Εντοπισμός και καταγραφή συγκεκριμένων αφηγηματικών τύπων στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης

Transcript

1 Εντοπισμός και καταγραφή συγκεκριμένων αφηγηματικών τύπων στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης Στόχος, υποθέσεις και μέθοδος της έρευνας Στόχος της εργασίας είναι να ερευνηθούν οι τάσεις και εξελίξεις στα σύντομα παιδικά λογοτεχνικά κείμενα - τα οποία θα χαρακτηρίζουμε στο εξής ως κείμενα παιδικής μικροαφήγησης - κατά την τελευταία εικοσαετία ( ). 1 Η έρευνά μας στηρίχθηκε σε ένα επαρκές θεωρούμε δείγμα 52 Συλλογών παιδικών αφηγημάτων και 18 αυτοτελών ιστοριών από 46 συγγραφείς. Μελετήθηκαν πάνω από 500 αυτοτελή κείμενα τα οποία εκδόθηκαν μετά το Ως προϋπόθεση για τα κείμενα αυτά θέσαμε την καταχώρησή τους στους κατάλογους των ειδικών περιοδικών, Επιθεώρηση παιδικής Λογοτεχνίας και Διαδρομές ή σε καταλόγους παιδικών βιβλιοθηκών και την έκδοσή τους από επίσημους εκδοτικούς οίκους. Το συμβατικό χρονικό όριο του 1985 επιλέχθηκε ως αντιπροσωπευτικό για την τύχη και τη φύση της Παιδικής Λογοτεχνίας (ίδρυση Παιδαγωγικών Τμημάτων Δασκάλων και Νηπιαγωγών, οπότε η Παιδική Λογοτεχνία εντάσσεται ως μάθημα στο Πρόγραμμα Σπουδών τους και εκπονούνται διδακτορικές διατριβές στο γνωστικό της πεδίο, έναρξη κυκλοφορία των περιοδικών που αναφέραμε παραπάνω, επανίδρυση ουσιαστικά του Κύκλου του Παιδικού Βιβλίου, κτλ). Τα κυρίαρχα αφηγηματικά στοιχεία και οι πρωτεύουσες αφηγηματικές επιλογές σε παρόμοια κείμενα επηρεάζουν σημαντικά τη μορφική τους συγκρότηση και προσδιορίζουν συγκεκριμένους τύπους αφήγησης. Υποθέτουμε ότι δεν προκύπτουν βέβαια νέα είδη μικροαφήγησης, αλλά μας δίνεται πλέον η δυνατότητα 1 Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν συμπεριλαμβάνουμε σε αυτά το σύνολο των μικρών ιστορικών που κυκλοφορούν για παιδιά, γιατί σε αυτά μπορούν να ενταχθεί η παραλογοτεχνική παραγωγή, αλλά και κείμενα χαμηλής ή αμφίβολης αισθητικής αξίας (πενιχρό λεξιλόγιο, βωμολοχίες, ασαφής στόχος, επιδίωξη άμεσης τέρψης χωρίς την προβολή σημαντικών αξιών κτλ). Μελετήσαμε σύντομα αφηγήματα που "συμβάλλουν στην ψυχαγωγία των παιδιών και στην πνευματική τους καλλιέργεια, δηλαδή στην ανάπτυξη της ικανότητας για αντίληψη της ομορφιάς, στην ωρίμανση της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης". Βλ. Γεώργιος Παπαντωνάκης, Κώδικες και αφηγηματικά προγράμματα σε κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999, σ

2 να κατηγοριοποιήσουμε αφηγηματικούς τύπους, που είτε να στηρίζονται διαχρονικά στο λαϊκό παραμύθι είτε να παραπέμπουν στο διήγημα, παραδοσιακό και νεοτερικό. Υιοθετούμε τα πορίσματα της έρευνας αυτής και προεκτείνουμε τη δική μας μελέτη σε περισσότερες συλλογές και κείμενα, καθώς υποθέτουμε ότι ένα μεγαλύτερο δείγμα θα μας βοηθήσει να διακρίνουμε περισσότερους αφηγηματικούς τύπους. Φυσικά ο επιστημονικός τρόπος πορείας δεν απαιτεί την εξαντλητική παρατήρηση όλων των κειμένων μικροαφήγησης, κάτι που είναι αδύνατο να πραγματωθεί στο έσχατο όριό του. Από έναν ικανό, αλλά και πάλι περιορισμένο αριθμό, επαληθεύουμε τη γενική μας υπόθεση συμπληρώνοντας ταυτόχρονα τα χρήσιμα συμπεράσματα της προγενέστερης εργασίας του κ. Καρακίτσιου. 2 Οι καθολικοί κανόνες άλλωστε στοιχειοθετούνται από τη λογική συνοχή της θεωρίας και όχι από την ποσότητα των παρατηρήσεων. 3 Μια ολοκληρωμένη ανάγνωση των κειμένων της εργασίας μας προϋποθέτει την αναζήτηση των αφηγηματικών τρόπων που μεταχειρίζεται ο συγγραφέας στη σύνθεση του υλικού του και τον προσδιορισμό των μεταξύ τους αρθρώσεων. Μέσα από την καταγραφή αυτή των εννοιών βάσης 4 στο υφολογικό επίπεδο η αφηγηματική γραφή αναδεικνύει την οργάνωση των προσωπικών ιδεολογικών αξιών του εκάστοτε δημιουργού και αποκαλύπτει το σημασιακό σύμπαν των κειμένων. Ο στόχος της έρευνας επέβαλλε ως βασικό εργαλείο της ανάγνωσης και ανάλυσης των κειμένων που μελετήθηκαν τη θεωρία της αφήγησης. 5 Το μοντέλο αυτό της προσέγγισης, δοκιμασμένο αποτελεσματικά στη λογοτεχνία για ενήλικες, μπορεί να 2 Βλ. Ανδρέας Καρακίτσιος, "Παιδική Μικροαφήγηση: τάσεις και εξελίξεις των αφηγηματικών τύπων", Η Λογοτεχνία σήμερα, όψεις, αναθεωρήσεις, προοπτικές, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα 29, 30 Νοεμβρίου 1 Δεκεμβρίου 2002, εκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2004, σ Βλ. Τσβέταν Τοντόροφ, Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία, μτφρ. Αριστέα Παρίση, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1991, σ Για τις έννοιες βάσης βλ. Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Αφηγηματολογία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2004, σ Η ελληνική και η διεθνή βιβλιογραφία για τη θεωρία της αφήγησης είναι τεράστια. Ενδεικτικά σημειώνουμε μερικές από τις πλέον χρήσιμες και βοηθητικές μελέτες στην προσέγγιση και κατανόησή της : Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Αφηγηματολογία, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2004 Δημήτρης Τζιόβας, Μετά την Αισθητική, εκδ. Γνώση, Αθήνα 1987 Roland Barthes, Littérature et réalité, éd.seuil, Paris 1982 Gérard Genette, Figures I, II, III, éd. Seuil, Paris 1966, 1969, 1972 Gérard Genette, Nouveau discourse du récit, éd. Seuil, Paris

3 εφαρμοστεί εξίσου αποδοτικά και στην παιδική λογοτεχνία, αποκαλύπτοντας τους κώδικες ανάγνωσης και τα αξιακά συστήματα σε κείμενα μικροαφήγησης με διαφορετική θεματολογία (ιστορικού - κοινωνικού περιεχομένου, επιστημονικής φαντασίας κτλ). Οι σημαντικότεροι σταθμοί στη μελέτη του αφηγηματικού λόγου και του αφηγηματικού είδους αναπτύσσονται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Από τη μια ο ρώσικος φορμαλισμός ( ), ο δομισμός, η σημειωτική της δεκαετίας του '60 και από την άλλη η ιστορική και κοινωνιολογική θεώρηση και η εξέλιξή της στα μεταπολεμικά χρόνια από τον Goldmann και τους αλτουσεριανούς οριοθετούν τον αφηγηματικό λόγο και στοιχειοθετούν την ιδιαιτερότητά του απέναντι σε άλλους τύπους λόγου. Ανάμεσα στις δύο διαφορετικές αυτές παραδόσεις ξεχωρίζουν οι απόψεις του Bakhtine που συνθέτει κοινωνιολογικά και σημειολογικά κριτήρια και μετέπειτα του Barthes ο οποίος προβληματίζεται πάνω σε ένα καθολικό μοντέλο αφηγηματικής ανάλυσης. Σταδιακά η σημειολογική και η κοινωνιολογική προσέγγιση συγκλίνουν, καθώς δέχονται αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις και διασταυρώνονται στις μεταδομικές τάσεις και στις σύγχρονες θεωρίες της κοινωνιοσημειωτικής. 6 Όπως είναι φυσικό η συγκρότηση της αφηγηματολογίας σε αυτόνομο επιστημονικό κλάδο της θεωρίας της λογοτεχνίας επιτεύχθηκε με τη συμβολή πολλών σχολών και ομάδων σε όλη τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα. Η ανάγνωση των κειμένων της παιδικής μικροαφήγησης στη δική μας έρευνα στηρίχθηκε κατά κύριο λόγο στη θεωρία του αφηγηματικού λόγου που συνθέτει με τα έργα του ο Γάλλος θεωρητικός Gérard Genette. Ο Genette επεξεργάζεται μια ολοκληρωμένη θεωρητικά και συστηματική μεθοδολογικά πρόταση για την αφηγηματική πράξη και τους τρόπους εκφοράς του αφηγηματικού λόγου. Η ανάγνωσή μας επιχειρεί την ανίχνευση των παρακάτω όρων οι οποίοι μας βοηθούν στη συνέχεια να προχωρήσουμε στην καταγραφή συγκεκριμένων αφηγηματικών τύπων στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης: Η διάκριση ανάμεσα στην ιστορία (historie) και στην αφήγηση (récit). Στην ιστορία παρακολουθούμε την τάξη, την ακολουθία και τη διάρθρωση των γεγονότων, όπως αυτά συνέβησαν στην πραγματικότητα, ενώ στην αφήγηση τη διάρθρωση των γεγονότων όπως τα παρακολουθούμε μέσα στο κείμενο. Η μορφοποίηση αυτή της πρώτης ύλης συνιστά την πλοκή του αφηγήματος, την αποκρυστάλλωση δηλαδή της δημιουργικής παρέμβασης του συγγραφέα, με 6 Βλ. Καψωμένος, ό.π., σ

4 την οποία οργανώνει σημειωτικά και σημασιοδοτεί τα περιεχόμενα της ιστορίας που αφηγείται. Η σχέση συγγραφέα και αφηγητή και πιο συγκεκριμένα η διαφορά ανάμεσα στον πραγματικό συγγραφέα του έργου και τη μέθοδο, αφηγητή, με την οποία μεταδίδει την ιστορία του στον αναγνώστη. Ο αφηγητής ορίζεται από τις λειτουργίες που επιτελεί στη μετάδοση αυτή (αφηγηματική, σκηνοθετικήοργανωτική, επικοινωνιακή, πιστοποιητική, παρεκβατική-σχολιαστική, ιδεολογική) και από τη σχέση του με τους άλλους παράγοντες της αφηγηματικής διαδικασίας (παρουσία : φανερός / καλυμμένος, συμμετοχή : ομοδιηγητικός / αυτοδιηγητικός / ετεροδιηγητικός, επίπεδο μυθιστορηματικότητας : εξωδιηγητικός / ενδοδιηγητικό). Η ταξινόμηση των προβλημάτων της αφηγηματικής τεχνικής σύμφωνα με τις τρεις βασικές κατηγορίες : του τρόπου / έγκλισης, της φωνής και του χρόνου. Με την έγκλιση ο Genette ορίζει τους πιθανούς τρόπους αναπαράστασης του θέματος μέσα από τις διάφορες φόρμες του ρήματος. Διακρίνει τρία επίπεδα που καλύπτουν όλη την κλίμακα από τη μίμηση ως τη διήγηση : α. το μιμούμενο ή ευθύ λόγο (ο αφηγητής προσποιείται ότι παραχωρεί τη θέση του στους ήρωές του) β. το διηγηματοποιημένο λόγο (λόγος που συμπυκνώνεται και εκφέρεται από τον ίδιο τον αφηγητή γ. το μετατιθέμενο ή έμμεσο πλάγιο λόγο (όπου ο λόγος του ήρωα ενσωματώνεται στο λόγο του αφηγητή χωρίς άμεση εξάρτηση από λεκτικό ή γνωστικό ρήμα). Στην προέκταση του πλάγιου λόγου βρίσκεται και ο ελεύθερος πλάγιος λόγος ("διφωνικός" λόγος ανάμεσα στο λόγο του αφηγητή και στο λόγο του ήρωα). Με τη φωνή του αφηγητή και την οπτική γωνία (ή προοπτική) ο Genette διακρίνει το ποιος λέει την αφήγηση από το ποιος βλέπει μέσα στην ιστορία. Εστίαση ονομάζει την περίπτωση που ο αφηγητής υιοθετεί την προοπτική ενός ενδοκειμενικού προσώπου (αφήγηση με μηδενική εστίαση - παντογνώστης αφηγητής, εσωτερική εστίαση - ο αφηγητής γνωρίζει ό,τι και ένας ήρωας, εξωτερική εστίαση - ο αφηγητής γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα του κειμένου). Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε την περίπτωση όπου ο αφηγητής - ήρωας που πρωταγωνιστεί και αφηγείται την ιστορία του κειμένου μέσα από τη δική του οπτική γωνία, αλλά επιτρέπει και την παρουσία ενός δεύτερου αφηγητή (συχνά είναι ο ίδιος με τον πρώτο) που βλέπει τα γεγονότα και τα 4

5 σχολιάζει με δύο πρόσωπα σε δύο διαφορετικές ηλικιακές φάσεις της ζωής του. 7 Αναλυτικότατα και διεξοδικά εξετάζει ο Genette τα προβλήματα του χρόνου (τάξη / χρονική σειρά, διάρκεια, συχνότητα) που αναπτύσσονται ανάμεσα στο χρόνο της ιστορίας (ΧΙ) και στο χρόνο της αφήγησης (ΧΑ). Η χρονική σειρά ανάμεσα στη διαδοχή των γεγονότων στην ιστορία και στην αφήγηση μπορεί να είναι ομαλή (γραμμική αφήγηση) ή όχι. Στις περιπτώσεις μη ομαλής χρονικής σειράς κάνουμε λόγο για αναχρονία (αρχή in medias res: η μη κοινή αρχή ιστορίας και αφήγησης, ανάληψη : αναδρομικές αναφορές σε γεγονότα που έγιναν σε προγενέστερη χρονική στιγμή, πρόληψη : η πρόωρη αφήγηση ή νύξη σε μελλοντικά γεγονότα). H διάρκεια μιας αναχρονίας ονομάζεται έκταση ενώ το χρονικό διάστημα μεταξύ της αναχρονίας και του σημείου της αφήγησης στο οποίο παρεμβάλλεται απόσταση. Η χρονική διάρκεια είναι η συνάρτηση ανάμεσα στη διάρκεια των γεγονότων στην ιστορία και τη διάρκειά τους στον υποκειμενικό χρόνο της ανάγνωσης καθορίζοντας την ταχύτητα και το ρυθμό της αφήγησης. Κάθε παραβίαση της εξίσωσης ΧΙ = ΧΑ, ισοχρονία, συνιστά μια ανισοχρονία. Η ισοχρονία χαρακτηρίζει τα διαλογικά μέρη ενός κειμένου (σκηνές), ενώ οι μορφές ανισοχρονίας είναι : οι ρυθμοί επιτάχυνσης (έλλειψη, περίληψη) και οι ρυθμοί επιβράδυνσης (παύση : προσωπογραφίες, περιγραφές κτλ, επιμήκυνση). Η χρονική συχνότητα δηλώνει την αναλογία στην εμφάνιση ενός γεγονότος στην ιστορία και στην παρουσίασή του μέσα στην αφήγηση και μπορεί να καταγραφεί με τέσσερις μορφές (μοναδική αφήγηση, πολυμοναδική, επαναληπτική και θαμιστική). Στην αναγνωστική μας προσέγγιση ιδιαίτερη βαρύτητα έχει η παρουσία και νοηματοδοτική επιρροή των τριών βασικών λειτουργιών που προσδιορίζουν τη σχέση των κειμένων της μικροαφήγησης με την πραγματικότητα και το συγγραφέα, της Μνήμης, της Παρατήρησης και της Φαντασίας. 8 Με την Παρατήρηση διαπιστώνουμε τις πολλαπλές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας και του ευρύτερου κοινωνικού του περιβάλλοντος από το συγγραφέα (ανθρώπους, φύση, κοινωνικά προβλήματα, 7 Το ταξίδι αυτό στο χρόνο, στο παρελθόν αποτελεί ουσιαστικά μια αναζήτηση του αφηγητή στο χώρο της παιδικής του ηλικίας. Ο χρόνος βέβαια έχει μετατοπίσει την οπτική γωνία του ενήλικου παρατηρητή. Βλ. Λίζυ Τσιριμώκου, Λογοτεχνία της πόλης, εκδ. Λωτός, Αθήνα 1988, σ Βλ. Παναγιώτης Μουλλάς, "Φαντασία, Παρατήρηση και Μνήμη", περ. Γράμματα και τέχνες, Αθήνα Ιούνης - Οκτώβρης 1997, τχ. 81, Σοκόλης, σ

6 ιδέες, στάσεις, απόψεις). Με τη Μνήμη την επιλεκτική καταγραφή γεγονότων και περιστατικών από το παρελθόν, ενώ με τη Φαντασία την υπέρβαση του χώρου, του χρόνου, αλλά προπαντός της ίδιας της πραγματικής διάστασης της ζωής. Αν όμως Μνήμη και Παρατήρηση δε δείχνουν να μας δημιουργούν σημαντικά προβλήματα στην κατανόησή τους και στην ανίχνευση της παρουσίας τους στα κείμενα, δε συμβαίνει το ίδιο και με τη Φαντασία, η οποία μάλιστα αποτελεί μείζον χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός από τους αφηγηματικούς τύπους στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης. Στη χρήση του φανταστικού εξυπονοείται μία ενσωμάτωση του αναγνώστη στον κειμενικό κόσμο των ηρώων, έτσι ώστε να έχει την ίδια με αυτούς αμφίβολη αντίληψη για τα όσα διαδραματίζονται και να προβληματίζεται ανάμεσα σε μια φυσική και μια υπερφυσική εξήγηση. 9 Συστατικό στοιχείο του φανταστικού είναι ο δισταγμός. Η ακλόνητη βεβαιότητα, αλλά και η πλήρης απιστία μας οδηγούν σε πραγματικές καταστάσεις και συνεπώς μακριά από το χώρο του φανταστικού. Πρέπει ακόμα να λάβουμε υπ' όψη μας κάποιες ακόμα καίριες επισημάνσεις για την κειμενική λειτουργία της Φαντασίας. Καταρχήν ότι τόσο οι αλληγορικές όσο και οι "ποιητικές" ερμηνείες του λογοτεχνικού έργου μας απομακρύνουν εξίσου από το χώρο του φανταστικού. Το ίδιο συμβαίνει και όταν βρισκόμαστε μπροστά σε παραληρήματα ηρώων που είναι όμως αποτέλεσμα ονειρικών καταστάσεων ή επήρειας ναρκωτικών ή αποκυήματα μια διαταραγμένης ψυχικής υγείας (τρέλας), με τις δύο τελευταίες περιπτώσεις να συναντιούνται πάντως σπάνια σε κείμενα παιδικής λογοτεχνίας. Το φανταστικό ασκεί μια ιδιαίτερη επίδραση πάνω στον αναγνώστη. Διατηρεί την αγωνία σε ψηλά επίπεδα και επιτρέπει ταυτόχρονα μια πυκνή οργάνωση της πλοκής. Πρέπει πάντα όμως να έχουμε στο μυαλό μας ότι ο κόσμος που περιγράφεται δεν έχει πραγματική υπόσταση έξω από το λόγο. Περιγραφή και περιγραφόμενο έχουν την ίδια φύση. 10 Διαπιστώσαμε ότι στα περισσότερα κείμενα παιδικής μικροαφήγησης η θεωρία του αφηγηματικού λόγου του Genette παραμένει πάρα πολύ βοηθητική, αρκεί ο ερευνητής να μη τη θεωρεί αναντικατάστατη, να την αντιμετωπίζει δημιουργικά και συνδυαστικά με στοιχεία από άλλες αφηγηματολογικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις, ώστε να αποφύγει τον κίνδυνο μιας στείρας εμμονής στην πιστοποίηση εφαρμογών της θεωρίας της λογοτεχνίας. Τελικά μέσα από την ανάδειξη των συσχετισμών με σημασιοδοτική αξία και των κωδίκων που διέπουν το παιδικό λογοτεχνικό κείμενο 9 Βλ. Τοντόροφ, ό.π., σ Βλ. Τοντόροφ, ό.π., σ

7 και τις οποιεσδήποτε αφηγηματικές του κατατάξεις, απώτερος στόχος παραμένει πάντοτε η προσπέλασή του, η αποκάλυψη των ελληνικών και πανανθρώπινων αξιών που ο δημιουργός του στοχεύει να μεταλαμπαδεύσει και τελικά η αισθητική του απόλαυση. Η κάθε μέθοδος άλλωστε προσφέρει στο μελετητή του λογοτεχνικού κειμένου ένα χρήσιμο εργαλείο για την ανάλυσή του και όχι το απολογιστικό συμπέρασμα της εργασίας του. Η πληρότητα της τυπολογίας της μιας μεθόδου εναπόκειται να αποδειχτεί μέσα στα επιστημονικά έργα στα οποία εφαρμόζεται και όχι να ολοκληρωθεί από τις προθέσεις του χρήστη, ο οποίος συχνά μεταποιεί στοιχεία της έρευνάς του μονάχα για να αποδείξει το ολοκληρωμένο της μεθόδου που μεταχειρίζεται. 11 Ανάλυση των κειμένων Μετά το 1974 έχουμε έχουν καταγραφεί στην ελληνική βιβλιογραφία ποικίλα αφηγηματικά μορφώματα στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης, 12 χωρίς όμως να έχουν προσδιοριστεί ακόμα με επάρκεια. Σημαντικά προβλήματα που καθιστούν δύσκολο ένα τέτοιο εγχείρημα είναι η μεγάλη σε αριθμό παραγωγή ανάλογων κειμένων και η ποικιλομορφία τους. Ο σκελετός των παιδικών μικροαφηγημάτων δεν έχει κατακτήσει σε πολλές περιπτώσεις την τελική του μορφή, ενώ και η Παιδική Λογοτεχνία αποτελεί αντικείμενο επισταμένης φιλολογικής μελέτης και έρευνας ουσιαστικά τα τελευταία είκοσι χρόνια, χωρίς να παραγνωρίζουμε φυσικά τις πρώτες σημαντικές μελέτες κατά τη δεκαετία του Στην ανάπτυξη του είδους σπουδαία είναι και η συμβολή των διάφορων λογοτεχνικών σωματείων με σημαντικότερη την προσφορά της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου. Ειδικά για τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά δε θα συνιστούσε υπερβολή αν υποστηρίζαμε την άποψη ότι ανέδειξε το είδος και το ενίσχυσε. Οι προκηρύξεις των διαγωνισμών στις οποίες προχώρησε καθόριζαν σε πολύ μεγάλο βαθμό το περιεχόμενο και τη μορφή των μικρών ιστοριών 11 Βλ. Μίμης Σουλιώτης, "Λόγος περί της μεθόδου", εφ. Το Βήμα, Βλ. Βασίλης Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1996, Δημήτριος Γιάκος, Ιστορία της ελληνικής παιδικής Λογοτεχνίας από τον ΙΘ' αιώνα ως σήμερα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1977, Χρήστος Σακελλαρίου, Ιστορία της παιδικής Λογοτεχνίας, εκδ. Δίπτυχο, Αθήνα 1982, Τασούλα Δ. Τσιλιμένη, Οι μικρές ιστορίες κατά την εικοσαετία , εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα Βλ. Τσιλιμένη, ό.π., σ

8 που υποβάλλονταν, ενώ οι αθλοθέτες εξασφάλιζαν ουσιαστικά την έκδοση των βραβευμένων βιβλίων. Οι διάφοροι όροι που έχουν καταχωρηθεί αναφορικά με τα συγκεκριμένα κείμενα όπως : παιδικό διήγημα, παιδική ιστορία, παραμυθητική ιστορία, έντεχνο παιδικό παραμύθι και πρόσφατα ποιητικό αφήγημα, αποδεικνύουν μια ωρολογιακή πλημμυρίδα που μοιραία προβληματίζει. Η ρευστότητα και η σημασιολογική αυτή αστάθεια, την οποία αναγκαστικά αποδεχόμαστε, διευρύνει τα όρια ανάμεσα στο παραμύθι, το διήγημα, το μικροαφήγημα και την ιστορία. Η χρησιμοποίηση των όρων αυτών δε συνιστά κάποια ολοκληρωμένη ειδολογική ταξινόμηση, αφού τα προσδιοριστικά στοιχεία αφορούν κριτήρια μορφής (μέγεθος) ή γενικά χαρακτηριστικά περιεχομένου (φανταστικό ή πραγματικό θέμα) και στηρίζεται γενικά στη λογική και τις αρχές που διέπουν τη λογοτεχνία των ενηλίκων. Όμως όσο αυξάνεται ο θεωρητικός προβληματισμός τόσο αποκαλύπτονται καινούργια πεδία επιστημονικής έρευνας. Στο χώρο της παιδικής μικροαφήγησης έχουν μέχρι σήμερα καταγραφεί με ακρίβεια δύο ξεχωριστά είδη με "ορατές και ουσιαστικές διαφορές μεταξύ τους". 14 Θα παραθέσουμε με συντομία τα ευδιάκριτα χαρακτηριστικά τους, τα οποία θα αριθμήσουμε, έτσι ώστε να μπορεί να γίνει η σχετική αντιστοίχηση με κάθε συλλογή κειμένων που μελετήσαμε. Α. Το λαϊκό παραμύθι, ο κλασικός τύπος της αφήγησης : 1. αφηγηματική πλαισίωση 2. τριτοπρόσωπη παντογνωστική αφήγηση 3. γραμμική ροή της αφήγησης 4. επαναλήψεις μοτίβων 5. εξωλογικά στοιχεία (νεράιδες, εξωτικά, υπερφυσικά όντα) 6. αποτύπωση της άλογης - μαγικής σκέψης του μικρού παιδιού 7. απουσία χώρου και χρόνου 8. μονολιθικοί ήρωες 9. περιγραφικά ονόματα ηρώων 10. αντίθεση καλού - κακού 11. ανθρωπομορφισμός - ανιμισμός 14 Βλ. Καρακίτσιος, ό.π., σ. 2. 8

9 12. απουσία μνήμης - αναπληρώνεται από φαντασία - λανθάνουσα / έμμεση παρουσία παρατήρησης 13. αίσιο και ευτυχές τέλος της ιστορίας / τριμερές σχήμα : ισορροπία - ανισορροπία - επαναφορά. Β. Το διήγημα, ο έντεχνος τύπος της αφήγησης, με επιρροές, βέβαια, από αυτόν του λαϊκού παραμυθιού, αλλά με διαφοροποιήσεις και προσθήκη καινούργιων στοιχείων : 1. προσδιορισμός χώρου και χώρου 2. εισροή λαογραφικών στοιχείων 3. αποτύπωση πραγματικών γεγονότων / καθημερινών στιγμιοτύπων 4. έντονη παρουσία της προσωπικής μνήμης - καθοδηγήτρια αρχή, της παρατήρησης και εν μέρει της φαντασίας 5. εισαγωγή νεότερων αφηγηματικών τεχνικών 6. αρχή της αφηγηματικής συντομίας 7. αυτονομία και διάρθρωση γεγονότων. Η έλλειψη συστηματικής ενασχόλησης με το είδος των κειμένων της παιδικής μικροαφήγησης αντανακλάται στην ελλιπή θεματική τους κατηγοριοποίηση σε ιστορίες με περιεχόμενο κοινωνικό, πραγματογνωστικό, ψυχαγωγικό, οικολογικό, περιπετειώδες, εορταστικό - θρησκευτικό και ταξιδιωτικό. 15 Συμπεράσματα Από την ανάγνωση του συνόλου των κειμένων που επιλέξαμε διαμορφώνονται τέσσερις ομάδες με διαπιστωμένη την ύπαρξη κοινών μορφικών και αφηγηματικών επιλογών, οι οποίες παραπέμπουν σε τέσσερις αντίστοιχα διακριτούς τύπους αφήγησης. Από την έρευνα προκύπτουν σημαντικές και ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Καταρχήν σε συλλογές των ίδιων συγγραφέων δεν καταγράφεται απόλυτη ομοιομορφία αφηγηματικών τύπων σε όλες τις ιστορίες. Παραμύθια συνυπάρχουν με νεοτερικά αφηγήματα και έντεχνα διηγήματα. Επίσης, η κατάταξη σε έναν τύπο ενός συγκεκριμένου αφηγήματος δε συνιστά αναγκαστικά ούτε την παρουσία όλων των χαρακτηριστικών του τύπου αυτού ούτε την απουσία ορισμένων στοιχείων ενός άλλου αφηγηματικού τύπου στο κείμενο. 15 Για μια πρώτη θεματική καταγραφή σε 232 ελληνικούς τίτλους και περισσότερους από 100 συγγραφείς, που καλύπτει όμως τις δεκαετίες του '70 και του '80 βλ. Τσιλιμένη, ό.π., σ

10 Α. Μια πρώτη ομάδα συγκροτείται με κείμενα στα οποία είτε αφθονούν είτε κυριαρχούν τα σημαντικότερα από τα χαρακτηριστικά του λαϊκού παραμυθιού. Η αφήγηση είναι σχεδόν πάντοτε τριτοπρόσωπη παντογνωστική με μηδενική οπτική γωνία, η εξέλιξη των γεγονότων ακολουθεί μια γραμμική ροή, ενώ η πλοκή είναι ιδιαίτερα χαλαρή ή και απουσιάζει. Οι ήρωες περιγράφονται επιφανειακά και συχνά έχουν ονόματα που προσδιορίζουν το χαρακτήρα τους ή αποκαλύπτουν ξεχωριστές ιδιότητες. Ο χώρος και ο χρόνος της δράσης είναι απροσδιόριστος όπου τα εξωλογικά στοιχεία επικρατούν. Οι περιπτώσεις ανθρωπομορφισμού και ανιμισμού αφθονούν. Η θεματολογία τους προκύπτει μέσα από την ενασχόληση με πατροπαράδοτα και βασικά προβλήματα της ανθρώπινης ζωής, αλλά όχι σύγχρονα και επίκαιρα π.χ. οικολογικές προτεραιότητες και τεχνολογικές δραστηριότητες. Αναγνώστου Κατερίνα, Με το ποδήλατο του ανέμου -7 Ανεζίκη Λεράκη, Ο δροσερός και οι φίλοι του - 1 παραμύθι με ζώα Αυτζής Μερκούριος, Ιστορίες που λαμπυρίζουν - 5 Βαλάση Ζωή, ; 3 Βασιλείου Ειρήνη, Όνειρα γλυκά - 3 Γαβριηλίδου Σοφία, Ιστορία πεςμασκιάλλη - 1, Ο τουμπαστέρης - 2 Γιαννόπουλος Νίκος, Ιστορίες στο πεζοδρόμιο - 1 Γρηγοριάδου - Σουρέλη Γαλάτεια, Χορεύοντας στο δάσος - 3 (2 με ζώα), Συντροφιά με τον άνεμο - 1 Δαμιανίδη Άννα, Παραμύθια για τα παιδιά της Αθήνας - 2 Δαμιανού Ελένη, Αγκαλίτσα - 1 Επαμεινώνδας Σπύρος, Μικρές ιστορίες και παραμύθια - 4 Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Η έμπνευσή μου είπε να σας πω...δέκα παραμύθια και μισό - 5 Κοκορέλη Αργυρώ, Η πόλη που δεν είχε όνομα - 1 Κοντολέων Μάνος, Ο χιονάνθρωπος που δεν ήθελε να λιώσει - 6, Ένα συρτάρι γεμάτο όνειρα - 8 Κρόκος Αστέριος, Η καλή σπηλιά και άλλα παραμύθια - 7 Κυρίτση - Τζιώτη Ιωάννα, Τα μαγικά μυστικά 3 Κωσταλλά Άννα, Σκόρπια παραθυρόφυλλα Κωστίδου Λένη / Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λότη, 5 κουκιά + 5 ρεβύθια = 10 παραμύθια - 3 Λαμπρινοπούλου Εμυ, Αγαπημένε χιονάνθρωπε -7 10

11 Λουκάς Αστέριος, Συντροφιά με τα παραμύθια - 10 Λυρατζή Μαρία, Η Σμαραγδένια και άλλα παραμύθια - 4, Νεράιδα δίχως παραμύθια -5 Μαξίμου Πηνελόπη, Το λαγουδάκι ο σκαλιστήρης και άλλες ιστορίες 10 Μιχαηλάκη-Αρφάρα Βάσω, Ο Δρακοπόταμος - 1 Μήττα Δήμητρα, Οι ιστορίες του Κυρ- Κούνελου Μπουλώτης Χρήστος, Η χελωνίτσα Καρέττα- Καρέττα και το παλιό Φολκσβαγκεν Μυράτ Γιάννα, Για πάντα μαζί - 1 με ζώα Παιονίδου Έλλη, Γυάλινες, ξύλινες, χάρτινες και άλλες ιστορίες - 10 Παμπούδη Παυλίνα, 15 1/2 κάπως περίεργα παραμύθια - 12 Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλα Λότη, Ιστορίες που ταξιδεύουν - 1, Εφτά κόκκινες κλωστές - 7, 5 κουκιά + 5 ρεβύθια = 10 παραμύθια - 3 Σαφιλίου Άννα, Το δάσος με τις μαϊμούδες - 5 Τριβιζάς Ευγένιος, Ο ταξιδιώτης και η μαργαρίτα - 8, Τα παραμύθια με τους αριθμούς-3, Παραμύθια από τη χώρα των χαμένων χαρταετών - 1 Τσιάλτα Ελένη, Ιστορίες τσέπης - 7 Τσιλιμένη Τασούλα, Ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης - 1 με ζώα, Ιστορίες του γυαλιού και του γιαλού - 2 Τσουκαλά Δανάη, Τα παραμύθια της Νεφέλης - 18 Φίλντιση Σοφία, Το Ρηνάκι - 1, Μικρές ιστορίες Β. Μια δεύτερη ομάδα κειμένων με κοινά χαρακτηριστικά παραπέμπει στη γραφή του διηγήματος. Στις ιστορίες αυτές η ατομική και η συλλογική μνήμη παίζουν καθοριστικό ρόλο. Αντίθετα η λειτουργία της φαντασίας ελαχιστοποιείται, καθώς τα στοιχεία της πραγματικότητας ανασυγκροτούνται συνήθως μέσα από το φίλτρο της παιδικής ματιάς. Συγκεκριμένα τοπωνύμια, ονόματα πόλεων, ανθρώπων, ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία βοηθούν στην "αυθεντικοποίηση" των αναφερόμενων γεγονότων υπηρετώντας το "τέχνασμα της αληθοφάνειας". 16 Ο χρόνος και ο τόπος είναι συγκεκριμένος ή εξυπονοείται φανερά (συνήθως η μεταπολεμική Αθήνα και η ελληνική επαρχία). Η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη με εσωτερική οπτική γωνία, ενώ 16 Βλ. Τσιριμώκου, ό. π., σ

12 σε ορισμένα κείμενα καταγράφεται διπλή προοπτική - στις περιπτώσεις που ο αφηγητής διηγείται τα παρελθοντικά γεγονότα ταυτόχρονα με τα μάτια του ήρωα παιδιού και του ενήλικα συγγραφέα. Ένα από τα χαρακτηριστικά αφηγηματικά στοιχεία του τύπου αυτού είναι τόσο οι πολλές μορφές ανισοχρονίας όσο και συχνές διαλογικές σκηνές. Στην κατηγορία αυτή τους συγγραφείς απασχολούν συνήθως θέματα της σύγχρονης αστικής ζωής. Πολύ συχνά συναντούμε αυτοβιογραφικές καταγραφές που αναπαριστούν λογοτεχνικά την εποχή και το κοινωνικό περιβάλλον του δημιουργού τους. Αυτζής Μερκούριος, Η μαμά πάει στο σχολείο, 1 ; Νεκτάριος, Θέλω μόνο να παίξω μαζί σου, 1 Βαλαβάνη Ελένη, Το μικρό, μικρούτσικο μωράκι, 1 Βασιλείου Ειρήνη, Όνειρα γλυκά, 1 Βενιζέλου Έλλη, ; 10 (Α) Γιαννόπουλος Νίκος, Ιστορίες στο πεζοδρόμιο - 2, Ιστορίες με τον άνεμο - 9 Γρέκου Γλυκερία, Ο Φοίβος και ο άλλος Φοίβος - 1 Γρηγοριάδου - Σουρέλη Γαλάτεια, Οι μάγοι της κασέτας - 1 Επαμεινώνδας Σπύρος, Μικρές ιστορίες και παραμύθια - 2 Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Η έμπνευσή μου είπε να σας πω...δέκα παραμύθια και μισό 3 Κοντολέων Μάνος, Γάντι σε ξύλινο χέρι Κωνσταντινίδης Ανδρέας, Αληθινές ιστορίες Μάρρα Ειρήνη, Η τριλογία του δίφραγκου - 10 Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λότη, Ιστορίες που ταξιδεύουν - 5 Σαφιλίου Άννα, Το δάσος με τις μαϊμούδες - 1 Σφήκας Γιώργος, Άνθρωποι και ζώα 14 Τότλης Σάκης, Εκεί ήμουν κι εγώ Τσιάλτα Ελένη, Ιστορίες τσέπης - 2 Τσιλιμένη Τασούλα, Το καραμελόδεντρο - 10 Φίλντιση Σοφία, Το Ρηνάκι - 7, Ασήμαντα - 14, Η καρδούλα - 10 (Α) Χατζηνικολάου Ντίνα, Η αγαπούλα του καλοκαιριου - 1 Χατζηχάννα Φιλίσα, Μικρές ιστορίες της Κατερίνας - 2 Γ. Από μία τρίτη, αρκετά μεγάλη ομάδα κειμένων, αναδεικνύεται ένας νέος τύπος αφήγησης, ο νεοτερικός, που παραπέμπει βέβαια στον αντίστοιχο του διηγήματος, 12

13 αλλά ενσωματώνει ορισμένα καινούργια και διακριτά στοιχεία. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα είναι η μείξη της πραγματικής με τη φανταστική διάσταση της δράσης των ηρώων, σε σημείο που ο αναγνώστης δυσκολεύεται να τις διακρίνει και τις συγχέει. Οι γνωστές στερεοτυπικές διαδικασίες παραγωγής νοημάτων υπονομεύονται. Η ανατροπή των "οικείων" και προβλεπόμενων συνθηκών είναι πολλές φορές το ζητούμενο για τους συγγραφείς. Στην κατηγορία αυτή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η αυτοαναφορικότητα. Τα κείμενα μας παρέχουν συχνά άμεσες αναφορές και πληροφορίες για τον τρόπο της συγγραφής τους, αλλά και για τους σκοπούς και τις επιδιώξεις των δημιουργών τους. Αυτζής Μερκούριος, Ιστορίες που λαμπυρίζουν - 2 Βαρελλά Αγγελική, Δράκε, δράκε είσ' εδώ; - 6 Γαβριηλίδου Σοφία, Ιστορία πεσμακιάλλη - 2, Ο Τουμπαστέρης - 2 Γιαννόπουλος Νίκος, Ιστορίες στο πεζοδρόμιο - 7, Ιστορίες με τον άνεμο - 1 Δαμιανίδη Άννα, Η ερωτευμένη κάμερα - 2, Παραμύθια για τα παιδιά της Αθήνας - 2 Επαμεινώνδας Σπύρος, Μικρές ιστορίες και παραμύθια - 4 Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Η έμπνευσή μου είπε να σας πω...δέκα παραμύθια και μισό - 3 Μαντέλου Ελένη, Φτού! Ξελευθερία - 2 Μπουλώτης Χρήστος, Ο κύριος αύριο-βράδυ 1 Επτά ιστοριούλες γιορτινές και παράξενες επτά, Τρεις ιστορίες για δύο πολιτείες και ένα χρυσό αβγό Παμπούδη Παυλίνα, 15 1/2 κάπως περίεργα παραμύθια - 1 Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λότη, Ιστορίες που ταξιδεύουν - 4 Σαφιλίου Άννα, Το δάσος με τις μαϊμούδες - 4 Τριβιζάς Ευγένιος, Ο ταξιδιώτης και η μαργαρίτα - 2, Παραμύθια ντορεμίθια - 2, Ιστορίες από το νησί των πυροτεχνημάτων - 2, Τσιάλτα Ελένη, Ιστορίες τσέπης - 1 Τσιλιμένη Τασούλα, Άγγελος στο φλυτζάνι - 1, Ιστορίες του γυαλιού και του γιαλού - 1 Δ. Τέλος, μέσα από την ανάγνωση συγκροτείται και μία τέταρτη μικρότερη ομάδα κειμένων στα οποία αδυνατούμε να ξεχωρίσουμε και να προκρίνουμε ως σημαντικότερα κάποια από τα χαρακτηριστικά στοιχεία των προηγούμενων κατηγοριών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αναφερόμαστε σε ένα μεικτό τύπο μικρού παιδικού αφηγήματος. 13

14 Βασιλείου Ειρήνη, Όνειρα γλυκά - 2 Δαμιανίδη Άννα, Η ερωτευμένη κάμερα - 1 Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Η έμπνευσή μου είπε να σας πω...δέκα παραμύθια και μισό - 1 Κωστίδου Λένη / Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λότη, 5 κουκιά + 5 ρεβύθια = 10 παραμύθια - 2 Λαμπρινοπούλου Έμυ, Αγαπημένε χιονάνθρωπε - 3 Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου Λότη, 5 κουκιά + 5 ρεβύθια = 10 παραμύθια - 2 Τσουκαλά Δανάη, Τα παραμύθια της νεφέλης