Serge Moscovici η διδασκαλία και το έργο του

Transcript

1 Serge Moscovici η διδασκαλία και το έργο του Ημερίδα 31 Οκτωβρίου 2017 Αμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα ΙΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ - ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ Εργαστήριο Κοινωνικής και Πειραματικής Ψυχολογίας Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Υπό την αιγίδα του REMOSCO (Réseau International Serge Moscovici, MSH, Paris, France) ΧΟΡΗΓΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ 1

2 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΝΑΡΞΗ Πρόεδρος του Τμήματος Ψυχολογίας: Καθηγητής Παναγιώτης Κορδούτης Αντιπρόεδρος του REMOSCO (Διεθνές Δίκτυο Serge Moscovici): Καθηγητής Νίκος Καλαμπαλίκης (Université de Lyon, Lumière Lyon 2, GRePS [EA 4163]) Διευθυντής του Εργαστηρίου Κοινωνικής και Πειραματικής Ψυχολογίας: Καθηγητής Στάμος Παπαστάμου (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) η Συνεδρία Κοινωνικές αναπαραστάσεις: επιστημολογικές αναδρομές και προεκτάσεις Πρόεδρος: Καθηγητής Γιάννης Παπαμιχαήλ (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) Ν. Καλαμπαλίκης (Université de Lyon 2) & Θ. Αποστολίδης (Aix-Marseille Université) Η εντασιακή λογική των κοινωνικών αναπαραστάσεων Α.-Β. Ρήγα (Πανεπιστήμιο Κρήτης) Κοινωνικές αναπαραστάσεις, λέξεις ταυτότητας και συναίσθημα στην έρευνα πεδίου 2

3 η Συνεδρία Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις ως κοσμολογικά συστήματα Πρόεδρος: Καθηγητής Παναγιώτης Κορδούτης (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) Β. Παυλόπουλος (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) Κοινωνικές αναπαραστάσεις του πολιτισμού ή ο πολιτισμός ως κοινωνική αναπαράσταση Μ. Δαργέντα (Université de Bretagne occidentale) Ψυχολογία της θρησκείας και κοινωνικές αναπαραστάσεις ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ η Συνεδρία Κοινωνικές αναπαραστάσεις και κοινωνική επιρροή Πρόεδρος: Καθηγήτρια Μαρία Δικαίου (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) Α. Γαρδικιώτης (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) Η προσέγγιση της θυματοποιημένης μειονότητας του Moscovici στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης. Συνηγορία υπέρ των προσφύγων ως αποτέλεσμα κοινωνικής επιρροής Γ. Προδρομίτης & Σ. Παπαστάμου (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) Άρρητες θεωρίες επιρροής: τα ερευνητικά ευρήματα ως ερευνητικό αντικείμενο 3

4 ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ η Συνεδρία Κοινωνικές αναπαραστάσεις και δομές (μετα)σχηματισμού της γνώσης Πρόεδρος: Ευαγγελία Κούρτη (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) Ν. Χρηστάκης (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) Επιστημονική αλήθεια και πειθώ Μ. Γκέκα (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης) Ο ρόλος του γεγονότος στη δυναμική των κοινωνικών αναπαραστάσεων ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ η Συνεδρία Ιδεολογικές λειτουργίες και κοινωνικές διαστάσεις των κοινωνικών αναπαραστάσεων Πρόεδρος: Καθηγήτρια Αλεξάνδρα Χαντζή (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) Τ. Ιατρίδης (Πανεπιστήμιο Κρήτης) Για τις διαδικασίες διαμόρφωσης και αλλαγές των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Σκέψεις με αφορμή το ιδεολογικό πρόγραμμα της διαφορετικότητας Ξ. Χρυσοχόου (Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών) Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων σε κρίση ή η επάνοδος στη συλλογικότητα και τη γοητεία ενός κόσμου χωρίς εμπιστοσύνη 4

5 ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ Η εντασιακή λογική των κοινωνικών αναπαραστάσεων Νίκος Καλαμπαλίκης & Θεμιστοκλής Αποστολίδης Université de Lyon 2 Aix-Marseille Université Στο πλαίσιο αυτής της ομιλίας θα προσπαθήσουμε αφενός να παρουσιάσουμε τις διάφορες ιστορικές φάσεις ανάδυσης και ανάπτυξης της θεωρίας των κοινωνικών αναπαραστάσεων και αφετέρου να εστιάσουμε τον ενδιαφέρον μας στην εντασιακή φύση των αναπαραστάσεων μέσω του παραδείγματος της κοινωνιογενετικής προσέγγισης. Θα επικεντρωθούμε στις τρεις εντασιακές ζώνες/ διαστάσεις που διατρέχουν κάθε αναπαραστασιακό αντικείμενο έρευνας (κύρος του αντικειμένου, φύση των εμπλεκόμενων αναπαραστάσεων, κοινωνιοψυχολογικό βλέμμα) που θα παρουσιαστούν μέσω κλασικών και πρόσφατων ερευνητικών παραδειγμάτων. 5

6 Κοινωνικές αναπαραστάσεις, λέξεις ταυτότητας και συναίσθημα στην έρευνα πεδίου Αναστασία-Βαλεντίνη Ρήγα Πανεπιστήμιο Κρήτης Η συνάρθρωση ψυχοκοινωνικών παραγόντων στην έρευνα πεδίου για τη μελέτη της ψυχοκοινωνικής ταυτότητας είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία στην ανάλυση του συνεντευξιακού υλικού. Η δυσκολία έγκειται στον τρόπο με τον οποίο μελετώνται οι σχέσεις ατομικών και κοινωνικών αναπαραστάσεων, οι μηχανισμοί και οι ενδοατομικές λειτουργίες που αλληλεπιδρούν και αλληλο-καθορίζουν την ψυχοκοινωνική ταυτότητα. Η σύνδεση μεταξύ σκέψης και λόγου, γνώσης και αντίληψης, κοινωνικών κινήτρων και συναισθήματος, απαιτεί μια σε βάθος ανάλυση σε διάφορα επίπεδα. Σε καθένα από αυτά χρησιμοποιούνται διαφορετικές τεχνικές συλλογής και ανάλυσης του ερευνητικού υλικού, δηλαδή: ελεύθεροι συνειρμοί, εστιασμένη ενδοσκόπηση, βιογραφικές αναμνήσεις. Οι λέξεις ή οι φράσεις που το άτομο χρησιμοποιεί αυθόρμητα για να περιγράψει τον Εαυτό ή την ομάδα καταχωρούνται στη συναισθηματική κινητήρια μνήμη του (mémoire émotionelle) που εκφράζει μια εσωτερική βιωματική δυναμική, «τη σκέψη βάθους» (pensée de fond), που συνοδεύει κάθε λέξη ταυτότητας και παραπέμπει ταυτόχρονα στις κοινωνικές αναπαραστάσεις, το συναίσθημα και τα κίνητρα. Κύρια στοιχεία της θεωρούνται ο Εαυτός (Ego), το ατομικό και συλλογικό βίωμα (vécu privé, vécu collectif), το πρότυπο ταυτότητας (prototype identitaire), η Κοινωνία ως ομάδα και ως ιδεολογικό πεδίο, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις του ατόμου. Στην παρουσίαση θα συζητηθούν η θεωρητική προσέγγιση και η εφαρμογή της. 6

7 Κοινωνικές αναπαραστάσεις του πολιτισμού ή ο πολιτισμός ως κοινωνική αναπαράσταση Βασίλης Παυλόπουλος Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Είναι διαπιστωμένη η καθυστέρηση της ψυχολογίας να συμπεριλάβει πολιτισμικές συνιστώσες στα φαινόμενα που εξετάζει, η οποία αποδίδεται σε επιστημολογικούς, μεθοδολογικούς και ιστορικούς παράγοντες. Ακόμα κι όταν αυτό συνέβη, δεν έλειψαν οι αστοχίες και οι αντιφάσεις, οι οποίες αποτυπώνονται ίσως με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο στην (ατελέσφορη;) απόπειρα εννοιολογικού προσδιορισμού του πολιτισμού. Η παρουσίαση αυτή αποσκοπεί να αναδείξει τα οφέλη από μια κοινωνικοψυχολογική προσέγγιση του πολιτισμού μέσω της οπτικής των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Σύμφωνα με αυτήν, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις συγκροτούν εργαλεία κατασκευής νοήματος πολιτισμικού περιεχομένου. Συγχρόνως, η επιστημονική έρευνα νοείται ως μελέτη της κοινωνικής αναπαράστασης του πολιτισμού και όχι της έννοιας καθαυτήν, ως φυσικής οντότητας. Μια τέτοια θεώρηση: (α) προστατεύει από τον κίνδυνο ουσιοποίησης του πολιτισμού και επιστημονικοφανούς αναπαραγωγής εθνικών στερεοτύπων, (β) απομακρύνει τους ερευνητές από τη στατική, ανιστόρητη μελέτη του πολιτισμού και φωτίζει τις δυναμικές διεργασίες μέσα από τις οποίες το περιεχόμενό του διαμορφώνεται και μεταβάλλεται, και (γ) αναδεικνύει τον ρόλο της ιδεολογίας, της εξουσίας και των κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαιτέρως όταν ο πολιτισμός ενεργοποιείται στη μελέτη των διομαδικών σχέσεων χρωματίζοντας ανάλογα το περιεχόμενό τους (π.χ. «μετανάστες-γηγενείς» αντί «μειονότητες-πλειοψηφία»). Τα παραπάνω συζητούνται αντλώντας επιλεκτικά στιγμιότυπα από τη διαπολιτισμική έρευνα πάνω στη νοημοσύνη, την ανάδυση των εθνικών ταυτοτήτων, τη μετανάστευση και την επιπολιτισμοποίηση. 7

8 Ψυχολογία της θρησκείας και κοινωνικές αναπαραστάσεις Μαγδαληνή Δαργέντα Université de Bretagne occidentale Η ψυχολογία της θρησκείας αποτελεί ένα από τα πρώτα αντικείμενα έρευνας της ψυχολογίας στα τέλη του 19ου αιώνα. Παρ όλες τις κριτικές που δέχτηκε κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η ψυχολογία της θρησκείας κατάφερε να αποτελεί ένα σημαντικό ερευνητικό πεδίο, όπου πληθώρα εργασιών σχετίζονται με διάφορα θεωρητικά ρεύματα (ανάπτυξη της προσωπικότητας και της πίστης, κλίμακες μέτρησης της θρησκευτικότητας, κοινωνικές στάσεις, γνωστικές λειτουργίες, ψυχοκοινωνικά φαινόμενα). Η θρησκεία συνιστά στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας ένα ξεχωριστό αντικείμενο έρευνας, το οποίο έδωσε τηνδυνατότητα να αναπτυχθούν σημαντικές θεωρίες (π.χ. γνωστική ασυμφωνία, Festinger, Riecken, & Schachter, 1956 ιδεολογική ορθοδοξία, Deconchy, 1971). Ο Moscovici (1988), στο βιβλίο του La machine à faire des dieux, τονίζει την ανάγκη να μελετηθούν στο πεδίο της θρησκείας οι ψυχικοί και συγκινησιακοί μηχανισμοί. Επιπλέον, η ανάπτυξη της έννοιας των θεμάτων (thémâta, Moscovici & Vignaux, 1994) στη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων (Moscovici, 1976 Jodelet, 1989) παρέχει τη δυνατότητα να μελετηθεί το αναπαραστασιακό θρησκευτικό περιεχόμενο όχι μόνο σε αντικείμενα του πεδίου της θρησκείας, αλλά και σε κοινωνικά, στα οποία η θρησκεία αποτελεί σημαντική διάσταση. Στην ανακοίνωσή μας θα αναδείξουμε τη συμβολή της θεωρίας αυτής στην ανάλυση των φαινομένων που σχετίζονται τόσο με τη θρησκεία όσο και με κοινωνικά φαινόμενα. Θα αναφερθούμε αρχικά στη θεωρητική συμβολή της Jodelet (2015), και θα παρουσιαστούν δύο έρευνες: η πρώτη αφορά τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της αποτέφρωσης στην Ελλάδα, θέμα με έντονη θρησκευτική εμπλοκή, ενώ η δεύτερη αφορά τις κοινωνικές αναπαραστάσεις του γάμου ομοφυλοφίλων στη Γαλλία, θέμα κοινωνικό, στο οποίο όμως η θρησκευτική διάσταση κατέχει ξεχωριστό ρόλο (Dargentas, 2005 Dargentas & Fraïssé, 2011). 8

9 Η Προσέγγιση της θυματοποιημένης μειονότητας του Moscovici στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης. Συνηγορία υπέρ των προσφύγων ως αποτέλεσμα κοινωνικής επιρροής Αντώνης Γαρδικιώτης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Το παρόν πείραμα (N=158) εξετάζει πώς η συνηγορία υπέρ των προσφύγων ως προσπάθεια κοινωνικής επιρροής μπορεί να επηρεάσει την πρόθεση για προσφορά βοήθειας. Η έρευνα εφαρμόζει και αποπειράται να επεκτείνει τη θεωρητική προσέγγιση του Moscovici για τις θυματοποιημένες μειονότητες, όπως είναι οι πρόσφυγες. Ειδικότερα ερευνά τη σημασία: (α) του κύρους της πηγής του μηνύματος επιρροής (πλειοψηφική ή μειοψηφική πηγή), και (β) της πλαισίωσης της συνηγορίας (επίκληση για βοήθεια στη βάση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ή της απελπισίας και του φόβου που βιώνουν, ή της υποχρέωσης της πολιτείας να τους βοηθήσει). Εξετάζεται επίσης η σημασία των υποκείμενων διαδικασιών, όπως η πολιτισμική ιδεολογία (αφομοίωση, πολυπολιτισμικότητα, και πολιτισμική «αχρωματοψία»), η γνωστική επεξεργασία του μηνύματος, η ανάληψη προοπτικής του άλλου και το συναίσθημα της ενοχής. Οι αναλύσεις δείχνουν ότι το κύρος της πηγής αλληλεπιδρά με την πλαισίωση της συνηγορίας, ώστε το πλειοψηφικό μήνυμα που εστιάζει στην απελπισία να είναι το περισσότερο επιδραστικό. Επίσης, διαφορετικές ψυχολογικές διαδικασίες προβλέπουν την πρόθεση για βοήθεια στην πλειοψηφική και μειοψηφική συνθήκη. Τα αποτελέσματα ερμηνεύονται στα πλαίσια της βιβλιογραφίας της κοινωνικής επιρροής και της πλαισίωσης των μηνυμάτων συνηγορίας υπέρ των προσφύγων. 9

10 «Άρρητες Θεωρίες Κοινωνικής Επιρροής»: τα ερευνητικά ευρήματα ως ερευνητικό αντικείμενο Γεράσιμος Προδρομίτης & Στάμος Παπαστάμου Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Στην ανακοίνωση παρουσιάζονται ευρήματα ενός ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος, το οποίο μελετά τα διαπερατά όρια μεταξύ της κοινωνικής σκέψης και της επιστημονικής μελέτης των φαινομένων και των διαδικασιών κοινωνικής επιρροής, και συγκεκριμένα επικεντρώνεται στους τρόπους μέσω των οποίων το κοινωνικό υποκείμενο προσλαμβάνει και αναπαράγει τους μηχανισμούς που εμπλέκονται σε κάθε επικοινωνιακή διαδικασία, που δυνητικά καταλήγει σε αλλαγή γνώμης και συμπεριφοράς καθώς και σε επαναπροσδιορισμό του πεδίου κοινωνικής αλληλεξάρτησης. Βασική υπόθεση της εν λόγω ερευνητικής απόπειρας, η οποία τεκμηριώνεται από αντίστοιχα ευρήματα, είναι ότι οι δοξασίες, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις και οι πολυώνυμες «άρρητες θεωρίες» πρόσληψης και «εξήγησης» του κοινωνικού είναι κάθε άλλο παρά ιδεολογικά ουδέτερες. Αντίθετα, διαδραματίζουν έναν προδήλως κανονιστικό και σε πολλές των περιπτώσεων εκλογικευτικό ρόλο, γεγονός που, πέρα από το ότι επαναθέτει το (πολλές φορές σκόπιμα συγκαλυμμένο) ζήτημα περί «επιστημονικής ουδετερότητας», εμπλουτίζει την επιστημολογική προβληματική και ανανεώνει την ερευνητική πρακτική προσέγγισης των φαινομένων κοινωνικής επιρροής. 10

11 Επιστημονική αλήθεια και πειθώ Νικόλας Χρηστάκης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Βεβαίως και θεωρούμε την επιστημονική αξιοπιστία και ορθολογικότητα ανώτερη αυτής του κοινού νου! Με τον ίδιο όμως τρόπο που ο πολιτικός λόγος στις δυτικές δημοκρατίες δικαιώνεται αποκλειστικά σε σχέση με την ικανότητά του να πείσει, σε μια προϊούσα σύγχυση αλήθειας και αποτελεσματικότητας, μήπως τα κριτήρια επιστημονικότητας υπόκεινται πλέον σε αντίστοιχου είδους στρεβλώσεις; Έχοντας, στα τελευταία τουλάχιστον δημοσιευμένα κείμενά του, ορίσει την κοινωνική ψυχολογία ως τη μελέτη της κοινωνικής γνώσης, και θέτοντας στο τραπέζι τα πολύπλοκα θέματα της κοινωνικής και της επιστημονικής εγκυρότητας και εμπιστοσύνης, καθώς και των μεταξύ τους σχέσεων, ο Serge Moscovici πραγματοποιεί en passant κάποιες νύξεις οι οποίες δίκην επιστημολογικών και ηθικών αφορισμών θα άξιζε τον κόπο να αναφερθούν στο πλαίσιο της επίκαιρης συζήτησης αναφορικά με το μέλλον της ακαδημαϊκότητας. 11

12 Ο ρόλος του γεγονότος στη δυναμική των κοινωνικών αναπαραστάσεων Μαρία Γκέκα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Η έννοια της δυναμικής, από τη δημιουργία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, κατέχει κεντρική θέση σε αυτή τη θεωρία (μετασχηματισμός μιας επιστημονικής σκέψης σε κοινωνική σκέψη, δυναμική των κοινωνικών ομάδων, γνωστική πολυφασία). Αυτή η έννοια σημαδεύει τις μεταγενέστερες έρευνες των κοινωνικών αναπαραστάσεων εστιάζοντας στον ρόλο των κοινωνικών πρακτικών, της δέσμευσης, της κοινωνικής επιρροής, της ιδεολογίας, του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου. Η προβληματική της παρούσας εργασίας εστιάζεται στις διαχρονικές μελέτες και την αναπαραστασιακή δυναμική. Θέτουμε τον προβληματισμό σχετικά με τον ρόλο του γεγονότος μέσα στον χρόνο ως παράγοντα αναπαραστασιακής αλλαγής. Με στόχο να απαντήσουμε σε αυτόν τον προβληματισμό, θα παρουσιάσουμε μια σειρά από διαχρονικές μελέτες για την πολιτική στην Ελλάδα, που πραγματοποιήθηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους (1996, 1998, 2001, 2009, 2015). Πιο συγκεκριμένα, θα δοθεί έμφαση στα δεδομένα που συλλέχθηκαν την προηγουμένη του δημοψηφίσματος που έλαβε χώρα στις 5 Ιουλίου Αυτό το γεγονός μάς επιτρέπει να διαπιστώσουμε την επίδρασή του στην αλλαγή των κοινωνικών αναπαραστάσεων της πολιτικής αλλά και της σταθερότητάς τους, απαραίτητος άλλωστε παράγοντας για την κατανόηση της πραγματικότητας. Μας προσφέρει επίσης πεδίο συλλογισμού για τη σχέση μεταξύ του γεγονότος και των κοινωνικών αναπραστάσεων, εμπλουτίζοντας έτσι τη συζήτηση για τη δυναμική των κοινωνικών αναπαραστάσεων. 12

13 Για τις διαδικασίες διαμόρφωσης και αλλαγής των κοινωνικών αναπαραστάσεων: Σκέψεις με αφορμή το ιδεολογικό πρόγραμμα της διαφορετικότητας Τηλέμαχος Ιατρίδης Πανεπιστήμιο Κρήτης Η εκλογική επικράτηση του Brexit στη Βρετανία και του D. Trump στις ΗΠΑ, ένα χρόνο πριν, έθεσαν και συνεχίζουν να θέτουν επίμονα το ερώτημα γιατί τόσοι άνθρωποι στρέφουν την πλάτη στους πολιτικούς εκφραστές του φιλελευθερισμού και της ήπιας ανοχής στη διαφορετικότητα, προς όφελος εθνολαϊκιστικών ή ριζοσπαστικών ρευμάτων της Δεξιάς. Απαντήσεις σε αυτό το πιεστικό ερώτημα δίνονται κατά κύριο λόγο από εκπροσώπους του φιλελεύθερου πόλου, που τείνουν ούτως ή άλλως να αποδίδουν τη ρίζα του κακού στα ίδια τα υποκείμενα-φορείς ενός μαζικού αταβισμού: στον ρατσισμό, τον εθνικισμό και άλλες ιδεολογικές αγκυλώσεις ανθρώπων που, για οποιονδήποτε λόγο, «αδυνατούν να αντιληφθούν τη σύγχρονη πραγματικότητα». Τι σηματοδοτεί αυτό για το πώς νοηματοδοτούνται σήμερα οι ίδιες οι κοινωνικές σχέσεις; Κατά πόσο αποτυπώνει τεκτονικές αλλαγές στους διαθέσιμους όρους αναπαράστασης και κατανόησης της κοινωνίας, στην κατεύθυνση μιας «κοινωνίας των ατόμων», όπως έχει υποστηριχθεί; Στο κλασικό έργο του για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις της ψυχανάλυσης, ο S. Moscovici περιέγραψε με φαντασία τον σχηματισμό των κοινωνικών αναπαραστάσεων ως προϊόν της δράσης συγκεκριμένων κοινωνιογνωστικών μηχανισμών. Στην παρούσα συμβολή συζητώ κατά πόσο θα μπορούσαμε, στηριζόμενοι σε αυτό το ρωμαλέο έργο, να φωτίσουμε τις συντελούμενες αλλαγές στους όρους με τους οποίους κατανοείται σήμερα ο κοινωνικός μας κόσμος. 13

14 Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων σε κρίση, ή η επιστροφή στη συλλογικότητα και τη γοητεία σε έναν κόσμο χωρίς εμπιστοσύνη Ξένια Χρυσοχόου Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών Μπορούμε να κατανοήσουμε φαινόμενα a priori διαφορετικά, όπως την εκλογή του Ντ. Τραμπ στην προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, την άνοδο λαϊκιστικών και ακροδεξιών κομμάτων, την επιστημονική απολογία της αποικιοκρατίας, την επιρροή ενός ακραίου Ισλάμ, τις νεοφιλελεύθερες πεποιθήσεις για τη λιτότητα, τις θεωρίες συνωμοσίας; Σε αυτή την παρουσίαση υποστηρίζουμε ότι σε ένα κοινωνικό περιβάλλον όπου ο κοινωνικός ιστός αποσυντίθεται, και όπου χάνεται η εμπιστοσύνη, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις δημιουργούν ένα παριβάλλον συντηρητικό που αναζητά την «ορθολογική εμπιστοσύνη» που έχει χαθεί. Θα στηριχθούμε στα γραπτά του S. Moscovici για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις, την κουλτούρα και τους «πραγμοποιημένο» και «συναινετικό» κόσμο και θα διανθίσουμε το επιχείρημα με αποτελέσματα ερευνών πάνω στην οικονομική κρίση και τις ακροδεξιές ιδεολογίες. Στα πλαίσια αυτά, «επιτηδευματίες ταυτότητας» ή «παραγωγοί κουλτούρας», σύμφωνα με τον Moscovici, έχουν μεγαλύτερη επιρροή από τους επιστήμονες, οι οποίοι θεωρούνται κομμάτι των ελίτ που έχουν χάσει πια τη συμβολική τους εξουσία. Αν, όπως υποστηρίζει η θεωρία των Κοινωνικών Αναπαραστάσεων, «το σκεφτόμαστε μαζί» σημαίνει και «πράττουμε μαζί», τότε δεν μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον των κοινωνιών μας, εκτός αν άλλες κοινωνικές αναπαραστάσεις που αμφισβητούν τις κυρίαρχες ιδεολογίες μπορέσουν να πείσουν αυτούς που αισθάνονται προδομένοι από το σύστημα. 14

15 Το βιβλίο αυτό συγκεντρώνει πέντε κείμενα του Serge Moscovici, ενός από τους θεμελιωτές της σύγχρονης κοινωνικής ψυχολογίας, πάνω στη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων, η οποία και συμπληρώνει πενήντα χρόνια ύπαρξης. «Η θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων επιδιώκει να κατανοήσει την ανθρώπινη σκέψη και τις σχέσεις της με τη δράση» μας λέει ο Moscovici, που εδώ καταπιάνεται με ορισμένα αγαπημένα θέματα όπως: η δύναμή τους και η τεράστια δυναμική τους στην επίτευξη της από κοινού ύπαρξης, σκέψης και δράσης η θεμελιώδης σχέση μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας η υπεράσπιση μιας διεπιστημονικής προσέγγισης η μεθοδική καταγγελία της παραπλανητικής αντινομίας μεταξύ πολιτισμού και λογικής, ή της εξομοίωσης συλλογικού και ανορθολογικού, απλού ανθρώπου και γνωστικής ένδειας. Ο συγγραφέας, που δεν σταματά να υπερασπίζεται και να δικαιολογεί τη θεωρία των κοινωνικών ή συλλογικών αναπαραστάσεων, εισάγει πολύτιμα βιογραφικά στοιχεία που μας δείχνουν πόσο πολύ εξαρτάται μια επιστημονική παραγωγή από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες της εποχής της.

16 Τρία πράγματα κάνουν εντύπωση διαβάζοντας αυτό το βιβλίο: Το πρώτο είναι πόσο βαθιά ήταν η τομή που επιχείρησε να κάνει ο Serge Moscovici με τη θεωρία του και κατ επέκταση πόσο έντονη ήταν η σύγκρουση που προκάλεσε στη διεθνή επιστημονική κοινότητα: τόσο σε γνωστικό, όσο και σε ιδεολογικό, ακόμα και σε πολιτικό επίπεδο. Το δεύτερο είναι η εκπληκτική διάρκεια των επιπτώσεων αυτής της τομής και των επιδράσεων της συνεπαγόμενης σύγκρουσης, δεδομένου ότι ακόμα και σήμερα μόνο αδιάφορους δεν αφήνει τους κοινωνικούς ψυχολόγους η θεωρία της μειονοτικής επιρροής. Το τρίτο σημείο είναι η αίσθηση ότι διαβάζεις ή βιώνεις μια αυτoεκπληρούμενη προφητεία. Όχι σαν κι αυτή που μελέτησε ο Festinger για το τέλος του κόσμου, αλλά μια άλλη που μάλλον αφορούσε τη γέννηση ενός καινούριου. Διαβάστε προσεκτικά τα συμπεράσματα όπου ο Moscovici συνοψίζει αριστοτεχνικά τις θεμελιώδεις αρχές της θεωρίας του και τα βασικά ερευνητικά του ευρήματα, αναστοχάζεται πάνω σ αυτά, επισημαίνει τα θεωρητικά κενά και τις μεθοδολογικές ατέλειες της δουλειάς του, σχεδιάζει τα επόμενα ερευνητικά βήματα που πρέπει να γίνουν και προβλέπει τι μέλλει γενέσθαι στον χώρο της κοινωνικής επιρροής τα επόμενα πολλά χρόνια. Τα πολλά αυτά χρόνια πέρασαν και οι προβλέψεις του Serge Moscovici επαληθεύτηκαν σχεδόν στο σύνολό τους, όπως πολλοί από τους προβληματισμούς του εξακολουθούν να είναι επίκαιροι. Τηρουμένων των αναλογιών, ο Serge Moscovici είναι ο Ιούλιος Βερν της κοινωνικής ψυχολογίας. Είναι σαν να υιοθέτησε το μότο των φοιτητών του Μάη του 68 «η φαντασία στην εξουσία» και να το μετουσίωσε στο «η φαντασία στην επιστήμη». Όπως και ο Ιούλιος Βερν, αυτά που φαντάστηκε ή/και πρόβλεψε ο Serge Moscovici έγιναν ή γίνονται ακόμη. Και τα καλά και τα λιγότερα καλά. Με τη μόνη διαφορά ότι αυτός έζησε αρκετά για να τα δει.