00 Tt 00 CO Os CO SO Tt CM O CM SO CM w CM w 00 CM 00 Tf n r-* CM Tt r- 00 Tt r Tt Tf n w CM Γ-» w CM CM w Os CM c- 00 OS SO w Γ Os r- 00 r- 00 CM CM Tt Tt SC SO Tt art 00 CM r- CM s 00 w Tt 00 Tt Tt w w Tt Os w i h SO s Os Os CM CM w 00 SO CM Os n 00 CO <7s r-> SO 1/0 O Cv Tt Γ- Tt Os O CM Tf c- r- 00 w O CM *^ Os c Tt Γ- 00 CM CM Os 1-^ O s Tt Tt r- CM Γ-* CM SO Tt Tf Tf c- Os Tf w r * Tf SO n n Tt Os Os CO Os r Tf Tt c~~ Tt s co CM SC CO CM c c CM SO C- 00 CO Os n SO CM SO <N c- CM Os CM 00 w r- n n r- Tt CO w sc CM s T* SO OS w n Os r-~ WO C- Tf 00 Tf n CM Os Tt Os w SO «* 00 w 00 CO Os CO CO Os 00 Tf CM rn CO Os CO s Os Tf s OS OS SC 00 Os CM SO r- Os n CM r- Os CO 00 CO Tt w CM 00 Tf n Tt O CO OS WO CM 00 CM SO Tf 00 Os 00 Γ-" 00 CM OS w -T r- CO w CO w Γ- CM Os r- 00 sc Os \ CM 00 OS Γ-* 00 Tt Γ-- 9s 00 Os w Os n i-m Os OS so so CM Tt Tt O s n C- n r- s Γ-* Os CM CM Os O pam CM r- w Tt sc Os 00 n s CM r-> r- r**. 00 s 9s c- r- Os CM SO 00 Os CM SC 00 w 00 «Ν n Os OS Os Os CM w 1 9s SO s O CM Tt c- 00 w CM Tt c ο ο <υ G tal Market <-» i Q X CQ (Λ s O 4> * c C/ a Q C JJ a rj u * dj u i-* c CQ? a & C/i a t: a (A Ή 0 cd C/ C/J c * <2 <D C 0 IS jd a- 2 * a CQ ίλ O cj j C/ Urn ΙΛ Q. cd t: * * G CJ G ΧΛ O p4 c 0 <j 1 8 CQ ee O <υ X>. *C JO (A p. ΙΛ a C/ *-* G a c CQ a OO CO CQ u u CJ cd +* xa ^2 OC OC 6 1 j 5 > GeQ C/f C g <υ T 2 C 1/ «Β CQ s c JJ n c T (Λ C 05 aj U a cd fi CQ CJ OC CQ 00 0 ee 1 <2 1 < 0 C CJ u C/ CQ O T L -T ta l - tl. 1 O r* t 1 H I 1 PQ < c s «s CJ 1 CM " b.s 2 1 n 1 Tj* :ts, n.e.s. *c U 1 WO s 1 SO S 1 r ε B 0 O 1 Os

46 Ο P- P- <N m Tf CN O Tf Tf Tf Tf ON CN so CN Γ- CN Tf rn 00 <N ON so O SO NO Tf SC CM cn PI 00 s NO Os CN ΟΝ NO CN CN ON NO) ρ-~ m r- Tf ον m NO ON 00 rn Tf ON SO NO «ο CN m CN Os NO m m 'O s NO NO m m ό so p- m Os CN s CN CN Ρ» O so p- ON f- 1-^ C^i 1-H SO p- p- Tf Tf p- NO CN rn m 00 ΙΑ CO p- OO s rn so s 00 Tf Tf SO s ON CN Tf SO Os s s s T* ON «ο P- p* PI Tf rn ON CN Tf CN ON rn SO w4 NO NO Tf 00 cn 00 rn NO r- ON Tf 00 Tf ON NO SO r- rn CN Tf Os 00 O t OS > r- Os 00 Os ON CN cn» r- CN O ON NO Oa p- rn m m NO CN ON Tf P- Os Tf CN NO> NO, Tf m m m Tf ON <N m m 00 fpn 00 rn m 00 Tf NO rn O <N NO rn CN Tf O PI m PI SO SO On SO 00 PI p-» 1 p- rn «00 s *η CN CN Tf SO PI Tf On 00 rn M Os Tf p- Os ON Tf 00 Tf CN p * ON ΟΝ cn Tf Tf m CN Tf Tf rn CN Tf CN m m Os NO ON Tf CN SO 00 NO m Tf Tf «ο Tf 00 Tf P- Tf rn m NO CN Tf CN p- (N n NO "f Ρ-» fs Os Tf ON s rn CN O ON NO ΟΝ τf 00 SO rn r- f- 00 ΟΝ «ο CN cn 1 Tf Os > SO Tf t s PI rn CN O Tf Tf NO pr P- CN NO m Tf Tf m O Tf Tf OO NO 00 CN 00 «Ο SO CN (N <N Os ON Ο s p- Tf NO SO Tf Γ-* 00 P- Pl NO 00 m P- Os Γ" so CN CN Tf «-Μ Os r- so ON ON Os Tf PI p- ON Tf ON 00 CN Tf CN <N Tf CN sd IN CN NO ON Tf Tf CN O io <N O t Os CN Tf CN NO OO Tf s SO Tf 00 P Tf NO m NO m» P- Ο p- 1 p«m Tf Os CN m CN rn ΟΝ CN rn m r- ON r- s 00 ΟΝ 00 Os <N s 00 NO CN Os cn <N -H NO NO 00 s 00 CN Tf SO m cn CN Tf O Tf ΓΝ r- OO O Tf P- Tf O 00 rn SO <N 00 Tf CN 00 CN rn rn O rn ON s CN Os 1 ΟΝ 00 SO CN SO <N «Μ Γ-- CN 1 00 ON s 00 P- NO r- CN CN On ΟΝ rn ON NO m P-* Tf Γ- ON CN 00 SO 00 Tf NO NO Tf Tf rn m CN /» ΐ 0 ο 2 <1> a eq C/ <u 6 " Ο ο. Η > H O!h > G 0 c/a CJ & «c X s <υ 4-» <ΰ cs c2 C ζλ a * CO is c 0 <υ u x>.9 c n Xi u w (Λ 0 <υ - 7 > fl 0 g <υ 7 0 H 1 vj H C Q O0 Hi 1 O te 4J bc A fe pq *-> C s 4> s δ u 1 1 CN a 7.s s >s G <D cλ <υ d c/a 4-* ta a T1 (m 4> (Λ TZA O Im O<υ Q. X) 0 1 bc c a *β C c 0 * < 1 1 m 0 1J u t NO g E Q. a C/ 1> 7 Έ s(λ C (A Λ S (Λ S ** Ο (J C & «Ξ C/ G c c O C C 6 Im 6 U bc Z O «2 s Q C ε c/a O u &t> 6 G uu (A s S 1 SO 1 P' 1 00 «a C/ -H w* O U 1 ON

47 NO CN P SO Tf CN 00 ON p- m Tf NO m O P CN Tf 00 r- 00 m [ Tf rn CN O cn in Tf r-- 00 Tf n m C\ m p- m Tf 00 m P- P- s O\ 00 NO m On 1 1 NO CN Tf p- <N m P^* 00 CN SO 1 Tf P^ ON Tf O0 Tf CN m CN On On so 00 <N 00 n Tf ON NO»n 00 «η CN CN so in Tf CN -T in 00 n s 00 On Tf rn ON rn 00 On r- m <N 00 m in s 00 CN NO r- in n in Tf 00 in rn P-- 00 Tf Tf 00 Tf vo in 00 P-* ON rn 00 Tf NO s ON cn r- ON 00 CN p~ p Tf On CN p-> s 00 CN rn s P- m 00 rn <N ON m «η in m On in m CN r- m NO On Tf so 00 rn ir, ON Γ- Tf ON rn CN Tf Tf CN in Γ" Tf m m ««Γ-- 00 m p- m 00 Tf SO 00 CN CN Tf 1 1 m in 00 Tf P- Tf On 00 Tf rn 00 Tf 00 r- ON m rn in SO ON CN On SO 00 Tf Tf m m «η in P' ON Tf Tf <N Tf «η (N CN CN m CN 00 m <N On <N in m SO»n Tf CN Tf 00 Tf r- m O 00 in 00 m rn CN 00 Tf 00 Tf 1 00 Tf rn 00 P- cn m 00 ON P- 00 ON Tf CN Tf 00 >n CN 00 r- m in *N ON ON cn CM Tf rn c-* Tf Tf 00 V> m Tf 00 NO P- in s in in V) ON Ρ» NO <N rn Tf CN»n Tf m NO in p- m SO m Tf Tf cn Tf Tf Tf CN Tf 00 m CN in CN r- 00 Tf Tf ON p-> O 00 P"- N^ s ON CN 00 ON 00 m NO NO ON CN in p- On γ- (N ON Tf On SO rn Tf ON in CN n Tf 00 p- <N ON in On m «η Tf Tf rn >n «η r-- O CN η CN SO Tf SO CN Tf ITS m fs rn CN OO Oft 00 Tf 00 Ρ» CN Tf m 00 rn O r*- O in On m CN CN NO Γ"- 00 ON 00 in CN ON m r- in >n m ON SO cn 00 p- in in P- in On p- P- m ON in Tf m in Tf Tf in CN in CN CN ON CN rn Tf OO s s Tf Tf s CN ON CN Tf On CN s p- On in p». in 1-* CN ON p- 00 On m in 00 On «η CN P- 00 *n p- P- ON 00»n r- η r- Tf n CN 00 Tf CN p** r-- rn CN Tf m m Tf CN in Tf CN Value (000) 1Ttal Market v s n V} V w* O c2 Uh a Sn C 2 O gj <J I TO TL-Ttal - CO 8 00.P CO n C CO c CO T 0 Uh 1 C/ <υ W CO <D CQ 1 μ JU U A E C> c/) <υ CQ (Λ 0 >N G s V T < J - 1) *» C E B s (Λ & Ή (Λ < * wt U a a CQ (A ' Si cu S <2 <u G σ J2 CQ M!T O u (Λ P. ^2 c c * a 0 0> u <u (A ΙΛ <2 CO *-* c a a. 'C CQ CQ O 0 CQ X)? O u C0 t-l M g S ϋ Ξ υ 1 CN OC U Of C/T > C CQ c 1 CO a fe. 1 rn a < 1 Tf (A U 1 in <2 e C0 2 1 O C CQ & 1 U CQ s 1 P- C/5 O CQ <L> O CO 1 00 CO - O E E 0 U 1 ON

48 n Tf 00 VI CM Tf Tf Tf CM r-> N Γ" Tf 00 OO CM NO Tf ρ M CM Tf CM Cl CM SO v ci Tf 00 Tf Tf Cl VI O On rn t O CM VI Cl Γ-* n Tf CM C- VI s CM VI CM 1 1 c* 00 Tf s n P l Tf c- s CM Ov Tf Γ- CM s Cl Tf ci Tf 00 CM CM CM s cl Tf Tf Cl VI ci «p CM 1C» Tf s Cl SO Tf VI CM in VI r- VO Tf Tf CM 00 VI vi On Os Cl Cl 00 SO PM Cl ON CM Tf s vi VI OS 00 s NO Tf r- Os Tf Cl r- p-m 00 CM CM CM OS CM VI c- c- Cl OO Cl r 00 CM SO 00 Tf Tf SO Γ-* OS VI Os 00 s s OS Tf Tf s VI r- OS Tf Tf r-~ Cl CM Tf s Os Cl Cl 00 On SO c- Os VO SO SO CM Γ- Cl VI On Os C- VI SO s Cl OS r- c- s Tf r-* CM VI Os r-~ CM CM p ^ 00 SO «-Μ SO Cl Tf n Cl r- CM CM CM Tf CM ci ci so Ci Cl Cl VI CM Cl VI vi s CM SO VO r-> On Tf t s r r- Cl _M n s O OS PM 00 p SO Tf Cl CM VI C' as Tf i/l Cl CM c* Cl Cl ci C- SO Tf r~~ PPM s c- 00 CM CM c- OS n c- CM SO CM CM Cl SO Os 00 s O CM CM O 00 Cl SO PN Os t Tf Cl 00 Tf 00 <» r Os r- s r- Tf 00 > Tf O'. 00 O' 00 s 00 O'. Cl Os CM r CM Tf VI r- Cl ci SO Tf r-~ rm Tf O s s CM 1M r- O s c- s CM Tf SO Cl r- Tf n Tf SO CM SO 00 c- Tf NO CM c- JO 00 CM Tf On 00 VI SO 00 vi 00 SO 00 Cl 00 Os SO CM Os CM < CM vi Cl Os VI r- s OS s O'. r-- Tf s CM Cl Γ " SO CM ci ci Os C-* s CM ci ci OS Tf CM Os SO s vi CM s CM r-* 00 Tf s Tf Tf Tf O' vs CM Cl p 1 SO CM Tf n Tf Tf Cl VI -H CM SO OS 00 Tf OS SO Cl PP CM Os 00 Os s Cl Cl 00 VI Tf Tf CM VI 00 Os 00 ci O CM CM s Tf r- OS ci Os Tf CM Tf SO CM CM SO OS VI s t CM 00 CM fn Cl ci r- s Tf Tf 00 Tf VI SO Os s Tf pp 00 Tf P" VO Os CM n Cl r-» Cl NO CM Os r- CM CM Tf VI s SO vs 00 Tf CM OS O s vm p s CM VI 00 s Os C- Os vi Cl r- CM Cl SO Tf s Tf Tf r- CM 00 VI NO pp O VI Tf VI 00 Pp VI Tf CM V a lu e (0 0 0 ) 1T t a l M a r k e t G e r m a n y (A i-» 1i cd X ΙΛ E cd u * έ1 C/ a <D <L> a s a u l. +m* Cd a a a ft Έ C/N T) a a c/a ed ua >> ΚΛ Xϋ C s 1 s 5 σ a 7 g φ ρ cd t/j O -*» 2 u M Im c/a p. a t: D <p> C O <J c * * C cd <υ a a <υ c/a c/a 2.ft cs C x> p. C cd cd O 1 cd u a Λ cd Up O CO c u w - 1 a a Z 5 c/a % > ccs CΛ ;s g cd 2 c/a O a < cd e ΙΛ a 0 0 I T O T L - T t a l - C Cd 0 Uh 1 «c u i> PD e D 5 * ϋ c *p u < s 1 CM Cl "m a < 1 Tf :ts, n.e.s. * J= as c CQ i cd U 1 s 1 s I VI SO C- * 0 ΕΛ * Pp s E E 0 U 1 OS

49 ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ 45

50 ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΕΞΑΓΩΓΈΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΤΟΜΕΑ (ποσοστά) Έτη/χώρες Ουγγαρία Βουλγαρία Πολωνία Τουρκία Ιαπωνία U.S.A. Γ ερμανία ,91 15,05 10,74 22,87 0,62 10,61 4, ,0 16,67 10,14 22,5 0,59 9,77 4, ,0 16,82 1,02 25,92 0,58 9,07 5, ,89 20,0 1,5 22,65 0,57 9,45 5, ,86 1,70 11,19 22,44 0,56 9,00 5, ,04 8,65 11,0 21,85 0,52 8,81 5, ,77 9,5 9,99 19,47 0,48 9,0 4, ,20 7,82 10,74 19,62 0,48 8,91 4,95 ΠΗΓΗ : Wrld Trade Analyser. ΠΤΝΑΚΑΣ 2 ΕΞΑΓΩΓΕΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΟΥΣ ΤΟΜΕΑ (ποσοστά) Έτη/χώρες Ουγγαρία Βουλγαρία Πολωνία Τουρκία Ιαπωνία U.S.A. Γερμανία ,15 50,74 65,61 67,89 96,8 74,91 90, ,25 56,02 65,89 69,49 96,6 75,8 90, ,45 51,58 61,90 67,07 96,70 76,96 89, ,11 67,42 66,45 72,28 96,66 77,26 90, ,2 55,4 7,74 72,75 96,51 77,68 88, ,61 51,01 74,7 7,68 96,24 78,96 89, ,67 51,26 77,14 75,60 96,05 78,5 89, ,55 52,01 78,88 75,04 95,70 78,94 88,16 ΠΗΓΗ : Wrld Trade Analyser. 46

51 ΠΗΓΗ : ΠΟΥΡΝΑΡΑΚΗΣ «ΔΙΕΘΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ», 199, σελ