ΕΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΔΗΜΟΙΑ ΔΙΟΙΚΗΗ ΙΘ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΔΙΟΙΚΗΗ ΔΙΟΙΚΗΗ ΤΠΗΡΕΙΩΝ ΤΓΕΙΑ ΣΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΥΟΛΗ ΔΗΜΟΙΑ ΔΙΟΙΚΗΗ ΙΘ ΕΚΠΑΙΔΕΤΣΙΚΗ ΕΙΡΑ ΣΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΔΙΟΙΚΗΗ ΔΙΟΙΚΗΗ ΤΠΗΡΕΙΩΝ ΤΓΕΙΑ ΣΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ Θζμα: Διερεφνθςθ Κοινωνικϊν Ανιςοτιτων ςε Ρλθκυςμό Μεταναςτϊν: Μελζτθ Ρερίπτωςθσ ςτο Ρεριφερειακό Γενικό Νοςοκομείο-Μαιευτιριο «Ζλενα Βενιηζλου» Επιβλζπουςα: Δζςποινα Ανδριϊτθ πουδαςτισ: Γιϊργοσ Ρλανιτεροσ ΑΘΗΝΑ 2008

2 ΡΕΙΛΘΨΘ Αντικείμενό τθσ παροφςθσ εργαςίασ αποτελεί θ εξζταςθ τθσ φπαρξθσ κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςε πλθκυςμοφσ μεταναςτϊν ςτθ βάςθ τθσ ςχζςθσ μεταξφ φτϊχειασ και αρρϊςτιασ. Επιχειρείται θ διερεφνθςθ των επιδθμιολογικϊν χαρακτθριςτικϊν των νεογνϊν των μεταναςτϊν και των Ελλινων για τθ διαπίςτωςθ διαφορϊν ςτθ νοςθρότθτα μεταξφ τουσ. Με άλλα λόγια, το ενδιαφζρον επικεντρϊνεται ςτο αν και κατά πόςο τα παιδιά των μεταναςτϊν ζχουν διαφορετικζσ υγειονομικζσ ανάγκεσ από τα παιδιά των Ελλινων. Καταγράφονται τα προβλιματα υγείασ των δφο ομάδων μζςα από τθ μελζτθ περίπτωςθσ του Ρεριφερειακοφ Γενικοφ Νοςοκομείου- Μαιευτθρίου Ζλενα Βενιηζλου. Για τθν εξαγωγι των ςυμπεραςμάτων χρθςιμοποιείται θ ςτατιςτικι επαγωγι και ςυγκεκριμζνα ο ζλεγχοσ ςτατιςτικϊν υποκζςεων. Θ υπόκεςθ εργαςίασ που εξετάηεται είναι ότι θ νοςθρότθτα των νεογνϊν των μεταναςτϊν δεν παρουςιάηει διαφορζσ ςυγκριτικά με αυτι των Ελλινων. Με άλλα λόγια, υποκζτουμε ότι το επιδθμιολογικό προφίλ των δφο υπό εξζταςθ ομάδων ομοιάηει. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ Κοινωνικζσ ανιςότθτεσ, κοινωνικόσ αποκλειςμόσ, μετανάςτεσ, νεογνικι νοςθρότθτα, φτϊχεια, αρρϊςτια, υγειονομικζσ ανάγκεσ, Ρεριφερειακό Γενικό Νοςοκομείο- Μαιευτιριο Ζλενα Βενιηζλου. 1

3 SUMMARY The object of the present work is the examination of the existence of social inequalities in populations of immigrants on the basis of the relation between poverty and illness. An investigation is attempted as regards the epidemiologic characteristics of nurslings of immigrants and those of Greeks in order to find out the differences in sickliness between them. In other words, the interest is focused in whether and how much the children of immigrants have different sanitary needs from the children of Greeks. The problems of health of the two groups are recorded through the study of case of the Regional General Hospital Maternity Clinic Elena Venizelos. In order to arrive at a conclusion, the method of statistical induction is used and specifically the control/verification of statistical hypothesis. The hypothesis of the carried out work is that the sickliness of immigrants nurslings does not present any differences comparatively to that of Greek nurslings. In other words, we presume that the epidemiologic profile of the two groups under review is similar. KEY WORDS Social inequalities, social exclusion, immigrants, poverty, illness, neonatal sickliness, sanitary needs, Regional General Hospital Maternity Clinic Elena Venizelos. 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ειςαγωγικά 4 I. Εννοιολογικζσ διευκρινιςεισ 8 α) Θ ζννοια τθσ ιςότθτασ ςτθν υγεία 8 β) Ο κοινωνικόσ αποκλειςμόσ 10 γ) Ρερί μετανάςτευςθσ 12 δ) Ο ρόλοσ των Διεκνϊν Οργανιςμϊν 15 II. Ελλάδα και μετανάςτεσ 17 α) Τα δθμογραφικά χαρακτθριςτικά 17 β) Το νομικό κακεςτϊσ 22 γ) Θ προςβαςιμότθτα των μεταναςτϊν ςτισ υπθρεςίεσ υγείασ 26 δ) H οργάνωςθ των μεταναςτϊν 29 III. Σο εμπειρικό υλικό 32 α) Το προφίλ του Ρεριφερειακοφ Γενικοφ Νοςοκομείου-Μαιευτθρίου «Ζλενα Βενιηζλου» 32 β) Θ ταυτότθτα τθσ ζρευνασ 34 γ) Μεκοδολογικά 35 δ) Θ ανάλυςθ των δεδομζνων 38 υμπεραςματικά 49 α) Θ υπόκεςθ εργαςίασ 49 β) Ρροτάςεισ πολιτικισ 53 Βιβλιογραφία 56 3

5 Ειςαγωγικά Στισ περιςςότερεσ μελζτεσ περί των κοινωνικϊν ανιςοτιτων διαπιςτϊνεται θ ςχζςθ μεταξφ φτϊχειασ και αρρϊςτιασ. Ραράλλθλα διαπιςτϊνεται μια κοινωνικι διαβάκμιςθ τθσ αρρϊςτιασ που διαπερνά το ςφνολο του πλθκυςμοφ και ςυναντάται ςε όλεσ τισ βακμίδεσ τθσ κοινωνικισ ιεραρχίασ. Πςο χαμθλότερα είναι θ κοινωνικοοικονομικι κζςθ του ατόμου, τόςο επιδεινοφμενθ είναι θ ςωματικι του και ψυχοκοινωνικι του υγεία και ποιότθτα ηωισ (Σαρρισ 2001: 98). Ανάλογα με το επίπεδο τθσ ςτζρθςθσ, εάν ζνα άτομο βρίςκεται ςε ςυνκικεσ απόλυτθσ ςτζρθςθσ (φτϊχεια) ι εάν βρίςκεται ςε ςυνκικεσ ςχετικισ ςτζρθςθσ (ανιςότθτα), οι επιπτϊςεισ των κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςτθν υγεία του κα είναι αντίςτοιχα περιςςότερο ι λιγότερο επιβλαβείσ. Βζβαια, ςτισ χαμθλότερεσ κζςεισ τθσ κοινωνικοοικονομικισ διαςτρωμάτωςθσ, οι επιπτϊςεισ είναι ιδιαίτερα επιβαρυμζνεσ για τθν εκδιλωςθ αυξθμζνθσ ςυχνότθτασ νοςθμάτων, κακϊσ θ ςτζρθςθ των υλικϊν αγακϊν αςκεί ςθμαντικότατο ρόλο. Αντίκετα, ςτο επίπεδο τθσ ςχετικισ ςτζρθςθσ, άλλοι παράγοντεσ μποροφν να αποβοφν ιδιαίτερθσ ςθμαςίασ. Για παράδειγμα, οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντεσ που αφοροφν ςτθ κζςθ και τθν κατάταξθ ςτθν κοινωνικι ιεραρχία και ςχετίηονται τόςο με το εργαςιακό περιβάλλον, όςο και με το ευρφτερο κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου (Σαρρισ 2001: 99). Στο πλαίςιο όλων των παραπάνω, αντικείμενο τθσ παροφςθσ εργαςίασ αποτελεί θ εξζταςθ τθσ φπαρξθσ κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςε πλθκυςμό μεταναςτϊν ςτθ βάςθ τθσ προαναφερκείςασ ςχζςθσ μεταξφ φτϊχειασ και αρρϊςτιασ. Για το ςκοπό αυτό, κα χρθςιμοποιθκεί ο ευαίςκθτοσ ιατροκοινωνικόσ δείκτθσ τθσ νεογνικισ νοςθρότθτασ ο οποίοσ εκφράηει ςυνδυαςτικά τόςο το επίπεδο υπθρεςιϊν υγείασ ςε μια χϊρα όςο και τθν κατάςταςθ υγείασ ενόσ πλθκυςμοφ. Θα επιχειρθκεί θ διερεφνθςθ των επιδθμιολογικϊν χαρακτθριςτικϊν των νεογνϊν των μεταναςτϊν, 4

6 τα οποία κα ςυγκρικοφν με τα αντίςτοιχα των Ελλινων, για τθ διαπίςτωςθ διαφορϊν ςτθ νοςθρότθτα μεταξφ των δφο αυτϊν πλθκυςμιακϊν ομάδων. Με άλλα λόγια, ςτόχο τθσ εργαςίασ αποτελεί θ εξζταςθ του αν και κατά πόςο τα παιδιά των μεταναςτϊν ζχουν διαφορετικζσ υγειονομικζσ ανάγκεσ από τα παιδιά των Ελλινων και, εξαιτίασ αυτοφ, οφείλουν να χριηουν ιδιαίτερθσ προςοχισ και διαφορετικισ μεταχείριςθσ από τουσ επαγγελματίεσ υγείασ, αλλά και ςυνολικότερα από το ςφςτθμα υγείασ. Τα κίνθτρα εναςχόλθςθσ με το ςυγκεκριμζνο κζμα εκκινοφν από ζνα διττό αφετθριακό ςθμείο: αφενόσ, από τθ ςπουδαιότθτα του μεταναςτευτικοφ φαινομζνου αυτοφ κακαυτοφ για τθν Ελλάδα, θ οποία τα τελευταία χρόνια ζχει εξελιχκεί ςε βαςικι δεξαμενι υποδοχισ μεταναςτϊν διαφόρων εκνικοτιτων και αφετζρου, διότι θ υγεία των μεταναςτϊν αποτελεί προτεραιότθτα του Σχεδίου Δράςθσ «Ελλθνικι Μεταναςτευτικι Ρολιτικι», με ςτόχο τθν κοινωνικι ενςωμάτωςι τουσ μζςω πολιτικϊν που βαςίηονται ςτθν ιςότθτα των ευκαιριϊν και το ςεβαςμό των δικαιωμάτων και των υποχρεϊςεων τουσ. Εμπειρικζσ ζρευνεσ ζδειξαν ότι οικογζνειεσ μεταναςτϊν με παιδιά, χρειάηονται ςυχνότερα υπθρεςίεσ υγείασ λόγω των αυξθμζνων αναγκϊν υγείασ τθσ παιδικισ θλικίασ. Οι υπθρεςίεσ αυτζσ οφείλουν να ανταποκρίνονται ςτισ ανάγκεσ αυτζσ, προκειμζνου να αποφευχκεί θ εμφάνιςθ φαινομζνων κοινωνικοφ αποκλειςμοφ. Οι οικογζνειεσ αυτζσ ςυχνά αντιμετωπίηουν προβλιματα ςτθν πρόςβαςθ των υπθρεςιϊν ςτθ χϊρα υποδοχισ, τα οποία οδθγοφν ςτθν κατανάλωςθ δαπανθρισ επείγουςασ φροντίδασ. Τα προβλιματα πρόςβαςθσ μπορεί να οφείλονται κυρίωσ ςτθν ζλλειψθ νομιμοποιθτικϊν εγγράφων, ςτθν ζλλειψθ πλθροφόρθςθσ, ςε πολιτιςμικζσ διαφορζσ, ςτθ δυςκολία ζκφραςθσ ςτθ γλϊςςα τθσ χϊρασ υποδοχισ και ςτθν αδυναμία περιγραφισ των ςυμπτωμάτων των αςκενειϊν. Από τθν πλευρά των επαγγελματιϊν υγείασ, ενδζχεται να υπάρχει αδυναμία πολιτιςμικισ προςζγγιςθσ, ζλλειψθ εμπιςτοςφνθσ και προκαταλιψεισ, ιδίωσ ςε ότι αφορά τουσ λακρομετανάςτεσ (mighealth.net). 5

7 Θ υπόκεςθ εργαςίασ που κα αποπειρακοφμε να ελζγξουμε είναι θ εξισ: θ νοςθρότθτα των νεογνϊν των μεταναςτϊν δεν παρουςιάηει διαφορζσ ςυγκριτικά με αυτι των Ελλινων. Με άλλα λόγια, υποκζτουμε ότι το επιδθμιολογικό προφίλ των δφο υπό εξζταςθ ομάδων ομοιάηει. Θ νοςθρότθτα αποκτά ιδιαίτερθ ςθμαςία κατά τθν εκδιλωςθ των κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςτθν υγεία, διότι επιδρά αρνθτικά ςε όλεσ τθσ διαςτάςεισ τθσ υγείασ ενόσ ατόμου. Στο βακμό που ζνα άτομο, ευριςκόμενο ςτισ χαμθλότερεσ βακμίδεσ των κοινωνικοοικονομικϊν κζςεων ζχει αυξθμζνεσ πικανότθτεσ εκδιλωςθσ μιασ νόςου, ζχει παράλλθλα μειωμζνεσ δυνατότθτεσ ι ευκαιρίεσ ψυχοκοινωνικισ ευεξίασ (Σαρρισ 2001: 98). Θα επιχειρθκεί θ καταγραφι των προβλθμάτων υγείασ των δφο ομάδων μζςα από τθ μελζτθ περίπτωςθσ του Ρεριφερειακοφ Γενικοφ Νοςοκομείου-Μαιευτθρίου Ζλενα Βενιηζλου. Θ επιλογι του ςυγκεκριμζνου μαιευτθρίου δεν ιταν τυχαία. Τόςο δθμοςιογραφικά δθμοςιεφματα και ακαδθμαϊκά άρκρα, όςο και τα ςτατιςτικά του νοςοκομείου καταδεικνφουν ότι ςε αυτό εξυπθρετοφνται ςε μεγάλο βακμό μετανάςτεσ. Αποτελεί, λοιπόν, τθν κατάλλθλθ δεξαμενι για μια πρϊτθ προςπάκεια ςυγκριτικισ προςζγγιςθσ τθσ νοςθρότθτασ των νεογνϊν Ελλινων και μεταναςτϊν. Μεκοδολογικά κα αντλθκοφν ςτοιχεία τόςο από βιβλιογραφικζσ πθγζσ, όςο και εμπειρικά. Θ φφςθ του κζματοσ είναι τζτοια που ζνα ελάχιςτο επίπεδο διεπιςτθμονικότθτασ ςτθν προςζγγιςι του κακίςταται αναγκαίο. Οι βιβλιογραφικζσ αναφορζσ αφοροφν ςτθ ςυγκρότθςθ του κεωρθτικοφ πλαιςίου τθσ εργαςίασ, ςτθν εννοιολόγθςθ οριςμζνων όρων-κλειδιά, ςτθν κωδικοποίθςθ του υφιςτάμενου νομοκετικοφ πλαιςίου ςτθν Ελλάδα, κακϊσ και ςτθν ςυλλογι χριςιμων ςτατιςτικϊν ςτοιχείων για τθν απόκτθςθ μιασ πιο ξεκάκαρθσ εικόνασ του τοπίου. Από τθν άλλθ, το εμπειρικό κομμάτι ζχει τα χαρακτθριςτικά περιγραφικισ-αναδρομικισ ζρευνασ (retrospective research) εξαιτίασ, κυρίωσ, του περιοριςμζνου χρόνου εκπόνθςθσ τθσ εργαςίασ που κακιςτά οποιαδιποτε φιλοδοξία προοπτικισ (και γι αυτό ίςωσ και πιο ακριβοφσ ςτα αποτελζςματά τθσ) ζρευνασ αδφνατθ. Θ δομι τθσ εργαςίασ εκτυλίςςεται ωσ εξισ: ςτο πρϊτο κεφάλαιο, το ενδιαφζρον ςτρζφεται ςτο κεωρθτικό πλαίςιο μζςα από τθν απόπειρα προςζγγιςθσ κάποιων 6

8 κρίςιμων όρων, όπωσ τθσ ζννοιασ τθσ ιςότθτασ ςτθν υγεία, του κοινωνικοφ αποκλειςμοφ και του μεταναςτευτικοφ φαινομζνου υπό μιαν ευρφτερθ ςκοπιά, μζςω τθσ διερεφνθςθσ και τθσ ςυμβολισ ςτο κζμα των Διεκνϊν Οργανιςμϊν. Στο δεφτερο κεφάλαιο, προςεγγίηεται το κζμα τθσ μετανάςτευςθσ ειδικότερα ςε ςχζςθ με τθν Ελλάδα. Ραρουςιάηονται τα δθμογραφικά χαρακτθριςτικά του φαινομζνου ςτθ χϊρα μασ με βάςθ τθν τελευταία απογραφι που πραγματοποιικθκε το Εν ςυνεχεία, γίνεται απόπειρα κωδικοποίθςθσ τθσ ςχετικισ νομοκεςίασ, μζςα από τθν παράκεςθ των βαςικϊν ςτακμϊν εξζλιξθσ του νομοκετικοφ πλαιςίου για τθ διαχείριςθ του μεταναςτευτικοφ φαινομζνου εντόσ τθσ ελλθνικισ επικράτειασ. Τζλοσ παρουςιάηονται ςτοιχεία αναφορικά με τθν προςβαςιμότθτα των μεταναςτϊν ςτο ελλθνικό ςφςτθμα υγείασ με ςκοπό να ελεγχκεί αν ςτοιχειοκετοφνται περιπτϊςεισ κοινωνικοφ αποκλειςμοφ και διακρίςεων. Στο τρίτο κεφάλαιο, παρατίκεται το εμπειρικό ςκζλοσ τθσ εργαςίασ. Αρχικά, δίδονται κάποια ιςτορικά ςτοιχεία για το Ρεριφερειακό Γενικό Νοςοκομείο- Μαιευτιριο Ζλενα Βενιηζλου. Ακολοφκωσ, προςεγγίηεται το κοινωνικοοικονομικό προφίλ των «πελατϊν-χρθςτϊν» ςτα δθμόςια μαιευτιρια γενικότερα, αλλά και ςτο μαιευτιριο αναφοράσ ειδικότερα. Στο τελευταίο κομμάτι του κεφαλαίου πραγματοποιείται θ επεξεργαςία και ανάλυςθ των εμπειρικϊν ευρθμάτων, παράλλθλα με τθν παράκεςθ κάποιων ςτοιχείων για τθν ταυτότθτα τθσ ζρευνασ, αλλά και τισ μεκοδολογικζσ επιλογζσ πραγμάτευςθσ του εμπειρικοφ υλικοφ. Στα ςυμπεράςματα πραγματοποιείται μια ςφνοψθ τθσ ανάλυςθσ που προθγικθκε και ελζγχονται οι υποκζςεισ εργαςίασ που διατυπϊκθκαν ςτθν ειςαγωγι. Τζλοσ, προτείνονται πολιτικζσ ενςωμάτωςθσ των μεταναςτϊν ςε μια χϊρα υποδοχισ, όπωσ αυτζσ ςυνοψίηονται ςτθ ςχετικι βιβλιογραφία. 7

9 I. Εννοιολογικζσ διευκρινιςεισ α) Η ζννοια τθσ ιςότθτασ ςτθν υγεία Θ φπαρξθ διαφορϊν ςτα επίπεδα υγείασ μεταξφ διαφορετικϊν κοινωνικϊν ςχθματιςμϊν ςτισ διάφορεσ χϊρεσ, αλλά και ςτο εςωτερικό τθσ κάκε χϊρασ, μεταξφ των διαφόρων βακμίδων τθσ κοινωνικοοικονομικισ και πολιτιςμικισ διαςτρωμάτωςθσ ι και μεταξφ των διαφόρων γεωγραφικϊν περιοχϊν μιασ χϊρασ αποτελεί ςιμερα κοινι διαπίςτωςθ. Το ερϊτθμα που τίκεται είναι ποιεσ από τισ διαφορζσ αυτζσ μποροφν να αποφευχκοφν, ποιεσ όχι και ποιεσ διαφορζσ διαμορφϊνουν τισ ανιςότθτεσ ςτο επίπεδο υγείασ ι ςτθν παροχι και χριςθ των υπθρεςιϊν υγείασ (Σαρρισ 2001: 95). Ωσ αναπόφευκτεσ κα μποροφςαν να οριςκοφν οι διαφορζσ που οφείλονται ςτθ ςωματικι λειτουργία του οργανιςμοφ λόγω τθσ διαφορετικισ θλικίασ ι του φφλου και βαςίηονται ςε ςωματικζσ βιολογικζσ διαφορζσ. Επίςθσ, διαφορζσ ςτο επίπεδο υγείασ μεταξφ των ατόμων ανακφπτουν και λόγω των προςωπικϊν επιλογϊν ςτθν κοινωνικι τουσ ςυμπεριφορά και ςτον τρόπο ηωισ τουσ. Αντίκετα, διαφορζσ αποφεφξιμεσ που μποροφν να οδθγιςουν ςε διαφορζσ ςτθν υγεία είναι αυτζσ που επθρεάηονται από κοινωνικοοικονομικοφσ και πολιτιςμικοφσ παράγοντεσ, οι οποίοι κακιςτοφν οριςμζνεσ ομάδεσ του πλθκυςμοφ περιςςότερο ευάλωτεσ ςτθν αρρϊςτια (Σαρρισ 2001: 95). Από τα παραπάνω κακίςταται ςαφζσ ότι θ υγεία μπορεί να διερευνθκεί τόςο ωσ κοινωνικοοικονομικό και πολιτιςμικό φαινόμενο, όςο και ωσ ατομικό με τθν ζννοια τθσ ςωματικισ και ψυχοκοινωνικισ τθσ διάςταςθσ, τθσ υποκειμενικισ δθλαδι εμπειρίασ τθσ αρρϊςτιασ. Θ κοινωνικοοικονομικι προςζγγιςθ τθσ υγείασ ςτθρίηεται περιςςότερο ςτθν ανάλυςθ τθσ ςχζςθσ μεταξφ κοινωνικοοικονομικισ κζςθσ και υγείασ και κεωρεί ότι οι οικονομικοί παράγοντεσ που απορρζουν από τθ κζςθ του ατόμου ςτθ διάρκρωςθ 8

10 και λειτουργία τθσ κοινωνίασ επιδροφν κακοριςτικά ςτθν υγεία του. Μεταξφ των οικονομικϊν αυτϊν παραγόντων, ο ςθμαντικότεροσ φζρεται να είναι το ειςόδθμα ωσ προσ το μζγεκοσ και τον τρόπο διανομισ του ςτον πλθκυςμό μιασ χϊρασ. Μια περιςςότερο ίςθ διανομι του ειςοδιματοσ περιορίηει τθν επιδείνωςθ τθσ κατάςταςθσ υγείασ του πλθκυςμοφ και κακιςτά περιςςότερο εφικτι τθν κοινωνικι ςτακερότθτα (Σαρρισ 2001: 96-97). Θ κοινωνικοπολιτιςτικι προςζγγιςθ τθσ υγείασ εςτιάηει το ενδιαφζρον τθσ περιςςότερο ςτθν ανάλυςθ τθσ ςχζςθσ μεταξφ κοινωνικοπολιτιςτικοφ μορφϊματοσ και υγείασ. Οι κοινωνικζσ αξίεσ και αντιλιψεισ, οι ιδζεσ και οι πεποικιςεισ, θ νοοτροπία και θ κουλτοφρα, επιδροφν επίςθσ ςθμαντικά ςτθ διαμόρφωςθ των κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςτθν υγεία. Για παράδειγμα, ο ςφγχρονοσ τρόποσ ηωισ με τον καταναλωτικό του χαρακτιρα, δθμιουργεί και επιτείνει τισ κοινωνικζσ ανιςότθτεσ ςτθν υγεία, κακϊσ ενοχοποιείται για τθν εκδιλωςθ καρδιαγγειακϊν νοςθμάτων και τθν εγκατάςταςθ χρόνιου άγχουσ ςτο ςφγχρονο άτομο (Σαρρισ 2001: 97). Θ ψυχοκοινωνικι προςζγγιςθ τθσ υγείασ τζλοσ, επικεντρϊνεται περιςςότερο ςτθ ςχζςθ του ατόμου με τθν κοινωνία. Το χρόνιο κοινωνικό άγχοσ που δθμιουργείται από τθν αναντιςτοιχία μεταξφ φιλοδοξίασ και πραγματικότθτασ, μεταξφ προςδοκιϊν και αναγκϊν, δυςχεραίνει τθ μθ προςαρμογι του ατόμου ςτισ απαιτιςεισ τθσ πραγματικότθτασ και επθρεάηει τθ ςυμπεριφορά υγείασ του. Οι ςυνκικεσ ηωισ ςε καταςτάςεισ απόλυτθσ ι ςχετικισ ςτζρθςθσ επιδροφν με τθ ςειρά τουσ ςτθν εκδιλωςθ των ςφγχρονων νοςθμάτων (Σαρρισ 2001: 97-98). Ππωσ γίνεται αντιλθπτό, ςφμφωνα με τα ανωτζρω, θ πολυδιάςτατθ προςζγγιςθ των κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςτθν υγεία διαμορφϊνει διαφορετικζσ ερμθνευτικζσ κεωριςεισ που επιδιϊκουν να δθμιουργιςουν ζνα επεξθγθματικό πλαίςιο κατανόθςισ τουσ. Είναι φανερό ότι οι αλλθλεπιδράςεισ και αλλθλεξαρτιςεισ μεταξφ των παραγόντων που προςδιορίηουν αρνθτικά τθν υγεία και τθν ποιότθτα ηωισ οφείλουν να ςυνεκτιμϊνται κατά τθν ανάλυςθ των κοινωνικϊν ανιςοτιτων ςτθν υγεία και τθ διερεφνθςθ των επιβλαβϊν επιπτϊςεϊν τουσ ςτθ ηωι ενόσ ατόμου. 9

11 β) Ο κοινωνικόσ αποκλειςμόσ Ωσ όροσ ςτθν κοινωνιολογία απαντάται για πρϊτθ φορά ςε κείμενα Γάλλων επιςτθμόνων ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ του 60 και πιο ςυγκεκριμζνα ςε ζνα ζργο του Pierre Massé γενικοφ γραμματζα του Υπουργείου Σχεδιαςμοφ τθσ Γαλλίασ (Massé Pierre "Les dividendes du progrès. Rapport du secrétaire général du Plan", Paris 1964). Τα επόμενα χρόνια ο όροσ αυτόσ κάνει τθν εμφάνιςθ του ωσ τίτλοσ ςυγγράμματοσ δφο φορζσ, το 1965 (Klanfer Jules,"L exclusion sociale, étude sur la marginalité dans les sociétés occidentales", Cahiers Science et service, Vol. 2, Bureau des recherches sociales, Paris 1965) και το 1974 (Lenoir René, "Les exclus, un français sur dix", Paris ed. Le Seuil, 1974), και κατοχυρϊνεται πλζον ςτο λεξιλόγιο τθσ κοινωνιολογίασ (Ενθμζρωςθ 2004: Ωσ ζννοια, παρόλα αυτά, χρθςιμοποιείται τα τελευταία δεκαπζντε περίπου χρόνια ενϊ θ χριςθ του ςτθν Ελλάδα παρατθρείται μόλισ τθν τελευταία δεκαετία. Στισ ενςτάςεισ για τθν επιλογι του όρου αυτοφ ςυμπεριλαμβάνονται και οι εκτιμιςεισ ότι πρόκειται για ζννοια υπζρμετρα ευρεία, κολι και απροςδιόριςτθ και για αυτοφσ τουσ λόγουσ αναποτελεςματικι όςον αφορά ςτθ περιγραφι κοινωνικϊν φαινομζνων (Ενθμζρωςθ 2004: Πμωσ, με τον όρο "κοινωνικόσ αποκλειςμόσ" δεν επιδιϊκεται και δεν είναι άλλωςτε εφικτι θ περιγραφι μιασ οριςμζνθσ κατάςταςθσ, διότι θ τελευταία προχποκζτει ζνα κοινϊσ αποδεκτό και επιςιμωσ κακοριςμζνο περιεχόμενο, ςυνικωσ από μία κρατικι ι αναγνωριςμζνθ, από τθν πολιτειακι εξουςία, πθγι. Ωσ κατάςταςθ ορίηουμε ζνα φαινόμενο λίγο ωσ πολφ μετριςιμο και ςυγκρίςιμο με τθ βοικεια ςτατιςτικϊν και μακθματικϊν δεικτϊν. Τζτοιου είδοσ φαινόμενο είναι αναμφίβολα θ φτϊχεια, θ οποία ςυχνά ςυγχζεται με τον κοινωνικό αποκλειςμό αν και αποτελεί μία εντελϊσ διαφορετικι ζννοια (Ενθμζρωςθ 2004: Θ φτϊχεια είναι μία, μεταξφ πολλϊν, κατάςταςθ ικανι να προκαλζςει ι να εντείνει μία διαδικαςία αποκλειςμοφ (ιδωμζνθ ωσ ζνα ςφνολο από γεγονότα), αλλά και το αποτζλεςμα αυτισ τθσ διαδικαςίασ. Δεν ταυτίηονται, παρόλα αυτά, οι δφο ζννοιεσ 10

12 γιατί ο παράγοντασ τθσ φτϊχειασ δεν είναι από μόνοσ του αρκετόσ να οδθγιςει ςε κοινωνικό αποκλειςμό, εφόςον είναι πικανό κάποιοι άλλοι παράγοντεσ να διακόψουν αυτι τθν διαδικαςία, όπωσ, για παράδειγμα, θ χοριγθςθ επιδομάτων από το κράτοσ ι θ οικονομικι ςτιριξθ από μζλθ τθσ οικογζνειασ (Ενθμζρωςθ 2004: Θα λζγαμε ότι ο κοινωνικόσ αποκλειςμόσ δεν είναι μία μετρίςιμθ κατάςταςθ. Είναι μία διαδικαςία και ταυτόχρονα το αποτζλεςμα αυτισ. Αποκλείω ςθμαίνει παρεμποδίηω τθν πρόςβαςθ ςε κάτι. Ερμθνεφοντασ τθν Ρράςινθ Βίβλο τθσ Ε.Ε. καταλιγουμε ςτο ςυμπζραςμα ότι ο κοινωνικόσ αποκλειςμόσ νοείται ωσ θ παρεμπόδιςθ απορρόφθςθσ κοινωνικϊν και δθμόςιων αγακϊν, κοινωνικοφ και δθμόςιου πλοφτου. Σθμαςία δεν ζχει το γεγονόσ ότι κατζςτθ αδφνατθ για ζνα άτομο θ πρόςβαςθ ςε κάποιεσ κοινωνικζσ Υπθρεςίεσ, ςε κάποιεσ ςυγκεκριμζνεσ περιπτϊςεισ. Σθμαςία ζχει, όχι θ μθ πρόςβαςθ, αλλά θ μθ προςβαςιμότθτα (θ ςυςτθματικι αφαίρεςθ τθσ δυνατότθτασ για πρόςβαςθ) ςε αυτζσ τθσ Υπθρεςίεσ, θ οποία ζχει τελικά ωσ ςυνζπεια τθν μθ απόλαυςθ των αντίςτοιχων υπθρεςιϊν (Ενθμζρωςθ 2004: Θ παρεμπόδιςθ αυτι μπορεί να είναι κεςμικισ διάςταςθσ (από το νόμο) ι να εφαρμόηεται ςτθν πράξθ ωσ προϊόν κάποιων κοινωνικϊν πρακτικϊν. Θ de jure ι θ de facto διαδικαςία αυτι μασ επιτρζπει να μιλάμε για κοινωνικό αποκλειςμό μόνο ςτθν περίπτωςθ που τελικά, ςε δεδομζνθ χρονικι ςτιγμι και κοινωνικι πραγματικότθτα, ζχουμε τελικά τθν ουςιαςτικι κατάργθςθ του δικαιϊματοσ ςτθν απόλαυςθ ενόσ κοινωνικοφ ι δθμόςιου αγακοφ (Ενθμζρωςθ 2004: Επιχειρϊντασ μία γενικι ερμθνεία τθσ ζννοιασ του κοινωνικοφ αποκλειςμοφ κα λζγαμε πωσ περιγράφουμε με αυτό τον όρο μια ι περιςςότερεσ διαδικαςίεσ που τελοφνται ςε μία ςυγκεκριμζνθ χρονικι περίοδο ςε μια οριςμζνθ κοινωνία και ζχουν ωσ τελικό αποτζλεςμα τθν ςυςτθματικι αδυναμία άςκθςθσ κοινωνικϊν δικαιωμάτων ι τθν αδυναμία απόλαυςθσ κοινωνικϊν αγακϊν/ ευεργετθμάτων ι τθν αδυναμία πρόςβαςθσ ςτισ κοινωνικζσ υπθρεςίεσ εξαιτίασ μιασ ιδιότθτασ ι/ και 11

13 μιασ κατάςταςθσ ι/ και απλά ενόσ χαρακτθριςτικοφ, που ςυγκεντρϊνονται ςτο πρόςωπο ενόσ ατόμου, θ φπαρξθ των οποίων το κατατάςςουν ενδεχομζνωσ ςε μία ι περιςςότερεσ κοινωνικζσ ομάδεσ, ενϊ θ απουςία τουσ κα απζτρεπε κατά πάςα πικανότθτα τθν εμφάνιςθ του τελικοφ αυτοφ αποτελζςματοσ ωσ φαινόμενο (Ενθμζρωςθ 2004: κοινωνικό Αν υποκζςουμε ότι ζνασ μετανάςτθσ ςτθν Ελλάδα ςτερείται ςτθν πράξθ ςυςτθματικά τθσ δυνατότθτασ περίκαλψθσ ςε δθμόςια κζντρα υγείασ, βιϊνει μια διαδικαςία αποκλειςμοφ όςον αφορά ςτθ πρόςβαςθ ςτισ κοινωνικζσ υπθρεςίεσ. Τθν ίδια ςτιγμι ςτερείται εντζλει και ζνα δθμόςιο αγακό, ενϊ παράλλθλα, δεν του επιτρζπεται να αςκιςει ζνα κοινωνικό δικαίωμα του. γ) Περί μετανάςτευςθσ Θ ανάλυςθ του φαινομζνου τθσ μετανάςτευςθσ αποτελεί αντικείμενο διαφόρων κλάδων, δεδομζνου ότι ποικίλεσ οικονομικζσ, πολιτικζσ, πολιτιςμικζσ, ιςτορικζσ, γεωγραφικζσ δομζσ και ςχζςεισ ςυμβάλλουν πολυπαραγοντικά ςτθ διαμόρφωςι του. Θ «μετανάςτευςθ από» και θ «μετανάςτευςθ προσ» μπορεί να αντιμετωπίηονται ωσ νζα φαινόμενα ςε ζνα δεδομζνο τόπο και χρόνο, αλλά θ ιςτορία των πλθκυςμιακϊν μετακινιςεων εγγράφει αυτι τθν πραγματικότθτα ςαν μια δυναμικι διαδικαςία, που αναςυγκροτείται και αναδιαμορφϊνεται ςε μια μακρά διάρκεια χρόνου. Ο 20 οσ αιϊνασ χαρακτθρίςτθκε από πολλοφσ ωσ ο αιϊνασ τθσ μετανάςτευςθσ, που ζφταςε και εξαπλϊκθκε ςε μεγάλεσ γεωγραφικζσ αποςτάςεισ. Οι ςφγχρονοι μετανάςτεσ, κατά κανόνα, μετακινοφνται μεταξφ περιοχϊν που ζχουν διαφορετικό βιοτικό επίπεδο από αυτό που βιϊνουν: από λιγότερο ςε περιςςότερο ανεπτυγμζνεσ χϊρεσ, από το χωριό ςτθν πόλθ, από τθ γεωργικι ςτθ βιομθχανικι παραγωγι. Θ ταυτόχρονθ μετακίνθςθ ςτο γεωγραφικό χϊρο και τθν κοινωνικι κζςθ δθμιουργεί τθν εντφπωςθ ότι θ ςφγχρονθ μετανάςτευςθ γίνεται κατά το πλείςτον για λόγουσ οικονομικοφσ, πραγματοποιείται εκοφςια και εντάςςει τουσ 12

14 μετακινοφμενουσ ςτο ςυγκεκριμζνο τρόπο ηωισ των καπιταλιςτικϊν κοινωνιϊν (Μουςοφρου, 1991: 17). Για τθν εννοιολόγθςθ του όρου μετανάςτθσ ζχουν δοκεί αποκλίνουςεσ ερμθνείεσ. Αφετθρία για τθν ακαδθμαϊκι ςυηιτθςθ του όρου αποτελοφν οι προτάςεισ των Θνωμζνων Εκνϊν. Θ Συνκικθ του ΟΘΕ ςχετικά με τα δικαιϊματα των μεταναςτϊν ορίηει ωσ οικονομικό μετανάςτθ «ζνα πρόςωπο, που πρόκειται να προςλθφκεί ι ζχει προςλθφκεί ςε μια ζμμιςκθ δραςτθριότθτα κράτουσ, του οποίου δεν είναι υπικοοσ» (βλ. UN, 1998, Measures to Improve the Situation and Ensure the Human Rights and Dignity of All Migrant Workers ). Στο άρκρο 1.1(α) επιςθμαίνεται ότι θ απόφαςθ τθσ μετανάςτευςθσ λαμβάνεται ελεφκερα από το ενδιαφερόμενο άτομο για λόγουσ «προςωπικισ ευκολίασ», χωρίσ τθν επζμβαςθ κάποιου εξωτερικοφ καταναγκαςτικοφ παράγοντα. Ο οριςμόσ αυτόσ υποδεικνφει ότι οι μετανάςτεσ επιλζγουν το χρόνο και τον τόπο μετακίνθςισ τουσ, ακόμα και αν αυτι θ επιλογι αρκετζσ φορζσ περιορίηεται εξαιρετικά, αποκλείοντασ υπό τθν ζννοια αυτι τισ όποιεσ αναγκαςτικζσ μετακινιςεισ γίνονται ςε περιπτϊςεισ ανταλλαγισ πλθκυςμϊν, εξορίασ και προςφυγιάσ. Με το κράτοσ να ζχει επίςθμα τον κυρίαρχο ρόλο ωσ προσ τθ διαλογι των μελϊν του, οι περιςςότερεσ χϊρεσ προβαίνουν ςε τυπολογίεσ όςον αφορά ςτισ διάφορεσ κατθγορίεσ πολιτϊν ςτισ εκνικζσ ςτατιςτικζσ τουσ, ςε ςχζςθ πάντα με τισ ιδιαιτερότθτεσ τθσ μεταναςτευτικισ τουσ ιςτορίασ, τα χρθςιμοποιοφμενα ςυςτιματα ςυλλογισ δθμογραφικϊν δεδομζνων και τουσ ςτόχουσ τθσ μεταναςτευτικισ πολιτικισ που υιοκετοφν. Πμωσ, οι κατθγοριοποιιςεισ αυτζσ είναι ευμετάβλθτεσ και δεν υπάρχει μια αυςτθρι διαχωριςτικι γραμμι μεταξφ τουσ. Ρροκειμζνου να αντιμετωπιςτεί αυτι θ ετερογζνεια οριςμϊν, θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ ζχει προτείνει ζνα κοινό πλαίςιο κατάρτιςθσ και ςυλλογισ δεδομζνων για τθ μετανάςτευςθ. Ζτςι, μετανάςτεσ κεωροφνται οι υπικοοι κρατϊν εκτόσ Ευρωπαϊκισ Ένωςθσ (Ε.Ε.), που ζχουν ειςζλκει ςε μία χϊρα-μζλοσ τθσ Ε.Ε., με ςκοπό τθν εγκατάςταςθ και τθν ανεφρεςθ εργαςίασ (Μαράτου-Αλιπράντθ, 2007: 21). Θ μετανάςτευςθ διακρίνεται ςε νόμιμθ (legal) και παράνομθ (illegal ι irregular). 13

15 Αναφορικά με τθ νόμιμθ μετανάςτευςθ, αν ο τόποσ αναχϊρθςθσ και προοριςμοφ είναι ςτθν ίδια χϊρα, λζγεται εςωτερικι μετανάςτευςθ. Αν ο τόποσ προζλευςθσ και ο τόποσ προοριςμοφ ανικουν ςε διαφορετικζσ χϊρεσ, τότε λζγεται εξωτερικι ι διεκνισ μετανάςτευςθ (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2007: 83). Θ νόμιμθ μετανάςτευςθ διακρίνεται ςε οργανωμζνθ και μθ-οργανωμζνθ, ανάλογα με το βακμό οργάνωςθσ τθσ (ΘΡΑ, Γερμανία). Μθ οργανωμζνθ μετανάςτευςθ μπορεί να κεωρθκεί θ ειςροι οικονομικϊν μεταναςτϊν ςτθ χϊρα μασ, κατά τα τελευταία χρόνια. Συνϊνυμθ τθσ μθ-οργανωμζνθσ μετανάςτευςθσ είναι θ παράνομθ ι παράτυπθ μετανάςτευςθ (illegal migration). Αφορά παραβίαςθ των διαδικαςιϊν ειςόδου ςε μια χϊρα με ςκοπό τθν μετοίκθςθ και περιλαμβάνει όλα τα είδθ παραβίαςθσ των ςυνόρων (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2007: 83). Θ κοινωνικι ςυμπεριφορά των μεταναςτϊν δεν μπορεί να μελετθκεί οφτε από τθ ςκοπιά τθσ χϊρασ αποςτολισ οφτε και από τθ ςκοπιά τθσ χϊρασ υποδοχισ. Και από τισ δυο αυτζσ ςκοπιζσ φαίνεται μια ιδιαίτερθ και αποκλίνουςα ςυμπεριφορά. Ζτςι, οι μετανάςτεσ κινδυνεφουν να καταςτοφν οριακοί, δθλαδι άνκρωποι μεταξφ δυο πολιτιςμϊν (Μουςοφρου, 1991: 15). Αν πάλι απορρίψουμε τθν κοινωνία καταγωγισ, αλλά και τθν κοινωνία υποδοχισ, τότε μζνει ζνα κοινωνικό ςφνολο, θ κατθγορία των μεταναςτϊν, που προςδίδει μια αυτόνομθ ταυτότθτα, θ οποία ςυν τοισ άλλοισ διαφοροποιείται από γενιά ςε γενιά. Κςωσ, δθλαδι, αντί να βρίςκεται μετζωροσ μεταξφ των δυο πολιτιςμϊν, ο μετανάςτθσ δθμιουργεί και εκφράηει ζνα νζο δυναμικό πολιτιςμό, υιοκετϊντασ επιλεκτικά ςτοιχεία και από τισ δυο κοινωνικζσ πραγματικότθτεσ, ςτισ οποίεσ μοιράηεται. Ο μετανάςτθσ ςυνεπάγεται ζναν πολίτθ, που διαμορφϊνει μια νζα πραγματικότθτα, όπου επιςθμαίνεται θ δυνατότθτα και άλλων επιλογϊν και όπου θ αλλθλεπίδραςθ και ο πλουραλιςμόσ βιϊνονται προτοφ καν ςυνειδθτοποιθκοφν, προκαλϊντασ επιπτϊςεισ καίριασ ςθμαςίασ, όχι μόνο ςτον ίδιο, αλλά και ςτθν αντίλθψθ, τθν οργάνωςθ και τθν προοπτικι του ςυνόλου τθσ ςφγχρονθσ κοινωνίασ (Μουςοφρου, 1991: 120). Θ μετανάςτευςθ επθρεάηει τθ φυςικι κίνθςθ του πλθκυςμοφ ςε ότι αφορά το μζγεκοσ, τθν αφξθςθ και τθ ςφνκεςθ του κατά φφλο και θλικία. Ακόμα ςυναρτάται 14

16 με τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτθριςτικά των ατόμων που μεταναςτεφουν, τθν απαςχόλθςθ, τθν ανεργία, τθν εκπαίδευςθ και τθν κοινωνικι ενςωμάτωςθ. Σε ότι αφορά τθ δθμόςια υγεία, είναι ενδεχόμενο να υπάρχουν ενδθμικά νοςιματα ςε μια χϊρα, τα οποία ςε άλλθ χϊρα ζχουν εξαλειφκεί. Αυτό ζχει ςαν αποτζλεςμα οι μετανάςτεσ να κεωροφνται φορείσ άγνωςτων ι και εξωτικϊν νοςθμάτων (Carballo et al 1998, Castelli and Patroni 2000, Carballo and Nerukar 2001). Σε ότι αφορά τα ςυςτιματα κοινωνικισ προςταςίασ, ζχει υποςτθριχκεί ότι οι αναπτυγμζνεσ χϊρεσ αντιμετωπίηουν χαμθλά ποςοςτά γεννιςεων, εκροζσ ανκρϊπινου παραγωγικοφ δυναμικοφ και εξ αιτίασ αυτοφ προβλιματα χρθματοδότθςθσ ςτα αςφαλιςτικά τουσ ταμεία. Οι αναπτυγμζνεσ χϊρεσ ςυνεπϊσ χρειάηονται τθν εργαςία των μεταναςτϊν για τθν παραγωγι αγακϊν και υπθρεςιϊν. Αυτό, μπορεί να οδθγιςει ςτθν περαιτζρω ανάπτυξθ των οικονομιϊν τουσ και ςε ειςροζσ ςτα αςφαλιςτικά ταμεία (Eurostat 1995a, European Commission 1998, Eurostat 2004). Θα πρζπει να τονιςτεί ότι το πρόβλθμα τθσ μετανάςτευςθσ είναι μεγάλο και πολφπλοκο. Επειδι, οι αρικμοί των μεταναςτϊν ςτισ χϊρεσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ αυξικθκαν ςθμαντικά τθν τελευταία δεκαετία, επακόλουκο αυτοφ ιταν θ ανάγκθ προςδιοριςμοφ του «άριςτου αρικμοφ» μεταναςτϊν που μπορεί να δεχτεί θ χϊρα υποδοχισ, αλλά και τθν ανάδειξθ των πολιτιςμικϊν διαφορϊν και τθν οργάνωςθ κατάλλθλων υπθρεςιϊν, που κα πρζπει να τουσ παραςχεκοφν με ςτόχο να εκπαιδευτοφν και να ενταχκοφν ομαλά ςτθν κοινωνία ςτθ χϊρα υποδοχισ (Fredman et al 1999, Santoro et al 2000). δ) Ο ρόλοσ των Διεκνών Οργανιςμών Το κζμα των μεταναςτϊν και ιδίωσ των λακρομεταναςτϊν είναι τεράςτιο. Με δεδομζνθ τθ διαπιςτωμζνθ ανάγκθ για τθ διαμόρφωςθ πολιτικισ υγείασ ςτθν ομάδα αυτι που αποτελείται από ετερογενι πλθκυςμό, τόςο ο ΡΟΥ όςο και άλλοι διεκνείσ οργανιςμοί, τα τελευτεία χρόνια αςχολοφνται με το κζμα ςυςτθματικά, διατυπϊνοντασ κατευκυντιριεσ αρχζσ πολιτικισ για ενιαία αντιμετϊπιςθ, ςε ότι 15

17 αφορά τθν υγεία των μεταναςτϊν και των λακρομεταναςτϊν. Ακόμθ, ςτο πλαίςιο τθσ Αgenda 21 ενυπάρχουν οι αρχζσ που αναφζρονται ςτθν υγεία των πλθκυςμϊν και ςτισ ευκφνεσ οι οποίεσ απορρζουν για τισ κυβερνιςεισ (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2005). Σε ότι αφορά τουσ πρόςφυγεσ ο ΡΟΥ, μζςω των μονάδων αντιμετϊπιςθσ καταςτροφϊν, είναι ςε κζςθ να προςφζρει άμεςθ και επείγουςα βοικεια ςε χϊρεσ και άτομα που ζχουν ανάγκθ ςε περιπτϊςεισ ςειςμϊν, πολζμων, κλπ. Θ βοικεια αυτι αποτελείται από φαρμακευτικό, και υγειονομικό υλικό, ςκθνζσ, τρόφιμα και είδθ πρϊτθσ ανάγκθσ (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2005). Επιπροςκζτωσ, το 1995, με τθ ςυμμετοχι του ΡΟΥ, του International Organization for Migration (IOM) και του Ρανεπιςτθμίου τθσ Γενεφθσ ιδρφκθκε το International Centre for Migration and Health (ICMH), με ζδρα τθ Γενεφθ με ςτόχο να δϊςει απαντιςεισ ςτθν ανάγκθ για περιςςότερθ ζρευνα, δθμιουργία πολιτικισ και παροχι κατάλλθλθσ εκπαίδευςθσ ςτον τομζα μετανάςτευςθ και υγεία. Ακόμα, ςτο πλαίςιο του Stability Pact, που αφορά τισ χϊρεσ τθσ Νοτιοανατολικισ Ευρϊπθσ, ζχει δθμιουργθκεί ομάδα εργαςίασ που μελετά ςυςτθματικά το κζμα των προςφφγων με ςκοπό τθν υποβολι προτάςεων για τθν κοινωνικι τουσ ζνταξθ (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2005). Ειδικά Ρρογράμματα του ΡΟΥ για τισ γυναίκεσ και τα παιδιά Από το ευρωπαϊκό γραφείο ζχει αναλθφκεί και εκπονείται πρόγραμμα πολιτικισ για ειδικζσ ομάδεσ μετακινοφμενων πλθκυςμϊν, ςτθν ευρωπαϊκι περιοχι, όπωσ οι γυναίκεσ- Roma και Sinti και τα παιδιά, με τθ ςυνεργαςία του Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ βελτίωςθσ τθσ προςπελαςιμότθτασ τουσ ςτισ υπθρεςίεσ υγείασ. Ακόμθ ενεργεί ςυμβουλευτικά ςτα κράτθ μζλθ και ζχει ενεργό ςυμμετοχι ςτθν ζρευνα και τθ διάδοςθ «καλϊν πρακτικϊν», ςε κζματα δθμογραφικά και ζρευνασ των αναγκϊν υγείασ των γυναικϊν ςτθν Ευρϊπθ που ανικουν ςε μειονότθτεσ (Ανδριϊτθ, ουμελιϊτθ 2005). 16

18 II. Ελλάδα και μετανάςτεσ α) Tα δθμογραφικά χαρακτθριςτικά Θ Ελλάδα ςυγκαταλεγόταν ςτισ παραδοςιακζσ χϊρεσ αποςτολισ μεταναςτϊν. Θ μεταναςτευτικι τθσ ιςτορία, ωςτόςο, εκκινϊντασ από τα τζλθ του 19ου αιϊνα, με τα διαδοχικά κφματα μετανάςτευςθσ προσ τισ ΘΡΑ και τισ άλλεσ χϊρεσ του Νζου Κόςμου, και φτάνοντασ ςτο αποκορφφωμά τθσ κατά τισ δυο πρϊτεσ μεταπολεμικζσ δεκαετίεσ, με προοριςμό αυτι τθ φορά κυρίωσ τθ Δυτικι Ευρϊπθ, φαίνεται ότι ζχει κλείςει τον κφκλο τθσ εδϊ και μια τριακονταετία. Ωςτόςο, δεν μετατράπθκε ξαφνικά ςτισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ του 90 ςε χϊρα υποδοχισ μεταναςτϊν. Απλϊσ, κατά τθν περίοδο εκείνθ οι προχπάρχουςεσ τάςεισ ςυρρίκνωςθσ τθσ εξόδου και αφξθςθσ τθσ ειςροισ μεταναςτϊν εντάκθκαν ςε ανεξζλεγκτο βακμό. Ρολλοί είναι οι παράγοντεσ που εξθγοφν τθ μετατροπι αυτι. Αρχικά, οι παγκόςμιεσ εξελίξεισ, που αποτυπϊνονται ςτθν κατάρρευςθ των κομμουνιςτικϊν κακεςτϊτων, τθ διατιρθςθ των διεκνϊν οικονομικϊν ανιςοτιτων και ανιςορροπιϊν και τθν εκδιλωςθ του κρθςκευτικοφ ολοκλθρωτιςμοφ, επζφεραν δραματικι αφξθςθ ςε ρεφματα αλλοδαπϊν, προερχόμενα κυρίωσ από τθν Ανατολικι Ευρϊπθ και τισ τρίτεσ χϊρεσ. Ζπειτα, θ γεωγραφικι κζςθ τθσ Ελλάδασ ωσ ανατολικότερθσ πφλθσ ειςόδου προσ τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ, όπωσ και το γεγονόσ ότι διακζτει διάτρθτα ορεινά ςφνορα και μια απροςτάτευτθ εκτεταμζνθ ακτογραμμι, τθν κακιςτοφν ευάλωτθ ςτουσ μετανάςτεσ, που χωρίσ να διακζτουν πάντα νόμιμα πιςτοποιθτικά, διαςχίηουν τα εκνικά ςφνορα και εγκακίςτανται ςτα εδάφθ τθσ (Χλζτςοσ 2005: 5-8). Θ μείωςθ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ απόςταςθσ που χϊριηε τθν Ελλάδα από τισ χϊρεσ τθσ Βορείου Ευρϊπθσ και θ ςυνακόλουκθ ζνταξθ τθσ χϊρασ ςτουσ κόλπουσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, αποτελοφν επιπρόςκετουσ ελκυςτικοφσ παράγοντεσ. Σε αντιςτοιχία με τθν οικονομικι ανάκαμψθ, θ άνοδοσ του βιοτικοφ επίπεδου, όπωσ και θ βελτίωςθ του μορφωτικοφ επιπζδου, ϊκθςαν τουσ νζουσ τθσ χϊρασ να απορρίπτουν τισ χαμθλόμιςκεσ, αλλά και τισ ιςςονοσ κοινωνικισ αναγνϊριςθσ κζςεισ εργαςίασ. Τζλοσ, τόςο θ ζξαρςθ τθσ ανεπίςθμθσ οικονομίασ 17

19 όςο και θ εποχιακι φφςθ των υπθρεςιϊν, όπωσ ο τουριςμόσ, θ γεωργία και οι καταςκευζσ, προκάλεςαν ηιτθςθ για μια δεξαμενι ευζλικτου εργατικοφ δυναμικοφ, ανεξάρτθτου από τισ πρακτικζσ των ςυνδικάτων και αποκομμζνου από τθ νομοκεςία (βλ. ενδεικτικά ΙΜΕΡΟ 2007: 34-36). Ουςιαςτικά, το ιςοηφγιο μετανάςτευςθσ γίνεται κετικό για τθν Ελλάδα από το Ωςτόςο, παρά τισ τρεισ δεκαετίεσ που λαμβάνει χϊρα το μεταναςτευτικό φαινόμενο, το κζμα αποκτά κοινωνικι προςοχι μόλισ το Σχεδόν από τθν αρχι, θ ςυηιτθςθ για τθ μετανάςτευςθ εςτιάηει ςτο ηιτθμα τθσ ειςόδου και τθσ νόμιμθσ παραμονισ ςτθν ελλθνικι επικράτεια, ενϊ άλλεσ όψεισ του φαινομζνου δεν ζτυχαν ανάλογθσ ςθμαςίασ. Θ Ελλάδα κλικθκε να διαχειριςτεί ζνα ηιτθμα, που άλλεσ χϊρεσ το αντιμετϊπιςαν ςε μεγάλο βάκοσ χρόνου, ζχοντασ μάλιςτα να ςυμπεριλάβει ςτον κοινωνικό τθσ ςχεδιαςμό τον κατευναςμό των ξενοφοβικϊν τάςεων, που ενεργοποίθςε και διόγκωςε ο πολλαπλαςιαςμόσ των αλλοδαπϊν (Βοφλγαρθσ κ.ά., 1995: 82). Ραρά το ενδιαφζρον των αρχϊν, είναι ακόμα αδφνατο να υπολογίςουμε με ακρίβεια τον αρικμό των μεταναςτϊν, που ιρκαν και εγκαταςτάκθκαν εδϊ από τισ αρχζσ τθσ δεκαετίασ 90 μζχρι και ςιμερα, κακϊσ το φαινόμενο τθσ μετανάςτευςθσ ζχει ζκταςθ που ξεφεφγει από τα καταγεγραμμζνα μεγζκθ του. Οι πλθροφορίεσ που χορθγοφν οι επίςθμεσ πθγζσ διαφζρουν κατά πολφ από εκείνεσ που δίνουν οι μθ κυβερνθτικοί οργανιςμοί ι οι ίδιοι οι μετανάςτεσ. Το ζλλειμμα αυτό υφίςταται εξαιτίασ ςθμαντικϊν προβλθμάτων, όπωσ ο χαοτικόσ χαρακτιρασ των τριϊν προγραμμάτων νομιμοποίθςθσ, που κακυςτερεί τθν πλιρθ καταγραφι, θ γιγάντωςθ του φαινομζνου τθσ παράτυπθσ, και γι αυτό μθ υπολογίςιμθσ, μετανάςτευςθσ, θ φπαρξθ των ομογενϊν και θ απουςία ςυνεργαςίασ μεταξφ των διαφόρων φορζων που εμπλζκονται ςτθ διαδικαςία (Baldwin-Edwards 2004: 3). Θ απογραφι του 1991 δεν κατζγραψε τον ακριβι αρικμό μεταναςτϊν, κακϊσ ςυγκζντρωςε ςτοιχεία μόνο για όςουσ ιταν πολίτεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ ι όςουσ διζμεναν νόμιμα ςτθ χϊρα. Θ απογραφι του 2001 δίνει τθν πλθρζςτερθ μζχρι τϊρα εικόνα του μεταναςτευτικοφ ρεφματοσ προσ τθν Ελλάδα. Τα δεδομζνα 18

20 που ςυγκεντρϊκθκαν καλφπτουν, όχι μόνο τουσ νόμιμουσ, αλλά και τμιμα των παράτυπων μεταναςτϊν, αφοφ θ Εκνικι Στατιςτικι Υπθρεςία ζκανε προςπάκεια να καταγράψει και τουσ τελευταίουσ, διαβεβαιϊνοντασ ότι ςε καμιά περίπτωςθ τα ςτοιχεία τουσ δε κα χρθςιμοποιοφνταν για τυχόν εντοπιςμό και απζλαςι τουσ από τθ χϊρα. Θ απογραφι του Μαρτίου 2001 ζδειξε ότι ςτθν Ελλάδα διαμζνουν άτομα, από τα οποία κατοικοφν ςτθ χϊρα χωρίσ ελλθνικι υπθκοότθτα. 1 Ρρόκειται για ζνα ποςοςτό που ανζρχεται ςχεδόν ςτο 7% του ςυνολικοφ πλθκυςμοφ τθσ χϊρασ, το μεγαλφτερο δθλαδι που ζχει ποτζ καταχωρθκεί επίςθμα και ζνα από τα υψθλότερα τθσ Ευρϊπθσ. Εάν από αυτόν τον αρικμό αφαιρεκοφν οι μετανάςτεσ, που προζρχονται από τισ υπόλοιπεσ 14 χϊρεσ, που ιταν τότε μζλθ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, και για τουσ οποίουσ υπάρχει πλιρθσ ελευκερία ζλευςθσ, εγκατάςταςθσ και εργαςίασ ςτθν Ελλάδα, όπωσ και τουσ Κφπριουσ, που απολαμβάνουν κάποια προνόμια λόγω τθσ υπθκοότθτασ τουσ, οι εναπομείναντεσ προζρχονται από τρίτεσ χϊρεσ και, για όςουσ από αυτοφσ είναι ενιλικεσ, απαιτείται από το νόμο να ζχουν κανονικι άδεια παραμονισ ςτθ χϊρα. Ππωσ προαναφζρκθκε, ζνα από τα χαρακτθριςτικά του νζου τφπου μετανάςτευςθσ είναι ότι ςτθ δίνθ τθσ εμπλζκονται όλο και περιςςότερεσ χϊρεσ. Ζτςι, και ςτθν Ελλάδα ςυναντϊνται μετανάςτεσ από μια πλθκϊρα χωρϊν. Ενδεικτικά αναφζρουμε ότι θ απογραφι του 2001 κατζγραψε αλλοδαποφσ κατοίκουσ προερχόμενουσ ςυνολικά από 216 χϊρεσ του κόςμου. Βζβαια, υπάρχουν οριςμζνεσ εκνικότθτεσ που κατζχουν τθ μερίδα του λζοντοσ ςε ό,τι αφορά ςτθν κατανομι του μεταναςτευτικοφ πλθκυςμοφ. Ο μεγάλοσ όγκοσ τθσ μετανάςτευςθσ ςτθ Ελλάδα ζρχεται από τθν Αλβανία (κοντά ςτο 57% του ςυνόλου των μεταναςτϊν). Δεφτερθ 1 Σιμερα, ςφμφωνα με εκτιμιςεισ του Υπουργείου Εςωτερικϊν Δθμόςιασ Διοίκθςθσ και Αποκζντρωςθσ ο αρικμόσ των μεταναςτϊν εκτιμάται ότι ανζρχεται ςε περίπου άτομα, ενϊ ςε ακόμα άτομα εκτιμάται ότι ανζρχεται και ο αρικμόσ αυτϊν που βρίςκονται παράνομα ςτθ χϊρα μασ ( 19

21 πολυπλθκζςτερθ ομάδα είναι οι Βοφλγαροι (με καταγεγραμμζνουσ), ενϊ κατά ςειρά μεγζκουσ ακολουκοφν οι εκνικότθτεσ τθσ Γεωργίασ και τθσ ουμανίασ (με περίπου άτομα αντίςτοιχα), τθσ ωςικισ Ομοςπονδίασ (17.500), τθσ Ουκρανίασ, του Ρακιςτάν και τθσ Ινδίασ (με λίγο περιςςότερουσ από μετανάςτεσ θ κακεμία). Μεταξφ των οικονομικά ανεπτυγμζνων χωρϊν, εντόσ και εκτόσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, ςθμειϊνουμε ωσ ςθμαντικζσ κοινότθτεσ τουσ Αμερικανοφσ, τουσ Γερμανοφσ και τουσ Βρετανοφσ, κακεμία εκ των οποίων αποτελεί περίπου το 2% του ςυνόλου του αλλοδαποφ πλθκυςμοφ. Για περιςςότερουσ από τουσ μιςοφσ αλλοδαποφσ, για τουσ οποίουσ διακζτουμε αναλυτικά ςτοιχεία, βαςικότεροσ λόγοσ εγκατάςταςθσ ςτθν Ελλάδα είναι θ αναηιτθςθ εργαςίασ. Ακολουκεί ωσ δεφτεροσ ςθμαντικότεροσ λόγοσ θ οικογενειακι επανζνωςθ (απάντθςθ τθν οποία ζδωςαν άτομα περίπου), ενϊ ςθμαντικι μερίδα μεταναςτϊν (περιςςότεροι από απογραφζντεσ) διλωςε ωσ λόγο και τον επαναπατριςμό. Το ποςοςτό μεταναςτϊν από τρίτεσ χϊρεσ, που ςθμείωςε ωσ λόγο μετανάςτευςθσ τθν παραχϊρθςθ αςφλου, κυμαίνεται ςτο 11,4%, που είναι εντυπωςιακά μεγαλφτερο από εκείνο του ςυνόλου των μεταναςτϊν που επικαλζςτθκαν τον ίδιο λόγο (1,3%). Θ παραμονι για λόγουσ ςπουδϊν είναι μια αρκετά ανομοιογενισ κατθγορία, με τουσ Αλβανοφσ μετανάςτεσ να κατζχουν τθν πρϊτθ κζςθ. Τα χαρτιά τθσ απογραφισ περιλάμβαναν και τθν απάντθςθ «άλλοι λόγοι», θ οποία ςυγκζντρωςε δυςανάλογα μεγάλο αρικμό απογραφζντων, χωρίσ δυςτυχϊσ να επεξθγοφν το είδοσ των λόγων που ςυντρζχουν. Στο φφλο των μεταναςτϊν παρατθροφνται ςθμαντικζσ διαφορζσ με το γενικό πλθκυςμό, που όμωσ είναι εφκολα εξθγιςιμεσ. Συγκεκριμζνα, ενϊ ςτο μεταναςτευτικό πλθκυςμό οι γυναίκεσ καταλαμβάνουν ποςοςτό 45,5%, ςτο γενικό πλθκυςμό θ αναλογία είναι παραδοςιακά υπζρ των γυναικϊν και ανζρχεται ςτο 50,5%. Ράντωσ, μπορεί κανείσ να εικάςει ότι με τθν πάροδο του χρόνου το ποςοςτό των γυναικϊν μεταναςτριϊν κα παρουςιάςει ανοδικι τάςθ, με κφρια αιτιολογία τθν επανζνωςθ των οικογενειϊν. Ρροσ το παρόν, θ αναλογία των δφο φφλων ςτισ διάφορεσ εκνικότθτεσ των αλλοδαπϊν δεν είναι ςτακερι. Μεγάλεσ διαφοροποιιςεισ παρατθροφνται ςτισ αςιατικζσ χϊρεσ (Ρακιςτάν, Μπαγκλαντζσ και 20

22 Ινδία), που ζχουν ςχεδόν εξ ολοκλιρου ανδρικό πλθκυςμό, ενϊ το ίδιο φαίνεται να ιςχφει και για τισ αραβικζσ. Αντίκετα, εκνικότθτεσ με υψθλι παρουςία γυναικείου πλθκυςμοφ είναι θ Ουκρανία, οι Φιλιππίνεσ και θ Μολδαβία, όπου το ποςοςτό ξεπερνά το 70%. Θ ςτατιςτικι αυτι παρατιρθςθ βρίςκει τθν εξιγθςι τθσ ςτον παραδοςιακό ρόλο που διαδραματιηόςουν οι γυναίκεσ ςτισ χϊρεσ αποςτολισ και που δθμιουργεί λιγότερα ι περιςςότερα κάκε φορά κίνθτρα για τθ μετανάςτευςι τουσ απ ότι ςτουσ άνδρεσ. Από τουσ αντίςτοιχουσ ςτατιςτικοφσ πίνακεσ, προκφπτει ότι ποςοςτό 48% των μεταναςτϊν είναι ζγγαμοι, ενϊ το ποςοςτό αυτϊν που δθλϊνουν άγαμοι αγγίηει το 44%. Οι υπόλοιποι βρίςκονται ςε διάςταςθ ι τελοφν εν χθρεία. Θ θλικιακι διάρκρωςθ των μεταναςτϊν είναι ςχεδόν αντίκετθ από αυτι του γενικοφ πλθκυςμοφ τθσ χϊρασ. Γφρω ςτο 80% των μεταναςτϊν βρίςκονται ςε εργάςιμθ θλικία (15-64), ποςοςτό που ζρχεται ςε αντίκεςθ με το 68% του ελλθνικοφ πλθκυςμοφ. Θ ειδοποιόσ διαφορά είναι θ παρουςία περιςςότερων Ελλινων θλικιωμζνων. Αν και για τουσ μετανάςτεσ δεν είναι δυνατό να υπάρξει διαχρονικι εκτίμθςθ ωσ προσ τθν θλικιακι ςφνκεςθ, κακϊσ ωσ ςθμείο αναφοράσ υπάρχει μόνο θ απογραφι του 2001, βάςιμα εκτιμάται ότι θ τάςθ ςτα άτομα 0-14 ετϊν κα είναι ανοδικι. Τα ςτοιχεία για το μορφωτικό επίπεδο των μεταναςτϊν, που καταφτάνουν ςτθν Ελλάδα, παρατίκενται με επιφφλαξθ λόγω τθσ δυςκολίασ ςτθν ακριβι αντιςτοίχθςθ των βακμίδων εκπαίδευςθσ από χϊρα ςε χϊρα. Κατά τα δθλωκζντα ςτθν τελευταία απογραφι, προκφπτει, ωςτόςο, ότι ποςοςτό 9% είναι αναλφάβθτοι, 21,9% είναι απόφοιτοι δθμοτικοφ ςχολείου, 26,3% είναι απόφοιτοι δευτεροβάκμιασ εκπαίδευςθσ, ενϊ ποςοςτό 7% είναι πτυχιοφχοι πανεπιςτθμίων. Από το ςυνολικό αρικμό των μεταναςτϊν διλωςε ότι εργάηεται ζνα ποςοςτό ςχεδόν 51,4%. Θ κατά κλάδο απαςχόλθςθ, τϊρα, παρουςιάηει τα εξισ χαρακτθριςτικά. Το μεγαλφτερο ποςοςτό (24,5%) μεταναςτϊν απαςχολείται ςτισ καταςκευζσ. Δεφτερθ αναδεικνφεται θ εναςχόλθςθ με τθ γεωργία, τθν κτθνοτροφία και τθν αλιεία (με ποςοςτό 17,5%), ενϊ τρίτοσ ζρχεται ο τομζασ του εμπορίου και του τουριςμοφ 21

23 (15,7%). Τζλοσ, ποςοςτό 20,5% δθλϊνει ότι εργάηεται ςε λοιπζσ υπθρεςίεσ, εκ των οποίων εξζχουςα κζςθ κατζχει θ οικιακι οικονομία. Εξετάηοντασ τθν παρουςία αλλοδαπϊν ςτισ διάφορεσ περιοχζσ τθσ χϊρασ, παρατθροφμε ότι τα μεγαλφτερα ποςοςτά εμφανίηονται ςτθν περιφζρεια τθσ πρωτεφουςασ (10,1%), ςτα νθςιά του Ιονίου (9,6%) και του Αιγαίου (8%). Αντίκετα, οι περιοχζσ τθσ Θράκθσ, τθσ Θεςςαλίασ και τθσ Θπείρου κατζχουν τισ τελευταίεσ κζςεισ ςτον πίνακα, όλεσ με ποςοςτό κάτω του 5%. Εντόσ του νομοφ Αττικισ, θ μεγαλφτερθ ςυγκζντρωςθ αλλοδαπϊν παρατθρείται ςτο Διμο Ακθναίων, όπου κατοικοφν περίπου μετανάςτεσ. β) Tο νομικό κακεςτώσ Θ εξζλιξθ του νομοκετικοφ πλαιςίου για τθ διαχείριςθ του μεταναςτευτικοφ φαινομζνου εντόσ τθσ ελλθνικισ επικράτειασ διζπεται από τθν κοινά αποδεκτι αρχι ότι ανικει ςτθν αρμοδιότθτα κάκε κράτουσ να ρυκμίηει τα ςχετικά ηθτιματα, υπό τθν προχπόκεςθ ότι δε κίγονται τα κεμελιϊδθ ανκρϊπινα δικαιϊματα. Στόχοσ τθσ ελλθνικισ μεταναςτευτικισ πολιτικισ ιταν ο περιοριςμόσ τθσ μετανάςτευςθσ (νόμιμθσ και παράτυπθσ), θ οποία κεωρικθκε επιβλαβισ για τθν ελλθνικι κοινωνία οικονομικά και πολιτιςτικά. Συνολικά, θ κρατικι πολιτικι ςτθν ουςία αντζδραςε, παρά ζδραςε, ςε καταςτάςεισ ιδθ παγιωμζνεσ ςτθν ελλθνικι κοινωνία, όπωσ θ παράνομθ διαμονι και απαςχόλθςθ των μεταναςτϊν, θ εκδοφλευςθ και θ ζλλειψθ πρόςβαςθσ ςε βαςικζσ υπθρεςίεσ από τουσ ίδιουσ και τισ οικογζνειζσ τουσ, θ αυξανόμενθ δυςφορία του γθγενοφσ πλθκυςμοφ για μια κατάςταςθ που ο πολίτθσ αντιλαμβανόταν ωσ εκτόσ ελζγχου, θ ζξαρςθ του ρατςιςτικοφ λόγου και των ξενοφοβικϊν αντιλιψεων (Τριανταφυλλίδου, 2005: 30). Οι βαςικζσ νομοκετικζσ διατάξεισ για το μεταναςτευτικό φαινόμενο ςτθν Ελλάδα αντανακλοφν και τουσ ενδεικτικοφσ ςτακμοφσ του ςτθ χϊρα. Τα πρϊτα χρόνια τθσ δεκαετίασ 90, θ Ελλάδα δεν είχε εξειδικευμζνο νομοκετικό πλαίςιο για τον ζλεγχο και τθ διαχείριςθ των μεταναςτευτικϊν επιδρομϊν. Τα κζματα μετανάςτευςθσ ρυκμίηονταν από το Ν.4310/1929, ζτςι όπωσ 22

24 ανακεωρικθκε το 1948, και ο οποίοσ αφοροφςε κυρίωσ κζματα μεταναςτευτικϊν εκροϊν. Ο υπ αρικμόν 1975 Νόμοσ του 1991, με τον εφγλωττο τίτλο Είςοδοσ, Ζξοδοσ, Ραραμονι, Εργαςία, Απζλαςθ Αλλοδαπϊν, Διαδικαςία Αναγνϊριςθσ Ρροςφυγϊν και Άλλεσ Διατάξεισ, ιταν ο πρϊτοσ που ζπαψε να εςτιάηει αποκλειςτικά ςτθν αποςτολι μεταναςτϊν. Συνοπτικά, ςφμφωνα με τθν αιτιολογία του, ο εν λόγω νόμοσ, εκτόσ από τθ διευκρίνιςθ των όρων αλλοδαπόσ και θμεδαπόσ, απζβλεπε ςτον περιοριςμό τθσ μετανάςτευςθσ, εξαςφαλίηοντασ τον αυςτθρότερο ζλεγχο των ςυνόρων, τουσ μθχανιςμοφσ για τθν άμεςθ επαναπροϊκθςθ όςων δεν ζχουν ακολουκιςει τισ απαραίτθτεσ διαδικαςίεσ για να παραμείνουν ςτθν Ελλάδα, τθ κζςπιςθ αυςτθρότερων προχποκζςεων για τθ χοριγθςθ άδειασ παραμονισ, τθ ςφνταξθ καταλόγου ανεπικφμθτων αλλοδαπϊν για λόγουσ δθμόςιασ αςφάλειασ και τθ χοριγθςθ άδειασ εργαςίασ μόνο ςτουσ τομείσ εκείνουσ που παρουςιάηουν αυξθμζνθ ηιτθςθ. Ο κφριοσ λόγοσ για τον οποίο το νομοκετικό αυτό πλαίςιο επικρίκθκε ζντονα ιταν ότι διεπόταν από μια αςτυνομικοφ τφπου προςζγγιςθ, που ελάχιςτα ανταποκρινόταν ςτθν πραγματικότθτα (Μαράτου-Αλιπράντθ, 2007: 57). Στα χρόνια που ακολοφκθςαν, παρόλα αυτά, πολλοί μετανάςτεσ ιρκαν ςτθν Ελλάδα, εγκαταςτάκθκαν και εξαςφάλιςαν εργαςία, χωρίσ να διακζτουν τα απαραίτθτα νόμιμα ζγγραφα. Χρειάςτθκε παραπάνω από μια πενταετία μζχρισ ότου θ ελλθνικι πολιτεία να διαπιςτϊςει το μζγεκοσ του προβλιματοσ και να αναγνωρίςει ότι θ κατάςταςθ δεν μποροφςε να αλλάξει με μόνο εργαλείο τον αυςτθρότερο ζλεγχο των ςυνόρων και τισ μαηικζσ απελάςεισ. Χωρίσ να καταργθκεί ο προθγοφμενοσ νόμοσ, εκδόκθκαν δυο προεδρικά διατάγματα (358/1997 και 359/1997). Αντικείμενο αυτϊν, ιταν ο τρόποσ νομιμοποίθςθσ των ιδθ διαμενόντων παράτυπα ςτθν Ελλάδα, και όχι των μελλοντικά ειςερχόμενων μεταναςτϊν. Ωσ προσ τθ φιλοςοφία τουσ, διακρίνονταν από τθν ζμφαςθ που ζδιναν ςτισ εργαςιακζσ και οικονομικζσ πτυχζσ του κζματοσ, κακϊσ ανιγαγαν ςε κυρίαρχο ςτοιχείο νομιμοποίθςθσ τθν απόδειξθ πραγματικισ απαςχόλθςθσ ςτθν Ελλάδα (Μαράτου-Αλιπράντθ, 2007: 58). 23

25 Τα προεδρικά διατάγματα ουςιαςτικά εγκαινίαςαν το πρϊτο πρόγραμμα νομιμοποίθςθσ μεταναςτϊν, που ξεκίνθςε να εφαρμόηεται τθν άνοιξθ του Συνολικά, μετανάςτεσ κατζκεςαν αίτθςθ για να λάβουν τθ λευκι κάρτα (κάρτα διαμονισ περιοριςμζνθσ διάρκειασ) με το ςυγκεκριμζνο πρόγραμμα. Μόνο, όμωσ, πζραςαν ςτθν επόμενθ φάςθ τθσ διαδικαςίασ, υποβάλλοντασ αίτθςθ για πράςινθ κάρτα (προςωρινι κάρτα διαμονισ με διάρκεια 2 ετϊν). Γίνεται, λοιπόν, κατανοθτό ότι ζνασ πολφ μεγάλοσ αρικμόσ μεταναςτϊν ςυνζχιςε να διαμζνει και να εργάηεται ανεπίςθμα ςτθ χϊρα, ενϊ ζνασ εξίςου μεγάλοσ αρικμόσ ςυνζχιςε να ειςζρχεται με όποιο τρόπο κεωροφςε πρόςφορο. Αν και φιλόδοξο ςτο ςχεδιαςμό του, το πρϊτο αυτό πρόγραμμα νομιμοποίθςθσ είχε πολλζσ πρακτικζσ αδυναμίεσ κατά τθν εφαρμογι του. Ραρόλα αυτά, ςυνζβαλε ςθμαντικά ςτθν ομαλοποίθςθ τθσ μεταναςτευτικισ κίνθςθσ ςτθν Ελλάδα, ενϊ τα εμπειρικά ςτοιχεία που ςυγκζντρωςε διατζκθκαν για τισ πρϊτεσ ςυςτθματικζσ μελζτεσ του φαινομζνου (Τριανταφυλλίδου, 2005: 22). Το 2001, προτοφ ολοκλθρωκεί το πρϊτο πρόγραμμα νομιμοποίθςθσ, θ κυβζρνθςθ ζφερε ςτθ Βουλι το Ν.2910/2001 Είςοδοσ και Ραραμονι Αλλοδαπϊν ςτθν Ελλθνικι Επικράτεια Κτιςθ τθσ Ελλθνικισ Ικαγζνειασ με Ρολιτογράφθςθ και Άλλεσ Διατάξεισ, ςε μια προςπάκεια κάλυψθσ των κενϊν που παρουςίαηε το προθγοφμενο κεςμικό πλαίςιο. Ο νζοσ νόμοσ ςτόχευε ςε μια μακροπρόκεςμθ ρφκμιςθ των ςυνκθκϊν ελζγχου των ςυνόρων και ςτθ δθμιουργία προχποκζςεων για τθν καταγραφι και νομιμοποίθςθ όλων των αλλοδαπϊν, με κφριο γνϊμονα τθν παροχι οριςτικισ άδειασ ςτουσ κατόχουσ προςωρινισ. Αν και θ εφαρμογι του προγράμματοσ είχε προβλεφκεί να λειτουργιςει αποκεντρωτικά, τελικά ο ςυντονιςμόσ των περιφερειακϊν γραφείων υπιρξε ανζφικτοσ, αφοφ υπζφεραν από ςοβαρότατα προβλιματα ανεπαρκοφσ υποδομισ, προετοιμαςίασ και διοικθτικϊν πόρων (Τριανταφυλλίδου, 2005: 22). Οι διαδικαςίεσ αποδείχκθκαν εξαιρετικά πολφπλοκεσ και χρονοβόρεσ τόςο για το ελλθνικό δθμόςιο όςο και για τουσ ενδιαφερόμενουσ. Θ ανάγκθ βελτίωςθσ των δυςλειτουργικϊν ρυκμίςεων ζγινε άμεςα ορατι και ο νόμοσ ανακεωρικθκε το 2002, ζπειτα από παρζμβαςθ του 24

26 Συνθγόρου του Ρολίτθ. Στο νζο Ν.3013/2002 δεν παρατθρικθκαν αξιοςθμείωτεσ αλλαγζσ ςτο περιεχόμενό του. Τον Αφγουςτο του 2005, ψθφίςτθκε ο νζοσ μεταναςτευτικόσ νόμοσ 3386/2005 Είςοδοσ, Διαμονι και Κοινωνικι Ζνταξθ των Υπθκόων Τρίτων Χωρϊν ςτθν Ελλθνικι Επικράτεια, ο οποίοσ ειςιγαγε μια ςειρά από ςθμαντικζσ καινοτομίεσ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα, θ ενςωμάτωςθ ςτθν εκνικι ζννομθ τάξθ των κοινοτικϊν οδθγιϊν για τθ διαδικαςία απόκτθςθσ τθσ ιδιότθτασ του επί μακρόσ διαμζνοντοσ, το πλαίςιο άςκθςθσ του δικαιϊματοσ τθσ οικογενειακισ επανζνωςθσ και τθν προςταςία των κυμάτων εμπορίασ ανκρϊπων. Οι διατάξεισ του νζου νόμου ζκαναν λόγο για ορκολογικι οργάνωςθ όλων των υπθρεςιϊν, με το νζο ςφςτθμα να ςτθρίηεται ςτθν εκπόνθςθ ετιςιασ ζκκεςθσ, απ όπου κα προκφπτει ο ανϊτατοσ αρικμόσ χοριγθςθσ αδειϊν διαμονισ για εργαςία. Ωςτόςο, τα ςτάδια τθσ προαναφερκείςασ διαδικαςίασ εξακολουκοφν να είναι πολλά, να εξαρτϊνται από διαφορετικζσ υπθρεςίεσ και να απαιτοφν μεγάλο χρονικό διάςτθμα για τθν ολοκλιρωςθ του ζργου (Τριανταφυλλίδου, 2005: 28). Στο κεφάλαιο ΙΒ του νομικοφ κειμζνου, διαφαίνεται θ προςπάκεια προϊκθςθσ μζτρων για τθν ζνταξθ, απαςχόλθςθ και ενεργι ςυμμετοχι των μεταναςτϊν ςτθν ελλθνικι κοινωνία, καλφπτοντασ πρωτίςτωσ ανάγκεσ, όπωσ θ εκμάκθςθ τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ, θ παρακολοφκθςθ μακθμάτων ιςτορίασ, πολιτιςμοφ και τρόπου ηωισ τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ, θ παροχι περίκαλψθσ και φροντίδων υγείασ, κακϊσ και θ ευαιςκθτοποίθςθ τθσ κοινισ γνϊμθσ για τθν αποφυγι ξενοφοβικϊν ενςτίκτων και φαινομζνων περικωριοποίθςθσ εισ βάροσ των μεταναςτϊν. Για πρϊτθ φορά, το ςυγκεκριμζνο πλζγμα ρυκμίςεων, αν και εξαιρεί από το πεδίο εφαρμογισ του τουσ πολίτεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, τουσ πρόςφυγεσ και τουσ αιτοφντεσ άςυλο, ςυνάδει με οριςμζνεσ από τισ βαςικζσ αρχζσ για μια ϊριμθ μεταναςτευτικι πολιτικι (Μαράτου-Αλιπράντθ, 2007: 61). Το βαςικό νόμο του 2005 ακολοφκθςαν τρεισ ςυμπλθρωματικζσ τροποποιιςεισ (Ν. 3448/2006, Ν. 3536/2007 και Ν. 3613/2007). Είναι, ωςτόςο, νωρίσ να προβοφμε ςε μια εκτίμθςθ επί των αποτελεςμάτων τθσ εφαρμογισ τουσ. Θα αρκεςτοφμε, ζτςι, να 25

27 ςθμειϊςουμε κάποιεσ από τισ ςτοιχειϊδεισ αλλαγζσ που επζφεραν. Ανάμεςά τουσ, ξεχωρίηει θ ςφςταςθ Εκνικισ Επιτροπισ για τθν Κοινωνικι Ζνταξθ των Μεταναςτϊν, ζργο τθσ οποίασ είναι θ ειςιγθςθ προτάςεων ςε κζματα που αφοροφν ςτθ διαμόρφωςθ ενταξιακϊν πολιτικϊν. Αρνθτικό ςθμείο ςτο όλο εγχείρθμα κρίνεται θ απουςία κεςμικισ πρόβλεψθσ για τθ ςυμμετοχι εκπροςϊπου των μεταναςτϊν μεταξφ των κοινωνικϊν φορζων που απαρτίηουν τθν Επιτροπι. Στο ςφνολό τουσ, οι νζεσ διατάξεισ διζπονται από ζνα πνεφμα απλοποίθςθσ των διαδικαςιϊν και διευκόλυνςθσ των μεταναςτϊν ςτθν πορεία για τθ νομιμοποίθςι τουσ, αν και δε ςυνοδεφονται από ενίςχυςθ των αντίςτοιχων διοικθτικϊν υποδομϊν (ΟΚΕ, 2007: 7). Στισ ευνοϊκζσ ρυκμίςεισ, περιλαμβάνονται θ διεφρυνςθ των αποδεικτικϊν ςτοιχείων για τθν ζλευςθ ενόσ μετανάςτθ ςτθν Ελλάδα, θ απαλλαγι των ανθλίκων από τθν καταβολι παραβόλου, θ κεςμοκζτθςθ πάγιασ ρφκμιςθσ για τθ δυνατότθτα εξαγοράσ ενόσ αρικμοφ θμερϊν αςφάλιςθσ και θ κατάργθςθ τθσ υποχρεωτικι προςκόμιςθ τθσ ςφμβαςθσ εργαςίασ για ςυγκεκριμζνεσ επαγγελματικζσ ομάδεσ. Αν για κάτι διακρίνονται οι παραπάνω αναφορζσ, είναι γιατί ςυνεχίηουν να αντιμετωπίηουν το μετανάςτθ ωσ εργαηόμενο και όχι ωσ άνκρωπο, γεγονόσ που φανερϊνει τθ δυςτοκία τθσ ελλθνικισ κυβζρνθςθσ να επεξεργαςτεί ακόμθ και ςιμερα μια ολοκλθρωμζνθ μεταναςτευτικι πολιτικι. γ) Η προςβαςιμότθτα των μεταναςτών ςτισ υπθρεςίεσ υγείασ Κακϊσ δεν υπιρξαν μζτρα νομιμοποίθςθσ ωσ το 1998, οι μετανάςτεσ παρζμειναν ωσ τότε τυπικά αποκλειςμζνοι από το Εκνικό Σφςτθμα Υγείασ εξαιτίασ του νομικοφ τουσ κακεςτϊτοσ. Θ νομιμοποίθςθ ιρκε αργότερα για τθν πλειοψθφία, όμωσ ακόμθ κι ζτςι τα ποςοςτά των αναςφάλιςτων παραμζνουν υψθλά, πλθςιάηοντασ το 40-50% ςφμφωνα με οριςμζνεσ μελζτεσ (mighealth.net). Οι αναςφάλιςτοι μετανάςτεσ τυπικά ζπρεπε να πλθρϊνουν οι ίδιοι ολόκλθρο το ποςό τθσ περίκαλψθσ και νοςθλείασ τουσ, εξαιρετικά δαπανθρό για τουσ περιςςότερουσ. Οι πρόςφατεσ τάςεισ, ωςτόςο, καταδεικνφουν μια ςταδιακι βελτίωςθ τθσ κζςθσ των μεταναςτϊν, κακϊσ όλο και περιςςότεροι εξαςφαλίηουν νόμιμο κακεςτϊσ και βρίςκουν επίςθμθ εργαςία, αποκτϊντασ ζτςι πρόςβαςθ ςτο ΕΣΥ: ζωσ τισ αρχζσ του 2000, περίπου 26

28 μετανάςτεσ ιταν εγγεγραμμζνοι ςτα τρία μεγαλφτερα αςφαλιςτικά ταμεία (Ελευκεροτυπία, ), ζχοντασ άρα εξαςφαλιςμζνθ πρόςβαςθ ςε υπθρεςίεσ υγείασ για τουσ ίδιουσ και τισ οικογζνειεσ τουσ. Τα τελευταία χρόνια, όμωσ, από το 2005 με το νόμο 3386, θ δυνατότθτα νομιμοποίθςθσ ςε παρανόμωσ ειςερχομζνουσ μετανάςτεσ ζχει καταςτεί εξαιρετικά δυςχερισ. «Από το 2005 και εντεφκεν οι άνκρωποι δεν μποροφν να τακτοποιθκοφν: αυτό ςθμαίνει ότι θ χϊρα μασ ζχει ζνα ςκοτεινό αλλά διαρκϊσ αφξοντα αρικμό αλλοδαπϊν, χωρίσ χαρτιά, που δεν μποροφν να φφγουν και ο νόμοσ τουσ ςτερεί τθ δυνατότθτα οιαςδιποτε κοινωνικισ μζριμνασ εφόςον δεν είναι νομιμοποιθμζνοι.» (Μετανάςτεσ: Δοφλοι τθσ Νζασ Τάξθσ, Ελευκεροτυπία, 6/05/2008). Ωςτόςο, ακόμα και κατά τθν περίοδο πριν τθ νομιμοποίθςθ υπιρχαν κάποια περικϊρια πρόςβαςθσ ςε βαςικζσ υπθρεςίεσ υγείασ και πρόνοιασ. Ραρόλθ τθν ζλλειψθ ςχετικϊν μζτρων, πολλοί μετανάςτεσ κατάφεραν να επωφελθκοφν από δθμόςιεσ υπθρεςίεσ, είτε ςτθ βάςθ ςυγκεκριμζνων νομικϊν ρυκμίςεων, είτε, κυρίωσ, λόγω κενϊν ςτθν πρακτικι εφαρμογι του κεςμικοφ πλαιςίου και, ςε κάποιο βακμό, μζςα από άτυπεσ πρακτικζσ και κοινωνικά δίκτυα. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα ανεπίςθμθσ βοικειασ τόςο από γιατροφσ όςο και από διοικθτικοφσ υπαλλιλουσ ςε δθμόςια νοςοκομεία, κακϊσ ακόμα και ςτον ιδιωτικό τομζα (mighealth.net). Επιπλζον ςτρατθγικζσ που ζχουν παρατθρθκεί αφοροφν π.χ. ςτα ειδικά προγράμματα Ρρόνοιασ που προςφζρουν πρόςβαςθ ςε υπθρεςίεσ υγείασ και άλλα μζτρα για χαμθλόμιςκεσ ομάδεσ πλθκυςμοφ, για τα οποία οριςμζνοι μετανάςτεσ ενθμερϊκθκαν και εγγράφθκαν μετά από αίτθςθ. Βεβαίωσ αυτι θ επιλογι δεν είναι μακροπρόκεςμα βιϊςιμθ, οφτε απευκφνεται ςε όλουσ τουσ μετανάςτεσ (εφόςον μόνο μετανάςτεσ ελλθνικισ καταγωγισ είχαν δικαίωμα ςυμμετοχισ). Μια μάλλον κοινι ςτρατθγικι μεταξφ των μεταναςτϊν "χωρίσ χαρτιά" που είχαν ανάγκθ πρόςβαςθσ ςε νοςοκομείο ιταν να χρθςιμοποιοφν τα επείγοντα. Τα ςτοιχεία αδθμοςίευτθσ ζρευνασ ςε μεγάλο νοςοκομείο τθσ Θεςςαλονίκθσ καταμετροφν το ποςοςτό των αλλοδαπϊν αςκενϊν που καταφεφγουν ςτα επείγοντα ςε 88% μεταξφ 27