«Η διαμόρφωση του Δασικού Τοπίου ως αποτέλεσμα της Δασικής Διαχείρισης και Πολιτικής»

Transcript

1 ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ «Η διαμόρφωση του Δασικού Τοπίου ως αποτέλεσμα της Δασικής Διαχείρισης και Πολιτικής» Πτυχιακή εργασία του: Δουλακάκη Νικόλαου του Δημητρίου Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Χατζηφιλιππίδης Γρηγόριος Σέρρες, Μάιος 2013

2 ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΔΡΑΜΑΣ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΥ «Η διαμόρφωση του Δασικού Τοπίου ως αποτέλεσμα της Δασικής Διαχείρισης και Πολιτικής» Πτυχιακή εργασία του: Δουλακάκη Νικόλαου του Δημητρίου Α.Μ.: 519 Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Χατζηφιλιππίδης Γρηγόριος Σέρρες, Μάιος 2013

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Error! Bookmark not defined. 1.1 ΔΑΣΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ... Error! Bookmark not defined. 1.2 ΔΑΣΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΒΛΑΣΤΗΣΗ... Error! Bookmark not defined Γενικά... Error! Bookmark not defined Έκταση, κατανομή και περιγραφή των Φ.Χ.Ο. της Ελλάδας... Error! Bookmark not defined Ζώνες βλάστησης... Error! Bookmark not defined. 1.3 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΔΑΣΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ... Error! Bookmark not defined. 3 ΑΝΑΔΑΣΩΣΕΙΣ ΔΑΣΩΣΕΙΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Φ.Χ.Ο. ΔΑΣΟΚΟΜΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΟΡΕΙΝΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΔΑΣΙΚΗ ΟΔΟΠΟΙΙΑ ΔΑΣΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΤΑΠΑΤΗΣΕΙΣ ΕΚΧΕΡΣΩΣΕΙΣ ΘΗΡΑ ΛΑΘΡΟΫΛΟΤΟΜΙΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗ ΑΠΟ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΜΠΑΖΑ ΔΑΣΙΚΕΣ ΠΥΡΚΑΓΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΥΡΟΠΛΗΚΤΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΦΕΡΟΥΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΟΠΤΙΚΗ ΟΧΛΗΣΗ ΣΤΟ ΔΑΣΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ:... 54

4 Ευρετήριο πινάκων Πίνακας 1: Οργανικές θέσεις Δ.Υ. σύμφωνα με το ισχύον οργανόγραμμα, υπηρετούντες υπάλληλοι και κενές θέσεις..2 Πίνακας 2: Μορφές εδαφοπονίας στην Ελλάδα... 4 Πίνακας 3: Εκτελεσθέντα Έργα Αναδασώσεων (σε στρέμματα ανά έτος) από το 1941 μέχρι το Ευρετήριο εικόνων Εικόνα 1: Το κτήριο της Ειδικής Γραμματείας Δασών Κεντρικής Δ.Υ. στη Χαλκοκονδύλη 1 Εικόνα 2: Ο συνδυασμός της βλάστησης της Ευμεσογειακής ζώνης με τη θάλασσα δίνει εξαιρετικό αισθητικό αποτέλεσμα (Ολυμπιάδα Χαλκιδικής). 5 Εικόνα 3: Δάσος αείφυλλων πλατύφυλλων της υποζώνης Quercion ilicis στο Σταυρό Θεσσαλονίκης. Χαρακτηρίζεται από την πλούσια βιοποικιλότητα, σε λίγα τ.μ. διακρίνουμε 5 δασοπονικά είδη: κουμαριά, αριά, ερείκη, ασπάλαθο, λαδανιά 6 Εικόνα 4: Κι όμως δεν είμαστε στην Πίνδο αλλά στη νήσο Κω (όρος Δίκαιο 846μ.) φυσικό δάσος αειθαλούς κυπαρισσιού.7 Εικόνα 5: Κοιλάδα Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Σερρών Μενοίκιο Όρος (Υποζώνη Ostryo-Carpinion), φυσικό μεικτό δάσος Quercus coccifera, Carpinus orientalis, Fraxinus ornus, Phillyrea latifolia, φυτεμένα αειθαλή κυπαρίσσια και καλλιέργειες ελιάς τοπίο ιδιαίτερου αισθητικού κάλλους.8 Εικόνα 6: Στεγασμένο τοπίο στην επαρχιακή οδό Ολυμπιάδας-Αρναίας Χαλκιδικής (ύψος Αγ. Βαρβάρας) από δάσος Quercus frainetto.9 Εικόνα 7: Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας - κεφαλληνιακή ελάτη 10 Εικόνα 8: Μικτό δάσος οξιάς-δασικής πεύκης, Λαϊλιάς Σερρών 11 Εικόνες 9-10: Πίνδος μαύρη πεύκη 12 Εικόνα 11: Δασική πεύκη, Λαϊλιάς Σερρών..12 Εικόνα 12: Juniperus nana-pinus mugo, Όρβηλος Σερρών (2200μ.)..13 Εικόνα 13: Παγγαίο όρος, αλπικό λιβάδι.14 Εικόνα 14: Πικροδάφνες και μυρτιές σε ρεματιά, περιοχή Πλάκα νήσου Κω 14 Εικόνα 15: Κοιλάδα Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Σερρών, παραποτάμια βλάστηση με Platanus orientalis- Alnus glutinosa 15

5 Εικόνα 16: Διαφορά αβόσκητης και υπερβοσκημένης επιφάνειας όπου η χλόη μετά βίας ξεπερνάει τα 2εκ. ύψος ενώ δεν υπάρχει ούτε για δείγμα φυσική αναγέννηση ξυλώδους βλάστησης με αποτέλεσμα το έδαφος να είναι εκτεθειμένο στη διάβρωση και το τοπίο χαμηλής αισθητικής αξίας..17 Εικόνες 17, 18: Υλοτομίες πρίνου ναι μεν νόμιμες (βάσει της Δασικής Ρυθμιστικής Διάταξης Καυσοξύλευσης) αλλά οικολογικά και αισθητικά απαράδεκτες. 17 Εικόνα 19: Αισθητικό δάσος Καισαριανής, προήλθε μετά από μακροχρόνια προγράμματα δάσωσης στο λιβαδικό - φρυγανικό οικοσύστημα του Υμμητού..20 Εικόνα 20: Μία ανθισμένη κουτσουπιά και διάκενα με χλόη «σπάνε» τη μονοτονία του ελαιώνα και της αναδάσωσης θερμόβιων κωνοφόρων (αισθητικό δάσος Καισαριανής-Υμμητός).22 Εικόνες 21, 22, 23: Δορυφορικές εικόνες και φωτογραφία από αναδασώσεις Δασικής Πεύκης με αναβαθμίδες σε κορυφογραμμή στα όρη Βροντούς Σερρών (περιοχή Καπετανούδι) Εικόνες 24-25: Εξευγενιστικές υλοτομίες σε συστάδα πρεμνοφυούς οξυάς (πριν και μετά), Μικρόπολη Δράμας 26 Εικόνα 26: Δύο χρόνια μετά την αποψιλωτική υλοτομία, μεικτό δάσος πρίνουγαύρου-φράξου-δρυός στο Στρυμονικό Σερρών 27 Εικόνες 27, 28: Φωτογραφία και δορυφορική εικόνα από αποψιλωτική υλοτομία σε δάσος Quercus pubescens-carpinus orientalis-fraxinus ornus στο δασικό σύμπλεγμα Τριάδας-Ζευγολατιού Σερρών, η οπτική όχληση ξεπερνάει τα 30 χλμ. (η υλοτομία διακρίνεται από την πόλη των Σερρών) 27 Εικόνα 29: Σπερμοφυές δάσος οξιάς στο Λαϊλιά Σερρών, μία βδομάδα πριν τελείωσαν οι επιλογικές υλοτομίες στη συστάδα, δεν παρατηρούμε ουδεμία «πληγή» στο τοπίο (φώτο από τον βράχο της Κατίγκως)...28 Εικόνες 30-31: Κατασκευή λιθόδμητων φραγμάτων (από το αρχείο της Δασικής Υπηρεσίας)..30 Εικόνες 32-33: Σειρά καλαίσθητων πέτρινων φραγμάτων συγκρατούν τις φερτές ύλες σε χείμαρρους στις Π.Ε. Σερρών και Αχαΐας Εικόνες 34: Μικρό πέτρινο φράγμα βάρους σε χαράδρωση στο περιαστικό δάσος Σερρών 31 Εικόνες 35-36: Ελλείψει μαστόρων πέτρας και για λόγους περιορισμού του κόστους και αντοχής τα φράγματα κατασκευάζονται με οπλισμένο σκυρόδεμα που δυστυχώς δεν είναι προσαρμοσμένα στο φυσικό τοπίο 32

6 Εικόνα 37: Πλακοσκεπής οχετός με τοίχους αντιστήριξης και τοιχία κτισμένα με τοπικό ασβεστόλιθο Πάρνηθας..34 Εικόνες 38, 39: Δασικοί δρόμοι α) σε αλπικό λιβάδι με υπόβαθρο ασβεστόλιθο σε πλαγιά με μεγάλη κλίση (ότι χειρότερο για το τοπίο) και β) σε πυκνό πρινώνα 35 Εικόνα 40: Φαράγγι Ενιπέα Όλυμπος, πλημμυρίζει κάθε χρόνο από επισκέπτεςχρήστες δασικής αναψυχής 37 Εικόνα 41: Υδατοδεξαμενή επενδυμένη με πέτρα, έργο που συνδυάζει δασική αναψυχή (βρύση) και πυροπροστασία.38 Εικόνες 42-43: Ως εκ θαύματος φύτρωσαν πολυτελείς οικίες σε δασικές εκτάσεις παρόλο που και αν είναι ιδιωτικές απαγορεύεται να αλλάξουν χρήση γης (Ανάβυσσος & Πεντέλη Αττικής).41 Εικόνα 44: Προϊόντα λαθροϋλοτομίας (καυσόξυλα δρυός, γαύρου και αρκεύθου), το φορτίο θα επέφερε στον υλοτόμο πάνω από Εικόνα 45: Σκουπίδια και μπάζα από ασυνείδητους κατασκηνωτές σε παραθαλάσσιο πευκοδάσος στο Πευκοχώρι Χαλκιδικής.43 Εικόνα : Πριν και μετά το πέρασμα της «πύρινης λαίλαπας», ορεινή Αιγιαλεία..45 Εικόνα : Αιολικά πάρκα στη Στερεά Ελλάδα και την Νότια Εύβοια. 47 Εικόνες : Εγκατάσταση «φωτοβολταϊκού πάρκου» σε μερικώς δασοσκεπής έκταση στον Εμ. Παππά Σερρών. 48 Εικόνα 54: Άποψη βόρειων κλιτύων του Φαλακρού με τα άφθονα λατομεία μαρμάρου, φωτογραφία από την κορυφή Αγ. Παύλος Γρανίτη..50 Εικόνα 55: «Μαντρί» σε ώριμο-υψηλής αισθητικής αξίας δάσος χαλεπίου πεύκης στο Παλιούρι Χαλκιδικής, παρά το ότι η κατασκευή πλέον δεν χρησιμοποιείτε εξακολουθεί να «ασχημαίνει» το τοπίο..50

7

8

9

10

11

12

13

14 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΔΑΣΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ Κύριος φορέας για την προστασία, ανάπτυξη και διαχείριση των δηµοσίων Φυσικών Χερσαίων Οικοσυστημάτων (Φ.Χ.Ο.) της χώρας καθώς και τη δασοπολιτική και δασοτεχνική εποπτεία και επιτήρηση των µη δημοσίων δασών είναι η ασική Υπηρεσία (Δ.Υ.). Από το έτος 2009, η Δ.Υ. αποτελεί διοικητικό τομέα του Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Υ.ΠΕ.Κ.Α.) ενώ το έτος 2010 ιδρύθηκε η Ειδική Γραμματεία Δασών (ΦΕΚ 855 τ. Β 2010). Η Ειδική Γραμματεία Δασών (Κεντρική Δασική Υπηρεσία) απαρτίζεται από τη Γενική ιεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος (η οποία αποτελείται από 6 Διευθύνσεις) με κύριες αρμοδιότητες τη διαμόρφωση της δασικής πολιτικής, τη σύνταξη πολυετών προγραµµάτων δασικής ανάπτυξης, την παρακολούθηση της επιστημονικής και τεχνολογικής εξέλιξης στη διαχείριση των δασών, την οργάνωση της εκμετάλλευσης των δασών, την παρακολούθηση και ενίσχυση των ερευνητικών προγραµµάτων και την προώθηση της συνεργασίας της χώρας µε την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), τις τρίτες χώρες και τους ιεθνείς Οργανισµούς (Π.. 352/7-8-91). Με τη θέσπιση του Νόμου 3852/2010 οι περιφερειακές Δασικές Υπηρεσίες υπάγονται πλέον στις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις (παλαιότερα απευθείας στο Υπουργείο Γεωργίας- Κεντρική Δ.Υ. και έπειτα στις Περιφέρειες) και είναι τα όργανα εκτέλεσης και εφαρμογής των κατευθύνσεων και οδηγιών και γενικότερα της δασικής πολιτικής που σχεδιάζεται από την Κεντρική Δασική Υπηρεσία, αλλά και της εφαρμογής των τοπικών προγραμμάτων και µελετών. Σε κάθε μία από τις επτά (7) Αποκεντρωμένες Διοικήσεις υφίσταται η Γενική Δ/νση Δασών & Αγροτικών Υποθέσεων και η Διεύθυνση Συντονισμού & Επιθεώρησης Δασών. Εικόνα 1: Το κτήριο της Ειδικής Γραμματείας Δασών Κεντρικής Δ.Υ. στη Χαλκοκονδύλη Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 1

15 Σε επίπεδο Περιφερειακής Ενότητας (τέως Νομοί) έχουμε τριάντα μία (31) Διευθύνσεις Δασών με ογδόντα (80) Δασαρχεία και είκοσι τέσσερεις (24) Διευθύνσεις Δασών χωρίς Δασαρχείο (Νομοδασαρχεία). Ενώ λειτουργούν και τρεις (3) ανεξάρτητες ιευθύνσεις Αναδασώσεων: Αττικής, Κεντρικής Μακεδονίας (με έδρα τη Θεσσαλονίκη), Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης (με έδρα την Κομοτηνή). Με βάση το Ν 1845/1989, όπως συμπληρώθηκε με το Π.Δ. 242/1993 (ΔΑ.ΣΩ.) οι προβλεπόμενες οργανικές θέσεις για τις τρεις κατηγορίες των δασικών υπαλλήλων και οδηγών καθώς και των υπηρετούντων στη Δ.Υ. το έτος 2008 έχουν ως εξής: (βλέπε πίνακα 1) Α/Α ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΟΡΓΑΝΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΥΠΗΡΕΤΟΥΝΤΕΣ * ΚΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΠΟΣΟΣΤΟ ΚΕΝΩΝ Θ. 1. ΠΕ ΔΑΣΟΛΟΓΩΝ ,60% 2. ΤΕ ΔΑΣΟΠΟΝΩΝ ,59% 3. ΔΕ ΔΑΣΟΦΥΛΑΚΩΝ ,39% 4. ΔΕ ΤΕΧΝ.-ΟΔΗΓΩΝ ,07% Πίνακας 1.: Οργανικές θέσεις Δ.Υ. σύμφωνα με το ισχύον οργανόγραμμα, υπηρετούντες υπάλληλοι και κενές θέσεις (Επεξεργασία-επιμέλεια στοιχείων: Δουλακάκης Νίκος, 2010) Από την ίδρυσή της η Δασική Υπηρεσία το 1836 (Κοντός Π. 1929, Γρίσπος Π. 1973) αντιτάχθηκε σε κάθε προσπάθεια ποιοτικής και ποσοτικής υποβάθμισης των ελληνικών Φυσικών Χερσαίων Οικοσυστημάτων (Φ.Χ.Ο.), ενώ η διαχείριση των δασών γίνεται πάντα σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας των καρπώσεων με απώτερο μακροχρόνιο στόχο τη διατήρηση αλλά παράλληλα και βελτίωση των δασικών οικοσυστημάτων. Επίσης, τις περιόδους όπου υπήρχε χρηματοδότηση και πολιτική βούληση, «έλαβαν χώρα» μεγάλα δασοτεχνικά έργα όπως: α) αναδασώσεις για τη δημιουργία προστατευτικών, παραγωγικών και αισθητικών (κυρίως σε περιαστικές και παραθαλάσσιες περιοχές) δασών, β) διάνοιξη δασικού οδικού δικτύου με σκοπό τη σύνδεση παραδασόβιων οικισμών, την ευκολότερη και οικονομικότερη διαχείριση-ανάπτυξη και προστασία των δασικών οικοσυστημάτων, γ) διευθέτηση ορεινών λεκανών απορροής για περιορισμό των πλημμυρικών φαινομένων και της διάβρωσης και δ) έργα δασικής αναψυχής * Από το 2008 και έπειτα, και κυρίως τα χρόνια μετά την ένταξη της χώρας μας στο «μνημόνιο» με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, παρατηρούμε μεγάλο «κύμα» αποχωρήσεων υπηρετούντων υπαλλήλων από την Υπηρεσία άμεσα με την συμπλήρωση των προϋποθέσεων για συνταξιοδότηση λόγω αβεβαιότητας για το μέλλον αλλά και με το μέτρο της «εφεδρείας». Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 2

16 1.2 ΔΑΣΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΒΛΑΣΤΗΣΗ Γενικά "Τοπίο" σημαίνει μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, του οποίου ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων παραγόντων. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου που υπεγράφη στη Φλωρεντία στις 20 Οκτωβρίου 2000, η οποία κυρώθηκε και τέθηκε σε ισχύ στην Ελλάδα με το Νόμο 3827/2010 (ΦΕΚ-30/Α/ ): Το δασικό τοπίο είναι συνισταμένη τόσο των φυσικών παραγόντων όπως είναι η βλάστηση, τα ζώα, τα νερά και το τοπογραφικό ανάγλυφο αλλά και της επέμβασης του ανθρώπου κατά την μακρόχρονη παρουσία του στη γη, με τις διάφορες κατασκευές και τις χρήσεις γης (ASLA 1978). Τα παραδοσιακά ελληνικά τοπία στις λοφώδεις, ημιορεινές και ορεινές περιοχές χαρακτηρίζονται από ένα μωσαϊκό χρήσεων γης. Τα τοπία αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί εξαντλητικά από τον αγροτικό πληθυσμό καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας με ένα πολυσύνθετο τρόπο, με συχνές αλλαγές στη χρήση γης ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές απαιτήσεις. Επομένως, η διάκριση δασών και άλλων τύπων Φ.Χ.Ο. είναι συχνά ασαφής. Οι μεταβατικοί σχηματισμοί πυκνών δασών, θαμνότοπων και λιβαδιών είναι συχνοί. Για παράδειγμα, ένα λιβαδικό οικοσύστημα χωρίς την πίεση της βόσκησης σε μικρό χρονικό διάστημα μπορεί να μετατραπεί σε ψηλό δάσος όπως έγινε σε αρκετά τμήματα του Φ.Χ.Ο. της Ελατιάς Δράμας. Αντιθέτως ένα δάσος θερμόβιων κωνοφόρων με δύο συνεχόμενες πυρκαγιές εντός δεκαπενταετίας μετατρέπεται σε θαμνώνα (αν υπήρχε θαμνώδης υπόροφος πριν τη φωτιά στο δάσος) ή σε λιβάδι. Αισθητική εντύπωση στον επισκέπτη θεατή είναι δυνατό να προκαλέσει είτε ένα μόνο στοιχείο του τοπίου είτε η συνολική σύνθεση των στοιχείων του τοπίου (Ελευθεριάδης Ν., 2003). Αυτή η συνολική σύνθεση δημιουργείται από το συνδυασμό οπτικών στοιχείων, όπως είναι η γη με την τοπογραφική διαμόρφωση, η βλάστηση, τα ζώα, τα νερά και τις διάφορες κατασκευές που εντυπωσιάζουν με τα βασικά τους στοιχεία που είναι: η μορφή, η γραμμή, το χρώμα και η υφή. Ο βασικότερος παράγοντας του δασικού τοπίου είναι η βλάστηση (Λιάκος, 1977). Αυτό είναι πολύ σημαντικό για τον δασοτεχνικό και τον αρχιτέκτονα τοπίου, ο Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 3

17 οποίος μπορεί να επέμβει και να επηρεάζει αποφασιστικά την αισθητική αξία του τοπίου Έκταση, κατανομή και περιγραφή των Φ.Χ.Ο. της Ελλάδας Η κατανομή των μορφών εδαφοπονίας του ελληνικού χώρου σύμφωνα με στοιχεία της Δασικής Υπηρεσίας και της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (ΕΣΥΕ) έχει ως ακολούθως: Μορφές εδαφοπονίας Έκταση στρέμ. % 1. Δάση ,0 2. Μερικώς Δασοσκεπείς εκτάσεις ,6 3. Φρυγανότοποι ,1 4. Αλπικές εκτάσεις ,3 5. Χορτολίβαδα ,3 6. Έλη Λίμνες Ποταμοί ,1 7. Άγονα ,6 8. Γεωργικές Καλλιέργειες ,0 Σύνολο χώρας ,0 Πίνακας 2: Μορφές εδαφοπονίας στην Ελλάδα Σύμφωνα με νέες εκτιμήσεις του WWF τα δάση καλύπτουν το 1/4 (25%) της ελληνικής επιφάνειας. Τα δάση αυξήθηκαν εξαιτίας κυρίως της μείωσης του πληθυσμού της υπαίθρου και της εγκατάλειψης των ορεινών αγρών με αποτέλεσμα να μειωθεί η ανθρωπογενής πίεση στα οικοσυστήματα (βοσκή, υλοτομίες κλπ.) και να δασωθούν αγροί και χορτολιβαδικές εκτάσεις. Βέβαια κάποια δασικά οικοσυστήματα έχουν υποβαθμιστεί ποιοτικά εξαιτίας της επανάληψης δασικών πυρκαγιών σε μικρό χρονικό διάστημα ή σε ορεινά που μετά την πυρκαγιά δεν υπάρχει δυνατότητα φυσικής αναγέννησης λόγω δασοπονικού είδους (όπως Πεντέλη, 1 * Αποτελούν τα Φυσικά Χερσαία Οικοσυστήματα (Φ.Χ.Ο.) με συνολική έκταση στρέμματα και ποσοστό κάλυψης 67,9% της Ελληνικής επιφάνειας όπου αρμόδια για την προστασία, διαχείριση και ανάπτυξή τους είναι η Δασική Υπηρεσία (Δ.Υ.) (εκτός από τα πεδινά χορτολίβαδα-βοσκότοπους όπου αρμόδια είναι η τοπική Διεύθυνση Αγροτικής Ανάπτυξης). Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 4

18 Πάρνωνας, Πάρνηθα κ.α.) όπου αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα αποκατάστασης μέρος της έκτασής τους με τη διάβρωση θα μεταβεί στην κατηγορία των άγονων. Επίσης, ο καταστροφικός συνδυασμός υπερβόσκησης και δασικών πυρκαγιών ο οποίος εντείνει σημαντικά το φαινόμενο της διάβρωσης των ορεινών δασικών εδαφών θα επιφέρει μακροχρόνια την ερημοποίηση-βραχοποίηση αρκετών εκτάσεων που θα καταστούν άγονες (κατάσταση δυστυχώς μη αναστρέψιμη, η διαδικασία δημιουργίας νέων εδαφών από την αποσάθρωση του μητρικού πετρώματος πολύ αργή ) Ζώνες βλάστησης Ο Ντάφης (1973) στην "Ταξινόμηση της Δασικής Βλαστήσεως της Ελλάδος" βασιζόμενος κυρίως στο σύστημα του Braun-Blanquet και ακολουθώντας βασικά τη διάρθρωση της βλαστήσεως της ΝΑ Ευρώπης του Horvat (1962) και των Horvat et al. (1974), με μικρές μόνο αποκλίσεις, διακρίνει τις ακόλουθες ζώνες βλάστησης (Ντάφης Σπ., 1986): Α. Ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia ilicis) (παραλιακή, λοφώδης και υποορεινή περιοχή). H ζώνη αυτή, γνωστή και ως ζώνη των αείφυλλων-πλατύφυλλων, εμφανίζεται σε μια περισσότερο ή λιγότερο συνεχή λωρίδα κατά μήκος των ακτών της δυτικής, νοτιοανατολικής και ανατολικής Ελλάδας, στα νησιά του Ιονίου και Αιγαίου πελάγους, στις ανατολικές ακτές της Χαλκιδικής και στο νότιο τμήμα της καθώς και στις ακτές της Μακεδονίας και Θράκης. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 5

19 Εικόνα 2: Ο συνδυασμός της βλάστησης της Ευμεσογειακής ζώνης με τη θάλασσα δίνει εξαιρετικό αισθητικό αποτέλεσμα (Ολυμπιάδα Χαλκιδικής) Η μεσογειακή αυτή ζώνη βλάστησης υποδιαιρείται σε δύο οικολογικά, χλωριδικά και φυσιογνωμικά καλά διακρινόμενες υποζώνες: στην Oleo-Ceratonion υποζώνη της ελιάς και της χαρουπιάς, η οποία καταλαμβάνει την ξηρότερη ΝΑ και Α Ελλάδα μέχρι το Πήλιο, τα νησιά του Ν Αιγαίου, τις χαμηλότερες θέσεις των χερσονήσων της Χαλκιδικής και του νότιου τμήματός της, καθώς και μέρος των νησιών του Ιονίου, και στην Quercion ilicis υποζώνη της αριάς, η οποία καταλαμβάνει τις υγρότερες ακτές της Δ Ελλάδας, τις ανατολικές παρυφές του Πηλίου, της Όσσας και του Ολύμπου, τη λοφώδη περιοχή της Ν Χαλκιδικής και τα υψηλότερα τμήματα των χερσονήσων της, την Α Χαλκιδική από το Στρατώνι μέχρι το Σταυρό, τη χαμηλότερη περιοχή του Αγίου Όρους και τις ακτές της Α Μακεδονίας και Δ Θράκης, ενώ εμφανίζεται και στις υγρότερες θέσεις των νησιών του Β Αιγαίου. Εικόνα 3: Δάσος αείφυλλων πλατύφυλλων της υποζώνης Quercion ilicis στο Σταυρό Θεσσαλονίκης. Χαρακτηρίζεται από την πλούσια βιοποικιλότητα, σε λίγα τ.μ. διακρίνουμε 5 δασοπονικά είδη: κουμαριά, αριά, ερείκη, ασπάλαθο, λαδανιά Κάθε υποζώνη αναλύεται με τη σειρά της σε περισσότερους αυξητικούς χώρουςφυτοκοινωνικές ενώσεις (Associations) όπως τα Oleo-lentiscetum, Oleo-ceratonietum στο Oleo-ceratonion και τα Adrachno-Quercetum ilicis, Oruo-Quercetum ilicis, Lauro-Quercetum ilicis κ.λπ. στο Quercion ilicis. Στη ζώνη των αείφυλλωνπλατύφυλλων ανήκουν επίσης τα θερμόβια κωνοφόρα της χαλεπίου και τραχείας Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 6

20 πεύκης, της κουκουναριάς καθώς και του οριζοντιόκλαδου αειθαλούς κυπαρίσσου (στην Κρήτη και τα Δωδεκάνησα). Εικόνα 4: Κι όμως δεν είμαστε στην Πίνδο αλλά στη νήσο Κω (όρος Δίκαιο 846μ.) φυσικό δάσος αειθαλούς κυπαρισσιού Κύρια είδη: Olea europaea, Ceratonia siliqua, Pistacia lentiscus, Quercus ilex, Arbutus unedo, Arbutus adrachne, Fraxinus ornus, Erica sp., Phillyrea sp., Pinus halepensis, Pinus brutia κ.α.. Β. Παραμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia pubescentis) (λοφώδης, υποορεινή). Όσο ανέρχεται κανείς στα όρη ή εισχωρεί στο εσωτερικό της χώρας, εγκαταλείπει βαθμιαία τη μεσογειακή βλάστηση και συναντά είτε μία ιδιόρρυθμη μεταβατική ζώνη, η οποία μοιάζει φυσιογνωμικά με εκείνη των αείφυλλων - πλατύφυλλων διαφέρει όμως από την τελευταία τόσο οικολογικά όσο και χλωριδικά, είτε τη ζώνη των ξηρόφυλλων φυλλοβόλων πλατύφυλλων και κυρίως των δρυοδασών. Το κλίμα εδώ γίνεται βαθμιαία ηπειρωτικότερο, οι χειμώνες δριμύτεροι, οι βροχοπτώσεις αυξάνουν, η ξηρή περίοδος όμως παραμένει σαφώς καθορισμένη αν και χρονικά περιορισμένη. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα οι θερμοκρασίες πέφτουν κάτω από το 0ο C και οι χιονοπτώσεις διαρκούν από μερικές εβδομάδες μέχρι πάνω από δύο μήνες. Και αυτή η ζώνη διαιρείται σε δύο ή και τρεις φυσιογνωμικά, οικολογικά και χλωριδικά διακρινόμενες υποζώνες: στο Ostryo-Carpinion και το Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 7

21 Quercion confertae (frainetto)-cerris. Για τη N Ελλάδα (Κρήτη-Πελοπόννησο- Στερεά Ελλάδα μέχρι και Λαμία) ίσως είναι σκόπιμη η διάκριση και σε μια τρίτη υποζώνη, αυτήν του Quercion cocciferae. α) Υποζώνη Ostryo-Carpinion (υπομεσογειακή). Η διάκριση μεταξύ της μεσογειακής και της υπομεσογειακής ζώνης βλάστησης στην Κ και Β Ελλάδα είναι αρκετά σαφής και εύκολη. Στη Ν όμως Ελλάδα και στην Κρήτη τα όρια είναι ασαφή επειδή η Quercus coccifera εμφανίζεται και στο Oleo-Ceratonion δημιουργώντας έτσι έναν ξεχωριστό αυξητικό χώρο (ένωση) του Cocciferetum mixtum. Εδώ εμφανίζεται μια σειρά ενώσεων (αυξητικών χώρων) όπως το Cocciferetum, το Cocciferocarpinetum και το Carpinetum orientalis (Sibljak). Εικόνα 5: Κοιλάδα Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Σερρών Μενοίκιο Όρος (Υποζώνη Ostryo- Carpinion), φυσικό μεικτό δάσος Quercus coccifera, Carpinus orientalis, Fraxinus ornus, Phillyrea latifolia, φυτεμένα αειθαλή κυπαρίσσια και καλλιέργειες ελιάς τοπίο ιδιαίτερου αισθητικού κάλλους β) Υποζώνη ξηρόφυλων φυλλοβόλων δασών (υποορεινή περιοχή) (Quercion frainetto-cerris). Καθώς αυξάνει το υπερθαλάσσιο ύψος, συναντάται μια ζώνη ιδιόμορφων δασών φυλλοβόλων πλατύφυλλων, η οποία υπάγεται στη συνένωση (υποζώνη) του Quercion frainetto-cerris. Κυρίαρχα είδη: Ostrya carpinifolia, Carpinus orientalis, Fraxinus ornus, Quercus conferta, Quercus pubescens, Quercus cerris, Quercu sessiliflora, Castanea sativa, κ.α. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 8

22 Εικόνα 6: Στεγασμένο τοπίο στην επαρχιακή οδό Ολυμπιάδας-Αρναίας Χαλκιδικής (ύψος Αγ. Βαρβάρας) από δάσος Quercus frainetto Γ. Ζώνη δασών οξυάς-ελάτης και ορεινών παραμεσογειακών κωνοφόρων (Fagetalia) (ορεινή-υπαλπική). Όσο αυξάνει το υψόμετρο το κλίμα γίνεται ηπειρωτικό Μεσογειακό, προσεγγίζοντας αυτό της κεντρικής Ευρώπης. Οι χειμώνες είναι δριμύτεροι, τα καλοκαίρια δροσερότερα, οι βροχοπτώσεις αυξάνουν και κατανέμονται πιο ομοιόμορφα στη διάρκεια του έτους, τα χιόνια διαρκούν αρκετούς μήνες και η ξηρή περίοδος, αν και δεν απουσιάζει εντελώς, περιορίζεται στον έναν με ενάμιση μήνα. Μετά τη ζώνη των παραμεσόγειων φυλλοβόλων πλατύφυλλων Quercetalia pubescentis-petraeae (dalechampii) εμφανίζεται, στη μεν Ν Ελλάδα μέχρι τον Παρνασσό η ζώνη των παραμεσόγειων ορεινών κωνοφόρων (Abies cephalonica και Pinus nigra ssp. pallasiana), στη δε Κ και Β Ελλάδα η υποζώνη των δασών της υβριδογενούς ελάτης, της μαύρης πεύκης, των μεικτών δασών ελάτης-οξυάς και των δασών της οξυάς, τα οποία εκτείνονται ως τα ανθρωπογενή δασοόρια ( m). Και η ζώνη αυτή διαιρείται σε δύο ή και πιθανόν τρεις υποζώνες, με σαφή οικολογική, φυσιογνωμική και χλωριδική διάκριση: στην υποζώνη του Abietion cephalonicae, αυτήν του Fagion moesiacae ή Fagion hellenicum και πιθανόν θα πρέπει να προστεθεί και μια εδαφικά εξαρτώμενη υποζώνη του Pinion nigrae, σε δολομιτικά και οφιολιθικά πετρώματα. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 9

23 Εικόνα 7: Εθνικός Δρυμός Πάρνηθας - κεφαλληνιακή ελάτη Στην πρώτη υποζώνη κυριαρχεί η κεφαλληνιακή ελάτη, η οποία αποτελεί πολυτιμότατο δασοπονικό είδος για την Ελλάδα. Η ένταξη των δασών της κεφαλληνιακής ελάτης στη Fagetalia γίνεται με επιφύλαξη και πιθανόν πρέπει να αναθεωρηθεί. Η κεφαλληνιακή ελάτη κατέρχεται συχνά στην περιοχή της Quercetalia pubescentis-petraeae (dalechampii), ακόμη και στην ανώτερη περιοχή της Quercetalia ilicis και πολλά δάση της έχουν καταλάβει τη θέση παλαιότερων δρυοδασών. Στην υποβλάστηση επίσης κυριαρχούν είδη της Quercetalia pubescentis ενώ τα είδη της Fagetalia εμφανίζονται σπανιότερα και στους καλύτερους τόπους. Και εδώ μπορούν να διακριθούν περισσότερες φυτοκοινωνικές ενώσεις (αυξητικοί χώροι). Η υποζώνη του Fagion moesiacae ή κατ' άλλους Fagion hellenicum μπορεί να διαιρεθεί και διαιρείται σε περισσότερους αυξητικούς χώρους, όπως το Fagetum moesiacum, το Abietum borisii regis και το Abieti-Fagetum moesiacae. Τα δάση της οξυάς δεν εμφανίζονται σε συνεχή ζώνη όπως στη Μεσοευρώπη ή την πρώην Γιουγκοσλαβία, αλλά κατά νησίδες σε Β, ΒΑ και ΒΔ εκθέσεις και σχεδόν αποκλειστικά σε πυριτικά πετρώματα. Το Fagetum moesiacae το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει ξεχωριστή υποζώνη (Fagion hellenicum), διαιρείται σε περισσότερους αυξητικούς χώρους (φυτοκοινωνικές ενώσεις) όπως τους: Luzulo-Fagetum, Galio odorati-fagetum, Taxo-Fagetum, Fagetum nudum, Aceri-Fagetum κ.λπ. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 10

24 Εικόνα 8: Μικτό δάσος οξιάς-δασικής πεύκης, Λαϊλιάς Σερρών Τα δάση της υβριδογενούς ελάτης (Abietum borisii regis) εμφανίζονται κυρίως στην Κ. Πίνδο και εντάσσονται στη Fagetalia και Fagion moesiacae, με τις οποίες παρουσιάζουν μεγάλη χλωριδική συγγένεια. Και εδώ μπορούν να διακριθούν περισσότεροι επιμέρους αυξητικοί χώροι. Σε ενδιάμεσες περιοχές, όπου μειώνεται η ανταγωνιστική ικανότητα της οξυάς, εμφανίζονται μεικτά δάση οξυάς και υβριδογενούς ελάτης (Abieti-Fagetum ή Fagetum moesiacae-abietosum). Ξεχωριστή θέση, όπως αναφέρθηκε ήδη, καταλαμβάνουν τα δάση της μαύρης πεύκης, τα οποία εμφανίζονται ως επί το πλείστον στον ίδιο γεωγραφικό χώρο εξάπλωσης της οξυάς και της ελάτης, αλλά σε οφιολιθικά κυρίως ή δολομιτικά πετρώματα, όπου δημιουργούν διαρκείς, εδαφικά εξαρτώμενες φυτοκοινωνίες. Η μαύρη πεύκη, καθώς και η υβριδογενής ελάτη, εμφανίζονται επίσης και στο χώρο της Quercetalia pubescentis-dalechampii. Οι φυτοκοινωνίες της μαύρης πεύκης εμφανίζουν μικρή, μόνο χλωριδική, συγγένεια με εκείνες της ελάτης και ακόμη μικρότερη με εκείνες της οξυάς. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 11

25 Εικόνες 9-10: Πίνδος μαύρη πεύκη Κύρια είδη: Abies cephalonica, Pinus nigra, Fagus sylvatica, Pinus sylvestris, A.cephalonica x A.αlba κ.α.. Δ. Ζώνη ψυχρόβιων κωνοφόρων (Vaccinio-Piceetalia) (ορεινή υπαλπική). Η ζώνη αυτή εμφανίζεται μόνο στη Β Ελλάδα και στα υψηλότερα όρη της (Όλυμπος, Β Πίνδος, Πιέρια, Όρβηλος, Ροδόπη, ορεινό τόξο Αριδαίας) και αποτελείται κυρίως από δασολείψανα. Το κλίμα εδώ είναι καθαρά ηπειρωτικό με δριμείς χειμώνες, κανονική κατανομή βροχοπτώσεων, έλλειψη ξηρής περιόδου και μεγάλης διάρκειας χιονοκάλυψη. Και εδώ διακρίνονται δύο υποζώνες: αυτή του Pinion heldreichii που εμφανίζεται κυρίως σε δολομιτικά-ασβεστολιθικά και οφιολιθικά πετρώματα στον Όλυμπο, στη Β Πίνδο και στον Όρβηλο και αυτή του Vaccinio-Piceion, η οποία εμφανίζεται κυρίως σε πυριτικά πετρώματα. Εικόνα 11: Δασική πεύκη, Λαϊλιάς Σερρών Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 12

26 Στην υποζώνη αυτή, υπάγονται τα δάση δασικής πεύκης των Πιερίων, Ροδόπης Βόρα και Λαϊλιά, τα δάση ερυθρελάτης της Ροδόπης, τα δάση σημύδας της Ροδόπης και του ορεινού τόξου της Αριδαίας καθώς και τα δάση βαλκανικής πενταβέλονης πεύκης (Pinus peuce). Kαι εδώ υπάρχουν ακόμη ελλείψεις στη φυτοκοινωνική έρευνα. Κυρίαρχα είδη: Pinus heldreihii, Picea excelsa, Pinus sylvestris, Pinus peuce κ.α. Ε. Εξωδασική ζώνη υψηλών ορέων (Astragalo-Acantholimonetalia). Πάνω από τα δασοόρια, τα οποία στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ανθρωπογενή, εμφανίζεται θαμνώδης και ποώδης βλάστηση, η οποία έχει υποβαθμιστεί από την υπερβόσκηση νομαδικών κοπαδιών. Οι εκτάσεις αυτές χρησιμοποιούνται από αιώνες ως θερινοί βοσκότοποι για τη νομαδική κτηνοτροφία. Και εδώ μπορούν να διακριθούν τρεις υποζώνες: το Astragalo-Daphnion, που εμφανίζεται στα ασβεστολιθικά όρη της Ν και Κ Ελλάδας και απαρτίζεται από τον ακανθοφόρο ημίθαμνο Astragalus gr. tragacantha και τα Berberis cretica, Daphne oleoides, Stipa pennata, Festuca sp., κ.λπ., το Junipero-Daphnion, το οποίο εμφανίζεται στα όρη της Β Ελλάδας και απαρτίζεται από τα Juniperus communis ssp hemisphaerica, Daphne oleoides, Festuca sp. κ.λπ. και τέλος, η καθαρά αλπική ζώνη στις κορυφές των υψηλότερων ορέων της Β Ελλάδας (Ολύμπου, Τύρφης, Σμόλικα, Βόρα, Φαλακρού όρους), με καθαρά αλπική βλάστηση (Poion violacea κ.λπ.). Εικόνα 12: Juniperus nana-pinus mugo, Όρβηλος Σερρών (2200μ.) Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 13

27 Εικόνα 13: Παγγαίο όρος, αλπικό λιβάδι ΣΤ. Αζωνική υδροχαρής βλάστηση Απαντάται σε ρεματιές, χείμαρρους, ποτάμια, λίμνες κλπ.. Το κλίμα είναι πιο δροσερό, το έδαφος έχει περισσότερη υγρασία και η ηλιοφάνεια είναι μικρότερη από τις γύρω πλαγιές. Οι συνθήκες αυτές ευνοούν την ανάπτυξη μιας ιδιόμορφης βλάστησης που δεν επηρεάζεται τόσο από την υψομετρική διαφορά. Κυρίαρχο είδος είναι το πλατάνι (Platanus orientalis), οι ιτιές (Salix sp.), το σκλήθρο (Alnus glutinosa) ενώ σποραδικά εμφανίζονται η δάφνη (Laurus nobilis), η μυρτιά (Myrtus communis), ο κισσός (Hedera helix) και χαμηλότερα η πικροδάφνη (Nerium leander) και η λυγαριά (Vitex agnus-castus) κ.α.. Εικόνα 14: Πικροδάφνες και μυρτιές σε ρεματιά, περιοχή Πλάκα νήσου Κω Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 14

28 Εικόνα 15: Κοιλάδα Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Σερρών, παραποτάμια βλάστηση με Platanus orientalis- Alnus glutinosa Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 15

29 1.3 ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΔΑΣΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Η χρήση των δασών δεν ήταν πάντοτε όπως παρουσιάζεται σήμερα αλλά παρουσίασε διακυμάνσεις τόσο διαχρονικά όσο και περιφερειακά, διακυμάνσεις που σχετίζονταν άμεσα με το βιοτικό επίπεδο του ανθρώπου (δηλαδή με τα είδη των αναγκών του, τις οποίες έπρεπε να καλύψουν). Έτσι, όταν και όπου το βιοτικό επίπεδο είναι χαμηλό τα δάση χρησιμοποιούνται για ξυλοπαραγωγή (καυσόξυλων κυρίως και σε μικρότερο βαθμό ξύλου οικοδομικής ξυλείας), όπως επίσης για ρητινοπαραγωγή και για βοσκή. Με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την αστικοποίηση του πληθυσμού προστίθενται οι χρήσεις των δασών για αναψυχή, κυνήγι, επιστημονική μελέτη και έρευνα της φύσεως (διατηρητέα μνημεία φύσεως) και για παραγωγή και ρύθμιση της παραγωγής νερού, για προστασία του εδάφους και γενικότερα του περιβάλλοντος. Η πολλαπλή αυτή χρήση έχει συνέπειες στην οργάνωση της διαχείρισης των δασών, στην χωροταξική κατανομή των χρήσεων και τέλος στην οικονομική αλλά και την πολιτική θεώρηση τους. Έτσι, η αξιοποίηση των δασών μπορεί να ακολουθήσει το μοντέλο του διαχωρισμού τους σε ζώνες μιας χρήσεως (διαφορετικές χρήσεις σε διαφορετικές επιφάνειες) ή το μοντέλο των πολλών (διαφορετικών) ταυτόχρονα χρήσεων στην ίδια επιφάνεια (αρχή της πολλαπλής χρήσης των δασών). Ανάλογα με τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικοπολιτιστικές συνθήκες της εποχής μεταβαλλόταν και οι πιέσεις στα δασικά οικοσυστήματα. Οι τάσεις για απόκτηση νέων γεωργικών εκτάσεων κατά την περίοδο όπου υπήρχε άνθιση της πρωτογενούς παραγωγή (από το 1945 περίπου έως την έναρξη της αστυφιλίας τη δεκαετία του 80) είχε ως αποτέλεσμα την εκχέρσωση δασικών εκτάσεων (κυρίως αυτών που συνόρευαν με καλλιέργειες) και την απόδοσή τους στη γεωργία φτάνοντας στις μέρες να έχουμε αντίθετη ροή με την εγκατάλειψη μη αρδευόμενων άγονων και απομακρυσμένων καλλιεργήσιμων εκτάσεων με επακόλουθο την εγκαθίδρυση προδάσους. Αντίστοιχη πορεία είχαν και οι λαθροϋλοτομίες που ενώ παλαιότερα ήταν σημαντικός παράγοντας αποδάσωσης, φτάσαμε λίγο πριν την οικονομική κρίση του 2010, λόγω ευμάρειας και ανόδου του βιοτικού επιπέδου του πληθυσμού να ασχολούνται ελάχιστοι με συνέπεια τη συσσώρευση καύσιμης ύλης στα δάση (σε συνδυασμό με τη διακοπή διαχείρισης καλλιέργειας από τη Δ.Υ. σε αρκετά δασικά οικοσυστήματα) και συνεπακόλουθο την αύξηση των καμένων δασικών εκτάσεων. Με την έναρξη όμως της οικονομικής κρίσης το 2010 και την παράλληλη αύξηση της Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 16

30 τιμής του πετρελαίου θέρμανσης φτάσαμε στην υπέρμετρη καυσοξύλευση το χειμώνα του , σε πολλές πεδινές καλλιεργήσιμες περιοχές μάλιστα δεν έμεινε ούτε για δείγμα ιστάμενο δένδρο αλλοιώνοντας τη φυσιογνωμία του αγροτικού τοπίου. Σημαντικό παράγοντα για την διαμόρφωση του φυσικού τοπίου σε τοπικό επίπεδο παίζει η αυξομείωση των ελευθέρας βοσκής κτηνοτροφικών ζώων και κυρίως των αιγών, ο θεσμός των επιδοτήσεων από την Ε.Ε. έχει επιφέρει τη διατήρηση ή, και σε αρκετές περιπτώσεις, ακόμα και την αύξηση των ζώων. Σύγχρονες αιτίες καταστροφής και υποβάθμισης των ελληνικών Φ.Χ.Ο. αποτελούν επίσης, οι καταπατήσεις με σκοπό την οικοπεδοποίηση-τσιμεντοποίηση (ευτυχώς λόγω κρίσης και πτώσης της οικοδομικής δραστηριότητας περιορίστηκαν), οι δασικές πυρκαγιές και η ρύπανση με στερεά απόβλητα (απορρίμματα, μπάζα κλπ.). Εικόνα 16: Διαφορά αβόσκητης και υπερβοσκημένης επιφάνειας όπου η χλόη μετά βίας ξεπερνάει τα 2εκ. ύψος ενώ δεν υπάρχει ούτε για δείγμα φυσική αναγέννηση ξυλώδους βλάστησης με αποτέλεσμα το έδαφος να είναι εκτεθειμένο στη διάβρωση και το τοπίο χαμηλής αισθητικής αξίας Εικόνες 17, 18: Υλοτομίες πρίνου ναι μεν νόμιμες (βάσει της Δασικής Ρυθμιστικής Διάταξης Καυσοξύλευσης) αλλά οικολογικά και αισθητικά απαράδεκτες Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 17

31 2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Το φυσικό τοπίο αντανακλά το σύνολο των παραγόντων του περιβάλλοντος που δρουν σε ένα τόπο και συγκεκριμένα του κλίματος, της γεωλογίας και του ανθρώπου. Ο τελευταίος επιδρά αποφασιστικά με το ρόλο του στην ιστορική, οικονομική και κοινωνική εξέλιξη μιας περιοχής. Εξίσου άγνωστος για μεγάλο ποσοστό της κοινής γνώμης αγνοεί το ρόλο της Δασικής Υπηρεσίας και της Δασικής Πολιτικής γενικότερα. Κρίθηκε λοιπόν χρήσιμο να αναλυθούν οι βασικές συνιστώσες της Δασικής Πολιτικής που έπαιξαν το ρόλο τους στη διαμόρφωση του Ελληνικού Τοπίου. Τα βασικά εργαλεία της Δασικής Πολιτικής είναι: Οι αναδασώσεις και τα υδρονομικά έργα Τα συστήματα δασοκομικών χειρισμών που εφαρμόζονται κατά τη διαχείριση Η διευθέτηση των ορεινών λεκανών απορροής Η κατασκευή δασοτεχνικών έργων Η δασοπροστασία από αβιοτικούς και βιοτικούς παράγοντες Η ένταση και το είδος της δασικής αναψυχής, καθώς και η Θήρα Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης δεν ήταν δυνατόν να ερευνηθούν και να αναλυθούν ποσοτικά και ποιοτικά οι παράγοντες αυτοί. Έτσι περιορίστηκε στη συγκέντρωση και ανάλυση των στατιστικών στοιχείων με την οποία καταδεικνύεται ο αποφασιστικό ρόλος των έργων και πολιτικών σχετικών με τα δασικά οικοσυστήματα. Περαιτέρω εμβάθυνση στις σχετικές έρευνες θα συνδράμει όχι μόνο στους δασικούς κλάδους να ισχυροποιήσουν τη θέση τους αλλά και στους λήπτες των αποφάσεων να διοχετεύουν περισσότερα κονδύλια σε τέτοιες δράσεις. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 18

32 3 ΑΝΑΔΑΣΩΣΕΙΣ-ΔΑΣΩΣΕΙΣ Ως αναδάσωση νοείται η τεχνητή δημιουργία ή επανίδρυση μιας δασικής συστάδας με φύτευση ή σπορά. Ο αρχικός σκοπός των αναδασώσεων ήταν η επίτευξη μεγαλύτερης παραγωγής ξύλου για να καλυφθούν οι αυξανόμενες ανάγκες. Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες που η προστασία του περιβάλλοντος έχει αναχθεί σε μείζον ζήτημα σε όλο τον κόσμο, οι αναδασώσεις εξυπηρετούν και άλλες ανάγκες όπως: αποκατάσταση κατεστραμμένων ή υποβαθμισμένων περιοχών, αισθητική βελτίωση του τοπίου, ρύθμιση του μικροκλίματος σε αστικές περιοχές, προστασία από τη διάβρωση, ρύθμιση των υδρολογικών συνθηκών και αντιπλημμυρική προστασία, δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την πανίδα, ευκαιρίες υπαίθριας αναψυχής Από τεχνικής πλευράς οι αναδασώσεις γίνονται με πολλούς τρόπους αναλόγως του ανάγλυφου του εδάφους, του δασικού είδους που φυτεύεται, των διατιθέμενων οικονομικών και τεχνικών μέσων και οπωσδήποτε τον σκοπό για τον οποίο γίνεται η αναδάσωση. Με την αναδάσωση δεν επιδιώκεται η αλλαγή των φυσικών, οικολογικών συνθηκών που υπάρχουν σε μία περιοχή ούτε η αντικατάσταση των φυσικών διεργασιών. Το ζητούμενο, όπως και γενικότερα στην αειφόρο δασοπονία, είναι η επιτάχυνση των διαδικασιών (εξέλιξη φυτοκοινωνίας προς την Κλίμαξ) που ούτως ή άλλως θα γινόταν χωρίς ανθρώπινη επέμβαση αλλά σε. Έτσι, η αναδάσωση δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως εχθρική ενέργεια προς το περιβάλλον ακόμα και αν πρόκειται για προστατευόμενη περιοχή, αλλά ως ένα χρήσιμο εργαλείο διαχείρισης. Εξυπακούεται, βέβαια, ότι πρέπει να χρησιμοποιείται και να εκτελείται με ορθολογικό τρόπο κατόπιν μελέτης των συνθηκών και ύστερα από εξέταση της αναγκαιότητάς της. Μέχρι το 1935 οι αναδασώσεις γινόταν αποσπασματικά και σε μικρή κλίμακα κυρίως για δημιουργία αλσών κοντά και γύρω από οικισμούς. Κατά την περίοδο της Κυβερνήσεως Ι. Μεταξά ( ) έλαβε χώρα πρόγραμμα αναδασώσεων (δημιουργία περιαστικών δασών, Σέρρες, Υμμητός κ.α.) με παράλληλη απαγόρευση Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 19

33 της ελεύθερης βοσκής των αιγοπροβάτων. Από το 1945 και έπειτα έχουμε την αναδιοργάνωση της Δασικής Υπηρεσίας με πρόσληψη νέων δασοτεχνικών αλλά και εξοπλισμό, έτσι «τρέχει» οργανωμένο αναδασωτικό πρόγραμμα με τη μέθοδο της φύτευσης σε λάκκους (Χατζηστάθης Αθ., Ντάφης Σπ. 1989) με σκοπό κυρίως παραγωγικό, προστατευτικό (σε υπό διευθέτηση λεκάνες απορροής) και αισθητικό. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός αναδάσωσης από το 1970 και έπειτα ήταν στρέμματα ανά έτος. Ο ρυθμός αυτός για το υδρονομικό-παραγωγικό πρόβλημα της Ελλάδας είναι απογοητευτικά χαμηλός. Κατά την τελευταία δεκαετία μετά βίας ξεπερνάει τα στρέμματα παρά τις βαρύγδουπες εξαγγελίες των κυβερνήσεων και έφτασε τα τελευταία χρόνια σε πλήρη μηδενισμό της αναδασωτικής δραστηριότητας. ΕΤΟΣ ΑΝΑΔΑΣΩΣΕΙΣ (στρ.) Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 20

34 Πίνακας 3: Εκτελεσθέντα Έργα Αναδασώσεων (σε στρέμματα ανά έτος) από το 1941 μέχρι το 2005, πηγή: Δ/νση Αναδασώσεων και Ορεινής Υδρονομίας Κ.Δ.Υ. Οι Δασικές Υπηρεσίες της χώρας έχουν τη γνώση, την εμπειρία, αλλά και σε μεγάλο βαθμό και την υποδομή (φυτώρια, εγκαταστάσεις, μηχανολογικός εξοπλισμός, εργαλεία κ.λ.π.) για να αναλάβουν ένα τέτοιο έργο, φθάνει να υπάρχει η απαραίτητη βούληση και οι αναγκαίες πιστώσεις. Δυστυχώς, η περικοπή κονδυλίων για αναδασώσεις συμπαρέσυρε σε εξαφάνιση των δασικών φυτωρίων, αρχικά των ορεινών και αργότερα και των πεδινών. Η απώλεια της τεχνογνωσίας από την συλλογή των σπόρων, τη διατήρησή των, την ανάπτυξη των φυταρίων μέχρι τις τεχνικές φύτευσης είναι κομβικής σημασίας, διότι στο μέλλον δεν θα υπάρχει η ιεραρχία από τον δασολόγο και τον δασοπόνο μέχρι τον τεχνίτη φυτωρίου και τους εργάτες που κατέχουν την τεχνική των φυτεύσεων σε απόκρημνες περιοχές. Εικόνα 19: Αισθητικό δάσος Καισαριανής, προήλθε μετά από μακροχρόνια προγράμματα δάσωσης στο λιβαδικό - φρυγανικό οικοσύστημα του Υμμητού Η τεχνητή ίδρυση δασοσυστάδων είναι ένα από τα οξύτερα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει η Δασική Υπηρεσία στη χώρα μας κι αυτό γιατί ενώ η δασική μας γη φθάνει στο 65% της συνολικής επιφάνειας, τα «ψηλά» μας δάση, όπως προαναφέραμε, καλύπτουν μόλις το 19%, και τα περισσότερα από αυτά με σοβαρά προβλήματα στη δομή, στο ύψος και στην ποιοτική σύνθεση του ξυλαποθέματος. Σε μία χώρα με τεράστιο τουριστικό ενδιαφέρον και ξηροθερμικό κλίμα που δεν ευνοεί την ξυλοπονία, όπως η Ελλάδα, οι αναδασώσεις θα πρέπει να έχουν ως Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 21

35 κύριο σκοπό την υδρονομική προστασία, την αισθητική τοπίου και την αναψυχή και δευτερευόντως την ξυλοπαραγωγή. Αν ο σκοπός της αναδάσωσης είναι αισθητικός αναψυχικός εκλέγονται είδη που έχουν όμορφη κόμη, άνθη, καρπούς, προσφέρουν χρωματικές εναλλαγές κλπ. Στην περίπτωση αυτή εκλέγονται περισσότερα από ένα είδη για να αποφεύγεται μονοτονία τόσο στο σχήμα όσο και στους χρωματισμούς ( Βέργος Στ. 2004), επίσης κατά τη μελέτη και εφαρμογή αναδάσωσης πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι τα διάκενα επιδρούν θετικά τόσο στο τοπίο όσο και στην άγρια πανίδα. Βέβαια, καλό θα ήταν να μη το παρακάνουμε με την ποικιλία των χρησιμοποιούμενων ειδών δένδρων/θάμνων διότι η έντονη ποικιλομορφία χρωμάτων, δομών κλπ. φέρνει το χάος με αρνητικά αισθητικά αποτελέσματα, πέραν των δασοκομικό-διαχειριστικών προβλημάτων. Εικόνα 20: Μία ανθισμένη κουτσουπιά και διάκενα με χλόη «σπάνε» τη μονοτονία του ελαιώνα και της αναδάσωσης θερμόβιων κωνοφόρων (αισθητικό δάσος Καισαριανής-Υμμητός) Σύνδεσμοι τετραγωνικοί ή ορθογωνικοί και τεχνικές αναβαθμίδες καλό θα ήταν να αποφεύγονται διότι προκαλούν στον επισκέπτη (περιπατητή - περίοικο) την αίσθηση του τεχνικού δάσους φυτείας. Οι βασικές αρχές που πρέπει να τηρούνται στις αναδασώσεις είναι: α) Μια επιτυχημένη αναδάσωση είναι δυνατή μόνο εκεί όπου ο σταθμός θα μπορούσε να αναδασωθεί και μόνος του φυσικά. β) Η φυσική αναδάσωση αποτελεί το ιδεώδες αρχικό στάδιο της αναδάσωσης Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 22

36 γ) Η αναδάσωση πρέπει να ακολουθεί ή να εκμεταλλεύεται κατά το δυνατόν τη φυσική διαδοχή, να τη συντομεύει κατά το δυνατό και να την οδηγεί σε τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις δικές μας απαιτήσεις. δ) Απαγορεύονται «δια ροπάλου» τα ξενικά μη αυτόχθονα δασοπονικά είδη. ε) Η προέλευση των δασοπονικών ειδών πρέπει να είναι τοπική και αν δεν υπάρχει από όμοιους ή ανάλογους σταθμούς με εκείνους της υπό αναδάσωσης περιοχής. στ) Κατά τις αναδασώσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι συνοικολογικές συνθήκες. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 23

37 Εικόνες 21, 22, 23: Δορυφορικές εικόνες και φωτογραφία από αναδασώσεις Δασικής Πεύκης με αναβαθμίδες σε κορυφογραμμή στα όρη Βροντούς Σερρών (περιοχή Καπετανούδι) Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 24

38 4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Φ.Χ.Ο. ΔΑΣΟΚΟΜΙΚΟΙ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ Τα δασικά οικοσυστήματα παράγουν πολλά αγαθά και υπηρεσίες χωρίς τη διαχειριστική επέμβαση του ανθρώπου. Αλλά από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να διαχειρίζεται τα δάση, η σχέση παραγωγής μεταξύ των παραγόμενων αγαθών άλλαξε καθώς οι ανάγκες της κοινωνίας αυξήθηκαν. Η σύγχρονη τάση της διαχείρισης των δασικών οικοσυστημάτων επιτάσσει την πολλαπλή χρήση των δασών έτσι ώστε αξιοποιώντας τους σπάνιους παραγωγικούς πόρους, όπως το έδαφος, την εργασία και το κεφάλαιο να μεγιστοποιήσει τα καθαρά οφέλη για το κοινωνικό σύνολο διατηρώντας την αειφορία της βιογεωκοινότητας. Κατά την εφαρμογή της διαχείρισης πολλαπλών σκοπών και χρήσεων στα Φ.Χ.Ο. ανάλογα με το οικοσύστημα έχουμε μία πρωτεύουσα χρήση και δευτερεύουσες. Εξαιτίας, της μεγάλης ζήτησης σε ξυλεία και της μικρής κάλυψης της χώρας μας από υψηλά δάση κύριος σκοπός των υπό διαχείριση δασών είναι η ξυλοπονία με πτωτική όμως τάση λόγω της εγκατάλειψης της υπαίθρου και του πρωτογενή τομέα παραγωγής καθώς και των αθρόων εισαγωγών ξυλείας χαμηλού κόστους ελέω παγκοσμιοποίησης. Ως δάση ξυλοπαραγωγής χαρακτηρίζονται εκείνα όπου ο δασοπονικός σκοπός τους σκοπεύει κυρίως στην παραγωγή ξύλου και η κύρια δασική χρήση οργανώνεται γι αυτό το σκοπό. Φυσικά, και άλλες δασικές χρήσεις λαμβάνουν χώρα στο συγκεκριμένο οικοσύστημα μέχρι του σημείου που δεν δημιουργούν προβλήματα στην πρωτεύουσα χρήση. Τα δάση της χώρας μας ανάλογα με τον τρόπο διαχείρισής τους διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) στα σπερμοφυή και β) στα πρεμνοφυή. Τα σπερμοφυή δάση ονομάζονται και υψηλά δάση, επειδή τα διαχειρίζονται με μεγάλους χρόνους παραγωγής (περίτροπους χρόνους), οι οποίοι για τα περισσότερα των δασοπονικών ειδών ξεπερνούν τα 100 έτη και ως εκ τούτου τα δέντρα αποκτούν εντυπωσιακές διαστάσεις. Η αναγέννησή τους γίνεται κυρίως με τους σπόρους των δέντρων. Σε αντίθεση με τα σπερμοφυή δάση, τα πρεμνοφυή διαχειρίζονται με μικρούς χρόνους παραγωγής, περίπου 20 ετών κατά κανόνα και τα δέντρα δεν προλαβαίνουν να αποκτήσουν μεγάλες διαστάσεις, καθώς και να σπερμοφορήσουν. Το τραγικότερο είναι ότι στο τέλος του χρόνου παραγωγής τα πρεμνοφυή δάση αποψιλώνονται, Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 25

39 παράγοντας κυρίως προϊόντα χαμηλής ποιότητας (καυσόξυλα), εκθέτοντας ταυτόχρονα τα δασικά εδάφη στη διάβρωση. Το ποσοστό ξύλου λεπτών διαστάσεων (3-7 εκ.) κυρίως από κλάδους που απομακρύνεται από το οικοσύστημα είναι μεγάλο και έτσι παρεμποδίζεται η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων η οποία αποτελεί και τον μοναδικό μηχανισμό βελτίωσης του οικοσυστήματος. Η αναγέννησή τους πραγματοποιείται με πρεμνοβλαστήματα. Τα δάση αυτά που αποτελούν το ήμισυ περίπου των ελληνικών δασών, επιτελούν σημαντικό οικολογικό, προστατευτικό και κοινωνικό ρόλο αλλά έχουν περιορισμένο οικονομικό ρόλο, ως εκ τούτου πρέπει επιτέλους να απαγορευθεί η αποψιλωτική υλοτομία (ιδίως σε εδάφη με έντονη κλίση) για το λόγο αυτό επιβάλλεται η αναγωγή των δασών αυτών (με κατάλληλους δασοκομικούς χειρισμούς υψηλά δάση. Τα πλεονεκτήματα και τα οφέλη από τη διαδικασία αυτή είναι πολλαπλά και συνοψίζονται στα εξής: α) αναβάθμιση του οικολογικού και οικονομικού τους ρόλου, β) προστασία των εδαφών και αναβάθμιση του προστατευτικού και υδρολογικού τους ρόλου, γ) συμβολή στην προστασία της πανίδας και της χλωρίδας της χώρας μας και άρα, ενίσχυση της βιοποικιλότητας, δ) βελτίωση και διατήρηση στο διηνεκές της αισθητικής του τοπίου, ε) ουσιαστική συμβολή στην αντιμετώπιση του φαινομένου του θερμοκηπίου με την πολλαπλάσια δέσμευση και αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα και στ) κληροδότηση στις μελλοντικές γενιές σταθερών οικολογικά δασών, τα οποία διαχειριζόμενα αειφορικά, θα μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό οικολογικό, κοινωνικό και οικονομικό ρόλο, διαχρονικά. Εικόνες 24-25: Εξευγενιστικές υλοτομίες σε συστάδα πρεμνοφυούς οξυάς (πριν και μετά), Μικρόπολη Δράμας Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 26

40 Εικόνα 26: Δύο χρόνια μετά την αποψιλωτική υλοτομία, μεικτό δάσος πρίνου-γαύρου-φράξου-δρυός στο Στρυμονικό Σερρών Εικόνες 27, 28: Φωτογραφία και δορυφορική εικόνα από αποψιλωτική υλοτομία σε δάσος Quercus pubescens-carpinus orientalis-fraxinus ornus στο δασικό σύμπλεγμα Τριάδας-Ζευγολατιού Σερρών, η οπτική όχληση ξεπερνάει τα 30 χλμ. (η υλοτομία διακρίνεται από την πόλη των Σερρών) Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 27

41 Δυστυχώς, οι αποψιλωτικές υλοτομίες συνεχίζονται ακόμα και σήμερα στα πρεμνοφυή δάση της χώρας μας (κυρίως στα αείφυλλα πλατύφυλλα και τα δρυοδάση) διότι παρά το ότι είναι εγκληματικές οικολογικά είναι προσοδοφόρες οικονομικά και κυρίως τώρα με την αύξηση της τιμής των καυσόξυλων λόγω της υπέρμετρης ανόδου του πετρελαίου θέρμανσης. Εικόνα 29: Σπερμοφυές δάσος οξιάς στο Λαϊλιά Σερρών, μία βδομάδα πριν τελείωσαν οι επιλογικές υλοτομίες στη συστάδα, δεν παρατηρούμε ουδεμία «πληγή» στο τοπίο (φώτο από τον βράχο της Κατίγκως) Τέλος, όσον αφορά τη διαχείριση των ορεινών βοσκοτόπων, επικρατεί πλήρη αδιαφορία και απάθεια από τις αρμόδιες αρχές με αποτέλεσμα οι κτηνοτροφικές μονάδες να «συσσωρεύονται» στις παρυφές οικισμών και να παρατηρείται υπερβόσκηση (που μακροχρόνια με τη διάβρωση θα επιφέρει την ερημοποίηση) ενώ άλλες απομακρυσμένες από τον άνθρωπο περιοχές να υποβόσκονται (μείωση βιοποικιλότητας, συσσώρευση καύσιμης ύλης-αύξηση επικινδυνότητας για έναρξη και εξάπλωση δασικής πυρκαγιάς). Επιτέλους πρέπει η Δ.Υ. να ασχοληθεί σοβαρά με τα ορεινά βοσκοτόπια συντάσσοντας μελέτες βοσκοϊκανότητας -βοσκοφόρτωσης και να τις εφαρμόσει στην πράξη με τις άλλες συναρμόδιες υπηρεσίες (Κτηνιατρικές Υπηρεσίες, Ο.Π.Ε.Κ.Ε.Π.Ε.), ενώ σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του κτηνοτρόφου θα περικόπτεται άμεσα η επιδότηση. Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 28

42 5 ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΟΡΕΙΝΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Η χώρα μας είναι από τις πλέον χειμαρρόπληκτες της Ευρώπης. Το κλίμα μας με τις έντονες καταιγίδες (κυρίως τέλη άνοιξης με αρχές καλοκαιριού), το έντονο τοπογραφικό ανάγλυφο, το γεωλογικό υπόβαθρο σε συνδυασμό με τους ανθρωπογενείς παράγοντες υποβάθμισης των Φυσικών Χερσαίων Οικοσυστημάτων (Φ.Χ.Ο.) είναι παράγοντες που συντελούν στο έντονο χειμαρρικό πρόβλημα της Ελλάδας. Ως αποτέλεσμα του παραπάνω φαινομένου η έντονη διάβρωση των ορεινώνημιορεινών εδαφών και οι πλημμύρες σε πεδινές εκτάσεις που προκαλούν μεγάλες ζημιές κυρίως στον πρωτογενή τομέα παραγωγής αλλά και τις υποδομές. Η Δασική Υπηρεσία έχει να επιδείξει ένα αξιοθαύμαστο έργο στον τομέα της Διευθέτησης Ορεινών Υδάτων (Δ.Ο.Υ.). Οι δασοτεχνικοί της υπηρεσίας επέτυχαν την διευθέτηση δεκάδων λεκανών απορροής ανά την Ελλάδα αποσοβώντας καταστροφικές πλημμύρες στα πεδινά και συγκρατώντας τα δασικά εδάφη στα ορεινά. Το σημαντικό έργο της δασικής υπηρεσίας που επιτελέστηκε στον ορεινό κατά βάση χώρο της χώρας, αυτό της συστηματικής διευθέτησης των χειμαρρικών ρευμάτων και της αποκατάστασης της χειμαρρόπληκτης ορεινής περιοχής, άρχισε στο Μεσοπόλεμο με τη δημιουργία της Υπηρεσίας Χειμάρρων, και συνεχίστηκε με τη λειτουργία των έξι ανά την Ελλάδα περιφερειακών Υπηρεσιών Δασοτεχνικών Έργων (Υ.Δ.Ε.), και της κεντρικής Υπηρεσίας Μελετών Χειμάρρων. Υπό αυτή τη δομή, οι ασχολούμενες με το χειμαρρικό πρόβλημα της χώρας δασικές υπηρεσίες, λειτούργησαν έως το 1966, οπότε και το έργο τους υπήχθη στα Δασαρχεία. Στο διάστημα της όλης πορείας τους έδωσαν ένα πλούσιο και πολύτιμο έργο, αφού κατόρθωσαν σε σημαντικό μέρος της χώρας να ανασχέσουν τη δράση επικίνδυνων χειμάρρων και ν' αποκαταστήσουν χειμαρρόπληκτες εξαιρετικά υποβαθμισμένες περιοχές. Η συνεισφορά τους γίνεται ακόμη μεγαλύτερη αν αναλογιστούμε τις θετικές/λυτρωτικές επιπτώσεις των έργων τους στον υποκείμενο του ορεινού πεδινό χώρο, αφού αυτός έπαψε να πλημμυρίζει (ή περιορίστηκε σε σημαντικό βαθμό ο πλημμυρισμός του) και να κατακλύζεται με τις φερτές ύλες που μετέφεραν οι χείμαρροι και προκαλούσαν καταστροφές σε υποδομές, καλλιέργειες και οικισμούς. Για να κατανοηθεί το μέγεθος του έργου που πραγματοποιήθηκε και να εκτιμηθεί η αξία του, αρκεί να ειπωθεί ότι, από το 1932 έως το 1976 Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 29

43 κατασκευάστηκαν από τη δασική υπηρεσία σε όλη τη χώρα περίπου κ.μ. λιθόδμητων φραγμάτων, κ.μ. ξηρολίθινων φραγμάτων, καθώς και σειρά πολλών άλλων έργων συγκράτησης των δασικών εδαφών και αντιμετώπισης του χειμαρρικού του προβλήματος (συρματόπλεκτα κιβώτια, ξυλοφράγματα, φακελλώματα, τάφροι αποστράγγισης, χωμάτινα φράγματα, περιφράξεις, οδοί κ.ά.). Κοντά στα τεχνικά έργα, έλαβαν χώρα και μεγάλης κλίμακας φυτοκομικά, με τη φύτευση περίπου 2 εκατομμυρίων δένδρων και θάμνων στις λεκάνες απορροής των χειμάρρων, και τη σπορά περίπου στρεμμάτων γης με ποώδη είδη. Στην επιχείρηση «αναδημιουργίας του τόπου», βασικό ρόλο είχε ο κάτοικός του που με την επίβλεψη των δασοτεχνικών και τη χρήση φυσικών υλικών που τους παρείχε απλόχερα η τοπική γεωκοινότητα δημιούργησαν καλαίσθητες και ανθεκτικές κατασκευές (πέτρινα φράγματα, κορμοπλέγματα κλπ.). Εικόνες 30-31: Κατασκευή λιθόδμητων φραγμάτων (από το αρχείο της Δασικής Υπηρεσίας) Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 30

44 Εικόνες 32-33: Σειρά καλαίσθητων πέτρινων φραγμάτων συγκρατούν τις φερτές ύλες σε χείμαρρους στις Π.Ε. Σερρών και Αχαΐας Εικόνες 34: Μικρό πέτρινο φράγμα βάρους σε χαράδρωση στο περιαστικό δάσος Σερρών Σήμερα βρισκόμαστε σε εντελώς διαφορετική λογική σε σχέση με το παρελθόν στην επέμβαση στο φυσικό τοπίο, όσο κι αν προβάλλεται η φιλοπεριβαλλοντική διάσταση των έργων διαχείρισης της εκάστοτε λεκάνης απορροής. Η μηχανική και η τεχνολογία έχουν επικρατήσει της οικολογίας και της Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 31

45 μαστορικής, δηλαδή έχει επικρατήσει η τεχνοκρατική αντίληψη της επέμβασης στο φυσικό τοπίο, κάτι που σημαίνει επικράτηση της κατασκευής έναντι της δημιουργίας. Κρυερά και σιδηρά υλικά πλέον χρησιμοποιούνται κατά κόρον (οπλισμένο σκυρόδεμα, σιδηροκατασκευές, σχάρες κ.ά.), ενώ τα χρησιμοποιούμενα μέσα που εξυπηρετούν την κατασκευή και λειτουργία των έργων, αλλά και γενικότερα τη διαχείριση του φυσικού τοπίου, είναι κατά κανόνα μηχανικά -κάτι που σημαίνει περαιτέρω επιβάρυνση κι αλλοίωσή του τοπίου, με τη δημιουργία πρόσθετων υποδομών (δρόμων) για την εξυπηρέτηση των μετακινήσεων με τα μέσα αυτά ή εργοταξίων εντόνου επιβαρύνσεως στο φυσικό τοπίο. Εικόνες 35-36: Ελλείψει μαστόρων πέτρας και για λόγους περιορισμού του κόστους και αντοχής τα φράγματα κατασκευάζονται με οπλισμένο σκυρόδεμα που δυστυχώς δεν είναι προσαρμοσμένα στο φυσικό τοπίο Δουλακάκης Νικόλαος Σελίδα 32