ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Επίλογος. Προς μια ανατρεπτική κοινωνική ψυχολογία

Transcript

1 Επίλογος Προς μια ανατρεπτική κοινωνική ψυχολογία Στο τέλος της εισαγωγής αυτού του βιβλίου παραθέσαμε, χωρίς να συζητήσουμε ιδιαίτερα, μία φράση του Serge Moscovici σύμφωνα με την οποία «η κοινωνική ψυχολογία συνιστά μια ανατρεπτική επίθεση ενάντια στην υπάρχουσα διάσπαση, μια πρόκληση στο θρυμματισμό της πραγματικότητας» (1989, 412). Πριν κλείσουμε την προσπάθειά μας να σκιαγραφήσουμε μία διαφορετική ατζέντα για την κοινωνική ψυχολογία, κρίνουμε σκόπιμο να εξετάσουμε λίγο πιο προσεκτικά την παραπάνω φράση, που πολλοί μετέχοντες στον κλάδο, ακόμη και αυτοί που κινούνται πάνω στις θεωρητικές γραμμές του ίδιου του Moscovici, τείνουν να αγνοούν. Το πρώτο πράγμα που προκύπτει από το παραπάνω παράθεμα αφορά σε αυτό που έχουμε συζητήσει σε αρκετά σημεία του παρόντος βιβλίου: αφορά στη διάσπαση των κοινωνικών επιστημών και, κατά συνέπεια, στο «νοητικό θρυμματισμό» της κοινωνικής πραγματικότητας. Το αντικείμενο της κυρίαρχης κοινωνικής ψυχολογίας ορίζεται πάντα ως διαφορετικό από αυτό της κοινωνιολογίας, και με τη σειρά τους ορίζονται διαφορετικά και καταπιάνονται με διαφορετικά πράγματα από την πολιτική οικονομία, την (κοινωνική) ανθρωπολογία, την ιστορία, τη γλωσσολογία και τις λοιπές κοινωνικές επιστήμες. Με άλλα λόγια, αυτό που ονομάζουμε «κοινωνία» διασπάται σε επιμέρους πεδία και μελετάται, αναλύεται και κατασκευάζεται νοητικά με διαφορετικό τρόπο από τις διαφορετικές κοινωνικές επιστήμες, ανάλογα και σύμφωνα με το επιμέρους αντικείμενο και ενδιαφέρον της κάθε μίας. Μέσα σε αυτόν τον καταμερισμό (και κατακερματισμό) των κοινωνικών επιστήμων και την τεχνητή νοητική πολυδιάσπαση της κοινωνικής πραγματικότητας, η κυρίαρχη «κοινωνική» ψυχολογία είναι ευχαριστημένη με το να διασφαλίζει απλώς το δικό 211

2 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΒΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΝΤΙΝΗΣ της μικρό μερίδιο στην εξήγηση κάποιων λειτουργιών, σχέσεων και φαινομένων που έχουν καθιερωθεί ως αρμοδιότητα του εν λόγω κλάδου και τίποτε άλλο. Έτσι, η κυρίαρχη «κοινωνική» ψυχολογία αποτελεί έναν (υπο)κλάδο της ψυχολογίας, ο οποίος πρωτίστως διεξάγει κάτι το οποίο ονομάζεται βασική (εμπειρική) έρευνα, με αντικείμενο κοινωνικά φαινόμενα «μικρής κλίμακας», όπως η αλλαγή στάσεων, οι εσωτερικές δομές ομάδων κτλ, και στόχο την ανακάλυψη μηχανισμών οι οποίοι θα έχουν ισχύ πέρα από κάθε συγκεκριμένη κοινωνική συγκυρία. Με άλλα λόγια, ο σκοπός είναι η διατύπωση νομοτελειών αντίστοιχων με αυτών που επιδιώκει να ανακαλύψει η γενική ψυχολογία. Για ποιον όμως; Γιατί πέρα από τις περιπτώσεις που για πολιτικούς λόγους η «κοινωνική» ψυχολογία προμηθεύει τους κρατικούς μηχανισμούς με τεχνογνωσία για τον έλεγχο και τη χειραγώγηση του πληθυσμού (ευτυχώς όχι πάντα με επιτυχία και όχι με διαρκή αποτελέσματα), εάν κάποιος ενδιαφερθεί να κατανοήσει και να επιλύσει κοινωνικά ζητήματα και προβλήματα, σπάνια, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γερμανός ψυχολόγος Uwe Flick (1995), θα σκεφτεί να αναζητήσει βοήθεια από την ακαδημαϊκή κοινωνική ψυχολογία και τις έρευνές της. Είναι εύλογο λοιπόν το ερώτημα σχετικά με το πού έγκειται η κοινωνική διάσταση μιας τέτοιας ψυχολογίας. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τα λόγια του Moscovici που παραθέσαμε στην αρχή, αυτό που εμείς προτείνουμε είναι η καλλιέργεια μιας διαφορετικής κοινωνικής ψυχολογίας, μιας κοινωνικής ψυχολογίας που θα επιδιώκει όχι να κατοχυρώσει και να διασφαλίσει ένα μικρό πεδίο πειραματικής, ή και ποιοτικής, έρευνας στα πρότυπα του γενικότερου ψυχολογικού ατομικισμού, αλλά να δημιουργήσει συνθήκες επανασύνδεσης για τις κοινωνικές επιστήμες. Φυσικά, μία τέτοια επανασύνδεση δεν μπορεί ποτέ να είναι ολοκληρωμένη ή τελική. Όπως και στην ψυχολογία, έτσι και στις άλλες κοινωνικές επιστήμες, οι διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές ατζέντες, καθώς και οι α ντικρουόμενες και ασυμβίβαστες μεταξύ τους οντολογικές, επιστημολογικές και μεθοδολογικές παραδοχές, καθιστούν αδύνατη την ο ποιαδήποτε κλειστή και τελική ενότητα. Πάρα ταύτα, η κοινωνική ψυχολογία μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες τέτοιες, ώστε ευρήματα από διάφορες κοινωνικές επιστήμες (τόσο αυτά που είναι συναφή όσο και εκείνα που εκ πρώτης όψεως φαίνονται μη συμβατά) να μπορούν να συνυπάρξουν μέσα σε ένα νοηματικό και επεξηγηματικό 212

3 πλαίσιο, μέσα σε ένα πλαίσιο που θα στοχεύει σε μία ευρεία κατανόηση του ψυχοκοινωνικού, μία κατανόηση που θα εξετάζει, θα συνδέει και θα συναρμόζει μία σειρά από διαστάσεις που αποτελούν αντικείμενο διαφορετικών κοινωνικών επιστημών (π.χ., ταξικότητα, ιστορικότητα, φύλο, οικονομικές δομές, πολιτισμικά χαρακτηριστικά, γλώσσα κτλ). Ένα μικρό παράδειγμα μιας τέτοιας κοινωνικής ψυχολογίας παραθέσαμε στο κεφάλαιο 5 με αναφορά στις ινδιάνικες κοινότητες της Τσίαπας. Φυσικά, σε αυτό το σημείο επανέρχεται το ερώτημα σχετικά με τους «αποδέκτες» της κοινωνικής ψυχολογίας: σε ποιους θα αναφέρεται, ποιους θα εξυπηρετεί μία τέτοια κοινωνική ψυχολογία; Η δημιουργία συνθηκών για συναρμογή των ευρημάτων των διαφόρων κοινωνικών επιστημών και άρα για την τοποθέτηση, τη συγκειμενοποίηση του ψυχισμού αν και μπορεί να αποτελεί μία προοδευτική κίνηση ως προς την ακαδημαϊκή της διάσταση (με την έννοια ότι προσπαθεί να ανατρέψει τον παρόντα κατακερματισμό / θρυμματισμό), στην πολιτική της διάσταση δεν συνιστά από μόνη της μία προοδευτική κίνηση. Είναι χαρακτηριστικό πως σε πάρα πολλές περιπτώσεις λαϊκών εξεγέρσεων και αντάρτικων κινημάτων, όπως αυτών της Λατινικής Αμερικής τη δεκαετία του 1960 και 1970, η κρατική εξουσία είχε στραφεί όχι στα ευρήματα της πειραματικής κοινωνικής ψυχολογίας αλλά όπως αυτό διαφαίνεται στα διάφορα «αντιτρομοκρατικά» εγχειρίδια του αμερικανικού στρατού που διοχετεύονταν στις χώρες αυτές σε μία γενικότερη κατανόηση του ψυχοκοινωνικού, προκειμένου να κατανοήσει τους τοπικούς ψυχισμούς και τις κοινωνικές διεργασίες, και να επιτύχει τη διάσπαση και την αποδόμηση των σχέσεων αλληλεγγύης ανάμεσα στους αντάρτες και τον υπόλοιπο λαό. Ένα πιο πρόσφατο παράδειγμα αυτού του είδους, που αφορά καθαρά τις δια κρατικές σχέσεις, είναι ένα απόρρητο έγγραφο της αμερικανικής κυβέρνησης σχετικά με τον «Περσικό εαυτό» που αποκαλύφτηκε πρόσφατα (wikileaks, 2010). Το κείμενο επιχειρεί μία κακής ποιότητας τοποθέτηση του περσικού ψυχισμού που στοχεύει στο να χρησιμοποιηθεί ως βάση για τις διαπραγματεύσεις των Αμερικανών αξιωματούχων με τους αντίστοιχους Ιρανούς. Παρά το γεγονός ότι εμπεριέχει αρκετές ιστορικές, ψυχολογικές και πολιτισμικές αναφορές, στην ουσία μοιάζει περισσότερο με ένα στατικό profiling 213

4 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΡΒΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΕΝΤΙΝΗΣ (όπως αυτό της Amy Blue που είδαμε στο κεφάλαιο 4), παρά με μία ουσιαστική συγκειμενοποίηση. Όταν λοιπόν μιλάμε για «ανατρεπτική επίθεση ενάντια στο θρυμματισμό της κοινωνικής πραγματικότητας» και για την ανάγκη συγκειμενοποίησης του ψυχοκοινωνικού, πρέπει να καταστήσουμε σαφές πως ο βασικός στόχος πρέπει να είναι η κοινωνική αλλαγή με κατεύθυνση τη χειραφέτηση όλων των υποκειμένων. Η τοποθέτηση του ψυχισμού, η συγκειμενοποίησή του μέσω της αναφοράς και σύζευξης υλικού από διάφορες κοινωνικές επιστήμες αποτελεί ταυτόχρονα κατανόηση αλλά και κριτική της υπάρχουσας κατάστασης σε πολλά επίπεδα με στόχο τη ριζοσπαστική κοινωνική αλλαγή. Το παράδειγμα των Ζαπατίστας που είδαμε είναι μία τέτοια περίπτωση «εσωτερικής» τοποθέτησης του εαυτού εκ μέρους ενός κινήματος, με στόχο την κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας και τον εντοπισμό ρωγμών που θα μπορούσαν να διαβρωθούν περισσότερο προκειμένου να ανοίξουν χώρο για διαφορετικές πρακτικές στο πλαίσιο του αγώνα ενάντια στις συνέπειες 500 ετών αποικιοκρατίας και της πιο σύγχρονης νεοφιλελεύθερης λαίλαπας. Ας επιστρέψουμε, όμως, στον επιθετικό προσδιορισμό κοινωνική, έναν προσδιορισμό που η κυρίαρχη «κοινωνική» ψυχολογία τείνει ουσιαστικά να τον υιοθετεί μόνο και μόνο για να τον απαξιώνει. Από τα όσα έχουμε πει μέχρι τώρα ελπίζουμε ότι προκύπτει πως είναι α νάγκη να εκλάβουμε σοβαρά πλέον τον προσδιορισμό αυτόν, διαμορφώνοντας μία κοινωνική ψυχολογία που θα είναι πραγματικά κοινωνική και όχι ένα αποκομμένο κομμάτι έρευνας σε απόσταση από τις άλλες κοινωνικές επιστήμες. Πέρα όμως από αυτή τη διάσταση του προβλήματος που αφορά ουσιαστικά την ανάγκη για μία κοινωνική ψυχολογία που θα συγκειμενοποιεί τον ψυχισμό συναρμόζοντας τις κοινωνικές επιστήμες, υπάρχει και μία άλλη πιο γενική διάσταση που οφείλουμε να αναφέρουμε. Σε αυτή τη δεύτερη διάσταση ο επιθετικός προσδιορισμός κοινωνική δεν δηλώνει αποκλειστικά μία συμπληρωμένη, μία καλύτερη κάλυψη του αντικειμένου του εν λόγω κλάδου, αλλά στηρίζεται στη γενικότερη εκτίμηση ότι αφού ο ίδιος ο ψυχισμός αποτελεί μια κοινωνική οντότητα, τότε ολόκληρη η ψυχολογία (θα πρέπει να) είναι κοινωνική. Με άλλα λόγια, μία σύλληψη και εννοιολόγηση του ψυχισμού η οποία διαχωρίζεται από τον ατομικισμό που διακατέχει την ψυχολογία ακόμη και όταν η τελευταία 214

5 λαμβάνει υπόψη της τις «κοινωνικές επιδράσεις» και αντιμετωπίζει τον ψυχισμό ως κοινωνική οντότητα, αναγκαστικά αντιμετωπίζει όλο τον κλάδο της ψυχολογίας ως κοινωνική ψυχολογία. Σε αυτή την περίπτωση, ο επιθετικός προσδιορισμός «κοινωνική» δεν χαρακτηρίζει πλέον μόνο έναν υπο κλάδο της ψυχολογίας που ασχολείται με τις «κοινωνικές επιδράσεις» ή τα «κοινωνικά» θέματα, δεν υποδηλώνει ένα πεδίο επιμέρους ερευνητικού και θεωρητικού ενδιαφέροντος, αλλά αναδεικνύει το γεγονός ότι αφού ο άνθρωπος είναι κοινωνική οντότητα, τότε η μόνη ψυχολογία που μπορεί να υπάρχει είναι η κοινωνική ψυχολογία. Σύμφωνος με αυτή την αντίληψη φαίνεται να είναι και ο Σοβιετικός ιστορικός και ψυχολόγος Porshnev, ο οποίος συζητώντας τη δυσκολία που υπάρχει στο να οριστεί η σχέση της κοινωνικής ψυχολογίας με τη γενική ψυχολογία εξηγεί πως: το γεγονός ότι το άτομο είναι το ίδιο κοινωνική οντότητα βαρύνει για την κοινωνική ψυχολογία που κάποια μέρα μπορεί να α ποδειχθεί ότι είναι πιο βασική και πιο «γενική» από τη «γενική ψυχολογία». Κάποια μέρα, ίσως, αυτή μονάχα να ανταποκρίνεται στο όνομα της ψυχολογίας. (Πόρσνεφ, 1975, 12) Θα κλείσουμε στο σημείο αυτό παραφράζοντας ελαφρώς αυτό που αναφέραμε και στην εισαγωγή. Η σημερινή καπιταλιστική βαρβαρότητα που στρέφεται τόσο ενάντια στον μεμονωμένο άνθρωποεργάτη και τους φτωχούς, όσο και ενάντια σε ολόκληρο τον πλανήτη, με την ανεξέλεγκτη καταστροφή του περιβάλλοντος, μας αναγκάζει να εκλάβουμε πολύ σοβαρά και στην πιο ριζοσπαστική της ερμηνεία, την προτροπή του Moscovici (1989) και άλλων συναδέλφων για μία «ανατρεπτική επίθεση». Αν όχι, η χαμένη ευκαιρία δεν θα αφορά α πλώς την κοινωνική ψυχολογία ως ακαδημαϊκό εγχείρημα και, ας είμαστε όλοι έτοιμοι για τα χειρότερα. 215