Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ (ΕΠΕΑΕΚ II) «ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ Η ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΞΕΝΗ/ ΕΥΤΕΡΗ ΓΛΩΣΣΑ» Ελένη Θ. Βλέτση Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ιπλωµατική µεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε υπό την καθοδήγηση τριµελούς επιτροπής: Σταυρακάκη Σταυρούλα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη Άννα Κασάπη Ελένη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΙΟΣ 2008

2 Για να µαγειρέψεις έναν λαγό, πρώτα πιάσ τον. Πολλά, ωστόσο, από αυτά που έχουν γραφτεί για τη νοηµατική γλώσσα µοιάζουν µε σούπα που έβραζε πολλή ώρα όσο ο λαγός βοσκούσε ακόµη στα λιβάδια» (Stokoe,1972:121). 1

3 Περιεχόµενα Πρόλογος 4 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1. Πληροφορίες γύρω από την ΕΝΓ Ερευνητικά ερωτήµατα οµή της εργασίας 8 Κεφάλαιο 2: Έρευνα γύρω από τις νοηµατικές γλώσσες 2.1. Η γλωσσικότητα της νοηµατικής γλώσσας Η µελέτη του γλωσσικού συστήµατος: εδοµένα από νοηµατικές γλώσσες Η ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η νευρογλωσσολογία της νοηµατικής γλώσσας Η µελέτη της κατάκτησης 21 Κεφάλαιο 3: Προηγούµενες µελέτες για την ΕΝΓ 3.1. Η ΕΝΓ θεωρηµένη από την παιδαγωγική επιστήµη ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΚΩΦΩΝ Προφορική µέθοδος Ολική µέθοδος επικοινωνίας ίγλωσση- ιπολιτισµική εκπαίδευση Η ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΩΦΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΕΥΤΕΡΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΩΦΟΥΣ Η ΕΝΓ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΟΛΟΓΙΑΣ 31 Κεφάλαιο 4: Η παρούσα µελέτη 4.1. Γλωσσολογικό υπόβαθρο: Η γλωσσολογική προβληµατική για το χρόνο και την όψη στο ρήµα 2

4 ΧΡΟΝΟΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗ ΟΨΗ Μεθοδολογία ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΕΙΓΜΑΤΟΣ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΦΟΡΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ 44 Κεφάλαιο 5: Συµπεράσµατα Συζήτηση 5.1. Συµπεράσµατα από την ανάλυση των δεδοµένων Σχολιασµός συµπερασµάτων από οµάδα αξιολογητών Συζήτηση 55 Βιβλιογραφία 56 Παράρτηµα 61 3

5 Πρόλογος Στην υλοποίηση της παρούσας εργασίας έχουν συνεισφέρει, πρακτικά ή ηθικά, πολλοί άνθρωποι, στους οποίους χρωστώ ιδιαίτερη ευγνωµοσύνη. Ο πρόλογος µίας εργασίας δεν είναι ποτέ αρκετός για να µπορέσεις να εκφράσεις τις ευχαριστίες σου και ενδεχοµένως δεν µνηµονεύονται σε αυτόν άτοµα που τις αξίζουν. Εκ των προτέρων ζητάω συγγνώµη αν συµβεί κάτι τέτοιο και στην περίπτωση αυτή. Η συµπαράσταση, η καθοδήγηση και η ανοχή των εποπτριών µου υπήρξε ανεξάντλητη και για το λόγο αυτό τις ευχαριστώ πολύ. Ιδιαίτερα την ρ. Σταυρούλα Σταυρακάκη, Λέκτορα Ψυχογλωσσολογίας, η οποία µου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ µε ένα αντικείµενο καινούριο για τα ελληνικά δεδοµένα και να έχω µόνιµα τη βεβαιότητα ότι δεν θα οδηγηθώ σε λάθος ατραπούς. Οι συζητήσεις που είχα µε την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Μεταφρασεολογίας, Ελένη Κασάπη, υπήρξαν εξαιρετικά ευεργετικές και µε βοήθησαν να διευρύνω τη στενά γλωσσολογική οπτική που είχα για τη Νοηµατική Γλώσσα. Οι ευχαριστίες µου προς την Άννα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας, δε θα µπορούσαν να περιοριστούν µόνο στη βοήθειά της σε ακαδηµαϊκό επίπεδο. οι συµβουλές της πέρα από καλό επιστήµονα σε κάνουν σίγουρα καλύτερο άνθρωπο. Ευχαριστώ πολύ τη ρ. Γαλήνη Σαπουντζάκη για τις απαντήσεις που µου έδωσε σε πολλά γλωσσολογικά ερωτήµατά µου και πάνω από όλα που µου εξασφάλισε πρόσβαση στη διδακτορική της διατριβή. Φυσικά δε θα µπορούσα παρά να ευχαριστήσω τους συµµετέχοντες στην έρευνα για τη βοήθεια που προσέφεραν. χωρίς αυτούς δε θα ήταν εφικτή η συγγραφή αυτής της εργασίας. Πολλές ευχαριστίες στην Ένωση Κωφών Βορείου Ελλάδος και στα µέλη της επιτροπής δασκάλων ΕΝΓ της σχολής ΕΝΓ που εδρεύει σε αυτήν. Οφείλω να ευχαριστήσω προσωπικά το Γρηγόρη Πετρόπουλο και τον Κώστα Κοντό που βοήθησαν στη διεξαγωγή της δοµηµένης διαδικασίας και οργάνωσαν τη συζήτηση αξιολόγησης των πορισµάτων. Αφήνω στο τέλος να ευχαριστήσω την οικογένειά µου, την αδερφή µου, Λίνα, και τον αδερφό µου, Θάνο για την υποστήριξή τους. Ευχαριστώ και τους φίλους µου που µε ανέχτηκαν και δεν παραπονέθηκαν που τους εγκατέλειψα. Η εργασία αυτή αφιερώνεται στους γονείς µου, Θωµά και Κατερίνα, γιατί είναι πάντα στο πλευρό µου. 4

6 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.1. Πληροφορίες γύρω από την ΕΝΓ Οι νοηµατικές γλώσσες, ως γλωσσική οµάδα, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και η έρευνά τους µας παρέχει σηµαντικά στοιχεία για την κατανόηση της ίδιας της φύσης της γλώσσας: η διαφορετική τροπικότητα µε την οποία εκφέρονται επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι όλες οι φυσικές γλώσσες βασίζονται σε συγκεκριµένες ιδιότητες, καθολικά αναγνωρίσιµες, και εγείρει σηµαντικά ερωτήµατα σχετικά µε τη γλωσσική ικανότητα του ανθρώπου και τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για την περιγραφή και εξήγησή της (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 533). Η ΕΝΓ είναι το γλωσσικό σύστηµα που χρησιµοποιείται από την πλειονότητα των Ελλήνων Κωφών 1. Μελέτες του Πανεπιστηµίου Gallaudet (Sapountzaki, 2005) αναφέρουν ότι η ΕΝΓ έχει ρίζες στην Αµερικανική Νοηµατική Γλώσσα (ΑΝΓ), στη Γαλλική Νοηµατική Γλώσσα (ΓΝΓ) καθώς και σε διάφορες άλλες τοπικές νοηµατικές γλώσσες που βρέθηκαν σε επαφή τη δεκαετία του 50. Το ελληνικό κράτος αναγνώρισε επίσηµα την ΕΝΓ το Μάρτιο του 2000 µε το νόµο Ν2817/2000 που αφορά την Ειδική Αγωγή. Συγκεκριµένα, στο άρθρο 1 4 δηλώνεται ότι η ΕΝΓ «είναι η γλώσσα του κωφού και βαρήκοου µαθητικού πληθυσµού στην Ελλάδα» και σηµειώνεται η αναγκαιότητα γνώσης και χρήσης της γλώσσας από όλα τα µέλη του προσωπικού που ασχολούνται µε την εκπαίδευση των κωφών. Ο αριθµός των ενήλικων των οποίων η κώφωση προσδιορίζεται χρονικά στην παιδική ηλικία ή στην εφηβεία και δε νοηµατίζουν είναι εξαιρετικά µικρός. Οι περισσότεροι από αυτούς µαθαίνουν την ΕΝΓ πολύ αργότερα από τα φυσιολογικά στάδια κατάκτησης της πρώτης γλώσσας, στην ηλικία των έξι-εφτά, όταν πηγαίνουν για πρώτη φορά στο σχολείο και έρχονται σε επαφή µε άτοµα που είναι χρήστες της. Αυτό συµβαίνει γιατί µόνο τα παιδιά (κωφά ή ακούοντα) Κωφών γονέων έχουν τη δυνατότητα να κατακτήσουν µε τρόπο φυσιολογικό τη µητρική τους γλώσσα και οι περιπτώσεις αυτές είναι ελάχιστες. Οι γλωσσικές κοινότητες στις οποίες η ΝΓ εκπληρώνει αξιωµατικά τους στόχους της σε όλα τα επίπεδα γνωστικής ανάπτυξης και επικοινωνιακής δραστηριότητας, έχοντας σχηµατοποιηθεί πλήρως σε εκάστοτε διαφοροποιηµένα γλωσσικά συστήµατα, 1 Από την κοινότητα των Κωφών έχει καθιερωθεί να χρησιµοποιείται το αρχικό κεφαλαίο Κ στη λέξη Κωφός για να δηλωθεί το ενεργό µέλος της κοινότητας που δραστηριοποιείται για την προώθηση των γλωσσικών και κοινωνικών του δικαιωµάτων αντίθετα, µε µικρό κ στη λέξη κωφός δηλώνεται η βιολογική ανεπάρκεια. 5

7 είναι οι κοινότητες των Κωφών ατόµων, οι οποίες εξ ορισµού συνιστούν γλωσσικές µειονότητες 2. Οι Κωφοί µοιράζονται µία οµάδα αξιών, κανόνων και παραδόσεων διαφορετικών από τις τυπικές αξίες που επικρατούν στην κυρίαρχη οµάδα των ακουόντων. Η Padden (1989:8) αναφέρει ότι «το πιο έντονο χαρακτηριστικό της κουλτούρας των Κωφών είναι οι πολιτιστικές τους αξίες. αυτές οι αξίες διαµορφώνουν τον τρόπο συµπεριφοράς και τα πιστεύω των Κωφών». Στην περίπτωση κωφού παιδιού η µη επαρκής ακοή µειώνει ή αναστέλλει τη δυνατότητα αυθόρµητης επιλογής της ακουστικοφωνητικής τροπικότητας η κώφωση, λοιπόν, αυτή καθαυτή δεν αποτελεί αιτία για την εµφάνιση ΝΓ, αλλά απλό περιστασιακό σύµπτωµα που δίνει αφορµή στο γλωσσογενετικό µηχανισµό να κινηθεί προς την κατεύθυνση της καλύτερης δυνατής προσαρµογής στο περιβάλλον, την επιλογή δηλαδή της οπτικοκινητικής οδού. Σύµφωνα µε τον Παπασπύρου (1994:18-19), «η σχέση της κώφωσης µε τη χρήση ενός ορισµένου είδους γλώσσας δεν είναι αιτιολογική, αλλά κατά κύριο λόγο προσαρµοστική», δηλαδή η σχέση αυτή απορρέει από την τάση για τη βέλτιστη προσαρµογή σε ένα φυσικό και επικοινωνιακό περιβάλλον, το οποίο κατανοείται µόνο µέσα από την οπτική αντίληψη. Εποµένως, καθίσταται σαφές ότι οι νοηµατικές γλώσσες είναι φυσικές γλώσσες υπό την έννοια ότι δεν έχουν δηµιουργηθεί συνειδητά από κάποιον, αλλά έχουν αναπτυχθεί αυθόρµητα σε χώρους όπου η συνάθροιση και η επικοινωνία κωφών ατόµων γινόταν µε κάποια κανονικότητα (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 534). Λογική απόρροια του γεγονότος αυτού είναι και η γεωγραφική και κοινωνική ποικιλία που αναγνωρίζεται στους χρήστες µιας νοηµατικής γλώσσας, η ύπαρξη των διαλέκτων και κοινωνιολέκτων 3 (Κουζέλης, Νικολαΐδου & Κασάπη, 2007:11). Τα αλλόµορφα νοηµάτων που έχουν το ίδιο σηµασιολογικό περιεχόµενο είναι συχνά, χωρίς βέβαια να προκαλούν προβλήµατα στην επικοινωνία ατόµων που νοηµατίζουν στην ίδια γλώσσα. 2 Ως γλωσσική µειονότητα µπορεί να θεωρηθεί η οµάδα ατόµων που χρησιµοποιεί µία γλώσσα διαφορετική από αυτή που χρησιµοποιεί η πλειονότητα του πληθυσµού του κράτους και η οποία έχει συνείδηση της ιδιαιτερότητάς της (Τσιτσελίκης, 1996:36). 3 Κατά την πραγµάτωση του λόγου από ένα νοηµατιστή έντονη είναι και η επενέργεια της ιδιολέκτου, γεγονός που οφείλεται στην ίδια τη φύση της γλώσσας (έκφραση του προσώπου, στάση του σώµατος). 6

8 α. διάλεκτος της Αθήνας β. διάλεκτος της Θεσσαλονίκης εικόνες 1α, β 4 : Απόδοση της λέξης «ΥΣΚΟΛΟ» α. διάλεκτος της Αθήνας β. διάλεκτος της Θεσσαλονίκης εικόνες 2α, β: Απόδοση της λέξης «ΠΟΙΟΣ» 1.2. Ερευνητικά ερωτήµατα Η ενασχόληση µε το συγκεκριµένο ζήτηµα προέκυψε ύστερα από την παρατήρηση της γλωσσικής συµπεριφοράς των Κωφών στο γραπτό λόγο στη νεοελληνική. Μέσα από ένα άτυπο σώµα δειγµάτων συγκεκριµένου κειµενικού είδους (γραπτά µηνύµατα στο κινητό) κατέστη σαφές ότι τα προβλήµατα εντοπίζονται κυρίως στη ρηµατική φράση. Η µελέτη της κατάκτησης µιας γλώσσας ως δεύτερης/ ξένης έχει καταδείξει το σηµαίνοντα ρόλο που διαδραµατίζει στα διάφορα στάδια η πρώτη γλώσσα (Γ1) και η παρεµβολή των δοµών της στη δεύτερη γλώσσα (Γ2), που δηµιουργεί διαφορετικούς συστηµατοποιηµένους κώδικες, γνωστούς ως διαγλώσσα (interlanguage) 5. Εποµένως, κρίθηκε απαραίτητο να µελετηθεί η δοµή και η χρήση του ρήµατος στην ΕΝΓ, ώστε να εξαχθούν πολύτιµα συµπεράσµατα. Πιο συγκεκριµένα µας απασχόλησε το φαινόµενο της ρηµατικής όψης, λόγω του µεγάλου αριθµού των λαθών 4 Οι εικόνες είναι από το άρθρο των Κουζέλη, Νικολαΐδου & Κασάπη, 2007 και χρησιµοποιούνται ύστερα από άδεια των συγγραφέων. 5 Για τη µελέτη της κατάκτησης µιας δεύτερης γλώσσας, βλ. James, 1998, Cook, 1996, Μπέλλα,

9 που παρατηρήθηκαν κατά την πραγµάτωση της συγκεκριµένης µορφολογικής κατηγορίας. Η συλλογή των δεδοµένων έγινε µε στόχο τόσο να περιγραφεί ο σχηµατισµός της δοµής όσο και η θέση που καταλαµβάνει αυτή κάθε φορά µέσα στην εκφερόµενη πρόταση οµή της εργασίας Η έρευνα που έχει πραγµατοποιηθεί στο πεδίο της γλωσσολογίας των νοηµατικών γλωσσών θα αποτελέσει το αντικείµενο ανάπτυξης του 2 ου κεφαλαίου της παρούσας εργασίας. Πιο συγκεκριµένα, βασιζόµενοι στη µελέτη συστηµάτων που έχουν τύχει συστηµατικής περιγραφής θα προβούµε στη θεµελίωση της γλωσσικότητας της νοηµατικής γλώσσας ως γλωσσικού συστήµατος που εκφέρεται µε διαφορετική τροπικότητα από αυτή των προφορικών γλωσσών. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουµε τα βασικά στοιχεία της δοµής του συστήµατος στο επίπεδο της φωνολογίας και της µορφολογίας, τα οποία παρουσιάζονται κοινά στις µελετηµένες νοηµατικές γλώσσες. Παράλληλα, θα µας απασχολήσει η έρευνα που υπάρχει στη βιβλιογραφία για τη νευρογλωσσολογία της νοηµατικής γλώσσας και η µελέτη της κατάκτησής της. Στο επόµενο κεφάλαιο θα πραγµατοποιηθεί η παρουσίαση της έρευνας στην οποία βασίστηκε η παρούσα εργασία. Εισαγωγικά, θα γίνει αναφορά στην ΕΝΓ και στην επιστηµονική µελέτη που έχει διενεργηθεί υπό το πρίσµα της παιδαγωγικής και της µεταφρασεολογίας. Ειδικότερα, θα παρατεθούν βιβλιογραφικά στοιχεία για τις µεθόδους διδασκαλίας των κωφών µαθητών στην Ελλάδα, την πορεία και τα στάδια που έχει ακολουθήσει η εκπαίδευσή τους και για τα προβλήµατα χρήσης της νεοελληνικής που αντιµετωπίζουν. Αναφορικά µε τη διερµηνεία της ΕΝΓ, θα προβούµε σε µία απεικόνιση της υπάρχουσας κατάστασης σηµειώνοντας τις ενέργειες που αναλαµβάνει το Α.Π.Θ. για την επιστηµονική κατάρτιση των επαγγελµατιών του χώρου. Θα ακολουθήσει η βιβλιογραφική αναφορά στις βασικές έννοιες της παρούσας εργασίας: χρόνος και ρηµατική όψη, η περιγραφή της µεθοδολογίας που ακολουθήθηκε για τη διενέργεια της έρευνας, η παρουσίαση των δεδοµένων και τα συµπεράσµατα που εξαγάγαµε. Τέλος, στο τελευταίο κεφάλαιο θα υπάρξει µία εκτενής συζήτηση των πορισµάτων της έρευνας µε αναφορά στην αξιοποίησή τους κατά τη διδακτική πράξη. 8

10 Κεφάλαιο 2: Έρευνα γύρω από τις Νοηµατικές Γλώσσες 2.1. Η γλωσσικότητα της νοηµατικής γλώσσας Πριν το 1960 οι γλωσσολόγοι έδιναν ελάχιστη σηµασία στις νοηµατικές γλώσσες και τις χειρίζονταν σαν κώδικες που δεν είχαν τη δική τους δοµή, αλλά αντίθετα διατηρούσαν και βασίζονταν στο σηµασιολογικό και συντακτικό πρότυπο της αντίστοιχης προφορικής γλώσσας 6. Κατά βάση, η προκατάληψη αυτή ενάντια στη ΝΓ πήγαζε από µια θολή αντίληψη σχετικά µε τη φύση της γλώσσας. Η επανάσταση στη γλωσσολογία και την ψυχολογία που πυροδότησε ο Chomsky στη δεκαετία του 60 έθεσε σε έντονη αµφισβήτηση τη συµπεριφορική αντίληψη περί γλώσσας, σύµφωνα µε την οποία υπάρχει πλήρης εξίσωση γλώσσας - λόγου (language-speech). Η γλώσσα πλέον άρχισε να γίνεται αντιληπτή ως ένα είδος εγκεφαλικής γνώσης που σχετίζεται µεν, ωστόσο είναι ανεξάρτητη από την υλική της πραγµάτωση στο λόγο. Πρόκειται, ουσιαστικά, για καθολικό γλωσσικό φαινόµενο που πραγµατώνεται εµπειρικά µε δύο φυσιολογικούς τρόπους πρόσληψης και έκφρασης, οι οποίοι αντιστοιχούν προς δύο γενικά υλικά υποστρώµατα ανθρώπινης επικοινωνίας: το ακουστικοφωνητικό και το οπτικοκινητικό. Τα γλωσσικά δεδοµένα που παράγονται σε µία επικοινωνιακή περίσταση διαθέτουν, λοιπόν, είτε φωνητικό είτε κινητικό χαρακτήρα και καθίστανται αντιληπτά µέσω της ακοής ή µέσω της όρασης, αντίστοιχα. «Όταν το υλικό υπόστρωµα της γλωσσικής πραγµάτωσης διαθέτει φωνητικό χαρακτήρα, οι υλικοί φορείς που χρησιµοποιούνται ονοµάζονται φθόγγοι (sounds) και µία γλώσσα που πραγµατώνεται µε τέτοιους φορείς χαρακτηρίζεται ως φθογγόγλωσσα (spoken language). Όταν, αντίστοιχα, το υλικό υπόστρωµα διαθέτει κινητικό χαρακτήρα, οι επιλεγόµενοι από αυτό φορείς λέγονται κινήµατα 7 (manual signs), δηλαδή σαφείς, πεπερασµένες κινήσεις των χεριών, και µία γλώσσα που πραγµατώνεται µε τέτοιους φορείς χαρακτηρίζεται ως κινηµατική γλώσσα (sign language).» (Παπασπύρου, 1994:19). Μία ΝΓ µπορεί, εποµένως, να οριστεί αυστηρά ως ένα οπτικοκινητικό 6 Με τον όρο προφορική γλώσσα (για τη σχετική ορολογία βλ. Μαγγανάρης 1998) αναφερόµαστε στο γλωσσικό σύστηµα που εκφέρεται µέσω του προφορικο-ακουστικού καναλιού και στη γραπτή καταγραφή του. Για τον όρο αυτό έχουν προταθεί και άλλες αποδόσεις, όπως φθογγόγλωσσα (Παπασπύρου, 1994:19), ωστόσο υιοθετούµε τον όρο που παρουσιάζεται πιο συχνά στη βιβλιογραφία. 7 Ο Παπασπύρου επιλέγει τους όρους κινήµατα και κινηµατική γλώσσα, αντίστοιχα. Η σχετική ορολογία που έχει προταθεί κατά καιρούς από τους µελετητές ποικίλλει σε µεγάλο βαθµό (βλ. Κουρµπέτης 2001:118, όπου γίνεται σχετική αναφορά). Στην παρούσα εργασία θα ακολουθήσουµε την ορολογία που είναι ευρέως γνωστή και αποδεκτή από την ίδια την κοινότητα των Ελλήνων Κωφών έτσι, οι όροι sign και sing language αποδίδονται ως νόηµα και νοηµατική γλώσσα, αντίστοιχα. 9

11 γλωσσικό σύστηµα, όπως µία προφορική γλώσσα µπορεί να οριστεί ως ένα ακουστικοφωνητικό γλωσσικό σύστηµα. Για τη νεότερη γλωσσολογία, όπως θεµελιώθηκε από τον F. de Saussure, η γλώσσα αποτελεί ένα σύνολο δισυπόστατων σηµείων που είναι το αποτέλεσµα του αµφίδροµου συνδυασµού δύο ψυχολογικών στοιχείων: µίας έννοιας (σηµαινόµενο) και µιας ηχητικής εικόνας (σηµαίνον, το ψυχολογικό εκτύπωµα και όχι η φυσική ποιότητα, αυτή του ήχου). Ο συνδυασµός αυτός δεν εξυπηρετεί ούτε προκαθορίζεται από κάποια φυσική ή λογική αναγκαιότητα, ο δεσµός ανάµεσα στο σηµαίνον και το σηµαινόµενο είναι αυθαίρετος. Κάθε γλωσσικό σηµείο αποκτά ξεχωριστή αξία µέσα από ένα πλήθος συνταγµατικών (in presentia) και παραδειγµατικών (in absentia) σχέσεων µε τα άλλα σηµεία. Με τον τρόπο αυτό, το σύνολο των σηµείων οργανώνεται σε ένα σύστηµα όπου διακρίνονται διάφορα επίπεδα ανάλυσης. Η γλωσσική υπόσταση ενός σηµειακού συστήµατος πιστοποιείται από την ύπαρξη συγκεκριµένων συνθηκών και προϋποθέσεων 8, πιο βασική από τις οποίες είναι αυτή της διπλής άρθρωσης, σύµφωνα µε την οποία υπάρχουν στη γλώσσα µονάδες µε νόηµα (1η άρθρωση) και χωρίς νόηµα (2η άρθρωση) (Martinet 1997:9-11) αυτές οι τελευταίες δεν έχουν άλλο λόγο ύπαρξης από το να συνθέτουν τις πρώτες. Η σύγχρονη έρευνα έχει αποδείξει ότι στην περίπτωση των ΝΓ το ρόλο των µονάδων αυτών αναλαµβάνουν να διεκπεραιώσουν φορείς του οπτικοκινητικού υποστρώµατος (για λεπτοµέρειες βλ. κεφάλαιο ), οι οποίοι συνδυάζονται για να προκύψουν τα νοήµατα (signs). Προκύπτει, λοιπόν, ότι οι ΝΓ αποτελούν αυτόνοµα συστήµατα φυσικών γλωσσών, τα οποία διαφοροποιούνται από τις προφορικές γλώσσες βάσει των επικοινωνιακών µέσων που χρησιµοποιούν και της οργάνωσης του µηνύµατος σύµφωνα µε αυτά τα µέσα (Κουρµπέτης, Ευθυµίου, Κατσογιάννου & Σταϊνχάουερ, 2005: 1-2). Ενώ οι χρήστες των οµιλούµενων γλωσσών χειρονοµούν µε τα χέρια τους, οι νοηµατιστές «χειρονοµούν» µε το στόµα τους. Η εικόνα που προκύπτει αποδεικνύει ότι οι δύο γλωσσικές τροπικότητες επικαλύπτονται σε ορισµένες περιοχές και διαφοροποιούνται σε άλλες, αποκαλύπτοντας συνδυαζόµενες την ολότητα της ανθρώπινης γλωσσικής ικανότητας (Sandler, 2003α: 383). Κοινό χαρακτηριστικό ανάµεσα σε όλες τις ΝΓ που έχουν µελετηθεί σε παγκόσµιο επίπεδο είναι η χρήση των εκφραστικών δυνατοτήτων που παρέχει η µορφή και η κατεύθυνση της παλάµης, η κίνηση των χεριών, η στάση και η κίνηση του σώµατος και η έκφραση του προσώπου. Ο τρισδιάστατος χώρος είναι το πλαίσιο στο οποίο 8 Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. Martinet 1997:

12 οργανώνονται και δηλώνονται οι γραµµατικές σχέσεις (παραγωγική κλιτική µορφολογία), το λεξιλόγιο και η σύνταξη (σηµασιο-συντακτικές σχέσεις) κάθε ΝΓ. Τα δεδοµένα της έρευνας καταδεικνύουν ότι τυπολογικά οι ΝΓ αποτελούν µία ξεχωριστή οµάδα. Το κύριο διαφοροποιητικό στοιχείο µεταξύ των νοηµατικών και των οµιλούµενων γλωσσών είναι η τροπικότητα µε την οποία εκφέρονται. αυτή από µόνη της καθορίζει τυπολογικά τη γλώσσα (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 558). Παράλληλα, ενώ οι οµιλούµενες γλώσσες ανήκουν σε ποικίλες τυπολογικές κατηγορίες, οι νοηµατικές γλώσσες φαίνεται ότι περικλείονται σε έναν και µοναδικό τύπο. Αυτό µπορεί να γίνει εύκολα κατανοητό, αν αναλογιστούµε την πληθώρα των στοιχείων που παρουσιάζονται πανοµοιότυπα στις µέχρι σήµερα µελετηµένες νοηµατικές γλώσσες. Κατά πρώτον, όλες οι νοηµατικές γλώσσες εµφανίζουν πολυπλοκότητα στη µορφολογία (βλ. αναλυτικά κεφ ) και µάλιστα, παρά το µεγάλο αριθµό των µορφηµάτων που συναποτελούν τα περίπλοκα νοήµατα, αυτά εκφέρονται ταυτόχρονα, στο πλαίσιο µιας συλλαβής (αν προσπαθούσαµε να παρουσιάσουµε την αναλογία µε µία οµιλούµενη γλώσσα). Κάτι τέτοιο, βέβαια, δεν ισχύει σε καµία από τις οµιλούµενες γλώσσες. Επιπλέον, το σύστηµα των νοηµατικών γλωσσών κυβερνάται από κανόνες της γραµµατικής και δεν παραβιάζει καµία από τις βασικές τουλάχιστον αρχές της καθολικής γραµµατικής (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 557). Οι οµοιότητες αυτές, σε συνδυασµό µε τη διαφαινόµενη κοινή διάκριση των ρηµάτων στις ίδιες ακριβώς κατηγορίες και στον παρόµοιο τρόπο που λειτουργεί η ρηµατική συµφωνία, έχουν ως αποτέλεσµα νοηµατιστές που δεν είναι αµοιβαία κατανοητοί να αναπτύσσουν τεχνικές και στρατηγικές επικοινωνίας που να βασίζονται στα στοιχεία αυτά, γεγονός που (τουλάχιστον στη συνείδηση των χρηστών των γλωσσών αυτών) τα καθιστούν καθολικά. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που αναφέρουν οι Newport & Supalla (2000:109, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005:341) «ένα µακρύ δείπνο ανάµεσα σε Κωφούς, χρήστες διαφορετικών νοηµατικών γλωσσών, θα επιτρέψει προς έκπληξη όλων την ανταλλαγή πολύπλοκων σχηµατισµών» 11

13 2.2. Η µελέτη του γλωσσικού συστήµατος: εδοµένα από νοηµατικές γλώσσες που έχουν µελετηθεί Η ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Το 1960 ο William Stokoe εξέδωσε µία µονογραφία στην οποία κατέδειξε ότι οι λέξεις στην Αµερικανική Νοηµατική Γλώσσα (ΑΝΓ) δεν είναι ολιστικές χειρονοµίες, αλλά ο συνδυασµός τριών κατηγοριών, οι οποίες ανεξάρτητες δεν έχουν νόηµα, αλλά είναι γλωσσολογικά σηµαντικές (όπως τα φωνήµατα στις οµιλούµενες γλώσσες): των χειροµορφών (designation), των θέσεων (tabulation) και των κινήσεων (signation) 9 (Sandler & Lillo-Martin, 2001:540, Sandler, 2003α:386, Klima & Bellugi, 1979, Λαµπροπούλου, 1997:51). Κατοπινοί µελετητές αναγνώρισαν την ύπαρξη των κατηγοριών αυτών, αλλά πρότειναν ότι τα στοιχεία που αντιπροσωπεύουν καθεµιά από αυτές λειτουργούν ως φωνολογικά χαρακτηριστικά και όχι ως φωνήµατα (Sandler, 2005: 331). Ως χειροµορφή αναγνωρίζεται το σχήµα που παίρνει η παλάµη και η θέση στην οποία τοποθετούνται τα δάχτυλα για την παραγωγή ενός λεξικού νοήµατος. Η ίδια η χειροµορφή δεν αποτελεί φορέα σηµασίας. Αντίθετα για το σχηµατισµό µιας γραµµατικής λέξης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη οι ακόλουθες παράµετροι: 1) η θέση της χειροµορφής στο χώρο ή επάνω στο σώµα, 2) ο προσανατολισµός της παλάµης, δηλαδή η κατεύθυνση στην οποία στρέφεται η χειροµορφή κατά το σχηµατισµό του νοήµατος, 3) η κίνηση, η οποία συµµετέχει στο σχηµατισµό του νοήµατος, αλλά και µέσω της οποίας δηλώνονται πληροφορίες µορφολογικού και σηµασιολογικού τύπου (π.χ. αριθµός, µέγεθος ή συχνότητα), 4) η στάση του σώµατος και η έκφραση του προσώπου. Πολλές φορές τα νοήµατα συγχέονται µε το δακτυλικό αλφάβητο 10, το οποίο, όµως, είναι απλώς ένας τρόπος µεταγραφής του αλφάβητου και χρησιµοποιείται από τους φυσικούς οµιλητές των ΝΓ για να αποδώσουν τα ακρώνυµα και τα κύρια ονόµατα. Το γεγονός ότι η νοηµατική γλώσσα δεν περιορίζεται στα όρια που θέτει το προφορικό κανάλι, της δίνει τη δυνατότητα να εκµεταλλευτεί οποιοδήποτε µέρος του σώµατος µπορεί να εκφράσει σύντοµα και ευκρινώς οπτικά το επιθυµητό µήνυµα. Όλες οι νοηµατικές γλώσσες που έχουν µελετηθεί µέχρι σήµερα αξιοποιούν µη χειρονοµικά σηµεία, δηλαδή την έκφραση του προσώπου και τη στάση του κεφαλιού και του 9 Πλήρη µεταγραφή των φωνολογικών αυτών κατηγοριών για την ΕΝΓ επιχειρεί η Λαµπροπούλου (1997) βασιζόµενη στο σύστηµα κωδικοποίησης που προτείνει ο Stokoe (1960). 10 είγµα του δακτυλικού αλφάβητου στην ΕΝΓ παρατίθεται στο παράρτηµα. 12

14 σώµατος, για γραµµατικούς λόγους. Αυτές οι εκφράσεις, οι οποίες είναι προϊόν γραµµατικοποίησης και παύουν να είναι εικονιστικές, είναι πλήρως συµβατικοποιηµένες (conventionalized) και παρουσιάζουν συστηµατική κατανοµή (Sandler, 2005: 338). Σχετικά µε τη φωνολογία της νοηµατικής γλώσσας έχουν πραγµατοποιηθεί πολλές γλωσσολογικές µελέτες, οι οποίες έχουν δείξει ότι υπάρχουν περιορισµοί στο συνδυασµό των µονάδων που συναποτελούν ένα νόηµα (βλ. Battison, 1987, Sandler, 1989, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2003α:386) και παράλληλα παρουσιάζεται σε ειδικές περιπτώσεις το φαινόµενο της αφοµοίωσης χειροµορφής (Sandler, 2005:332) στις λέξεις της νοηµατικής γλώσσας παρουσιάζεται κυρίαρχα µία ταυτόχρονη δοµή. µολαταύτα, η σειριακή δοµή δεν είναι απούσα 11 (Liddell, 1984, Sandler, 1989, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2003α: 386) ανάµεσα στα φωνολογικά στοιχεία υπάρχουν και αυτοτεµαχιακές σχέσεις (Sandler, 1986, 1989, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2003α: 386) η συλλαβή στη νοηµατική γλώσσα έχει ένα οπτικό αντίστοιχο όσον αφορά την ηχηρότητα Μία πτυχή της γλωσσικής δοµής που συνδυάζει στοιχεία φωνολογίας και σύνταξης είναι η προσωδία, η οποία περιλαµβάνει την έννοια του ρυθµού για τη διάκριση των µερών µιας πρότασης, αυτήν της έµφασης για τη διάκριση επιλεγµένων στοιχείων και του επιτονισµού για τη διάκριση της πραγµατολογικής λειτουργίας µιας πρότασης. Αν και η έννοια της προσωδίας είναι απόλυτα συνυφασµένη µε την ακουστικο-προφορική τροπικότητα, πρόσφατες µελέτες έδειξαν ότι και στις ΝΓ υπάρχει το αντίστοιχο φαινόµενο. ενώ αυτά τα αποτελέσµατα επιτυγχάνονται στις προφορικές γλώσσες µε την αυξοµείωση στη συχνότητα της φωνής, την ένταση και την παύση, οι ΝΓ χρησιµοποιούν την έκφραση του προσώπου, τη στάση του σώµατος και ρυθµικά µοτίβα, για να επιτελέσουν τις ίδιες ακριβώς λειτουργίες (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 543, Sandler, 2003α: 388). 11 Η Sandler (1989, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005:333) υποστηρίζει ότι τοποθεσίες και η κίνηση που εµπεριέχει ένα νόηµα βρίσκονται σε µία σειριακή διάταξη, ενώ ο τρόπος εµφάνισης της χειροµορφής (δηλαδή η ίδια η χειροµορφή µε τον προσανατολισµό της) συνδέεται αυτοτεµαχιακά µε τα παραπάνω στοιχεία. Η σχέση αυτή είναι ορατή στο σχήµα 1. Σχήµα 1: Η κανονική µορφή ενός νοήµατος (Sandler, 1989, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005:333) 13

15 α. ερώτηση µερικής άγνοιας β. κοινή πληροφορία γ. ερώτηση µερικής άγνοιας + κοινή πληροφορία εικόνες 3α,β,γ 12 : υπεράρθρωση (superarticulation) στην ΙΝΓ Συγκεκριµένα, οι Nespor & Sandler (1999) µε µελέτη που διεξήγαγαν για την Ισραηλινή Νοηµατική Γλώσσα (ΙΝΓ) υποστηρίζουν ότι συντακτικά ανεξάρτητα συστατικά της πρότασης, όπως είναι στοιχεία θεµατικοποιηµένα, παρενθετικά ή ακόµη και οι µη προσδιοριστικές αναφορικές προτάσεις, τείνουν να σχηµατίσουν ανεξάρτητες φράσεις επιτόνισης. Η Sandler (1999, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2003α: 388) ονοµάζει το αντίστοιχο της έννοιας του επιτονισµού για τις νοηµατικές γλώσσες υπεράρθρωση (superarticulation) και το συνδυασµό τους για τη λειτουργία της προσωδίας υπεραρθρωτικές ακολουθίες (superarticulatory arrays) Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Οι νέες γλώσσες 13 προβλέπεται ότι θα έχουν συγκεκριµένες ιδιότητες, λόγω ακριβώς της νεότητάς τους, ιδιαίτερα στο επίπεδο της µορφολογίας, που για την ανάπτυξή του είναι απαραίτητη η επενέργεια του χρόνου. Συχνή, άλλωστε, είναι η σύγκριση των νοηµατικών γλωσσών µε τις κρεολές και τις pidgin, µε βάση τη νεότητα της εµφάνισής τους ως κοινό στοιχείο Οι εικόνες είναι από το άρθρο της Sandler, 2003β:4. 13 Υπολογίζεται ότι οι παλαιότερες νοηµατικές γλώσσες δε χρονολογούνται περισσότερο από 300 χρόνια (Woll et al., 2001, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005:329). 14 Στην παρούσα εργασία δε θα µας απασχολήσει η σύγκριση αυτή, παρόλο που αναλύεται αρκετά διεξοδικά στη βιβλιογραφία. Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλ. Sapountzaki, 2005, Aronoff et al., 2004,

16 Λόγω της τροπικότητας µέσω της οποίας εκφέρονται και γίνονται αντιληπτές, οι νοηµατικές γλώσσες έχουν την ικανότητα να απεικονίζουν συγκεκριµένες χρονικοχωρικές έννοιες µε πιο άµεσο τρόπο από ό,τι ισχύει για τις οµιλούµενες γλώσσες. Η ιδιότητά τους αυτή τις επιτρέπει να έχουν µορφολογικές δοµές που δεν είναι απόλυτα αυθαίρετες (Aronoff et al., 2005:303), µε αποτέλεσµα να εµφανίζουν έντονα διαγλωσσικές οµοιότητες ως προς τη µορφολογική τους δοµή. Η µορφολογία της νοηµατικής γλώσσας φαίνεται να περικλείει δύο εκ διαµέτρου αντίθετους τύπους µορφολογίας. ο ένας είναι πλούσιος, πολύπλοκος και ταυτόχρονος, ενώ ο άλλος είναι σπάνιος, σχετικά απλός και διαδοχικός (Aronoff et al., 2005:303). Αυτοί οι δύο τύποι διαφέρουν ως προς τα φωνολογικά µέσα που υιοθετούν, τις γραµµατικές κατηγορίες που περιλαµβάνουν, το βαθµό παραγωγικότητάς τους και τη διαχρονική τους ανάπτυξη (ό.α. 309). Ο πρώτος από τους τύπους αυτούς είναι γνωστός στη βιβλιογραφία ως ο ταυτόχρονος (simultaneous type), για το λόγο ότι τα γραµµατικά χαρακτηριστικά πραγµατώνονται στην περίπτωση αυτή µέσω της αλλαγής της κατεύθυνσης, του ρυθµού ή του σχήµατος της διαδροµής στην οποία κινείται η βασική χειροµορφή και όχι µε την πρόσθεση νέων φωνολογικών στοιχείων στη λέξη κατά τρόπο διαδοχικό 15. Πρόκειται για κλιτική µορφολογία, τουλάχιστον στην πλειονότητα των περιπτώσεων, που εµφανίζεται ιδιαίτερα παραγωγική ενδογλωσσικά και διαγλωσσικά. Η ταυτόχρονη λεξική δοµή των νοηµατικών γλωσσών αποδίδεται κυρίως σε δύο παράγοντες: στην τροπικότητα της ίδιας της γλώσσας 16 και σε περιορισµούς που θέτει η βραχυπρόθεσµη µνήµη (Bellugi & Fischer, 1972, όπως παρατίθεται στους Aronoff et al., 2005:314). Με βάση το µοντέλο που προτείνουν οι Aronoff et al. (2005:314), οι µορφολογικές κατηγορίες που αναµένεται να πραγµατωθούν ταυτόχρονα είναι αυτές που η ταυτόχρονη εµφάνισή τους στον εξωγλωσσικό κόσµο επιτρέπει την εικονιστική τους απόδοση. Στην περίπτωση της διαδοχικής (sequential) µορφολογίας προστίθεται στην αρχή ή στο τέλος της βάσης του νοήµατος ένα αναγνωρίσιµο πρόσφυµα 17. Η βασική διαφοροποίηση από τον προηγούµενο τύπο έγκειται στο γεγονός ότι η χειροµορφή και ο 15 Την ταυτόχρονη αυτή πραγµάτωση µπορούµε να τη διακρίνουµε ακόµη και στο επίπεδο του µονοµορφηµατικού νοήµατος (βλ. Stokoe 1960 για την ταυτόχρονη επενέργεια των τριών φωνολογικών κατηγοριών για τη δηµιουργία ενός νοήµατος). 16 Σύµφωνα µε τον Emmorey (1995, 2002, όπως παρατίθεται στους Aronoff et al., 2005:314), το οπτικό σύστηµα επεξεργασίας των δεδοµένων δεν υπερφορτώνεται από την ταυτόχρονη παρουσίαση πολλών διαφορετικών πληροφοριών. 17 Ο αριθµός των προσφυµάτων αυτών είναι ελάχιστος (5 για την ΑΝΓ και 2 τύποι προσφυµάτων για την ΙΝΓ, όπως περιγράφονται από τις Sandler & Lillo-Martin, 2005 και Meir & Sandler, 2004, αντίστοιχα: παρατίθεται στους Aronoff et al., 2005:313). Εξάλλου, η µόνη γραµµική διαδικασία παραγωγής λέξεων που αναγνωρίζεται ως φυσική για τις νοηµατικές γλώσσες και έχει µελετηθεί επαρκώς είναι η σύνθεση (Klima & Bellugi, 1979). 15

17 τόπος που αυτή πραγµατώνεται διατηρείται για το καθένα από τα δύο αυτά µορφήµατα, µε αποτέλεσµα οι δοµές που προκύπτουν να έχουν δύο χαρακτηριστικά των κατηγοριών αυτών και όχι από ένα (Aronoff et al., 2005:312). Παράλληλα, ένα βασικό χαρακτηριστικό των παραγωγικών προσφυµάτων είναι ότι η εφαρµογή τους προκαλεί σηµασιολογική αλλαγή, µε αποτέλεσµα να προκύπτουν ιδιοσυγκρασιακές σηµασίες που δεν µπορούν να προβλεφθούν απλά από το συνδυασµό των σηµασιών των δύο µορφηµάτων (Aronoff et al., 2005:332). Η διαδοχική (sequential) προσφυµατοποίηση έχει αναγνωριστεί ότι λειτουργεί σε κάποιες από τις µελετηµένες νοηµατικές γλώσσες. Αυτές οι γραµµικές δοµές διαφέρουν σηµαντικά από τις ταυτόχρονες ως προς το γεγονός ότι (Aronoff et al., 2005:302, 309): η εµφάνιση, η γραµµατική λειτουργία και η µορφή των διαδοχικών µορφολογικών κατασκευών εξαρτάται από τη γλώσσα στην οποία ανήκουν υπάρχει ποικιλία ανάµεσα στους νοηµατιστές - χρήστες της ίδιας γλώσσας η παραγωγικότητα των δοµών αυτών είναι συχνά περιορισµένη Όλες οι διαδοχικές διαδικασίες που έχουν µελετηθεί για την ΑΝΓ και την ΙΝΓ 18 (Aronoff et al., 2005:309) είναι παραγωγικές (derivational) και δεν περιλαµβάνουν µορφοσυντακτικές κατηγορίες. Επιπλέον, η µορφή και η σηµασία των προσφυµάτων σχετίζεται µε τις ελεύθερες λέξεις µε τις οποίες συνδέονται, γεγονός που καθιστά λογικό το συµπέρασµα ότι τα προσφύµατα αυτά είναι αποτέλεσµα διαδικασιών που οδηγούν στη γραµµατικοποίηση 19 (Aronoff et al., 2005:309, 2004:21). Στη ΝΓ δεν υπάρχουν τα παραδειγµατικά µονοπάτια (trappings) της κλίσης, αλλά υπάρχει πάντα το σώµα του νοηµατιστή, το οποίο συµµετέχει όχι µόνο στην παραγωγή του λεξικού νοήµατος, αλλά και στη δείξη της κίνησης, της κατεύθυνσης, της σύνδεσης και της αποσύνδεσης (disjunction) (Stokoe, 1972:127). Μία από τις βασικές διαφοροποιήσεις ανάµεσα στις οµιλούµενες και τις οπτικές γλώσσες είναι η σπουδαιότητα που διαδραµατίζει στις δεύτερες η χωρική αντίληψη (Sandler, 2003α:390, Morales-López et al., 2005:441), η οποία ενσωµατώνεται στο γραµµατικό σύστηµα (για τη µορφολογική κλίση) σε αντίθεση µε τη λειτουργία της διαδοχής (sequence) (για τη σειρά των όρων 20 ). 18 Στη βιβλιογραφία αναπτύσσονται διεξοδικά οι περιπτώσεις του επιθήµατος ZERO για την ΑΝΓ (για τη δήλωση της άρνησης) και των προθηµάτων αίσθησης (sense prefixes) για την ΙΝΓ, τα οποία φτάνουν ακόµη και τα εβδοµήντα (70) (Aronoff et al., 2004:21-23). 19 Αυτό εξηγεί, ενδεχοµένως, και τον πολύ µικρό αριθµό προσφυµάτων που απαντώνται στις νοηµατικές γλώσσες: η διαδικασία της γραµµατικοποίησης χρειάζεται χρόνο, τον οποίο δεν µπορεί να αιτιολογήσει η νεότητα των γλωσσών αυτών. 20 Καθώς η βασική σειρά των όρων στην ΑΝΓ είναι πολύ ευέλικτη, αρκετοί ερευνητές θεώρησαν ότι υπαγορεύεται από πραγµατολογικούς παράγοντες, όπως είναι η έµφαση, και όχι από τη γλωσσική 16

18 Οι εικονιστικές ρίζες και η ολιστική αντίληψη που υπάρχει για τα στοιχεία που απαρτίζουν τα συστήµατα αυτά οδηγεί κάποιον στο να πιστεύει ότι οι λέξεις στις ΝΓ δεν έχουν εσωτερική δοµή. Ωστόσο, είναι σαφές ότι οι ΝΓ παρουσιάζουν µεγάλη µορφολογική πολυπλοκότητα, µεγαλύτερη έκφανση της οποίας βρίσκουµε στην κατηγορία του ρήµατος και συγκεκριµένα στο φαινόµενο της συµφωνίας. Όλες οι ΝΓ που έχουν µελετηθεί µέχρι σήµερα επιδεικνύουν µεγάλες οµοιότητες όσον αφορά τη ρηµατική συµφωνία (Sandler & Lillo-Martin, 2001:545). Το µορφολογικό αυτό σύστηµα, το οποίο περιγράφηκε και αναλύθηκε για πρώτη φορά εκτενώς για την ΑΝΓ από την Padden (1988), συνίσταται στη δείξη των κατηγορηµάτων του ρήµατος µέσω της κίνησης των χεριών από ένα σηµείο στο χώρο σε άλλο (τα σηµεία αυτά αντιστοιχούν σε καθένα από τα κατηγορήµατα αυτά, αποτελούν δηλαδή αναφορικούς τόπους (referential loci) 21 ). Παρουσιάζει, λοιπόν, µια πρωτοτυπία τόσο όσον αφορά την ταυτόχρονη εµφάνιση των στοιχείων που απαρτίζουν τη δοµή του όσο και τη χρήση του χώρου ως γραµµατικής ιδιότητας. (Sandler, 2003β:6) (βλ. απεικόνιση 4). α. 1ΡΩΤΑΩ2 σε ρωτάω β. jρωταω1 µε ρωτάει Εικόνες 4α,β 22 : Χρήση αναφορικών τόπων για τη δείξη συµφωνίας στην ΑΝΓ. Η διαδικασία αυτή του καθορισµού ενός αναφορικού τόπου βρίσκεται στην καρδιά του αντωνυµικού συστήµατος των νοηµατικών γλωσσών, αφού άπαξ και έχει καθοριστεί ένας αναφορικός τόπος για ένα συγκεκριµένο αντικείµενο αναφοράς (referent), οποιαδήποτε αναφορά στον τόπο αυτό επέχει αντωνυµική αναφορά (Aronoff et al., 2005:317, 2004:26). (συντακτική) δοµή του συστήµατος. Ωστόσο, µια πιο ενδελεχής έρευνα των δεδοµένων αποκάλυψε ότι η ΑΝΓ βασίζεται σε µία υποκείµενη (underlying) δοµή και η σειρά των όρων (Υποκείµενο-Ρήµα-Αντικείµενο) τροποποιείται σύµφωνα µε την εφαρµογή γραµµατικών κανόνων (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 539). 21 βλ. Lillo-Martin & Klima, Aronoff et al., 2004:25 22 Οι εικόνες είναι από το άρθρο των Aronoff et al., 2004:26. 17

19 Το χαρακτηριστικό στα συστήµατα ρηµατικής συµφωνίας στις ΝΓ είναι ότι διαφορετικές κατηγορίες ρηµάτων συµµετέχουν στο σύστηµα µε διαφορετικό τρόπο. Ειδικότερα, µπορούµε να διακρίνουµε τρεις κατηγορίες ρηµάτων 23 κυρίως βάσει σηµασιολογικών κριτηρίων 24 αυτά που επιτρέπουν τη συµφωνία υποκειµένου-αντικειµένου. Πιο συγκεκριµένα, πρόκειται για ρήµατα που συµφωνούν ως προς το πρόσωπο και τον αριθµό του υποκειµένου και αντικειµένου που δέχονται (π.χ. ΙΝΩ, ΛΕΩ, ΡΩΤΑΩ, κ.α.). στην κατηγορία αυτή ανήκουν και τα λεγόµενα αντίστροφα ρήµατα. Πρόκειται για ρήµατα που παρουσιάζουν το ακριβώς αντίστροφο σχήµα από την πρώτη περίπτωση: η κίνηση του χεριού γίνεται από το αντικείµενο προς το υποκείµενο (και όχι το ανάποδο, όπως γίνεται συνήθως). Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ρήµατα όπως το ΠΡΟΣΚΑΛΩ, ΠΑΙΡΝΩ, ΥΙΟΘΕΤΩ, ΑΝΤΙΓΡΑΦΩ, κ.ά. τα ρήµατα που συµφωνούν µε συγκεκριµένα χωρικά σηµεία τα οποία ερµηνεύονται αναλογικά και κυριολεκτικά, όπως για παράδειγµα τα ΜΕΤΑΚΙΝΩ, ΒΑΖΩ, ΠΗΓΑΙΝΩ, κ.α. [spatial verbs] τα ρήµατα που δεν παρουσιάζουν καµία συµφωνία (π.χ. ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ, ΞΕΡΩ, ΚΛΑΙΩ, κ.α.) [plain verbs] Το σύστηµα της ρηµατικής συµφωνίας εκµεταλλεύεται εµφανώς τις χωρικές σχέσεις, αντανακλώντας καθολικές πτυχές της οπτικο-χωρικής αντίληψης, ωστόσο δεν παύει να είναι καθαρά γλωσσικό, αφού περιλαµβάνει συγκεκριµένες σηµασιολογικές και συντακτικές κατηγορίες και στηρίζεται απόλυτα στην εφαρµογή κανόνων (Sandler, 2003α: 392). Μία ακόµη έκφανση της µορφολογικής πολυπλοκότητας, ενδεχοµένως µεγαλύτερης από αυτή της συµφωνίας, εντοπίζεται στα ρήµατα κίνησης και στάσης, που για πρώτη φορά περιγράφηκαν από την Supalla (1982, 1986, όπως παρατίθεται στις Sandler & Lillo-Martin, 2001: ). Σε αυτούς τους σχηµατισµούς οι χειροµορφές που αποδίδουν τάξεις ουσιαστικών µπορούν να συνδυαστούν πάντα σύµφωνα µε τους περιορισµούς που θέτει η γραµµατική- µε µορφήµατα κίνησης, θέσης και τρόπου 23 Πρώτη η Carol Padden το 1983 πρότεινε τη διάκριση κατηγοριών όσον αφορά το ρήµα. Σχετικά µε τη βιβλιογραφία και την ορολογία που υιοθετήθηκε από τότε, βλ. Morales-López, 2005: Η ρηµατική συµφωνία, στις έρευνες που διεξήγαγε η Meir για την ΙΝΓ, φαίνεται να προσδιορίζεται από τη θεµατική κατηγοριοποίηση και όχι συντακτικά, αφού το ρήµα συµφωνεί µε τα κατηγορήµατα που επέχουν τη θέση πηγή και στόχος (Meir, 2002: 414). Παράλληλα, θα µπορούσαν να ενταχθούν σηµασιολογικά σε τρεις µεγάλες κατηγορίες: ρήµατα µετακίνησης (κυριολεκτικής ή µεταφορικής), ρήµατα κίνησης και ρήµατα που δε δηλώνουν ούτε µετακίνηση ούτε κίνηση (Aronoff et al., 2005:322, 2004:28). 18

20 κίνησης, καθένα από τα οποία φέρει τη δική του σηµασία 25. Πρόκειται για τους ταξινοµητές, οι οποίοι αποδίδουν οντότητες που διακρίνονται σε σηµασιολογικές τάξεις («µικρά ζώα», «οχήµατα», «άνθρωποι») ή προσδιορίζουν το µέγεθος και το σχήµα αντικειµένων 26 και ταυτόχρονα περιγράφουν τις χωρικές σχέσεις µεταξύ τους (βλ. εικόνα 5) Εικόνα 5 27 : Περίπλοκη δοµή µε ταξινοµητές στην ΑΝΓ «ΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΡΟΧΩΡΑΕΙ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΕΡΝΟΝΤΑΣ ΠΙΣΩ ΤΟΥ ΕΝΑ ΣΚΥΛΙ ΠΟΥ ΤΡΙΚΛΥΖΕΙ» Οφείλουµε να σηµειώσουµε ότι οι ταξινοµητές είναι µορφολογικά πολύπλοκες λέξεις 28, γλωσσικές, δηλαδή, οντότητες και δεν πρέπει να θεωρούνται αναλογική απεικόνιση του εξωγλωσσικού κόσµου 29. Εξάλλου, το ταξινοµικό αυτό σύστηµα οµοιάζει πολύ µε τους ρηµατικούς ταξινοµητές που συναντούµε σε πολλές οµιλούµενες γλώσσες (Senft, 2002, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005:336). 25 Ουσιαστικά, στις δοµές αυτές φαίνεται να παρουσιάζεται µια ανωµαλία: τα φωνολογικά στοιχεία (χειροµορφή-τόπος-κίνηση) αποκτούν status µορφολογικό, αφού από στοιχεία χωρίς σηµασία, πλέον το καθένα φέρει τη σηµασία του. Επιπλέον, παύουν να ισχύουν οι φωνολογικοί περιορισµοί που ισχύουν για το συνδυασµό των στοιχείων αυτών σε άλλες λεξικές µορφές. Η εξήγηση του φαινοµένου αυτού πρέπει να αναζητηθεί στην πολυπλοκότητα της µορφολογικής δοµής, που είναι καθολική για τις νοηµατικές γλώσσες, και µάλιστα στην κυριαρχία της ταυτόχρονης άρθρωσης (Sandler, 2005: 336, Aronoff et al., 2005:312). 26 Οι τύποι αυτοί των ταξινοµητών αποτελούν τις δύο από τις τρεις βασικές οµάδες ταξινοµητών που εµφανίζουν οι νοηµατικές γλώσσες (Klima & Bellugi Supalla 1982, Schembri 2003, όπως παρατίθεται στους Aronoff et al., 2005:324). 27 Η εικόνα αναπαράγεται από το άρθρο των Aronoff et.al., 2005: Ο συνδυασµός όλων των µορφηµάτων µπορεί να σχηµατίσει µεµονωµένες λέξεις που ουσιαστικά αποδίδουν το νόηµα της έκφρασης ΜΙΚΡΟ-ΕΠΙΠΕ Ο-ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΙΑΣΧΙΖΕΙ ΤΟ ΧΩΡΟ-ΤΟΞΟ- ΠΡΟΣ-ΕΠΑΝΩ ΣΕ- ΕΠΙΠΕ Ο-ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ «ένα νόµισµα πετάχθηκε σχηµατίζοντας ένα τοξωτό σχήµα στον αέρα και έπεσε πάνω στο τραπέζι» (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 548). 29 Σχετικά µε την άποψη αυτή έχουν διατυπωθεί κάποιες αµφιβολίες, που γενικότερα θέτουν υπό αµφισβήτηση το status των σχηµατισµών αυτών (βλ. Scembri 2003, Engberb-Pedersen, 1993, Liddell, 2003, όπως παρατίθεται στους Morales-López et al., 2005: ). 19

21 2.3. Η νευρογλωσσολογία της Νοηµατικής γλώσσας Όπως είναι γνωστό, τα κέντρα που είναι σχετικά µε τον έλεγχο της συµπεριφοράς της γλώσσας βρίσκονται στο αριστερό ηµισφαίριο του εγκεφάλου. Λόγω της πρωταρχικής σηµασίας της λειτουργίας που αναλαµβάνει ο χώρος σε µία ΝΓ, τίθεται το ερώτηµα αν υπεύθυνο για την παραγωγή και την κατανόηση της γλώσσας αυτής είναι το δεξιό ηµισφαίριο, στο οποίο αποδίδεται η ικανότητα του ατόµου για ερεθίσµατα που απαιτούν τη συµµετοχή της οπτικής αντίληψης του χώρου. Έρευνες που διεξήχθησαν από τους Poizner, Klima και Bellugi σε κωφούς αφασικούς κατέδειξαν ότι αυτοί που παρουσίαζαν βλάβη στο αριστερό ηµισφαίριο επιδείκνυαν προβληµατική παραγωγή λόγου, σε αντίθεση µε αυτούς που είχαν βλάβη στο δεξιό ηµισφαίριο, οι οποίοι, ωστόσο, είχαν σηµάδια έλλειψης της οπτικοχωρικής αντίληψης (όχι όµως σε επίπεδο γραµµατικής σηµασίας) 30. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι η λειτουργία του εγκεφάλου είναι παρόµοια όσον αφορά τη διαχείριση της γλώσσας και στους δύο τύπους γλωσσών: το αριστερό ηµισφαίριο είναι αυτό που ελέγχει τις γλωσσικές λειτουργίες και στις ΝΓ, όπως ακριβώς συµβαίνει στις προφορικές γλώσσες (Sandler & Lillo-Martin 2001: 555). Άλλωστε, οι οµοιότητες που εµφανίζονται στο είδος των γνωστικών λειτουργιών που ενυπάρχουν στην οργάνωση και τη χρήση της γλώσσας κατά την έκφανσή της και στις δύο τροπικότητες αποτελούν ισχυρό έρεισµα της άποψης ότι και η ΝΓ ελέγχεται πρωταρχικά από το αριστερό ηµισφαίριο (Poizner, Klima & Bellugi, 1987, όπως παρατίθεται στη Sandler, 2005: 340). Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι είναι οι µελετητές που προσπαθούν να εντοπίσουν σε ποιο σηµείο επεµβαίνει το δεξιό ηµισφαίριο στη λειτουργία της γλώσσας (ανεξάρτητα από την τροπικότητα στην οποία εκφέρεται) (βλ. αναλυτικά Sandler & Lillo- Martin 2001: ). Στο επίπεδο της ΝΓ ερευνητικά δεδοµένα συγκλίνουν στην άποψη ότι το δεξιό ηµισφαίριο εµπλέκεται κυρίως στην παραγωγή και κατανόηση συγκεκριµένων τοπογραφικών/ χωρικών όψεων της ΝΓ και ειδικότερα στις δοµές µε ταξινοµητές (Emmorey et. al. 2002, όπως παρατίθεται στη Sandler 2005: 340). 30 Έρευνα για τη λειτουργία του εγκεφάλου σε κωφά υποκείµενα έχει διεξαχθεί και στην Ελλάδα (βλ. Πάνου-Πατεράκη, 1984) 20

22 2.4. Η µελέτη της κατάκτησης Στο επίπεδο της κατάκτησης της γλώσσας, παρατηρείται ότι κατά τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού ενεργοποιείται αρχικά το οπτικοκινητικό υπόστρωµα, µε αποτέλεσµα η χρήση προφορικών δεδοµένων να έπεται χρονικά. Λόγω της συντριπτικά µεγαλύτερης προσφοράς των τελευταίων από το κοινωνικό περιβάλλον, η εξέλιξη της ΝΓ αναστέλλεται προς όφελος της προφορικής γλώσσας 31. Εισαγωγικές έρευνες στα στάδια της κατάκτησης µιας ΝΓ έδειξαν ότι η ηλικία κατά την οποία πραγµατώνεται το πρώτο νόηµα είναι ανάµεσα στους πρώτους 6-8 µήνες ζωής του κωφού παιδιού 32. Οι µελετητές ερµηνεύουν αυτό το γεγονός βασιζόµενοι στη θεωρία ότι το παιδί στην ηλικία αυτή είναι γνωστικά ώριµο, ώστε να πραγµατώσει τις πρώτες του λέξεις (προφορικά ή µε τη χρήση νοήµατος). Η καθυστέρηση στην περίπτωση του προφορικού λόγου οφείλεται στον αρθρωτικό µηχανισµό, ο οποίος χρειάζεται πολύ περισσότερο χρόνο για να ωριµάσει, σε αντίθεση µε το µηχανισµό συντονισµού των χεριών (Sandler & Lillo-Martin, 2001: ). Κατά την κατάκτηση µιας ΝΓ ως πρώτης γλώσσας τα στάδια από τα οποία περνάει ένα κωφό παιδί είναι παρόµοια µε αυτά που έχουν προκύψει ύστερα από την έρευνα στην κατάκτηση µιας προφορικής γλώσσας (µεταξύ άλλων Newport 1999, Sandler 2003α; 2005). Έτσι, αναγνωρίζεται ένα στάδιο στο οποίο παρατηρείται η χρήση ενός µόνο νοήµατος (single-sign stage) καθώς και το τηλεγραφικό στάδιο της πραγµάτωσης απλών δοµών όπου δεν εµφανίζονται στοιχεία κλίσης και λειτουργικά νοήµατα (Steinberg 1993: 80). Ένα στοιχείο που θεωρήθηκε ότι θα δρούσε θετικά στη διαδικασία της κατάκτησης στην περίπτωση των ΝΓ είναι η οπτική τροπικότητα. αναµενόταν, έτσι, τα παιδιά να προσαρµοστούν πιο εύκολα µε συγκεκριµένες φαινοµενικά εικονιστικές όψεις της γλώσσας 33. Μολαταύτα, η έρευνα αποδεικνύει ότι µεταχειρίζονται τα νοήµατα αυτά ως αυθαίρετες λέξεις και η διαδικασία κατάκτησης ακολουθεί το καθολικό χρονοδιάγραµµα που ισχύει για όλες τις γλώσσες (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 551). Λόγω της ποικιλότητας των γενετικών αλλά και τυχαίων αιτιών που προκαλούν την κώφωση, τα περισσότερα κωφά παιδιά γεννιούνται σε οικογένειες ακουόντων 31 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο συλλογισµός αυτός αν λάβουµε υπόψη µας ότι η τελική υιοθέτηση από τον προϊστορικό άνθρωπο της ακουστικοφωνητικής τροπικότητας για τη γλωσσική του εκδήλωση επιβλήθηκε από καθαρά οικολογικούς, και όχι νοητικούς παράγοντες (Παπασπύρου 1994:24). 32 Αντίστοιχες έρευνες για την κατάκτηση των προφορικών γλωσσών έχουν δείξει ότι ένα µέσο παιδί αρχίζει να χρησιµοποιεί τις πρώτες του λέξεις σε ηλικία περίπου 11 µηνών. 33 Χαρακτηριστική η περίπτωση των νοηµάτων για τις προσωπικές αντωνυµίες «εγώ» και «εσύ», οι οποίες πραγµατώνονται µε το δείκτη του χεριού να στρέφεται και να καταδεικνύει το πρόσωπο στο οποίο κάθε φορά γίνεται αναφορά (βλ. Sandler 2005: 339). 21

23 κανένα µέλος των οποίων δε νοηµατίζει. Σύµφωνα µε δηµογραφικά στοιχεία, µόλις το 5% των κωφών παιδιών γεννιούνται σε οικογένειες όπου και οι δύο γονείς είναι κωφοί, ενώ ένα άλλο 5% έχει έναν κωφό γονέα (Newport 1999 :162). Η µελέτη της κατάκτησης της ΝΓ σε αυτόν το µικρό αριθµό υποκειµένων έχει αποδείξει ότι η δοµή και τα στάδια της κατάκτησης της γλώσσας είναι παρόµοια µε αυτά των προφορικών γλωσσών (Klima,Bellugi, et al. 1979, Newport & Meier, 1985, µεταξύ άλλων, όπως παρατίθεται στο Newport, 1999:163). Η ηλικία κατάκτησης της ΝΓ για το υπόλοιπο 90% των κωφών παιδιών που έχουν ακούοντες γονείς ποικίλλει σε πολύ µεγάλο βαθµό 34. Τα αποτελέσµατα της έρευνας υποκειµένων που έχουν έρθει σε επαφή µε την ΑΝΓ σε προχωρηµένο στάδιο της ηλικίας τους έδειξαν ότι επιδεικνύουν έναν σχετικό έλεγχο της γραµµατικής δοµής της γλώσσας, αλλά µε µειωµένη χρήση πολύπλοκων δοµών και µε µεγάλη ασυνέπεια τόσο στη µορφολογία όσο και στη σύνταξη (Newport, 1999:163). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η µελέτη της κατάκτησης της ΝΓ από την οµάδα αυτή των παιδιών ως προς το χρονοδιάγραµµα που ισχύει για τις γλώσσες από βιολογική άποψη. εδοµένου ότι τα κωφά παιδιά που έχουν ακούοντες γονείς δεν µπορούν να έχουν µε φυσικό τρόπο εισροή γλωσσικών δεδοµένων και να αποκτήσουν έτσι ένα γλωσσικό µοντέλο που θα τους οδηγήσει στην κατάκτηση της αντίστοιχης προφορικής γλώσσας, η κατάκτηση της πρώτης τους γλώσσας (νοηµατική γλώσσα) ξεκινάει το νωρίτερο στα πέντε τους χρόνια, οπότε και εγγράφονται στο σχολείο 35. Η θεωρία του Lennenberg που αναλύθηκε για πρώτη φορά το 1967 και αφορούσε τη λεγόµενη «κρίσιµη ηλικία» (critical period), το γεγονός δηλαδή ότι οι µηχανισµοί που είναι υπεύθυνοι για την κατάκτηση µιας γλώσσας δεν µπορούν να ενεργοποιηθούν µετά το πέρας µιας συγκεκριµένης ηλικίας 36, εδραιώνεται και από τα πορίσµατα της µελέτης και γλωσσικών συστηµάτων µε διαφορετική τροπικότητα από αυτή των προφορικών γλωσσών. Έρευνες που έγιναν για την ΑΝΓ έδειξαν ότι τα άτοµα που εκτέθηκαν για πρώτη φορά στη γλώσσα µετά την ηλικία των 13 χρόνων, ακόµη και µετά από 50 χρόνια χρήσης της ΝΓ, διαφέρουν συστηµατικά από συνοµήλικούς τους φυσικούς χρήστες ως 34 Υπάρχει η πιθανότητα ποτέ να µην επιτευχθεί η κατάκτηση αυτή, αφού για να καταστεί εφικτή προϋποτίθεται η επαφή µε Κωφά άτοµα που χρησιµοποιούν τη ΝΓ ως την κύρια γλώσσα επικοινωνίας. 35 Μέχρι την ηλικία αυτή η επικοινωνία πραγµατοποιείται µε αυτό που καθιερώθηκε να ονοµάζεται «σπιτικά νοήµατα» (home signs), τα οποία πολύ απέχουν από το να θεωρηθούν απόλυτα ανεπτυγµένα γλωσσικά συστήµατα. Στην ουσία πρόκειται για την ανάπτυξη λέξεων που αποδίδουν αντικείµενα, ετικετών που αποδίδουν πράξεις και τρόπων συνδυασµού αυτών των στοιχείων που οµοιάζουν σε µεγάλο βαθµό µε τις διαδικασίες που ακολουθούνται κατά την ανάπτυξη πραγµατικών γλωσσών. Εκτενής µελέτη αυτών των τρόπων επικοινωνίας έχει πραγµατοποιηθεί από τους Goldin-Meadow και Mylander (1990) (Sandler & Lillo-Martin, 2001: ). 36 Η ηλικία αυτή τίθεται από τον Lennenberg γύρω στα όρια της εφηβείας (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 553). 22

24 προς τη χρήση συγκεκριµένων πολύπλοκων δοµών (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 554, Sandler, 2005: ). Εξαιρετικό δείγµα του γεγονότος ότι το ανθρώπινο µυαλό είναι βιολογικά προορισµένο να αναπτύξει ένα γλωσσικό σύστηµα από τη στιγµή που υπάρχει συνάθροιση ανθρώπων που έχουν ανάγκη να επικοινωνήσουν αποτελεί η περίπτωση της ΝΓ της Νικαράγουας 37. Τα κωφά άτοµα ήταν αποµονωµένα στο νησί αυτό µέχρι το 1979, οπότε και ιδρύθηκε ένα σχολείο ειδικό για την εκπαίδευση των κωφών και ταυτόχρονα ξεκίνησε αυθόρµητα η ανάπτυξη ενός επικοινωνιακού συστήµατος. Η πρώτη γενιά χρηστών της µεθόδου αυτής επικοινωνίας οµοίαζαν πολύ µε τους χρήστες µιας προφορικής γλώσσας pidgin, αφού δεν είχε αναπτυχθεί ακόµη ένα πλήρες σύστηµα. Τα νέα παιδιά, όµως, που εντάχθηκαν στο σχολείο χρησιµοποίησαν αυτή τη γλώσσα τύπου pidgin ως µοντέλο και ανέπτυξαν µία νέα γλώσσα που ακολουθεί όλες τις γλωσσικές συµβάσεις και είναι απόλυτα συστηµατικοποιηµένη (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 554, Sandler, 2005: 340). 37 Τη γέννηση της γλώσσας αυτής µελέτησαν οι Judy Kegl και Ann Senghas µε τους συνεργάτες τους (Sandler & Lillo-Martin, 2001: 554). 23

25 Κεφάλαιο 3: Προηγούµενες µελέτες για την ΕΝΓ Η έρευνα που έχει πραγµατοποιηθεί σχετικά µε την ΕΝΓ κυρίως επικεντρώνεται στη χρήση της στην εκπαίδευση των κωφών. Ελάχιστα έχουν ειπωθεί για τη δοµή και χρήση του ίδιου του γλωσσικού συστήµατος. Λίγες από τις γλωσσολογικές µελέτες που έχουν πραγµατοποιηθεί µέχρι σήµερα αναφέρονται στις χρήσεις της άρνησης ως µορφολογικού στοιχείου (Antzakas & Woll, 2002), στην περιγραφή των χειροµορφών που χρησιµοποιούνται ως µέρος του φωνολογικού συστήµατος της γλώσσας (Λαµπροπούλου, 1997) και στην κατάκτηση του γλωσσικού συστήµατος από παιδιά (Hatzopoulou et al., 2004, Kourbetis 1987, 1999) (όπως παρατίθεται στη Sapountzaki, 2005:2) 3.1. Η ΕΝΓ θεωρηµένη από την παιδαγωγική επιστήµη Στις σύγχρονες κοινωνίες, όπου ο θεσµός της εκπαίδευσης αναπτύχθηκε επιµελώς, τα άτοµα µε προβλήµατα ακοής συνάντησαν τα µεγαλύτερα εµπόδια και υπέστησαν τη µεγαλύτερη κοινωνική περιθωριοποίηση. Χαρακτηριστική είναι η διαπίστωση που περιγράφει την εκπαίδευση των κωφών παιδιών σε παγκόσµιο επίπεδο (Kyle, 1997:7, όπως παρατίθεται στους Κουρµπέτη, Αδαµοπούλου, Φερεντίνο, 2005:171): «Καµία κοινότητα ακουόντων ατόµων δεν θα ανέθετε την εκπαίδευση των παιδιών της σε άτοµα που δε θα µπορούσαν να κατανοήσουν ή να επικοινωνήσουν µε τα παιδιά τους. Κι όµως απαιτούµε από τα κωφά παιδιά µε φυσιολογική νοητική ικανότητα να λειτουργήσουν σε τέτοιο ακριβώς περιβάλλον.» Τα µέχρι σήµερα υπάρχοντα ευρήµατα καταδεικνύουν ότι οι κωφοί θεωρούνταν καθυστερηµένοι και µη εκπαιδεύσιµοι λόγω της χρήσης διαφορετικού κώδικα επικοινωνίας. Οι αντιλήψεις αυτές άρχισαν να αλλάζουν κατά το 16ο αιώνα, οπότε και µαρτυρούνται οι πρώτες προσπάθειες εκπαίδευσης κωφών στην Ισπανία, οι οποίες στηρίχτηκαν κυρίως στην εκµάθηση της γραφής και της ανάγνωσης. Κατά τους επόµενους αιώνες παρατηρείται µία πιο συστηµατική ανάπτυξη της εκπαίδευσης των κωφών παιδιών, ωστόσο έντονη υπήρξε η διαµάχη ανάµεσα σε αυτούς που υποστήριζαν τη χρήση της νοηµατικής γλώσσας και σε αυτούς που ήταν υπέρµαχοι της προφορικής µεθόδου Για διεξοδική παρουσίαση των φάσεων που πέρασε η εκπαίδευση των κωφών παιδιών, βλ. Λαµπροπούλου, 1999). 24

26 Η ανάπτυξη της επιστήµης της γλωσσολογίας κατά το δεύτερο µισό του 20 ού αιώνα έδωσε την ώθηση για έναν καινούριο κύκλο µελετών και συζητήσεων από τους ερευνητές και τους εκπαιδευτικούς. Τα τελευταία, λοιπόν, χρόνια άρχισε να διαµορφώνεται σιγά σιγά µια νέα αντίληψη για την εκπαίδευση των κωφών, µε άµεση απόρροια τα περισσότερα σχολεία να υιοθετούν πιο ευέλικτους τρόπους επικοινωνίας. Σήµερα αναγνωρίζεται από πολλούς ερευνητές, εκπαιδευτικούς, αλλά και γονείς η αναγκαιότητα και η αποτελεσµατικότητα της συνεκπαίδευσης των παιδιών µε προβλήµατα ακοής µε τους συνοµηλίκους τους στα γενικά σχολεία. Η παράλληλη πορεία στην εκπαίδευση σηµαίνει a priori αποδοχή των διαφορών, σεβασµό των ιδιαιτεροτήτων και καλλιέργεια εκείνων των χαρακτηριστικών που µπορούν να αποδειχθούν ικανά να φέρουν τα άτοµα σε µια οµοεπίπεδη θέση (Γιαννίτσας, 2006: 8) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΜΕΘΟ ΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Ι ΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΩΝ ΚΩΦΩΝ Η εκπαίδευση των κωφών παιδιών έχει προκαλέσει µεγάλες διαµάχες στο χώρο των ερευνητών και των παιδαγωγών. Ιστορικά µαρτυρείται η υιοθέτηση αντικρουόµενων απόψεων και διαφορετικών µεθόδων, οι οποίες γενικευτικά µπορούν να σχηµατοποιηθούν στις ακόλουθες τρεις: την προφορική µέθοδο, την ολική επικοινωνία και τη δίγλωσση-διπολιτισµική προσέγγιση Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Η ΜΕΘΟ ΟΣ Σύµφωνα µε τις αρχές της µεθόδου αυτής, κύριο κανάλι για την κατανόηση του λόγου θεωρείται η χειλεανάγνωση. Το κωφό παιδί για να αντιληφθεί το συνοµιλητή του πρέπει να µάθει να διαβάζει τα χείλη. Τον 20ό αιώνα, µε την ανάπτυξη των επιστηµών της ηλεκτρονικής και της ακουστικής, ευνοείται και η χρήση του ενισχυµένου ήχου στο αντιληπτικό κανάλι του παιδιού µε τη βοήθεια του ακουστικού. Ως προς την παραγωγή του λόγου, η µέθοδος αυτή επιτάσσει τη χρήση της οµιλίας το παιδί, δηλαδή, πρέπει να µάθει να µιλάει. Η χρήση των νοηµάτων (signs) απαγορεύεται, επειδή, όπως υποστηρίζουν οι προφοριστές, µε τον τρόπο αυτό παρεµποδίζεται σηµαντικά η ανάπτυξη της οµιλίας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι στα σχολεία που ακολουθούν την προφορική µέθοδο συνήθως δεν απασχολούνται Κωφοί δάσκαλοι και αποφεύγεται η φοίτηση κωφών παιδιών από Κωφούς γονείς, µε στόχο την αποφυγή της διάδοσης της Νοηµατικής γλώσσας. Παρόλη την αυστηρή εφαρµογή της µεθόδου αυτής για ένα πολύ µεγάλο χρονικό διάστηµα, η σχολική επίδοση των κωφών µαθητών υπήρξε πολύ χαµηλή. 25

27 Σύµφωνα µε έρευνες, το µέσο κωφό παιδί που αποφοιτούσε από τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση είχε αναγνωστική ικανότητα παιδιού 8 1 /2 χρόνων (Conrad,1979 όπως παρατίθεται στη Λαµπροπούλου,1999:30). Παραλλαγή της προφορικής µεθόδου αποτελεί η Ακουοεκπαιδευτική µέθοδος. Σύµφωνα µε αυτήν, το κωφό παιδί πρέπει να εξασκηθεί από πολύ νωρίς στην ακουστική, να φορέσει αµέσως µετά τη διάγνωση της βαρηκοΐας το κατάλληλο ακουστικό και να βοηθηθεί µε ακουστικές ασκήσεις, ώστε να αναπτύξει στο µέγιστο δυνατό βαθµό την ακουστική του ικανότητα. Με τον τρόπο αυτό, θα µάθει να αντιλαµβάνεται την οµιλία των άλλων µέσω της ακοής µόνο και συγχρόνως µε τη βοήθεια της ακοής του θα µάθει να µιλάει µε ευδιάκριτο τρόπο. Για να µπορέσει, µάλιστα, να ασκηθεί καλύτερα στην ακουστική, προτείνεται να µην έχει καθόλου οπτικά βοηθήµατα δεν πρέπει, µε λίγα λόγια, να κοιτάζει το πρόσωπο ή τα χείλη του συνοµιλητή του. Η µέθοδος αυτή µπορεί να λειτουργήσει αποτελεσµατικά σε παιδιά µε ελαφριά και µέτρια βαρηκοΐα, ωστόσο δύσκολα µπορεί να εφαρµοστεί σε κωφά παιδιά. Συνδυασµό της προφορικής µεθόδου και της δαχτυλογραφής αποτελεί η Νεοπροφορική Μέθοδος ή Μέθοδος Rochester. Σύµφωνα µε αυτήν, η επικοινωνία πραγµατοποιείται µέσω της οµιλίας και της ταυτόχρονης δαχτυλικής αναπαράστασης των λέξεων. Η δαχτυλογραφή γίνεται στον αέρα µε τη χρήση του αχτυλικού Αλφάβητου ( Α) και πραγµατοποιείται µε την κίνηση του χεριού µπροστά και πάνω από το στήθος του οµιλητή από τα αριστερά προς τα δεξιά, φορά κίνησης που έχει, άλλωστε, και η παραδοσιακή γραφή. Το Α χρησιµοποιείται για την παρουσίαση των γραµµάτων του αλφάβητου, µε κινήσεις και καθορισµένα σχήµατα των χεριών και των δαχτύλων 39. Σηµειώνεται ότι ένας καλός γνώστης του Α µπορεί να παρουσιάσει µε τη δαχτυλογραφή 100 λέξεις το λεπτό (Moores, 1978 όπως παρατίθεται στη Λαµπροπούλου, 1999:32). Η Υποβοηθούµενη Οµιλία (Cued Speech) αποτελεί κυρίως µέθοδο ανάπτυξης οµιλίας, χρησιµοποιείται, ωστόσο, σε µερικά σχολεία και ως µέθοδος επικοινωνίας και ανάπτυξης της γλώσσας στο κωφό παιδί. Αναπτύχθηκε το 1965 από τον Cornett, ο οποίος πρότεινε κατά την οµιλία την ταυτόχρονη χρήση συγκεκριµένων σχηµάτων των χεριών, ώστε να καθίστανται διακριτά τα φωνητικά στοιχεία της οµιλίας που δεν αναγνωρίζονται οπτικά µέσω της χειλεανάγνωσης. Το σύστηµα αυτό χρησιµοποιεί οκτώ (8) διαφορετικά σχήµατα χεριών, τα οποία ακουµπούν σε τέσσερις (4) διαφορετικές 39 Στο Παράρτηµα παρατίθεται ενδεικτικά το Ελληνικό αχτυλικό Αλφάβητο. 26

28 θέσεις γύρω από τα χείλη του οµιλητή µε τον τρόπο αυτό παρουσιάζονται οι διαφορετικοί ήχοι της οµιλίας και διευκολύνεται η χειλεανάγνωση Ο Λ Ι Κ Η ΜΕΘΟ ΟΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Μία καινούρια µέθοδος επικοινωνίας στην εκπαίδευση των κωφών προτάθηκε το 1968 από τον David Denton, διευθυντή του σχολείου κωφών του Maryland των Η.Π.Α., η Ολική Επικοινωνία. Σύµφωνα µε την αντίληψη της φιλοσοφίας αυτής, το κωφό παιδί έχει το δικαίωµα να έχει πρόσβαση στη γλώσσα µέσω οποιουδήποτε καναλιού του είναι πιο πρόσφορο µπορεί, δηλαδή, να κατανοεί και να παράγει το λόγο µέσα από νοήµατα, χειλεανάγνωση, ενισχυµένη ακοή, ανάγνωση ή δαχτυλογραφή. Εποµένως, όλα τα κανάλια και όλοι οι τρόποι θα πρέπει να είναι ελεύθερα στο παιδί, ώστε να µπορεί να επιλέξει ποιο ή ο συνδυασµός ποιων του ταιριάζει καλύτερα. Συνήθως κατά την ολική µέθοδο οι δάσκαλοι µιλούν και νοηµατίζουν ταυτόχρονα. Βασική, λοιπόν, διαφοροποίηση της µεθόδου αυτής από την προφορική είναι η επιδίωξη της ανάπτυξης του λόγου και όχι αποκλειστικά της οµιλίας. Από το 1968 αρκετά σχολεία κωφών άρχισαν να υιοθετούν τη φιλοσοφία της ολικής επικοινωνίας και να την εφαρµόζουν. εδοµένα µιας σειράς από έρευνες καταδεικνύουν ότι οι κωφοί µαθητές που είχαν δεχθεί διδασκαλία µε το σύστηµα της ολικής επικοινωνίας παρουσίασαν καλύτερη επίδοση σε όλους τους τοµείς της σχολικής και ακαδηµαϊκής προόδου σε σύγκριση µε τους κωφούς µαθητές των προφορικών σχολείων της ίδιας ηλικίας, του ίδιου βαθµού ακουστικής απώλειας και χρόνων εκπαίδευσης (Montgomery,1987 όπως παρατίθεται στη Λαµπροπούλου, 1999:35) Ι Γ Λ Ω Σ Σ Η- ΙΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ Τα τελευταία χρόνια η αναγνώριση της πολιτισµικής σηµασίας των Νοηµατικών Γλωσσών 40 και του ρόλου που αυτές διαδραµατίζουν στην κατάκτηση της οµιλούµενης γλώσσας είχε ως αποτέλεσµα την αλλαγή της εκπαιδευτικής πολιτικής για τους Κωφούς. Άρχισαν, λοιπόν, να ψηφίζονται νόµοι που αναγνωρίζουν στα κωφά παιδιά το δικαίωµα να εκπαιδεύονται µε τρόπο ώστε να µαθαίνουν τόσο την εθνική τους Νοηµατική Γλώσσα όσο και την αντίστοιχη φθογγόγλωσσα, µε έµφαση στο γραπτό λόγο. Σήµερα 40 Από το 1988 υπάρχει ψήφισµα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο συµµεριζόµενο τις θέσεις του Παγκόσµιου Συµβουλίου των Κωφών, και αφού αναλύει τους λόγους, προτείνει στα κράτη µέλη την επίσηµη αναγνώριση των Νοηµατικών Γλωσσών (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, έγγραφο Α2-0302/87, 19/2/1988, όπως παρατίθεται στο Τρικκαλιώτης, 2004). 27

29 εφαρµόζονται προγράµµατα δίγλωσσης εκπαίδευσης στη Σουηδία, τη ανία, τη Γαλλία, σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στις Η.Π.Α. Τα παιδιά µαθαίνουν από τη βρεφική τους ηλικία τη φυσική ως προς την πρόσληψή τους γλώσσα, δηλαδή τη Νοηµατική που χρησιµοποιούν οι Κωφοί στην κοινότητά τους, την οποία συνεχίζουν να διδάσκονται αργότερα στο σχολείο ως πρώτη γλώσσα (Γ1). Στο σχολείο εργάζονται Κωφοί και ακούοντες δάσκαλοι που είναι όλοι δίγλωσσοι, γνωρίζουν, δηλαδή, πολύ καλά τόσο τη Νοηµατική όσο και την οµιλούµενη γλώσσα. Τα δευτερεύοντα µαθήµατα διδάσκονται στη Νοηµατική, ενώ η οµιλούµενη γλώσσα διδάσκεται ως δεύτερη γλώσσα (Γ2) αποκλειστικά µέσω του γραπτού λόγου η έµφαση, λοιπόν, δίνεται στη γραφή και την ανάγνωση. Γενικότερα, στο πλαίσιο του σχολείου µέσο επικοινωνίας αποτελεί η Νοηµατική Γλώσσα και αυτό τηρείται ακόµη και στην περίπτωση επικοινωνίας ακουόντων δασκάλων µεταξύ τους. Πραγµατοποιούνται, παράλληλα, µαθήµατα οµιλίας και ακουστικής, ωστόσο αυτά δε χρησιµοποιούνται σαν κύριο µέσο εκµάθησης της δεύτερης γλώσσας. Το αναλυτικό πρόγραµµα όλων των µαθηµάτων πλην της γλώσσας είναι το ίδιο µε αυτό που ισχύει για τους ακούοντες µαθητές, καθώς τα κωφά παιδιά δεν αντιµετωπίζονται σαν ανάπηρα, αλλά ως δίγλωσσα Η ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΤΩΝ ΚΩΦΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Η εκπαίδευση των κωφών παιδιών στην Ελλάδα άρχισε αρκετά αργά σε σύγκριση µε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ουσιαστικά, η πρωτοβουλία για τη δηµιουργία και την ανάπτυξη των πρώτων σχολείων κωφών στην Ελλάδα ανήκει σε διάφορους ιδιώτες και φιλανθρωπικές οργανώσεις και ανάγεται στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα η πολιτεία ελάχιστα ενδιαφέρθηκε για την εκπαίδευση των κωφών (ΟΕ Β, 1988). Είναι χαρακτηριστικό ότι µόλις το 1975 άρχισαν οι πρώτες επίσηµες ενέργειες από την πολιτεία για την οργάνωση της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα. Τότε λειτούργησε το τµήµα της Ειδικής Αγωγής στο Μαράσλειο ιδασκαλείο για τη µετεκπαίδευση των δασκάλων (ΦΕΚ 273/ ), ενώ ένα χρόνο αργότερα δηµιουργήθηκε ιεύθυνση Ειδικής Αγωγής στο Υπουργείο Παιδείας (ΦΕΚ 56/ ). Ο πρώτος νόµος για την εκπαίδευση και αποκατάσταση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες ψηφίστηκε το 1981 και τον επόµενο χρόνο ιδρύθηκαν τα πρώτα σχολεία κωφών του ΥΠ.Ε.Π.Θ. Έτσι, στην Ελλάδα το Υπουργείο Παιδείας αναλαµβάνει ουσιαστικά την ευθύνη για την εκπαίδευση των κωφών παιδιών το 1982, κατάσταση που είναι κατοχυρωµένη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες περισσότερο από διακόσια χρόνια. Σήµερα είναι σε ισχύ ο νόµος 2817/2000 για την Ειδική Αγωγή, ο οποίος αναφέρει ρητά και 28

30 αναγνωρίζει ότι «γλώσσα των κωφών και βαρήκοων µαθητών είναι η ελληνική νοηµατική». Η παρεχόµενη ειδική εκπαίδευση πραγµατοποιείται είτε σε σχολεία του Εθνικού Ιδρύµατος Προστασίας Κωφών (Ε.Ι.Π.Κ.) που ανήκουν στο Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας και εποπτεύονται από το Υπουργείο Παιδείας είτε στα ειδικά σχολεία και τις ειδικές τάξεις του Υπουργείου Παιδείας. Στα πρώτα η µέθοδος που έχει υιοθετηθεί επίσηµα από το 1984, ύστερα από απόφαση των δασκάλων και αργότερα του.σ., είναι η ολική µέθοδος επικοινωνίας, ενώ η µέθοδος επικοινωνίας που ακολουθείται στα σχολεία του Υπουργείου Παιδείας δεν έχει ακόµη καθοριστεί επίσηµα. Ωστόσο, πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οι περισσότεροι δάσκαλοι και καθηγητές χρησιµοποιούν κυρίως την οµιλία, ενώ πολύ λίγοι είναι αυτοί που γνωρίζουν την Ελληνική Νοηµατική Γλώσσα 41. Επίσης, ελάχιστοι έχουν τόσο καλή γνώση της ΕΝΓ ώστε να είναι σε θέση να χρησιµοποιούν ταυτόχρονα νοήµατα και οµιλία έτσι, η πιθανότητα να χρησιµοποιήσουν τη µέθοδο της ολικής επικοινωνίας, έστω και ανεπίσηµα, είναι πολύ µικρή. Εξάλλου, η διδασκαλία της νοηµατικής γλώσσας στα κωφά παιδιά είναι σχεδόν ανύπαρκτη και στον ίδιο περιορισµένο βαθµό αναπτύσσονται προγράµµατα εκµάθησης της νοηµατικής γλώσσας στους ακούοντες γονείς των κωφών µαθητών. Παράλληλα, εξαιρετικά µικρός είναι και ο όγκος του υλικού της νοηµατικής γλώσσας µε αφηγήσεις και παραµύθια της κοινότητας των Κωφών, για τη δηµοσίευση του οποίου µόλις πρόσφατα άρχισαν να γίνονται προσπάθειες (Κουρµπέτης, 2001). Σήµερα, ο αριθµός των ειδικών σχολείων για παιδιά µε προβλήµατα ακοής έχει διευρυνθεί ικανοποιητικά, όµως η χωροταξική τους κατανοµή δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι ικανοποιεί τις υφιστάµενες ανάγκες και κυρίως την πιθανή συνεκπαίδευση των παιδιών αυτών µαζί µε τους ακούοντες συµµαθητές τους. Σοβαρότερος, ίσως, λόγος για αυτό είναι η ανυπαρξία πλήρους απογραφικού υλικού, βάσει του οποίου µπορεί να πραγµατοποιηθεί ένας καταµερισµός, η εξεύρεση των απαιτούµενων κονδυλίων, το ειδικευµένο προσωπικό, αλλά και η αξιολόγηση της µέχρι τώρα εκπαιδευτικής και άλλης δραστηριότητας για την επανεκτίµηση των στόχων (Γιαννίτσας, 2006: 20). 41 Χαρακτηριστικό είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς έχουν ανάγκη παρουσίας διερµηνέα, για να επικοινωνήσουν µε τα µέλη της κοινότητας των Κωφών (Κουρµπέτης, Αδαµοπούλου & Φερεντίνος, 2005:172). 29

31 ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΩΣ ΕΥΤΕΡΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΩΦΟΥΣ Η βασικότερη παραδοχή που µπορεί να γίνει στο χώρο της γλωσσικής εκπαίδευσης των κωφών είναι ότι τα παιδιά αυτά δεν έχουν πλήρη πρόσβαση ούτε στην εθνική οµιλούµενη γλώσσα τους ούτε στην αναγνωρισµένη εθνική νοηµατική τους γλώσσα (Lane, Hoffmeister and Bahan, 1996, όπως παρατίθεται στους Κουρµπέτη, Αδαµοπούλου & Φερεντίνο, 2005:171). Απόρροια αυτού σε συνδυασµό µε ανεπαρκείς συνήθως µεθόδους διδασκαλίας είναι η ικανότητά τους στο γραπτό λόγο να είναι µειωµένη και ανεπαρκής, εξαιρετικά χαµηλότερη του µέσου όρου που ισχύει για τους συνοµήλικούς τους ακούοντες µαθητές. Περιγραφή των προβληµάτων που παρουσιάζονται στη γραπτή νεοελληνική όπως τη χρησιµοποιούν οι κωφοί επιχειρήθηκε από τη Λαµπροπούλου (1993). Πιο συγκεκριµένα, έρευνα που διεξήχθηκε σε κωφούς µαθητές που φοιτούσαν στην Ε και στην Στ ηµοτικού έδειξε ότι : βαρύτητα δίνεται σε λέξεις περιεχοµένου (ουσιαστικά, επίθετα) και παρατηρείται ελάχιστη χρήση λειτουργικών λέξεων (άρθρα, προθέσεις, σύνδεσµοι) δεν παρατηρείται η χρήση της αντωνυµίας σε αντικατάσταση του αντικειµένου ιδιαίτερη δυσκολία εµφανίζεται στη χρήση δευτερευουσών προτάσεων, την παθητική φωνή και σε προτάσεις που παρουσιάζουν σύνθετη δοµή Σύµφωνα µε τους Κουζέλη, Νικολαΐδου & Κασάπη (2007:12), οι Κωφοί ενήλικες µεταφέρουν τη δοµή του δικού τους γλωσσικού συστήµατος κατά την παραγωγή γραπτού λόγου στη νεοελληνική, (βλ. παραδείγµατα 1,2): 1. α) Πού είναι το σπίτι σου; β) Σπίτι σου πού; (έκφραση προσώπου που δηλώνει ερώτηση) (Κουζέλης, Νικολαΐδου & Κασάπη,2007:12) 2. α) Αύριο θα πάω στο πανεπιστήµιο για την εγγραφή µου β) Εγώ, αύριο, πανεπιστήµιο πάω, θέµα εγγραφή (µου) (Kassapi et. al., 2006) Παραδείγµατα 1,2: Απόδοση µιας πρότασης στη νεοελληνική (α) και την ΕΝΓ (β) 30

32 Η ΕΝΓ υπό το πρίσµα της µεταφρασεολογίας Στην Ελλάδα δεν υπάρχει επαρκής αριθµός διερµηνέων µε πανεπιστηµιακή µόρφωση και επιστηµονική γνώση του αντικειµένου (Kassapi et. al., 2005:1), µε αποτέλεσµα η διερµηνεία νεοελληνικής <> ΕΝΓ να γίνεται εµπειρικά 42. Επιπρόσθετα, οι διερµηνείς δεν έχουν καταφέρει να εδραιώσουν τα επαγγελµατικά τους δικαιώµατα όσον αφορά την εκπαιδευτική διαδικασία και πρακτική (Kassapi et. al., 2006). Απόρροια των παραπάνω, βέβαια, είναι οι Κωφοί να µην έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε ειδικούς επιστηµονικούς τοµείς, αφού καθίσταται δύσκολη η απόδοση των πολύπλοκων εννοιών που απαιτούνται και να υπάρχει «έλλειψη αξιοπιστίας ως προς την κοινωνική επάρκεια της εκπαιδευτικής ένταξης» (Kassapi et. al., 2006). Στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης 43 έχει ξεκινήσει η προσπάθεια ενός πιλοτικού προγράµµατος εξειδίκευσης διερµηνέων νεοελληνικής<>ενγ για ακαδηµαϊκούς σκοπούς 44, σε προπτυχιακό επίπεδο, υπό την εποπτεία της Επιτροπής Κοινωνικής Πολιτικής και τη συνδροµή αρχικά του Τµήµατος Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, στη συνέχεια δε του Τµήµατος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας και του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών στη Μετάφραση και ιερµηνεία (Kassapi et. al.,2005:3) 45. Οι δυσκολίες που οφείλουν να υπερκεράσουν οι εµπνευστές του είναι αρκετές 46 και κυρίως πηγάζουν από το γεγονός ότι η ΕΝΓ δεν έχει µελετηθεί επαρκώς γλωσσολογικά, ώστε να µπορεί να υπάρξει επαρκής ανατροφοδότηση προς τους διερµηνείς. Εξάλλου, η έλλειψη ορολογίας αποτελεί ακόµη έναν παράγοντα που δυσχεραίνει ιδιαίτερα τη διαδικασία εκπαίδευσης και εξειδίκευσής τους 47 (Kassapi et. al.,2005:2). 42 Στην Ελλάδα δεν υπάρχει επίσηµος φορέας εκπαίδευσης διερµηνέων νοηµατικής γλώσσας που να πιστοποιεί και να αξιολογεί το πρόγραµµα σπουδών διερµηνείας και ακόµη δεν έχουν δηµιουργηθεί τµήµατα ιερµηνείας της ΕΝΓ, σε προπτυχιακό ή µεταπτυχιακό επίπεδο, στα ακαδηµαϊκά Ιδρύµατα της χώρας (Kassapi & Efklides, 2004, στο Kassapi et. al., 2005:4). 43 Σύµφωνα µε τους καταλόγους εγγραφής, στο Α.Π.Θ κατά την ακαδηµαϊκή χρονιά φοιτούσαν σε σύνολο 8 σχολών 25 φοιτητές µε προβλήµατα ακοής (Kassapi et. al., 2005:2). 44 Πρόκειται για «επαγγελµατίες που ασχολούνται µε την προφορική γλώσσα στην εκπαίδευση και µπορούν να ελέγχουν την εκφορά νοηµατικού λόγου µέσω των τυπικών διαδικασιών διερµηνείας, της ακουστικής δηλαδή κατανόησης, της ανάλυσης, της αποµνηµόνευσης και της παραγωγής λόγου σε άλλα γλωσσικά συστήµατα» (Kassapi et. al.,2005:3). 45 Η ελληνική νοµοθεσία αναγνωρίζει το δικαίωµα της συµµετοχής των ατόµων µε προβλήµατα ακοής στην Γ βάθµια Εκπαίδευση, χωρίς, ωστόσο, να έχει µεριµνήσει προηγουµένως για την ανάπτυξη των εργαλείων εκείνων, θεωρητικών και πρακτικών, που θα βοηθήσουν το κοινό αυτό να ενταχθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία λαµβάνοντας υπόψη τις ειδικές συνθήκες που ισχύουν (Kassapi et. al.,2006). 46 Ειδική µνεία οφείλει να γίνει και στο γεγονός ότι δεν υπάρχει χρηµατοδότηση από το δηµόσιο τοµέα, ώστε να αξιοποιηθούν ειδικοί «διαµεσολαβητές», όπως διερµηνείς, παιδαγωγοί ή ακόµη και διοικητικοί υπάλληλοι, που θα κάνουν πιο εφικτή την οµαλή ένταξη των ατόµων µε προβλήµατα ακοής στο εκπαιδευτικό αυτό περιβάλλον (Kassapi et. al.,2006). 47 Για το λόγο αυτό έχει επιτευχθεί από την Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτικής του Α.Π.Θ. η θέσπιση κρατικών υποτροφιών για σπουδές Γβάθµιας Εκπαίδευσης Β βαθµού (επιπέδου ιδακτορικού) στη ιερµηνεία Νοηµατικής Γλώσσας (Kassapi et.al., 2006). 31

33 Για το λόγο αυτό, επιχειρείται από την Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτικής του Α.Π.Θ. η ανάπτυξη γλωσσολογικών εργαλείων (Kassapi et. al.,2006), όπως: µονόγλωσσων γλωσσαρίων για ακαδηµαϊκούς σκοπούς, όσον αφορά τη φυσιολογία των φυτών εικονιστικού λεξικογραφικού υλικού, µε στόχευση την ανάπτυξη δίγλωσσων γλωσσαρίων για την ανθρώπινη ανατοµία διαγλωσσική µετάφραση της ορολογίας που υιοθετείται στα τµήµατα της Σχολής Καλών Τεχνών θησαυρούς νοηµάτων και εκφράσεων στη νοηµατική γλώσσα corpus από κείµενα στη νοηµατική γλώσσα, όπως ψηφιοποιηµένους µονολόγους και διαλογικές πραγµατώσεις (φιλικού και επίσηµου ύφους) σε πραγµατικές συνθήκες επικοινωνίας, κ.ά. Παράλληλα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η προσπάθεια να αξιοποιηθεί η τεχνολογία προς όφελος των ατόµων που παρουσιάζουν προβλήµατα ακοής. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσεται ένα ειδικό λογισµικό που επιτρέπει τη µεταγραφή του προφορικού λόγου σε γραπτό Για πληροφορίες, βλ. Kassapi et.al., 2005:3. 32

34 Κεφάλαιο 4: Η παρούσα µελέτη 4.1. Γλωσσολογικό υπόβαθρο: Η γλωσσολογική προβληµατική για το χρόνο και την όψη στο ρήµα ΧΡΟΝΟΣ Η µορφολογική κατηγορία του χρόνου είναι δεικτική κατηγορία, αναφέρεται, δηλαδή, σε ένα χρονικό σηµείο κατά το οποίο έλαβε χώρα ένα γεγονός δίνοντας έτσι πληροφορίες για τον εξωτερικό (εξωγλωσσικό) χρόνο (Chomsky, 1968). Σύµφωνα µε την Bybee (1985), το πιο συχνό µοντέλο που ισχύει για τις γνωστές οµάδες γλωσσών είναι η διάκριση Παρόντος/ Παρελθόντος, µε το Παρόν να είναι η αµαρκάριστη µορφή του χρόνου. Ο Steele (1978) (όπως παρατίθεται στη Sapountzaki, 2005: 7) ορίζει την έννοια του χρόνου διττά: ακολουθώντας σηµασιολογικούς όρους διακρίνει Παρόν, Παρελθόν και Μέλλον, ενώ βασιζόµενος σε γραµµατικούς όρους κάνει τη διάκριση µόνο ανάµεσα σε Παρόν και Παρελθόν. το Μέλλον κρίνεται ως µία µορφή τροπικότητας (modality) που εσωκλείει στοιχεία πρόβλεψης και σκοπιµότητας. Εξάλλου και ο Dahl (1984) θεωρεί ότι το Μέλλον ως κατηγορία είναι ασταθής, µε χαρακτηριστικά που είναι συχνά προαιρετικά και εκφέρονται µε τρόπο περιφραστικό ΟΨΗ Σύµφωνα µε τον Comrie (1976: 24), η ρηµατική όψη 49 (aspect) σχετίζεται µε την εσωτερική δοµή των γεγονότων ή της κατάστασης που περιγράφεται σε µία πρόταση και για το λόγο αυτό θεωρείται ότι είναι η κατηγορία που είναι περισσότερο δεµένη µε τη ρίζα του ρήµατος. Παράλληλα, η κατηγορία της όψης αντιδιαστέλλεται σε αυτήν του χρόνου, καθώς η πρώτη περιγράφει τον εσωτερικό χρόνο ενός γεγονότος (την εσωτερική χρονική του σύσταση), ενώ η δεύτερη τον εξωτερικό (το συσχετισµό του, δηλαδή, µε συγκεκριµένα χρονικά σηµεία αναφοράς) (Μόζερ, 2000: 81). Επιπλέον, χαρακτηριστικό της κατηγορίας της όψης είναι ότι ενδιαφέρεται για τη χρονική ποιότητα της ενέργειας (του γεγονότος), για τον τρόπο µε τον οποίο η ενέργεια κατανέµεται στο χρονικό κοµµάτι που καταλαµβάνει (Μόζερ, 2000: 82). 49 Η ορολογία που έχει χρησιµοποιηθεί από τους µελετητές στην ελληνική και στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία ποικίλλει, βλ. Aktionsart, aspect που έχουν αποδοθεί ως ποιόν/ τρόπος ενεργείας και όψη/ άποψη, αντίστοιχα (Μόζερ, 2000: 80-81,83) 33

35 Οι βασικές κατηγορίες στις οποίες διακρίνεται η ρηµατική όψη είναι η συνοπτική (Perfective) και η µη συνοπτική (Imperfective) 50. Στην πρώτη ένα γεγονός λαµβάνεται ως ένα σύνολο, ένα «όλον», χωρίς να διακρίνονται οι διάφορες φάσεις που το αποτελούν, ενώ στη δεύτερη η θέαση του γεγονότος γίνεται από µέσα, µε σαφή αναφορά στην εσωτερική του δοµή (Bybee et. al. 1994:125, Comrie, 1976:16). Η συνοπτική όψη συνδέεται πρωτοτυπικά µε το τελειωµένο, το στιγµιαίο ή το σύντοµο γεγονός, ενώ πολύ συχνά αναγνωρίζεται ότι το συνοπτικό φανερώνει την πιο απλή και αγνή µορφή του γεγονότος (action pure et simple). Αντίθετα, το µη συνοπτικό είναι η χαρακτηρισµένη (marked) αντίθεση. περιλαµβάνει όλες τις χρήσεις και τις σηµασίες που δεν καλύπτονται από το συνοπτικό (Μόζερ, 2000: 86-87). Στις γενικές αυτές κατηγορίες µπορούν να υπάρξουν επιµέρους διακρίσεις που συνοψίζονται στις εξής (Bybee, 1985, Dahl, 1984): 1. Συνοπτική: έναρξης (inceptive), της ακρίβειας/ ακριβής (punctual), της ολοκλήρωσης (completive) 2. Μη συνοπτική: διάρκειας (durative), συνέχειας (continuative), εθιµική (habitual), προοδευτική (progressive), επανάληψης (repetitive). Σύµφωνα µε τους Bybee et. al (1994: ) η µη συνοπτική προοδευτική όψη (progressive) χρησιµοποιείται για πράξεις που χρειάζονται συνεχή ενέργεια για να διατηρηθούν. Η όψη συνέχειας (continuous) εµφανίζεται ως πιο γενική και στην περίπτωση αυτή ενυπάρχει η έννοια της εξέλιξης σε µία πράξη κατά το χρόνο αναφοράς, αλλά ταυτόχρονα δηλώνεται η πρόθεση του δράστη να συνεχίζει την πράξη αυτή. Τέλος, η έννοια της συνήθειας στη µη συνοπτική όψη εκφράζει την επανάληψη των καταστάσεων και των πράξεων που περιγράφονται σε διάφορες περιστάσεις (habitual), σε µία συγκεκριµένη περίσταση (repetitive/ iterative), καθώς και τη συχνότητα µε την οποία εµφανίζεται η επανάληψη αυτή (frequentative). 50 Για συζήτηση σχετικά µε τη διάκριση αυτή και την ορολογία που υιοθετείται βλ. Μόζερ, 2000:

36 4.2. Μεθοδολογία ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΕΙΓΜΑΤΟΣ Για τη διεξαγωγή της έρευνας ακολουθήθηκαν πρότυπες διαδικασίες για το συγκεκριµένο χώρο της γλωσσολογίας, τόσο όσον αφορά το προφίλ των πληροφορητών όσο και την εξαγωγή των δεδοµένων. Η επαφή µε το σώµα των πληροφορητών έγινε µέσω της Ένωσης Κωφών Βορείου Ελλάδος (Ε.Κ.Β.Ε.), αναγνωρισµένου σωµατείου της κοινότητας των Κωφών, και συγκεκριµένα ύστερα από συζήτηση µε την επιτροπή δασκάλων ΕΝΓ του συγκεκριµένου σωµατείου. Τα χαρακτηριστικά του δείγµατος συγκεντρώνονται στον πίνακα 1: φύλο ηλικία επίπεδο σπουδών ακούοντες/ Κωφοί γονείς προγλωσσικός/ µεταγλωσσικός κωφός Κωφά µέλη στην οικογένεια Κατάκτηση ΕΝΓ Επαφή µε Κωφούς Κ. άνδρας 35 απόφοιτος Λυκείου ακούοντες προγλωσσικός: 0-3 όχι 6 και πάνω καθηµερινά Γ1. άνδρας 32 τελειόφοιτος Π.Τ..Ε. ακούοντες µεταγλωσσικός: 6 και πάνω όχι 6 και πάνω καθηµερινά. γυναίκα 33 πτυχίο Νηπιαγωγών, Α.Π.Θ. ακούοντες προγλωσσικός: 0-3 όχι 6 και πάνω καθηµερινά Η. άνδρας 36 Πτυχίο Καλών Τεχνών, Α.Π.Θ. ακούοντες προγλωσσικός: 0-3 όχι 6 και πάνω καθηµερινά Γ2. άνδρας 31 απόφοιτος τµήµατος Λογιστικής στο Τ.Ε.Ι.Θ. ακούοντες προγλωσσικός: εκ γενετής ξάδερφος 6 και πάνω καθηµερινά Χ. γυναίκα 27 ΙΕΚ Προσχολικής Αγωγής ακούοντες προγλωσσικός: εκ γενετής όχι 0-3 καθηµερινά Πίνακας 1: Χαρακτηριστικά δείγµατος Κωφού πληθυσµού Σύµφωνα µε τον Stokoe (1972:124), τα κριτήρια επιλογής (του δείγµατος) των πληροφορητών οφείλουν να είναι: κώφωση εκ γενετής και έκθεση στη Νοηµατική Γλώσσα, ικανότητα στη χρήση της αντίστοιχης προφορικής γλώσσας, ευφυΐα, ωριµότητα, πλήρης ενσωµάτωση στην κουλτούρα της κοινότητας και εµπιστοσύνη προς το πρόσωπο του ερευνητή ότι δε θα επιδείξει αισθήµατα ανωτερότητας και δε θα χειριστεί µε λάθος τρόπο τις πληροφορίες που του αποκαλύπτονται. Επαγωγικά, ιδανικό δείγµα αποτελούν οι Κωφοί που είναι παιδιά Κωφών γονέων, για το λόγο ότι αυτοί έχουν 35

37 αποκτήσει την πρώτη τους γλώσσα κατά τρόπο φυσικό, έχουν δηλαδή εκτεθεί σε γλωσσικά ερεθίσµατα στα ηλικιακά στάδια που κατακτάται η γλώσσα. Ωστόσο, καθώς η οµάδα αυτή αποτελεί µόνο το 5-10% της κοινότητας (Sandler, 2005:229), είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί ένα ερευνητικό δείγµα µε αµιγώς φυσικούς οµιλητές. Για το λόγο αυτό, το δείγµα που χρησιµοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα είναι «φυσικοί» χρήστες της ΕΝΓ, υπό την έννοια ότι όλοι έχουν καθηµερινή επαφή µε τη γλώσσα µέσα στην κοινότητα των Κωφών όντας ενεργά µέλη της και είναι σε θέση να κρίνουν µεταγλωσσικά πραγµατώσεις της (πρβλ. Sapountzaki, 2005:74). Συγκεκριµένα, στην έρευνα συµµετείχαν έξι (6) πληροφορητές, τέσσερις (4) άνδρες και δύο (2) γυναίκες, µέλη της κοινότητας των Κωφών και χρήστες της βόρειας ποικιλίας της ΕΝΓ. Όλοι είναι ενήλικες µε ηλικία που κυµαίνεται από τα είκοσι εφτά (27) έως τα τριάντα έξι (36) χρόνια 51 και έχουν ολοκληρώσει σπουδές τουλάχιστον δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης, αντιπροσωπεύοντας έτσι µία οµάδα «ελίτ» της κοινότητας των Κωφών 52. Οι πέντε (5) από αυτούς είναι προγλωσσικοί Κωφοί (οι δύο, µάλιστα, εκ γενετής ), ενώ µόλις ένας (1) έχασε την ακοή του µετά την κατάκτηση της ελληνικής προφορικής γλώσσας (µεταγλωσσικός Κωφός). Επιπλέον, όλοι εκτός από µία έµαθαν να νοηµατίζουν µετά την ηλικία των έξι 53. Η κοινότητα των Κωφών της Θεσσαλονίκης είχε ενηµερωθεί για το σκοπό και τα βασικά στοιχεία της έρευνας σε στάδιο προγενέστερο της διεξαγωγής της από την υπεύθυνη διενέργειάς της µέσω γραπτής πρόσκλησης (βλ. Παράρτηµα) που απευθύνθηκε σε ανοιχτή συγκέντρωση των µελών. Η πρόσκληση αυτή διερµηνεύτηκε και στην ΕΝΓ, για να αποφευχθεί η σύγχυση λόγω ελλιπούς γνώσης της γραπτής µορφής της νεοελληνικής ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ Για την εξαγωγή των δεδοµένων χρησιµοποιήθηκε µία δοµηµένη διαδικασία (τεστ) παραγωγής, η οποία παράχθηκε από τη Σταυρούλα Σταυρακάκη, Λέκτορα Ψυχογλωσσολογίας στο Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ. σε 51 Η ηλικία είχε τεθεί από την αρχή της έρευνας ως παράµετρος επιλογής του δείγµατος, για να αποφευχθούν κοινωνιογλωσσικές διαφοροποιήσεις στον τρόπο που νοηµατίζουν. Ύστερα από συζήτηση µε την οµάδα των δασκάλων της ΕΝΓ, κρίθηκε ότι θα ήταν ασφαλές, ως προς την παράµετρο αυτή, να επιλεγούν υποκείµενα είκοσι πέντε (25) έως σαράντα χρονών (40). 52 Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσµατα της έρευνας που διεξήχθη σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Κουρµπέτης, Αδαµοπούλου & Φερεντίνος, 2005:174), σύµφωνα µε τα οποία το 22,7% των ενεργών µελών της κοινότητας των Κωφών στην Ελλάδα δε συνεχίζει την εκπαίδευσή του µετά το δηµοτικό, ενώ, για παράδειγµα, στη ανία το 14,8% έχει ολοκληρώσει και τις µεταπτυχιακές του σπουδές. 53 Η ηλικία αυτή επιλέχθηκε τόσο για το λόγο ότι γλωσσολογικά θεωρείται ένα στάδιο πλήρους κατάκτησης του γλωσσικού συστήµατος όσο και για λόγους πιο πρακτικούς, πρόκειται δηλαδή για την ηλικία ένταξης του παιδιού στο σχολικό σύστηµα (πρβλ, Sapountzaki, 2005: 74). 36

38 συνεργασία µε τον Harald Clahsen, καθηγητή στο Πανεπιστήµιο του Essex µε σκοπό τη διερεύνηση της ικανότητας παραγωγής και κατανόησης του αορίστου στη Νέα Ελληνική. Το τεστ αυτό τροποποιήθηκε για τις ανάγκες της συγκεκριµένης έρευνας λαµβάνοντας υπόψη τους διαφορετικούς παράγοντες που ισχύουν για τον πληθυσµό των Κωφών και επικεντρωθήκαµε αποκλειστικά στη δεξιότητα της παραγωγής 54. Μία από τις στοιχειώδεις παραµέτρους που έπρεπε να ληφθούν υπόψη ήταν ο τρόπος που θα παρουσιάζονταν στα υποκείµενα οι επιθυµητές δοµές, για το λόγο ότι η ελλιπής κατανόηση του ακριβούς στόχου του πειράµατος θα κατέληγε στην εξαγωγή παραπλανητικών δεδοµένων. Καταρχήν η εικονιστική απεικόνιση κρίθηκε ως η καλύτερη δυνατή λύση. ωστόσο, ύστερα από συζήτηση µε τα µέλη της Επιτροπής δασκάλων ΕΝΓ και λαµβάνοντας υπόψη πρακτικές που χρησιµοποιούνται στο χώρο από ερευνητικές οµάδες της γλωσσολογίας των νοηµατικών γλωσσών, αποφασίστηκε η διεξαγωγή του τεστ να γίνει µέσω της γραπτής µορφής της νεοελληνικής γλώσσας 55. Για να εξαλειφθούν ζητήµατα µείξης κωδίκων (code mixing) που θα προκαλούνταν από την πιστή µετάφραση του γραπτού λόγου, κάθε πρόταση παρουσιάστηκε µέσω των βασικών της κατηγορηµάτων (arguments) σε αµαρκάριστη µορφή. Τα παραδείγµατα 3 και 4 αποτελούν δύο από τις δοµές που ζητήθηκε να παραχθούν κατά τη διενέργεια του τεστ άντρας κόβει δέντρο Ο άντρας κόβει το δέντρο. 4. κορίτσι φέρνει νερό παππού Το κορίτσι φέρνει (ένα ποτήρι) νερό στον παππού της. Η καταγραφή των δεδοµένων µέσω βιντεοσκόπησης πραγµατοποιήθηκε σε οικείο περιβάλλον για τους πληροφορητές και πιο συγκεκριµένα στους χώρους της Ένωσης Κωφών Βορείου Ελλάδος. Επιλέχθηκε η παρουσίαση του τεστ να πραγµατοποιηθεί από Κωφό, γιατί, ακόµη κι όταν κάποιος ακούων γνωρίζει άπταιστα τη νοηµατική γλώσσα, υπάρχει ο κίνδυνος επίδρασης της οµιλούµενης κατά τη γλωσσική του παραγωγή. Άλλωστε, έχει παρατηρηθεί ότι οι Κωφοί διαφοροποιούν αυτόµατα τη νοηµατική τους όταν βρίσκονται µε ακούοντες προσθέτοντας ήχους ή λέξεις, µε στόχο τη διευκόλυνση της επικοινωνίας (Λαµπροπούλου, 1997:57). 54 Η διερεύνηση της δεξιότητας της κατανόησης προϋποθέτει διαδικασίες που δεν είναι διαθέσιµες στο στάδιο που βρίσκεται η γλωσσολογική έρευνα της ΕΝΓ. 55 Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να ευχαριστήσουµε την οµάδα γλωσσολογικής έρευνας του Carlo Cecchetto από το Πανεπιστήµιο Milano-Bicocca και ιδιαίτερα τους Carlo Geraci και Sandro Zucchi για τις πολύτιµες συµβουλές τους σχετικά µε τη µεθοδολογία που πρέπει να υιοθετηθεί. 56 Το πλήρες τεστ βρίσκεται στο Παράρτηµα. 37

39 Η οδηγία που έλαβαν οι πληροφορητές ήταν να αποδώσουν την πρόταση (i) όπως ακριβώς παρουσιαζόταν (για το παρόν) (ii) σαν να πραγµατοποιήθηκε µία φορά στο παρελθόν και να ολοκληρώθηκε (για το συνοπτικό στο παρελθόν, για παράδειγµα «χθες για µία στιγµή») (iii) σαν να πραγµατοποιούνταν στο παρελθόν επαναλαµβανόµενα ή µε διάρκεια (για το µη συνοπτικό στο παρελθόν, για παράδειγµα «χθες όλη τη µέρα ή για µεγάλο χρονικό διάστηµα»). Την καταγραφή των δεδοµένων ακολούθησε µία διαδικασία αξιολόγησης της γραµµατικότητας των παραγωγών. Τα αποτελέσµατα τέθηκαν προς κρίση σε µέλη της επιτροπής δασκάλων ΕΝΓ της αναγνωρισµένης σχολής ΕΝΓ της ΕΚΒΕ και ακολούθησε εκτενής συζήτηση, από την οποία προέκυψαν ενδιαφέροντα και χρήσιµα συµπεράσµατα ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ Ε ΟΜΕΝΩΝ Οι παραγωγές στην ΕΝΓ που λάβαµε από τους πληροφορητές µεταγράφηκαν 57 αρχικά στο πρόγραµµα Excel του Microsoft Office ξεχωριστά για τον καθένα ως προς τα ακόλουθα πεδία: όσον αφορά τη συνοπτική όψη: α. ρήµα + µόρφηµα όψης β. µόρφηµα όψης+ ρηµατική φράση γ. ταυτόχρονη πραγµάτωση µορφήµατος όψης και λεξικού νοήµατος όσον αφορά τη µη συνοπτική όψη: α. ρήµα + επιρρηµατικός προσδιορισµός β. επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος γ. επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + µόρφηµα όψης δ. επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + επιρρηµατικός προσδιορισµός ε. επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος όψης στ. λεξικό νόηµα + στοµατική χειρονοµία (mouth gesture) Για την απόδοση των νοηµάτων και των µη χειροµορφικών χαρακτηριστικών που τα συνοδεύουν ακολουθήθηκε το σύστηµα που υιοθετεί η Sapountzaki (2005) ακολουθώντας τις αρχές που ισχύουν στη σύγχρονη γλωσσολογία των νοηµατικών 57 Για τη µεταγραφή των εκφορών στη νοηµατική γλώσσα έχουν αναπτυχθεί ειδικά προγράµµατα, όπως το Signstream ή το ELAN (βλ. Sapountzaki, 2005:81) τα χαρακτηριστικά των οποίων όµως είναι ιδιαίτερα τεχνικά και χρειάζονται συνθήκες εργαστηρίου για να εφαρµοστούν. 38

40 γλωσσών 58. Τα στοιχεία που µεταγράφονται είναι η «γλώσσα» του κάθε λεξικού νοήµατος (γλωσσική σύµβαση glossing convention) και η δραστηριότητα που εντοπίζεται στην περιοχή του στόµατος 59. Η απόδοση των νοηµάτων γίνεται µε κεφαλαία γράµµατα, το νόηµα δηλαδή που σηµαίνει «σπίτι» θα γραφτεί ΣΠΙΤΙ (Sapountzaki, 2005:81). Όταν αναγνωρίζεται επανάληψη της κίνησης του νοήµατος, προστίθενται, κατά περίπτωση, σύµβολα «+» αµέσως µετά από τη «γλώσσα» του νοήµατος. Το σύστηµα που επιλέγεται για την απόδοση της κίνησης του στόµατος είναι αυτό που υιοθετεί η Sapountzaki (2005). για τις στοµατικές χειρονοµίες (mouth gestures) και για τις λεκτικές προφορές ή τις λεξικές εικόνες αποδίδεται γραπτά η λέξη που προφέρεται. Για την ανάλυση των δεδοµένων που προέκυψαν λήφθηκαν υπόψη οι ακόλουθες παράµετροι (πρβλ. Sapountzaki, 2005: 86): χρήση ενός ή και των δύο χεριών για την πραγµάτωση του νοήµατος θέση του κάθε νοήµατος στην πρόταση γραµµατική λειτουργία που επιτελεί (χρόνος/ ρηµατική όψη) σηµασιολογικό περιεχόµενο που φέρει υποχρεωτική ή µη παρουσία στοµατοµορφής (mouth patterns) Όλοι οι πληροφορητές που συµµετείχαν στην έρευνα εξέφρασαν τη συγκατάθεσή τους τόσο για τη βιντεοσκόπηση όσο και για τη χρήση του οπτικού υλικού για τους σκοπούς της παρούσας εργασίας. Για να αποφευχθούν τυχόν παρεξηγήσεις, από την αρχή της έρευνας είχαν δοθεί εξηγήσεις για τη φύση των δεδοµένων που θέλαµε να συλλέξουµε και τη µεθοδολογία που θα ακολουθούσαµε. Παράλληλα, διασαφηνίστηκε ότι θα τηρηθεί απόλυτη εχεµύθεια και ανωνυµία (στην περίπτωση που ζητηθεί). Παρόλο που µε τους περισσότερους πληροφορητές υπήρχε προσωπική σχέση, σε όλους δόθηκαν πλήρη στοιχεία επικοινωνίας µε την υπεύθυνη της έρευνας για τυχόν επιπλέον διασαφήνιση. Σχετικά µε τα ηθικά ζητήµατα και τους πρακτικούς περιορισµούς που ανακύπτουν από την έρευνα που πραγµατοποιείται µέσω της χρήσης κάµερας και βιντεοσκόπησης των δεδοµένων, προσπαθήσαµε να διατηρήσουµε την ανωνυµία των πληροφορητών όσο το δυνατόν περισσότερο. Ωστόσο, όπως και στη διεθνή πρακτική, η 58 Αναλυτικά βλ. Engberg-Pedersen (1993) και C. Baker & D. Cokely (1980). 59 Λεκτικές προφορές (mouthings) είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ο νοηµατιστής προσπαθεί παράλληλα µε το νόηµα να προφέρει (µε ή χωρίς φωνή) και την αντίστοιχη λέξη. Στην περίπτωση των λεξικών εικόνων (word pictures) ο νοηµατιστής προσπαθεί παράλληλα µε το νόηµα να προφέρει (µε ή χωρίς φωνή) κάποια στοιχεία ή µέρη της λέξης. πρόκειται, δηλαδή, για συνδυασµούς φωνηέντων και συµφώνων που µπορεί να µη συµπίπτουν µε την ακριβή προφορά της λέξης. Συνήθως όµως πρόκειται για την πρώτη συλλαβή της λέξης. Οι στοµατικές χειρονοµίες (mouth gestures) είναι ιδιαίτερα µορφώµατα που δεν έχουν κάποια εµφανή σχέση µε την άρθρωση της λέξης. Κάθε στοµατική χειρονοµία συνδέεται µε ένα συγκεκριµένο νόηµα και αποτελεί µέρος της άρθρωσης του νοήµατος (Άντζακας, 2003:611). 39

41 χρήση των εικόνων κρίνεται απαραίτητη για τη δείξη των αποτελεσµάτων της έρευνας, µε αποτέλεσµα να είναι αναπόφευκτη η αποκάλυψη της ταυτότητας των συµµετεχόντων σε αυτήν. Για το λόγο αυτό, στην παρούσα εργασία συµπεριλαµβάνονται εικόνες µόνο από τους πληροφορητές που συναίνεσαν στην προβολή του προσώπου τους ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΦΟΡΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Όπως αναλύθηκε παραπάνω (κεφ ), η οδηγία που έλαβαν οι πληροφορητές ήταν να παρουσιάσουν το γεγονός (event) που τους παρουσιαζόταν στην πρόταση µία φορά για το παρόν και δύο φορές για το παρελθόν. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι η µη µαρκαρισµένη (default) µορφή του ρήµατος είναι αυτή για το παρόν, αφού δεν παρατηρήθηκε η επενέργεια κανενός είδους κλίσης (inflection) στο ρηµατικό νόηµα. Όσον αφορά τη δείξη του παρελθόντος, η χρονική πληροφορία δόθηκε µέσω της χρήσης νοηµάτων που αποδίδουν επιρρηµατική χρονική σηµασία, όπως για παράδειγµα ΧΘΕΣ, ΠΑΛΙΑ, ΠΕΡΥΣΙ. Τα νοήµατα αυτά καταλαµβάνουν πάντα την αρχική θέση της πρότασης (πρβλ. Zucchi, 2006, για την Ιταλική Νοηµατική Γλώσσα), όπως δείχνει και το παράδειγµα (5) που ακολουθεί: 5. ΧΡΟΝΟΣ-ΧΘΕΣ-ΜΑΜΑ-ΚΟΡΙΤΣΙ-ΝΤΥΝΕΙ Η µαµά (χθες) έντυσε το κορίτσι Αν και τα δεδοµένα που έχουµε καταδεικνύουν µία συνέπεια στον τρόπο που κωδικοποιείται ο παρελθοντικός χρόνος, πρέπει να σηµειώσουµε ότι δεν µπορούµε να καταλήξουµε σε ασφαλή συµπεράσµατα βασιζόµενοι µόνο σε παραγωγές που προέρχονται από δοµηµένη διαδικασία. Οι ενδείξεις που έχουµε οφείλουν να εδραιωθούν από δεδοµένα αυθόρµητου λόγου και να συµπληρωθούν µε τη διερεύνηση της πραγµάτωσης άλλων χρονικών σηµείων πλην του παρελθόντος ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ Η ανάλυση των δεδοµένων κατέδειξε ότι η συνοπτική ρηµατική όψη εκφέρεται µε τη χρήση του µορφολογικού δείκτη ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ, το νόηµα (sign) του οποίου µπορεί να πραγµατωθεί µε τη χρήση ενός ή δύο χεριών. Η διαφοροποίηση αυτή δε φαίνεται να έχει κάποια σηµασιολογική βάση, αλλά αποδίδεται στην ιδιόλεκτο του κάθε χρήστη. Η συζήτηση µε τους πληροφορητές αποκάλυψε ότι η επιλογή της πραγµάτωσης µε δύο χέρια γίνεται συχνά για την έκφραση της έµφασης (πρβλ. Sapountzaki, 2005:93) 40

42 Εικόνες 6α,β. Πραγµάτωση του µορφήµατος συνοπτικής ρηµατικής όψης µε δύο χέρια. ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ στοµατοµορφή του /m/ CN /pa/ Εικόνες 7α,β. Πραγµάτωση του µορφήµατος συνοπτικής ρηµατικής όψης µε ένα χέρι. Στην πλειονότητα των προτάσεων που παράχθηκαν το µόρφηµα της συνοπτικής ρηµατικής όψης ακολουθεί το ρήµα και βρίσκεται πάντα σε τελική θέση 61 (πρβλ. Sapountzaki, 2005:92). 6) ΠΑΙ Ι ΠΑΙΧΝΙ Ι ΧΑΛΑΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Το παιδί χάλασε το παιχνίδι 7) ΑΝ ΡΑΣ ΒΑΦΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Ο άνδρας έβαψε 8) ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΟΥΛΟΥΡΙΑ ΠΛΑΘΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Η γυναίκα έπλασε κουλούρια 9) ΠΑΙ Ι ΕΡΓΟ ΒΛΕΠΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ 60 Βλ. παράρτηµα. 61 Έχοντας ως δεδοµένο ότι η ΕΝΓ (όπως ισχύει για την πλειονότητα των µελετηµένων νοηµατικών γλωσσών) είναι γλώσσα ΥΑΡ (SOV), η συγκεκριµένη θέση στην οποία εµφανίζεται το µόρφηµα της ρηµατικής όψης είναι η αναµενόµενη. 41

43 Το παιδί είδε το έργο 10) ΑΝ ΡΑΣ ΤΟΙΧΟ ΤΡΥΠΑΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Ο άνδρας τρύπησε τον τοίχο 11) ΠΑΙ Ι ΓΑΛΑ ΠΙΝΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Το παιδί ήπιε το γάλα Σε δύο από τις προτάσεις που ζητήθηκε από τους πληροφορητές να παραγάγουν παρατηρήθηκε 62 µία πολύ γρήγορη άρθρωση ή µία συνάρθρωση του ρήµατος και του µορφήµατος της συνοπτικής ρηµατικής όψης, µε αποτέλεσµα µορφολογικά να µοιάζουν σαν (και ενδεχοµένως να είναι) µία ενότητα. Η πιο πιθανή εξήγηση για το φαινόµενο αυτό είναι ότι η κίνηση του λεξικού νοήµατος και του µορφήµατος της ρηµατικής όψης οµοιάζουν σε αρκετά χαρακτηριστικά και ακολουθώντας τον κανόνα της οικονοµίας της γλώσσας επιλέγεται από το σύστηµα να ενσωµατώσει δύο στοιχεία µε σηµασία σε µία χειροµορφική κίνηση 63. Πρόκειται για ένα φαινόµενο µορφολογικής απλοποίησης (reduction) και ενσωµάτωσης (incorporation) µε το κύριο ρήµα της πρότασης (πρβλ. Sapountzaki, 2005:92), δείγµα επενέργειας διαδικασιών κλιτικοποίησης (cliticisation) 64. ΕΝΤΡΟ ΕΓΕΙΡΕ στοµατοµορφή του /m/ CN21+/pa/ Εικόνες 8 α,β. Το δέντρο έγειρε : Ενσωµάτωση του µορφήµατος συνοπτικής ρηµατικής όψης στο ρήµα. 62 Στους τρεις από τους έξι πληροφορητές. 63 Το φαινόµενο φαίνεται να επενεργεί σε όλα τα ρήµατα που παρουσιάζουν αντίστοιχη κίνηση (κίνηση του χεριού προς τα έξω ως προς το σώµα του νοηµατιστή), ενώ απουσιάζει από όλες τις υπόλοιπες οµάδες ρηµάτων (π.χ. *έχω + ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ενσωµατωµένο σε µία κίνηση). 64 Η Sapountzaki (2005:92) αναφέρει ότι υπάρχουν ακόµη πιο µειωµένες µορφές (reduced forms) όπου το µόρφηµα της στιγµικής ρηµατικής όψης ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ «είναι φανερά µη χειρονοµικό, πρόκειται για τη στοµατική χειρονοµία CN21, ενώ στο επίπεδο της χειρονοµίας τα χέρια του νοηµατιστή νοηµατίζουν το κύριο ρήµα (ΑΝΤΙΓΡΑΦΩ, ΣΥΝΑΝΤΩ, ΒΛΕΠΩ).» 42

44 ΛΥΝΩ στοµατοµορφή του /m/ CN21+ /pa/ Εικόνες 9α,β,γ. Το κορίτσι έλυσε το σκύλο : Ενσωµάτωση του µορφήµατος συνοπτικής ρηµατικής όψης στο ρήµα. ΠΕΦΤΩ στοµατοµορφή του /b/ CP7*/bo/ Εικόνες 10 α,β. Το παιδί έπεσε : Ενσωµάτωση του µορφήµατος συνοπτικής ρηµατικής όψης στο ρήµα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πραγµάτωση της πρότασης «ο άνδρας κουβάλησε την καρέκλα» από δύο πληροφορητές. Με βάση τα προαναφερθέντα, θα έπρεπε να λειτουργήσει ο κανόνας «επίθεσε το µόρφηµα της συνοπτικής ρηµατικής όψης µετά το ρήµα της πρότασης στην τελική της θέση». ωστόσο, στην περίπτωση αυτή παρατηρήθηκε η πρόθεση του µορφήµατος ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ πριν τη ρηµατική φράση ΚΟΥΒΑΛΑΕΙ ΚΑΡΕΚΛΑ (παράδειγµα 12). 12. ΑΝ ΡΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΟΥΒΑΛΑΕΙ ΚΑΡΕΚΛΑ Ο άνδρας κουβάλησε την καρέκλα αντί για ΑΝ ΡΑΣ ΚΑΡΕΚΛΑ ΚΟΥΒΑΛΑΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ 43

45 Ίδια ακριβώς περίπτωση φαίνεται να είναι η πραγµάτωση της πρότασης «το παιδί ήπιε γάλα» από έναν από τους πληροφορητές. Συγκεκριµένα, στα δεδοµένα συναντούµε τη δοµή (παράδειγµα 13) 13. ΠΑΙ Ι ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΠΙΝΕΙ ΓΑΛΑ Το παιδί ήπιε το γάλα αντί για το αναµενόµενο ΠΑΙ Ι ΓΑΛΑ ΠΙΝΕΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Αντίστοιχη περίπτωση εµφανίζεται και στα δεδοµένα της Sapountzaki (2005:94), την οποία ερµηνεύει ως «ελλιπτική εµφατική πρόταση η οποία συνοδεύεται από µία πλήρη (πρόταση) αµαρκάριστη ως προς τη ρηµατική όψη». Αν και στην έρευνά µας η εξαγωγή των δεδοµένων έγινε µε εργαστηριακή µορφή (δεν προέρχονται, δηλαδή, από καταγραφή αυθόρµητου λόγου), µε αποτέλεσµα η έµφαση να µην είναι φαινόµενο που αναµένεται να εντοπιστεί, φαίνεται ότι η ερµηνεία της Sapountzaki είναι η πιο λογική. Ως προς τη σειρά των όρων της ρηµατικής φράσης (ρήµα-αντικείµενο) που είναι αντίστροφη από την αναµενόµενη, πιθανότατα είναι αποτέλεσµα επιρροής από το γραπτό λόγο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΜΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗΣ ΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΟΨΗΣ Ενώ για τη συνοπτική ρηµατική όψη τα δεδοµένα της έρευνας δίνουν σαφείς ενδείξεις για την επενέργεια ενός και µόνο κανόνα, δε φαίνεται να ισχύει το ίδιο και τη δείξη της µη συνοπτικής όψης στο παρελθόν (past imperfective). Η παραγωγή των προτάσεων που ζητήθηκε από τους πληροφορητές αποδεικνύει ότι το σύστηµα βρίσκεται σε ένα µεταβατικό στάδιο όπου συνυπάρχουν τουλάχιστον τρεις τρόποι για την πραγµάτωση του συγκεκριµένου φαινοµένου. Πιο συγκεκριµένα, σε µεγάλο βαθµό χρησιµοποιείται η επανάληψη του λεξικού νοήµατος για τη δήλωση της µη συνοπτικής όψης ) ΑΓΡΟΤΗΣ ΣΠΕΡΝΕΙ ++++ ΧΩΡΑΦΙ Ο αγρότης έσπερνε το χωράφι 15) ΠΑΙ Ι ΠΑΙΧΝΙ Ι ΧΑΛΑΕΙ++++ Το παιδί χαλούσε το παιχνίδι 16) ΚΟΡΙΤΣΙ ΣΚΥΛΙ ΚΟΛΑΡΟ ΛΥΝΕΙ Αντίστοιχη σειρά όρων (ρήµα+αντικείµενο) παρατηρήθηκε σε δεδοµένα που παρήγαγαν σχεδόν όλοι οι πληροφοριοδότες, χωρίς κάποια συγκεκριµένη κανονικότητα, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι πρόκειται για επιρροή από το γραπτό λόγο. 66 Ο ένας από τους πληροφορητές δε συµπεριλαµβάνει καθόλου στο λόγο του το συγκεκριµένο τρόπο πραγµάτωσης, αφού δεν εµφανίστηκε σε κανένα από τα δεδοµένα που παρήγαγε. 44

46 Το κορίτσι έλυνε το σκύλο 17) ΠΑΙ Ι ΓΛΥΚΟ ΤΡΩΕΙ ++++ Το παιδί έτρωγε γλυκό 18) ΕΝΤΡΟ ΓΕΡΝΕΙ ++++ Το δέντρο έγερνε ΕΝΤΡΟ ΓΕΡΝΕΙ στοµατοµορφή του /p/ CP3*/pf/ Εικόνες 11α,β,γ. Το δέντρο έγερνε : Επανάληψη του νοήµατος (sign) του ρήµατος. ΒΑΦΕΙ στοµατοµορφή του /o/ OL8 Εικόνες 12α,β. Ο άνδρας έβαφε : Επανάληψη του νοήµατος (sign) του ρήµατος. Για την πραγµάτωση της µη συνοπτικής όψης πολύ συχνά χρησιµοποιείται ένας περιφραστικός τρόπος στο πλαίσιο της ρηµατικής φράσης: το ρήµα συνοδεύεται από έναν επιρρηµατικό προσδιορισµό που δηλώνει το µη συνοπτικό. Συχνότεροι επιρρηµατικοί προσδιορισµοί που συναντώνται είναι οι ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ, ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ, ΣΥΝΕΧΕΙΑ. 45

47 ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ /kathe/ (λεξική εικόνα) Εικόνα 13. Πραγµάτωση του νοήµατος ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ στοµατοµορφή του /i/ OT1 Εικόνες 14α,β. Πραγµάτωση του νοήµατος ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ 19) ΠΑΙ Ι ΠΕΦΤΕΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Το παιδί έπεφτε 20) ΑΝ ΡΑΣ ΒΑΦΕΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Ο άνδρας έβαφε 21) ΠΑΙ Ι ΦΑΓΗΤΟ ΖΕΣΤΑΙΝΕΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Το παιδί ζέσταινε το φαγητό Πολύ πιο συχνή σε χρήση αποδεικνύεται να είναι η περίφραση «επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + επιρρηµατικός προσδιορισµός». 22) ΜΑΜΑ ΦΟΥΣΤΑΝΙ ΚΟΝΤΑΙΝΕΙ +++ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Η µαµά κόνταινε το φουστάνι 23) ΑΝ ΡΑΣ ΕΝΤΡΟ ΚΟΒΕΙ +++ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ 46

48 Ο άνδρας έκοβε το δέντρο 24) ΠΑΙ Ι ΠΑΙΧΝΙ Ι ΧΑΛΑΕΙ +++ ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ Το παιδί χαλούσε το παιχνίδι 25) ΓΥΝΑΙΚΑ ΥΦΑΙΝΕΙ +++ ΠΟΛΥ Η γυναίκα ύφαινε 26) ΠΑΙ Ι ΕΡΓΟ ΒΛΕΠΕΙ +++ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Το παιδί έβλεπε έργο 27) ΚΟΡΙΤΣΙ ΠΑΠΠΟΥ ΝΕΡΟ ΦΕΡΝΕΙ +++ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Το κορίτσι έφερνε νερό στον παππού ΣΥΝΕΧΕΙΑ στοµατοµορφή CN18+ ΡΩΩ στοµατοµορφή CP2* Εικόνες 15 α, β. Το παιδί έτρωγε συνέχεια γλυκό : Χρήση επιρρηµατικού προσδιορισµού για την απόδοση της µη συνοπτικής ρηµατικής όψης. Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση της µορφοφωνολογικής πραγµάτωσης της µη συνοπτικής όψης, η οποία παρατηρείται σε έναν µόνο νοηµατιστή και φαίνεται να είναι προϊόν γραµµατικοποίησης. 47

49 ΒΑΦΩ στοµατοµορφή CP7* Εικόνα 16. Ο άνδρας έβαφε : Εφαρµογή στοµατικής χειρονοµίας για την απόδοση της µη συνοπτικής ρηµατικής όψης. ΒΛΕΠΩ στοµατοµορφή CP7* Εικόνα 17. Το παιδί έβλεπε ένα έργο : Εφαρµογή στοµατικής χειρονοµίας για την απόδοση της µη συνοπτικής ρηµατικής όψης. 48

50 Κεφάλαιο 5: Συµπεράσµατα Συζήτηση 5.1. Συµπεράσµατα από την ανάλυση των δεδοµένων Τα δεδοµένα που λάβαµε µέσω της εφαρµογής της δοµηµένης διαδικασίας που παρουσιάστηκε στο κεφάλαιο 3.3. µας επιτρέπουν να εξαγάγουµε αρκετά συµπεράσµατα σχετικά µε τον τρόπο πραγµάτωσης των λειτουργικών κατηγοριών του χρόνου και της ρηµατικής όψης (για το παρελθόν) στην ΕΝΓ. Η πληροφορία που αφορά το χρόνο υπάρχει σε ένα ειδικό νόηµα (sign) που φέρει επιρρηµατική χρονική σηµασία και κατέχει πάντα την αρχική θέση στην πρόταση. Η επισήµανση αυτή έρχεται σε πλήρη συµφωνία µε δεδοµένα από την έρευνα σε άλλες νοηµατικές γλώσσες (βλ. Zucchi, 2006, για την Ιταλική Νοηµατική Γλώσσα), τα οποία καταδεικνύουν την ίδια ακριβώς δοµή. Βέβαια, τα αποτελέσµατα αυτά είναι προκαταρκτικά και πρέπει να επιβεβαιωθούν από περαιτέρω έρευνες που θα βασιστούν σε αυθόρµητο λόγο ή/ και ηµιδοµηµένες διαδικασίες. Το συνοπτικό στο παρελθόν εκφράστηκε µέσω της χρήσης ενός νοήµατος, το οποίο πραγµατώνεται µε ένα ή δύο χέρια, το οποίο αποδώσαµε ως ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ. Η θέση του νοήµατος αυτού είναι στην πλειονότητα των περιπτώσεων µεταρηµατική και τελική όσον αφορά την πρόταση (sentence-final) (πρβλ. Sapountzaki, 2005: 92). Ωστόσο, στα δεδοµένα παρατηρήθηκαν δύο περιπτώσεις όπου το νόηµα ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ καταλαµβάνει την προρηµατική θέση, γεγονός που επισηµαίνει και η Sapountzaki (2005:94) αποδίδοντάς το σε λόγους έµφασης. Εποµένως, ο προσδιορισµός της συνοπτικής όψης στο ρήµα επιτυγχάνεται µέσω του νοήµατος ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ, το οποίο έχει το status ενός µορφολογικού δείκτη. Είναι σηµαντικό ότι τα ευρήµατά µας έρχονται σε συµφωνία µε αυτά που παρουσιάζει η Sapountzaki (2005), η οποία βασίστηκε σε επικοινωνιακά δεδοµένα (δεδοµένα διαλόγου). Η διαφοροποίησή µας έγκειται στα χαρακτηριστικά που προσλαµβάνει ο δείκτης της στιγµικότητας. για τη Sapountzaki πρόκειται για στοιχείο που εµπίπτει στην κατηγορία «βοηθητικό» (AUX) και για το λόγο αυτό η γλωσσική σύµβαση που επιλέγει είναι το «ΒΕΕΝ». Για µας, ο µορφολογικός αυτός δείκτης έχει όλα τα γλωσσικά χαρακτηριστικά ενός µορφήµατος, γεγονός που δε µας επιτρέπει να ταυτίσουµε στενά την έννοιά του µε αυτή ενός βοηθητικού (AUX). Ένας άλλος τρόπος για να αποδοθεί το συνοπτικό στο παρελθόν ήταν εξαιρετικά γρήγορος. υπήρχε συµπραγµάτωση (co-articulation) του ρήµατος και του µορφήµατος της συνοπτικής όψης (ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ) µε τέτοιο τρόπο ώστε να δηµιουργείται µία 49

51 µορφοφωνολογική οντότητα 67. Πιθανότατα πρόκειται για φαινόµενο µορφολογικής απλοποίησης (reduction): το µόρφηµα ενσωµατώνεται στο κύριο ρήµα της πρότασης λόγω του ότι η κίνηση του νοήµατος (sign) του ρήµατος και η κίνηση του µορφήµατος συνοπτικής όψης µοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά (πρβλ. Sapountzaki, 2005: 92). Ποσοτική ανάλυση των δεδοµένων κατέδειξε ότι η γραµµατικοποίηση του συνοπτικού στο παρελθόν επιτυγχάνεται µε τη µεγαλύτερη συχνότητα µέσω της χρήσης του µορφολογικού δείκτη ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΘΗΚΕ. Το γράφηµα (1) παρουσιάζει την ποσοτική κατανοµή των δύο διαφορετικών τρόπων δήλωσης του συνοπτικού στο παρελθόν που προέκυψαν από τα δεδοµένα της έρευνας 68. ρήµα + µόρφηµα συνοπτικής όψης φωνολογική ενσωµάτωση του µορφήµατος στο ρήµα Γράφηµα 1. Η γραµµατικοποίηση του συνοπτικού στο παρελθόν (%). Τα δεδοµένα της έρευνας, ενώ κατέδειξαν έναν οµοιόµορφο και εφαρµοσµένο µε συνέπεια τρόπο για τη γραµµατικοποίηση του συνοπτικού στο παρελθόν στην ΕΝΓ, για τη δήλωση του µη συνοπτικού στο παρελθόν εµφανίζουν µεγάλη ποικιλία. Από την ανάλυση των δεδοµένων δεν προέκυψε ότι η ποικιλότητα αυτή οφείλεται στη φύση των γεγονότων που εκφράζονται µέσω συγκεκριµένων ρηµάτων (και πραγµατώνονται µέσω συγκεκριµένων νοηµάτων (signs)), αλλά οφείλουµε να την αποδώσουµε στην προσωπική επιλογή του κάθε νοηµατιστή, δηλαδή στην ιδιόλεκτό του/της. Με λίγα λόγια, ο κάθε πληροφορητής υιοθέτησε διαφορετικό τρόπο πραγµάτωσης του ίδιου ρήµατος για να αποδώσει τη µη συνοπτική δήλωση της κατάστασης/ ενέργειας που εκφράζει το ρήµα 67 Στοιχείο που επίσης προέκυψε από τα δεδοµένα της Sapountzaki (2005:92). 68 Αναλυτική παρουσίαση της ποσοτικής ανάλυσης των δεδοµένων υπάρχει στο Παράρτηµα. 50

52 στο παρελθόν. Τα παραδείγµατα (27), (28) και οι εικόνες (18) και (19), αντίστοιχα, είναι δηλωτικές της επισήµανσης αυτής. (27) ΑΓΡΟΤΗΣ ΧΩΡΑΦΙ ΣΠΕΡΝΕΙ ++++ Ο αγρότης έσπερνε το χωράφι ΣΠΕΡΝΩ ΣΠΕΡΝΩ ΣΠΕΡΝΩ Εικόνα 18 (α, β, γ). Επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος για τη δήλωση του µη συνοπτικού. (28) ΑΓΡΟΤΗΣ ΧΩΡΑΦΙ ΣΠΕΡΝΕΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Ο αγρότης έσπερνε το χωράφι ΣΠΕΡΝΩ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ Εικόνα 19 (α,β). Χρήση επιρρηµατικού προσδιορισµού για τη δήλωση του µη συνοπτικού. Στην πρώτη περίπτωση, για να εκφράσει την εξακολουθητικότητα στο παρελθόν του ρήµατος σπέρνω, η πληροφορήτρια. (παράδειγµα 27) υιοθέτησε την επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος, ενώ ο νοηµατιστής του παραδείγµατος (28) χρησιµοποιεί έναν επιρρηµατικό προσδιορισµό (συγκεκριµένα το ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ), τον οποίο τοποθετεί µετά το ρήµα 51

53 Συµπληρωµατικά προς τους τρόπους αυτούς δήλωσης του µη συνοπτικού και στη µεγαλύτερη συχνότητα παρατηρήθηκε αυτό που ορίζουµε ως ο µεικτός τρόπος. δηλαδή, η συνδυασµένη επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος µε τη χρήση µεταρηµατικού επιρρηµατικού προσδιορισµού (βλ. παράδειγµα 29). (29) ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΟΥΛΟΥΡΑΚΙΑ ΠΛΑΘΕΙ +++ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Η γυναίκα έπλαθε κουλουράκια Τέλος, ένας από τους πληροφορητές χρησιµοποίησε έναν µοναδικό τρόπο: πραγµατώνοντας το λεξικό νόηµα (sign) του ρήµατος ταυτόχρονα πραγµάτωνε µία στοµατική χειρονοµία (mouth gesture) 69, η οποία πιθανότατα προέρχεται από το νόηµα ΣΥΧΝΑ 70. Έτσι, για τη δήλωση του µη συνοπτικού συµπραγµάτωσε το νόηµα (sign) του ρήµατος µε µία στοµατική χειρονοµία που συγκεντρώνει στην περίπτωση αυτή τα χαρακτηριστικά ενός µορφοφωνολογικού στοιχείου. Η ποσοτική ανάλυση των δεδοµένων κατέδειξε µε σαφήνεια την ποικιλότητα που εντοπίσαµε στον τρόπο δήλωσης της µη συνοπτικής ρηµατικής όψης στο παρελθόν και επιβεβαίωσε ότι ο πιο συχνός τρόπος που υιοθετείται είναι αυτός που ονοµάσαµε ο µεικτός τρόπος. Το γράφηµα (2) απεικονίζει την κατανοµή (%) 71. Γράφηµα 2. Η γραµµατικοποίηση του µη συνοπτικού στο παρελθόν 11% 16% χρήση επρµ. προσδιορισµού επανάληψη νοήµατος ρήµατος µεικτός τρόπος 46% 27% ρήµα+στοµατική χειρονοµία Εξαιρετικά ενδιαφέρον κρίναµε ότι θα ήταν να εξετάζαµε κατά πόσο τα δεδοµένα που είχαµε µπορούσαν να αποδοθούν µε µία συστηµατικότητα στη φύση των γεγονότων που εκφράζουν τα συγκεκριµένα ρήµατα που εντάχθηκαν στο τεστ. Θα περίµενε κανείς ότι η 69 Αυτή που αποδώσαµε ως στοµατοµορφή CP7*, σύµφωνα µε τους Sutton-Spence & Day (2001) (όπως παρατίθεται στη Sapountzaki, 2005: παράρτηµα). 70 Η κρίση αυτή βασίζεται στη διαίσθησή µας, δεν υπάρχει ετυµολογική έρευνα που να την επιβεβαιώνει. 71 Για αναλυτική παρουσίαση των ποσοστών, βλ. Παράρτηµα. 52

54 ρηµατική όψη διάρκειας (durative aspect) και η εθιµική (habitual aspct) θα έπρεπε να πραγµατώνονται µε διαφορετικό συστηµατικά τρόπο. Μολαταύτα, όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν µπορέσαµε να καταλήξουµε σε ένα τέτοιο συµπέρασµα. Ενδεχοµένως, αυτό να οφείλεται στο γεγονός ότι επρόκειτο για µία δοµηµένη διαδικασία κατά την οποία ζητήθηκε από τους πληροφορητές να πραγµατώσουν την πρόταση (proposition) που τους δινόταν σαν να γινόταν στο παρελθόν επαναλαµβανόµενα ή µε διάρκεια (για παράδειγµα, χθες όλη τη µέρα ή για µεγάλο χρονικό διάστηµα ). Η ποικιλία που βρέθηκε ως προς την επιλογή του επιρρηµατικού προσδιορισµού δείχνει ότι οι νοηµατιστές επιζητούσαν να προσδώσουν συγκεκριµένο σηµασιολογικό περιεχόµενο στις ρηµατικές φράσεις που πραγµάτωναν, το οποίο εκφραζόταν άλλοτε µε το επιρρηµατικό ΣΥΝΕΧΕΙΑ και άλλοτε µε το ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ ή ΠΟΛΛΕΣ ΦΟΡΕΣ 72 (συνδυαζόµενο µε την επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος στην περίπτωση του µεικτού τρόπου πραγµάτωσης). εδοµένα από αυθόρµητο λόγο θα µπορούσαν να φανούν ιδιαίτερα χρήσιµα ώστε να αποφασίσουµε αν οι διαφορετικές σηµασίες του µη συνοπτικού στο παρελθόν επηρεάζουν τη στρατηγική γραµµατικοποίησής του που υιοθετεί ο κάθε νοηµατιστής. 72 Βλ. Rathmann (2005: 189) για το ρόλο που αναλαµβάνουν τα επιρρηµατικά στην απόδοση της ρηµατικής όψης στην Αµερικανική Νοηµατική Γλώσσα. 53

55 5.2. Σχολιασµός συµπερασµάτων από οµάδα αξιολογητών Βάσει της µεθοδολογίας που ακολουθήθηκε για την υλοποίηση της έρευνας παρουσιάσαµε τα µαγνητοσκοπηµένα δεδοµένα σε µέλη της επίσηµης επιτροπής δασκάλων ΕΝΓ στην αναγνωρισµένη σχολή ΕΝΓ της ΕΚΒΕ. Από τη συζήτηση που ακολούθησε προέκυψε ότι υπήρχε γενική συναίνεση όσον αφορά τα βασικά ευρήµατα της έρευνας, ότι δηλαδή το συνοπτικό στο παρελθόν εκφράζεται κατά κόρον µε την επίθεση του µορφήµατος συνοπτικής όψης µετά το ρήµα (πρβλ. Sapountzaki, 2005), ενώ το µη συνοπτικό στο παρελθόν εκφέρεται συχνότερα µε αυτό που ονοµάσαµε µεικτό τρόπο (επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος µε επιρρηµατικό προσδιορισµό). Άξια σχολιασµού είναι η κριτική επισήµανση που έγινε από τους δασκάλους της ΕΝΓ ότι υπάρχει έλλειψη κανονικότητας όσον αφορά την έκφραση του µη συνοπτικού στο παρελθόν. Παράλληλα, η επιλογή του πληροφορητή Γ2 να προσθέσει τη µορφοφωνολογική στοµατική χειρονοµία κατά την πραγµάτωση του νοήµατος του ρήµατος, για να γραµµατικοποιήσει το µη συνοπτικό, αξιολογήθηκε ως σωστή. Εξαιρετικά ενδιαφέρον κρίνεται το σχόλιο (που παρουσιάστηκε ως πρόταση) ότι θα µπορούσε η επιλογή αυτή να παγιωθεί, ώστε να επιτευχθεί µίας µεγαλύτερης µορφής οµοιοµορφία και κανονικότητα, ανάλογη προς αυτή που ισχύει για την έκφραση του συνοπτικού στο παρελθόν. 54

56 5.3. Συζήτηση Τα συµπεράσµατα της έρευνας κατέδειξαν ότι η ΕΝΓ αποτελεί ένα πλούσιο γλωσσικό σύστηµα (τουλάχιστον όσον αφορά τη ρηµατική φράση), στο οποίο η έκφραση λειτουργικών κατηγοριών δεν πραγµατώνεται µε έναν µοναδικό τρόπο. Παρατηρείται έντονη πολυπλοκότητα, η οποία συχνά αποδίδεται στη διεθνή βιβλιογραφία στην οπτικοκινητική τροπικότητα που χαρακτηρίζει το σύνολο των νοηµατικών γλωσσών. Η παραδοχή αυτή έχει ιδιαίτερη σηµασία στο επίπεδο της διδακτικής της νεοελληνικής ως δεύτερης γλώσσας σε κωφά παιδιά ή ενήλικες. Η γνώση της δοµής της Γ1 του µαθητή (ΕΝΓ) µπορεί να βοηθήσει σε µεγάλο βαθµό το διδάσκοντα να αποκωδικοποιήσει συστηµατικά λάθη που εµφανίζονται σε γλωσσικές παραγωγές στη Γ2 (νεοελληνική). Βέβαια, πάντα πρέπει να έχουµε υπόψη µας ότι η εξέλιξη της δεύτερης γλώσσας σε ένα παιδί που η πρώτη του γλώσσα είναι γλώσσα µειονότητας απαιτεί τη διαρκή ανάπτυξη και χρήση της πρώτης γλώσσας, αφού έχει αποδειχθεί ότι χαµηλή γλωσσική ικανότητα στην πρώτη γλώσσα οδηγεί σε χαµηλή γλωσσική ικανότητα στη δεύτερη 73 (Paul, 1998, Perregaux, 1994, όπως παρατίθεται στις Νικολαραΐζη & Γαβριηλίδου, 2000:49). 73 Πρόκειται για το φαινόµενο της ηµιγλωσσίας (semilingualism). 55

57 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Στο τµήµα της βιβλιογραφίας δε γίνεται αναφορά στις έµµεσες παραποµπές) Άντζακας, Κ. (2003). Στοιχεία άρνησης στην Ελληνική Νοηµατική Γλώσσα στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα: Πρακτικά της 23 ης ετήσιας συνάντησης του τοµέα Γλωσσολογίας του τµήµατος Φιλολογίας Α.Π.Θ., Μαΐου Θεσσαλονίκη, σσ Aronoff, M., Ι. Meir, C. Padden & W. Sandler (2004). Morphological universals and the sign language type, στο Geert Booij & Jaap van Marle (εκδ.) Yearbook of Morphology. Kluwer Academic Publishers, σσ pdf Aronoff, M., I. Meir & W. Sandler (2005). The paradox of sign language morphology, στο Language, τ. 81, Ν ο 2, σσ Baker, C. & D.R. Cokely (1980). American Sign Language. A teacher s resource text on grammar and culture. Silver Spring: T.J. Publishers. Bybee, J. (1985). Morphology: a Study of the Relation between Meaning and Form. Amsterdam: John Benjamins. Bybee, J., R. Perkins & W. Pagliuca (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World. Chicago: University of Chicago Press. Chomsky, N. (1968). Language and Mind. Boston, MIT Press. Comrie, B. (1976). Aspect: an introduction to the study of verbal aspect and related problems. Cambridge: Cambridge University Press. Cook, V. (1996). Second Language Learning and Language Teaching. London: Arnold. Γιαννίτσας, Ν. (2006) Η επαγγελµατική προετοιµασία και ένταξη των ατόµων µε ειδικές ανάγκες Άτοµα µε προβλήµατα ακοής, Πανεπιστήµιο Αθηνών-Τµήµα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας-Τοµέας Ψυχολογίας, στο Dahl, Ö. (1984). Tense and Aspect Systems. Oxford: Blackwell. 56

58 Engberg-Pedersen, E. (1993). The semantics and morphosyntax of the use of space in a visual language, στο International Studies on Sign Language and Communication of the Deaf, τ. 19. Hamburg: Signum, σσ James, C. (1998) Errors in Language Learning and use. Exploring Error Analysis. London & New York: Longman. Kassapi, E., A. Efklides, H.M. Polatoglou, M. Myronidou & M.T. Papaioannou (2005). Interpreting Between Greek Sign Language and Spoken Greek at the Aristotle University of Thessaloniki. Ψηφιακή δηµοσίευση στο επετειακό (για το κλείσιµο 50 χρόνων) META. Kassapi, E., P. Kanelliadou, A. Efklides, H. Polatoglou & N. Georgiou 2006). Training Sign Language interpreters in science environment. Ανακοίνωση στο συνέδριο European Access Network (υπό δηµοσίευση στην επετηρίδα του τµήµατος Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας, Α.Π.Θ.). Klima, E.S. & U. Bellugi ( ). The signs of Language. Harvard University Press: Cambridge, Massachussets, London, England. Κουζέλης, Σ., Σ. Νικολαΐδου & Ε. Κασάπη (2007). Ψηφιοποίηση και διερµηνεία νοηµατικής. Η νοηµατική γλώσσα και τα χαρακτηριστικά της στο Πανεπιστηµιούπολη, τ. 22, σσ Κουρµπέτης, Β. (2001). Η ελληνική Νοηµατική Γλώσσα στην ευέλικτη ζώνη στο ιαθεµατικό Εκπαιδευτικό Υλικό για την Ευέλικτη Ζώνη, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα. Κουρµπέτης, Β., Ε. Ευθυµίου, Μ. Κατσογιάννου & Γ. Σταϊνχάουερ (2005). Πολυµεσικά Λεξικά Ελληνικής Νοηµατικής Γλώσσας: Γλωσσικά και εκπαιδευτικά εργαλεία στο modules.php?op=modload&name=news&file=article&sid=272 Κουρµπέτης, Β., Α. Αδαµοπούλου & Σ. Φερεντίνος (2005). Αξιολόγηση της Εκπαίδευσης των Κωφών από Κοινότητες Κωφών της Ευρώπης: Μια ιακρατική Συγκριτική Μελέτη, στο Εκπαίδευση & Επιστήµη 2, σσ Λαµπροπούλου, Β. (1993). Εξέταση της γραπτής γλώσσας των κωφών µαθητών στο Γλώσσα, τ. 30, σσ Λαµπροπούλου, Β. (1997). Η έρευνα της Ελληνικής Νοηµατικής Γλώσσας. Παρατηρήσεις φωνολογικής ανάλυσης στο Γλώσσα, τ. 43, σσ

59 Λαµπροπούλου, Β. (1999). Εκπαίδευση και Κωφό Παιδί. 3ο Εκπαιδευτικό Πακέτο Επιµόρφωσης, Πρόγραµµα ΕΠΕΑΕΚ, Πάτρα: Π.Τ..Ε. Πανεπιστηµίου Πατρών. Lillo-Martin, D. & E.S. Klima (1990). Pointing out differences: ASL pronouns in syntactic theory στο S.D. Fischer & P. Siple (εκδ.) Theoretical issues in sign language research, Chicago, ILL: University of Chicago Press. Μαγγανάρης, Θ. (1998). Εγχειρίδιο Νοηµατικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη. Martinet, A. ( ). Στοιχεία Γενικής Γλωσσολογίας, µτφρ. Αγαθοκλή Λ. Χαραλαµπόπουλου, Α.Π.Θ., Ι.Ν.Σ. Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη. Meir, I. (2002). A cross-modality perspective on verb agreement στο Natural Language and Linguistic Theory, τ. 20.2, σσ Μόζερ, Α. (2000). Το ποιόν ενεργείας ή (άπ)οψη του ρήµατος της ελληνικής. Η νέα ελληνική ως ξένη γλώσσα: Προβλήµατα διδασκαλίας, Αθήνα: Ίδρυµα Γουλανδρή- Χορν, σσ Morales-López, E., R.M. Boldú-Menasanch, J.A. Alonso-Rodríguez, V. Gras-Ferrer & M. A. Rodríguez-González (2005). The Verbal System of Catalan Sign Language (LSC), στο Sign Language Studies, τ. 5.4, σσ Μπέλλα, Σ. (2007). Η δεύτερη γλώσσα: κατάκτηση και διδασκαλία. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Nespor, M. & W. Sandler (1999). Prosodic Phonology in Israeli Sign Language στο Language and Speech, τ. 42 (2&3), σσ Newport, E. (1999). Reduced Input in the Acquisition of Signed Languages: Contribution to the Study of Creolization στο Michel DeGraff (εκδ.) Language Creation and Language Change: Creolization, Diachrony, and Development. Cambridge, Mass.: MIT Press, σσ Νικολαραΐζη, Μ. & Ζ. Γαβριηλίδου (2000). Η διγλωσσία για το κωφό παιδί: ο ρόλος της πρώτης γλώσσας στην εκµάθηση της δεύτερης στο Γλώσσα, τ. 51, σσ ΟΕ Β (1988). ελτίο Πληροφοριών Ειδικής Αγωγής, Αθήνα. 58

60 Πάνου-Πατεράκη, Π. (1984). Ο εγκέφαλος και η γλώσσα των κουφών στο Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα, Πρακτικά της 4ης ετήσιας συνάντησης του τοµέα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., Αφoί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη. Παπασπύρου, Χ. (1994). Κινηµατική Γλώσσα στο Γλώσσα, τ. 32, σσ Padden, C. (1988). Interaction of Morphology and Syntax in American Sign Language. Garland Publishing, Inc.: New York and London. Padden, C. (1989). The Deaf community and the culture of deaf people στο S. Wilcox (εκδ.) American Deaf culture: An anthology. Burtonsville, MD: Linstok Press, σσ. 1-16). Rathmann, C. (2005). Event Structure in American Sign Language. PhD thesis. The University of Texas at Austin. Sandler, W. (2003α). On the Complementarity of Signed and Spoken Languages στο Yonata Levy & Jeannette Schaeffer (εκδς.) Language Competence Across Populations: Towards a Definition of SL, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Assoc., σσ Sandler, W. (2003β). Sign Language Phonology στο William Frawley (εκδ.) The Oxford International Encyclopedia of Linguistics. pdf Sandler, W. (2005). An Overview of Sign Language Linguistics στο Keith Brown (εκδ.), Encyclopedia of Language and Linguistics, τ. 11, 2 η έκδοση, σσ: Oxford, UK: Elsevier. %20ELL2.pdf Sandler, W. & D. Lillo-Martin (2001). Natural Sign Languages στο Mark Aronoff και Janie Rees-Miller (εκδς.) Blackwell Handbook of Linguistics. Oxford: Blackwell, σσ Sapountzaki, G. (2005). Free functional elements of Tense, Aspect, Modality and Agreement as possible auxiliaries in Greek Sign Language. PhD thesis, University of Bristol. 59

61 Steinberg, D. (1993). An introduction to Psycholinguistics, Longman: London and New York. Stokoe, W.C. ( ). Sign Language Structure. An Outline of the Visual Communication System of the American Deaf. Silver Spring, Md: Linstok Press. Stokoe, W. (1972). Semiotics and human Sign Languages, Mouton, Hague Paris. Τρικκαλιώτης, Ι. (2004). Κοινωνική και εκπαιδευτική ένταξη των ατόµων µε κώφωση στο article&sid=170 Τσιτσελίκης, Κ. (1996). Το διεθνές και ευρωπαϊκό καθεστώς προστασίας των γλωσσικών δικαιωµάτων των µειονοτήτων και η ελληνική έννοµη τάξη, Αθήνα Κοµοτηνή, εκδ. Σάκκουλα. Zucchi, S. (2006). Along the time line. Tense and time adverbials in Italian Sign Language. Ms, University of Milan. 60

62 Παράρτηµα 61

63 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ, ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ «Γλωσσική επικοινωνία και η νεοελληνική ως δεύτερη/ ξένη γλώσσα» Προς τα µέλη της Ένωσης Κωφών Βορείου Ελλάδος Θέµα: Συµµετοχή σε ερευνητική µελέτη Αγαπητές φίλες/ Αγαπητοί φίλοι, Σας απευθύνω την επιστολή αυτή για να σας προσκαλέσω να συµµετάσχετε στην έρευνα που προτίθεµαι να διεξαγάγω στο πλαίσιο της µεταπτυχιακής µου διατριβής, την οποία εκπονώ υπό την εποπτεία της ακόλουθης τριµελούς επιτροπής: Σταυρούλα Σταυρακάκη, Λέκτορας Ψυχογλωσσολογίας στο Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ Άννα Αναστασιάδη Συµεωνίδη, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Τµήµα Φιλολογίας του ΑΠΘ Ελένη Κασάπη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Μεταφρασεολογίας στο Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ Στόχος της έρευνας είναι να διερευνήσει τη µορφολογική δοµή του ρήµατος στην Ελληνική Νοηµατική Γλώσσα (ΕΝΓ) και, ειδικότερα, να περιγράψει πώς εκφέρεται σε αυτήν η ρηµατική όψη. Η διαδικασία που θα ακολουθηθεί συνίσταται στη βιντεοσκόπηση Κωφών, φυσικών οµιλητών της ΕΝΓ, κατά την παραγωγή λόγου. Η εκµαίευση των δεδοµένων στηρίζεται σε ειδικό σχετικό τεστ που έχει παραχθεί από την κ. Σταυρακάκη και τον κ. Harald Clahsen, καθηγητή στο Τµήµα Γλώσσας και Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου του Essex. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι, σύµφωνα µε τον κώδικα δεοντολογίας, εξασφαλίζεται η προστασία των προσωπικών δεδοµένων και η µη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά οποιουδήποτε δε σχετίζεται άµεσα µε την διαδικασία, εκτός από τον υπεύθυνο διεξαγωγής και εποπτείας της έρευνας. Σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για τη συνεργασία. Με εκτίµηση, Ελένη Βλέτση Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια στο Τµήµα Φιλολογίας Α.Π.Θ. Τηλέφωνο: , 62

64 Ερωτηµατολόγιο Φύλο: Άντρας Γυναίκα Ηλικία: Σπουδές: Έχασα την ακοή µου στην ηλικία των : κατά τη γέννηση και πάνω.. Κατέκτησα την ΕΝΓ στην ηλικία των : και πάνω Έχω επαφή µε Κωφά άτοµα: Καθηµερινά Συχνά Αρκετές φορές. Μερικές φορές.. Σπάνια.. Παρουσία Κωφού/Κωφής στο συγγενικό περιβάλλον: ΝΑΙ ΟΧΙ ηλώστε ποια είναι η σχέση σας µε το άτοµο αυτό:.. Ευχαριστώ για τη συνεργασία σας 63

65 Τεστ ελέγχου παραγωγής της ρηµατικής όψης στην Ελληνική Νοηµατική Γλώσσα παιδί χαλάει παιχνίδι µαµά κονταίνει φουστάνι αγρότης σπέρνει χωράφι µαµά ντύνει κορίτσι δέντρο γέρνει παιδί πέφτει παιδί ζεσταίνει φαγητό άνδρας βάφει γυναίκα υφαίνει παιδί γράφει γράµµα γυναίκα πλάθει κουλούρια άνδρας κόβει δέντρο άνδρας τρυπάει τοίχο άνδρας κουβαλάει καρέκλα παιδί πίνει γάλα παιδί βλέπει έργο γυναίκα πλένει ρούχα 64

66 κορίτσι λύνει σκυλί παιδί τρώει γλυκό κορίτσι φέρνει νερό παππού µαµά κονταίνει φουστάνι 65

67 ΣΤΙΓΜΙΚΗ ΟΨΗ. Η. Γ1. ταυτόχρονη ταυτόχρονη ταυτόχρονη ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση χαλάει κουβαλάει καρέκλα γέρνει χαλάει κουβαλάει καρέκλα χαλάει γέρνει ντύνει φέρνει κονταίνει πίνει γάλα κονταίνει πέφτει πέφτει σπέρνει σπέρνει ζεσταίνει ντύνει ζεσταίνει βάφει γέρνει βάφει υφαίνει πέφτει υφαίνει (+ λεξικό νόηµα ζεσταίνει στέλνει ΤΕΛΕΙΩΝΕΙ) βάφει πλάθει υφαίνει κόβει στέλνει στέλνει τρυπάει πλάθει πλάθει κουβαλάει κόβει κόβει πίνει τρυπάει τρυπάει βλέπει πίνει βλέπει πλένει βλέπει πλένει λύνει πλένει λύνει τρώει λύνει τρώει φέρνει τρώει φέρνει Γ2. Χ. Κ. ταυτόχρονη ταυτόχρονη ταυτόχρονη ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση ρήµα+µόρφηµα µόρφηµα+ρφ πραγµάτωση χαλάει χαλάει χαλάει πέφτει κονταίνει κονταίνει κονταίνει σπέρνει σπέρνει σπέρνει ντύνει ντύνει ντύνει γέρνει γέρνει γέρνει πέφτει πέφτει ζεσταίνει ζεσταίνει ζεσταίνει βάφει βάφει βάφει υφαίνει υφαίνει υφαίνει στέλνει στέλνει στέλνει κόβει πλάθει πλάθει τρυπάει κόβει κόβει κουβαλάει τρυπάει τρυπάει πίνει κουβαλάει κουβαλάει βλέπει πίνει πίνει λύνει βλέπει βλέπει τρώει πλένει πλένει φέρνει λύνει λύνει τρώει τρώει φέρνει φέρνει 66

68 ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΗ ΟΨΗ. επιρρηµατικός προσδιορισµός επαναλαµβανόµενη επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού κίνηση λεξικού νοήµατος + νοήµατος µόρφηµα όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση +επρ. προσδιορισµός χαλάει+συνέχεια σπέρνει κουβαλάει κονταίνει + συνέχεια ζεσταίνει γέρνει+συνέχεια βλέπει ντύνει + συνέχεια υφαίνει πέφτει+συνέχεια πλένει στέλνει βάφει+συνέχεια+ επαναλαµβ. µόρφηµα όψης τρώει Την πρόταση "ΛΥΝΕΙ ΤΟ ΣΚΥΛΙ" τη σχηµατίζει στον Ενεστώτα επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος όψης πλάθει κόβει πίνει φέρνει επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία Η. επιρρηµατικός προσδιορισµός σπέρνει + καθηµερινά ζεσταίνει + καθηµερινά βάφει + καθηµερινά πλάθει + καθηµερινά βλέπει + καθηµερινά πλένει + καθηµερινά επαναλαµβανόµενη κίνηση επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + µόρφηµα όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση +επρ. προσδιορισµός χαλάει + καθηµερινά καθηµερινά + κονταίνει ντύνει + καθηµερινά γέρνει + καθηµερινά πέφτει + καθηµερινά υφαίνει + καθηµερινά στέλνει + καθηµερινά κόβει + καθηµερινά τρυπάει + καθηµερινά τρυπάει κουβαλάει + καθηµερινά πίνει + καθηµερινά λύνει + πάλι πάλι τρώει + καθηµερινά καθηµερινά + φέρνει επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία Γ2. 67

69 επιρρηµατικός προσδιορισµός επιρρηµατικός προσδιορισµός επιρρηµατικός προσδιορισµός επαναλαµβανόµενη κίνηση σπέρνει ντύνει γέρνει ζεσταίνει επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + µόρφηµα όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση +επρ. προσδιορισµός χαλάει + πολλές φορές πέφτει + πολλές φορές υφαίνει (το επαναλαµβάνει στη συνέχεια προσθέτοντας στοµατική χειρονοµιά) στέλνει λύνει κόβει τρυπάει Χ. επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού επαναλαµβανόµενη νοήµατος + επαναλαµβανόµενη κίνηση επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος κίνηση µόρφηµα όψης +επρ. προσδιορισµός όψης χαλάει πέφτει κονταίνει + πολύ κουβαλάει ζεσταίνει ντύνει + καθηµερινά λύνει βάφει γέρνει + όλο τρώει στέλνει υφαίνει + πολύ κόβει πλάθει + συνέχεια σπέρνει τρυπάει + πολύ επαναλαµβανόµενη κίνηση χαλάει κονταίνει σπέρνει γέρνει επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού νοήµατος + µόρφηµα όψης ζεσταίνει (το τροποποιεί επαναλαµβάνοντας το ΒΑΖΕΙ ΣΤΟ ΦΟΥΡΝΟ) κόβει τρυπάει κουβαλάει (το τροποποιεί βάζοντας το ΠΗΓΑΙΝΟΕΡΧΕΤΑΙ) πίνει πίνει + τη µια µέρα µετά την άλλη βλέπει + από το πρωί µέχρι το βράδυ Γ1. επαναλαµβανόµενη κίνηση +επρ. προσδιορισµός πέφτει + και µετά πάλι πέφτει βάφει + καθηµερινά υφαίνει + καθηµερινά στέλνει + καθηµερινά βλέπει + καθηµερινά πλένει + καθηµερινά λύνει + καθηµερινά φέρνει + καθηµερινά επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος όψης επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία κονταίνει βάφει πλάθει κουβαλάει πίνει βλέπει πλένει τρώει φέρνει επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία 68

70 τρώει Κ. επιρρηµατικός επαναλαµβανόµενη κίνηση λεξικού επαναλαµβανόµενη νοήµατος + επαναλαµβανόµενη κίνηση επαναλαµβανόµενη κίνηση µορφήµατος προσδιορισµός κίνηση µόρφηµα όψης +επρ. προσδιορισµός όψης ζεσταίνει + καθηµερινά γέρνει βάφει χαλάει + καθηµερινά κονταίνει + υφαίνει + καθηµερινά λύνει βλέπει καθηµερινα πλάθει + καθηµερινά τρυπάει ντύνει + καθηµερινά πίνει + καθηµερινά πλένει + καθηµερινά τρώει + καθηµερινά πέφτει + καθηµερινά στέλνει + καθηµερινά κόβει + καθηµερινά κουβαλάει + καθηµερινά (+ µόρφηµα όψης) φέρνει + καθηµερινα επαναλαµβανόµενη κίνηση + στοµατική χειρονοµία 69

71 Σ Τ Ι Γ Μ Ι Κ Η Ο Ψ Η ρήµα + µόρφηµα στιγµικής ρηµατικής όψης Φ. Η.Σ. Γ.Π. Γ.Α. Χ.Π. Κ.Κ ενσωµάτωση του µορφήµατος στιγµικής ρηµατικής όψης στο ρήµα Φ. Η.Σ. Γ.Π. Γ.Α. Χ.Π. Κ.Κ ποικιλία στη θέση του µορφήµατος 0 στιγµικής ρηµατικής όψης

72 Ε Ξ Α Κ Ο Λ Ο Υ Θ Η Τ Ι Κ Η Ο Ψ Η χρήση επιρρηµατικού προσδιορισµού 4 6.Φ. Η.Σ. Γ.Α. Χ.Π. Γ.Π. Κ.Κ επανάληψη του νοήµατος του ρήµατος µεικτός τρόπος

73 ρήµα + στοµατική χειρονοµία 0.Φ. Η.Σ. Γ.Α. Χ.Π. Γ.Π. Κ.Κ. 9 72

74 73

75 Σήµανση των στοµατικών χειρονοµιών (mouth gesture) βάσει της κατηγοριοποίησης των Sutton-Spence & Day (2001) 74

76 Σήµανση των στοµατικών χειρονοµιών (mouth gesture) βάσει της κατηγοριοποίησης των Sutton-Spence & Day (2001) 75