Η μετανάστευση ως παράγοντας άμβλυνσης των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην εκπαίδευση.

Transcript

1 Η μετανάστευση ως παράγοντας άμβλυνσης των επιπτώσεων της δημογραφικής γήρανσης στην εκπαίδευση. Κων/να Κολλιοπούλου, Σχ. Σύμβουλος Π.Ε. Η δημογραφική γήρανση, δηλαδή η συστηματική μεταβολή της κατά ηλικία σύνθεσης του πληθυσμού (μείωση του αριθμού των νέων, αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων), ασκεί καθοριστική επίδραση στο κοινωνικοοικονομικό, πολιτισμικό, ψυχολογικό, υπαρξιακό και εθνικό επίπεδο όλων των σύγχρονων αναπτυγμένων χωρών. Η εκπαίδευση ως δομικό υλικό κάθε κοινωνίας που σχετίζεται άμεσα (ποιοτικά και ποσοτικά) με το δημογραφικό παράγοντα, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη. Έτσι από το σχ. έτος έχει ήδη αρχίσει μια σταθερά καθοδική τάση στον αριθμό των μαθητών της α/θμιας εκπαίδευσης, που σταδιακά επεκτείνεται και στις επόμενες βαθμίδες της εκπαίδευσης. Όμως η μεγάλη εισροή μεταναστών, τα τελευταία χρόνια, δείχνει να αναχαιτίζει την πτώση του αριθμητικού μεγέθους του μαθητικού δυναμικού και να αναστρέφει έστω και προσωρινά το αναμενόμενο σκηνικό, διότι οι μετανάστες, έως ότου υιοθετήσουν τα κοινωνικά πρότυπα της χώρας υποδοχής τους, λειτουργούν με τα δικά τους κοινωνικά πρότυπα της αυξημένης σχετικά γεννητικότητας, με αποτέλεσμα να αμβλύνουν το οξύ φαινόμενο της δημογραφικής γήρανσης. The demographic ageing, that it means the systematic change in the age composition of the population (reduction of the number of young persons and increase of the number of old men) has a decisive influence on the socioeconomic, cultural, psychological, existential and national level of all modern developed countries. Education as a structural material of any society that is directly related (qualitatively and quantitatively) with the demographic factor could not be spared. So from the school year has already begun a steady downward trend in the number of students of Primary Education, which is progressively extended to the next levels of education. However, the large influx of immigrants in recent years, seems to intercept the decline in the number of students and even temporarily, it reverse the expected prediction, because until the immigrants adopt the social norms of their host country, they operate with their own social models of increased birthrate, which has as result to blunt the acid phenomenon of demographic ageing. 114

2 1. ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Σύμφωνα με τους διεθνείς ορισμούς, μετανάστευση θεωρείται η γεωγραφική μετακίνηση πληθυσμού από μία χώρα σε μία άλλη (χώρα αποστολής ή καταγωγής και προορισμού ή υποδοχής αντίστοιχα), ή από μία περιοχή μίας χώρας σε άλλη περιοχή της ίδιας χώρας (τόπος καταγωγής ή αναχώρησης και άφιξης ή εγκατάστασης αντίστοιχα), η οποία συνεπάγεται αλλαγή διαμονής του μετακινούμενου. Ορίζεται και ως «αντίδραση του ατόμου απέναντι στους κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς καταναγκασμούς της κοινωνίας στην οποία ζει» (Καβουριάρης Μ. : 1990, 307). Ανάλογα με το κριτήριο διάκρισης που χρησιμοποιείται κάθε φορά, η μετανάστευση κατατάσσεται σε διάφορες κατηγορίες, π.χ. με κριτήριο το κράτος, διακρίνεται σε: α) διεθνή ή εξωτερική (κίνηση από ένα κράτος προς άλλο) και β) εσωτερική περιοδική και συνεχή (κίνηση από έναν οικισμό σε άλλον μέσα στα όρια του ίδιου κράτους). Ιδιαίτερη μορφή εσωτερικής μετανάστευσης αποτελεί ο εξαστισμός ή αστυφιλία. (Τσαούσης Δ. Γ. : 1986, ), (1987, ). (Λαμπριανίδης Λ. : 1992 : ). Ο Wrong D. H. (1969 : 84), διέκρινε πέντε βασικές κατηγορίες μετανάστευσης: α) Αρχέγονη (Primitive), β) Επιβαλλόμενη (Forced), γ) Αναγκαστική (Impelled), δ) Ελεύθερη (Free) και ε) Μαζική (Mass), που αφορά μετακινήσεις ολόκληρων ομάδων, που θεωρούν τη μετανάστευση «καθιερωμένο πρότυπο μαζικής συμπεριφοράς». Πάντως η μεταπολεμική ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση χαρακτηρίζεται ως σύγχρονη, σε αντιδιαστολή με την «παραδοσιακή» υπερπόντια, ενώ ο όρος σύγχρονη νεωτερική μετανάστευση, ταυτίζεται με την μεταβολή του τόπου εγκατάστασης του εργατικού δυναμικού (Μουσούρου Λ. Μ. : 1991, 16-24). Σε παγκόσμια κλίμακα, δύο είναι οι χαρακτηριστικές μορφές διεθνούς μετανάστευσης: α) μετακίνηση εργατικού δυναμικού και β) οι μετατοπίσεις πληθυσμιακών μαζών από πολεμικές ή πολιτικές αιτίες. Αναλυτικότερα, διακρίνονται τα εξής είδη μεταναστών: Ι) Απόδημοι. Με τον όρο αποδημία υποδηλώνεται η διεθνής ή εξωτερική μετανάστευση από την πλευρά του κράτους από το οποίο μετακινείται ο μετανάστης. Αφορά την αναχώρηση από ένα κράτος με σκοπό τη μόνιμη ή προσωρινή εγκατάσταση σ ένα άλλο κράτος. Το φαινόμενο της αποδημίας, από κοινωνικοψυχολογική άποψη, δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο γεγονός που αφορά την προσωπική ζωή του μετανάστη και την κοινωνία στην οποία ζει, αλλά μία συνεχή διαδικασία διαδοχικών γεγονότων που επηρεάζουν τόσο κάθε άτομο ξεχωριστά όσο και τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο (Krau E. : 1991). Έχει μία διαρκή διάσταση που εντοπίζεται στο διεθνικό και πολύπλευρο χαρακτήρα του. Είναι διεθνικό, αφού συμμετέχουν σ αυτό πολλές χώρες και εκφράζει το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης ανάμεσα στις αναπτυσσόμενες χώρες εξαγωγής και τις αναπτυγμένες χώρες εισαγωγής εργατικού δυναμικού. Είναι δε πολύπλευρο, αφού δεν εξηγείται μόνο από το ποσοστό ανεργίας, υποαπασχόλησης και διαφοράς εισοδήματος μεταξύ των χωρών αποστολής και των χωρών απασχόλησης (που είναι αναπόφευκτα οι κύριες αιτίες της), αλλά 115

3 και από πολιτικούς, μορφωτικούς κ.λπ. παράγοντες. ΙΙ) Παλιννοστούντες. Με τον όρο παλιννόστηση υποδηλώνεται η επιστροφή των αποδήμων από το εξωτερικό και η εγκατάστασή τους στο κράτος της αρχικής τους προέλευσης ή αλλιώς επαναπατρισμός τους. Το φαινόμενο της παλιννόστησης προκαλείται από ένα συνδυασμό οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων που χαρακτηρίζουν τόσο τις χώρες υποδοχής όσο και τις χώρες αποστολής μεταναστών με αντίστροφη στην κάθε περίπτωση χωρών κατεύθυνση. Γι αυτό και δεν είναι δυνατόν να εξεταστεί ανεξάρτητα από την αποδημία, γιατί το ποιος και γιατί επιστρέφει είναι συνάρτηση του ποιος και γιατί αποδήμησε. Ούτε επίσης η παλιννόστηση που αφορά κυρίως τις χώρες αποστολής μπορεί να αναλυθεί έξω από το πλαίσιο των χωρών υποδοχής. H παλιννόστηση αφορά την εισροή μεταναστών σε μία χώρα που μπορεί να είναι υπήκοοι της χώρας αυτής ή ξένοι. Ο όρος μετανάστευση επιστροφής, χρησιμοποιείται για μετακίνηση ατόμων που κατευθύνονται προς τον τόπο καταγωγής τους ύστερα από απουσία σχετικά μεγάλου χρονικού διαστήματος από αυτόν. Τέλος, ο όρος επαναπατρισμός αφορά μία μορφή μετανάστευσης επιστροφής, που όμως αναλαμβάνεται από κάποια δημόσια εξουσία (π.χ. ανταλλαγή πληθυσμών ή συνοριακή διευθέτηση). (Παπαευαγγέλου Γ. Τσίμπος Κ. : 1992, 117). Κατά τον Σιάμπο Γ. Σ. (1986 : 73), αντί του όρου παλιννόστηση που καλύπτει μερικά την έννοια της εισροής από το εξωτερικό για εγκατάσταση, θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ο όρος «επιδήμηση». Τα αίτια του επαναπατρισμού διαφοροποιούνται ανάλογα με τη φύση του, αν δηλαδή είναι αναγκαστικός ή θεληματικός. (Κασιμάτη Κ. : 1984, 49). Στην περίπτωση της αναγκαστικής επιστροφής βασική αιτία είναι η οικονομική ύφεση στις χώρες υποδοχής, που έχει ως αποτέλεσμα να καταστεί αβέβαιη η θέση των μεταναστών. Αντίθετα, στη θεληματική παλιννόστηση πρωτεύοντα ρόλο παίζουν άλλες κοινωνικές αιτίες, που πηγάζουν από την ανάγκη κοινωνικής ένταξης και τα προβλήματα της δεύτερης γενιάς μεταναστών. (Κασιμάτη Κ. :1984, 101-2).Γιατί είναι γνωστό ότι το άτομο ωθείται στην αποδημία επειδή είναι ελλιπής στη χώρα του η οικονομική του ένταξη και αποφασίζει να παλιννοστήσει γιατί η κοινωνική του ένταξη στη χώρα υποδοχής δεν είναι ικανοποιητική. Πάντως γεγονός είναι ότι και η επανένταξη απαιτεί υπεράνθρωπα αποθέματα ικανοτήτων προσαρμογής εκ μέρους του αποδήμου, ενώ παράλληλα υπονοεί πως, ενώ τα προβλήματά του στην χώρα υποδοχής προέρχονταν από την ατελή του ένταξη στη χώρα αυτή, όταν παλιννοστεί προέρχονται, αντίθετα, από την ένταξή του στη χώρα υποδοχής και εξαρτώνται από την ταχύτητα απόρριψης των επίκτητων χαρακτηριστικών που στοιχειοθετούν την ένταξη αυτή. (Κολλάρου Τ. Α.. Μουσούρου Λ. Μ. : 1980, 47, 99). ΙΙΙ) Πρόσφυγες. Η προσφυγική μετανάστευση αφορά τη βίαιη και καταναγκαστική μετατόπιση μικρών ή μεγάλων πληθυσμιακών μαζών. Το πρόβλημα των προσφύγων άρχισε να τίθεται πραγματικά με την εμφάνιση των 116

4 σταθερών και κλειστών συνόρων κατά το τέλος του 19 ου αιώνα και με το διαμοιρασμό της υφηλίου μεταξύ κυρίαρχων κρατών, που υπεράσπιζαν τα προνόμιά τους. Διότι, από τη μία μεριά, η επιδίωξη ομοιογένειας μέσα στα σύνορα οδήγησε λογικά στην προκατάληψη εναντίον των εθνικών, θρησκευτικών και μάλιστα των ιδεολογικών μειονοτήτων και εντέλει στις διώξεις ή την απέλασή τους, από την άλλη μεριά, και σε συνδυασμό με το κλείσιμο των συνόρων (η επιδίωξη αυτή) έκανε πιο δύσκολη και συχνά αδύνατη την εγκατάσταση των μειονοτήτων αυτών σε άλλες χώρες και την ένταξή τους σ αυτές. (Lochak D. : 1985, 35). Το ζήτημα της αφομοίωσης, της συνεχιζόμενης απομόνωσης ή της δυνατής εκδίωξης των εθνικών μειονοτήτων είναι δυνατόν να αποτελεί την κρισιμότερη δοκιμασία των δημοκρατικών κανόνων που οι κοινωνίες πέρασαν ποτέ (Hoskin M. Mishler W. : 1983, 440). Παρόλα αυτά και αντίθετα με τη μετανάστευση με την οποία διαπλέκεται, το προσφυγικό έχει ελάχιστα απασχολήσει ως πρόβλημα κοινωνικοοικονομικό. (Μουσούρου Λ.Μ. : 1991, 23-4). IV) Αλλοδαποί. Πρόκειται για πολίτες άλλης χώρας. Αυτό που χαρακτηρίζει τον αλλοδαπό στο εθνικό κράτος είναι η πολιτικοποίησή του: ο γηγενής προσδιορίζεται ως ο προερχόμενος από το κράτος, το οποίο είναι μία κατεξοχήν πολιτική μορφή, ενώ ο αλλοδαπός προσδιορίζεται ως ο μη-γηγενής και (αδιαίρετα) μη πολίτης, καθώς δεν ανήκει στην πολιτική κοινότητα, τη συγκροτημένη σε κράτος. Κατά τον Lochak D. (1985 : 8, 36), τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του αλλοδαπού καθορίζονται από ένα νομικό καθεστώς, το οποίο προσδιορίζει τη σταθερή κοινωνική θέση του και τον εγκλείει στην περιθωριακή του κατάσταση, νομιμοποιώντας ταυτόχρονα τις εις βάρος του διακρίσεις. 2. Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Η εξωτερική μετανάστευση μπορεί να μετρηθεί με άμεσους ή έμμεσους τρόπους. (Σάκαλης Ι. Α. : 1977 : 141-2), (Τζιαφέτας Γ. Ν. : 1990, 77-8), (Παπαευαγγέλου Γ. Τσίμπος Κ. : 1992, ), (Ταπεινός Γ. Φ. : 1993, 48-54, ), (Σακέλλης Γ. : 1993, 17), (Barclay G. W. : 1966, ), (Brass W : 1968, 540 & 1975, 160), (Matras J. : 1977, 121-3), (Wunsch G. : 1978, 204), κ.α. Το κύριο χαρακτηριστικό των στοιχείων της μετανάστευσης είναι ότι παρουσιάζουν διαχρονικά μεγάλες και απρόβλεπτες διακυμάνσεις και ότι είναι γενικά μειωμένης αξιοπιστίας τόσο σε ό,τι αφορά τις διαφυγές των μετακινουμένων όσο και σε ό,τι αφορά τα δημογραφικά και κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά που δηλώνουν. Στην Ελλάδα, η ΕΣΥΕ, ως μοναδική πηγή στοιχείων εξωτερικής μετανάστευσης, εφάρμοζε τις συνοριακές καταγραφές, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1977, στηριζόμενη στην ισχύουσα νομοθεσία: Ν. 4310/1929, Ν. 5405/1932 και Υπουργ. Απόφ Φ13/1/1967. Την περίοδο μετανάστευσαν συνολικά άτομα (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1994, 172), κυρίως προς ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία και Ευρώπη (Νικολινάκος Μ. : 1974, 34), οι 117

5 περισσότεροι άνδρες, νέοι που προέρχονταν κυρίως από τη Μακεδονία, τη Θράκη και την Ήπειρο, γεγονός που επηρέασε σημαντικά την κατά φύλο και ηλικία πυραμίδα του πληθυσμού και επιτάχυνε τη γήρανσή του, αφού και οι κενούμενες θέσεις εργασίας στις αστικές περιοχές καλύπτονταν από εσωτερικούς μετανάστες, γεγονός που απέβαινε σε βάρος του αγροτικού πληθυσμού. Η περίοδος μετά το 1974 χαρακτηρίζεται από εκτεταμένο ρεύμα παλιννόστησης, κυρίως λόγω των αρνητικών κοινωνικοοικονομικών που επικρατούσαν στη Δ. Γερμανία. Είναι όμως μια περίοδος θετικών εξελίξεων για την Ελλάδα, που αφορούσε μια συνολική προσπάθεια αναστροφής του δυσμενούς κλίματος που επικράτησε κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας. (Σακέλης Γ. : 1993, 38). Μετά το 1977, αυτή η αναστροφή του μεταναστευτικού ρεύματος, προκάλεσε εισροή μεταναστών, στην αρχή Ελλήνων παλιννοστούντων από κύρια τη Δ. Γερμανία και άλλες χώρες και πολιτικών προσφύγων από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση (Κασιμάτη Κ. : 1984), (Κασιμάτη Κ. κ.α, : 1992, 80-1, 94-95), (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1990), (Αγτζίδης Β. : 1990,103-30), (Πετρινιώτη Ξ. : 1993, 18), κ.α. Αργότερα, πραγματοποιήθηκε μεγάλη εισροή Αλβανών (Ψημμένος, Ι. στο Κασιμάτη Κ., : 1998), (Λαμπριανίδης, Λ. - Λυμπεράκη, Α. : 2001), (Καραντινός, Δ., Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. και Φρονίμου, Ε. (επ.) : 2002) και Βορειοηπειρωτών αλλά και μεταναστών και λαθρομεταναστών- άλλων εθνικοτήτων, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα. Η μικροαπογραφή του (σε δείγμα 3,4% των νοικοκυριών του ελληνικού πληθυσμού) διαπίστωσε ότι παλιννόστησαν τη 15ετία άτομα. Στοιχεία που συλλέχθηκαν από διοικητικές αρχές σχετικά με τους Έλληνες με ξένη υπηκοότητα που επέστρεψαν μετά από μια ορισμένη χρονική περίοδο έδειξαν μια καθαρά πτωτική τάση (74%) στην 5ετία (Πετρινιώτη Ξ. : 1989, 24-5), (Αλεξανδρίδης Μ. : 1987, 62 και επομ.). Για την περίοδο αναφέρονται γύρω στα χιλ. άτομα (Αλβανοί, Ευρωπαίοι, Αφρικανοί, Ασιάτες) (Λινάρδος Ρυλμόν Π. : 1993, 23/28-9). Σύμφωνα με την Έμκε Πουλοπούλου Η. (1994 : 213), η από τη δεκαετία του 1980 μαζική είσοδος μεταναστών, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 υπολογίστηκε σε χιλιάδες άτομα, από τα οποία πολλά εργάζονταν χωρίς άδεια εργασίας και ορισμένα χωρίς άδεια παραμονής, ενώ υπολογίσθηκε ότι κάθε χρόνο έφθαναν στη χώρα μας χιλιάδες Αλβανοί και την περίοδο έφθασαν στην Ελλάδα και Πόντιοι. Έρευνα του Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης για τα έτη 1997, 1998, 1999 μέχρι και το τέλος του 2000, εμφάνισε γύρω στους παλιννοστούντες ομογενείς από την πρώην ΕΣΣΔ. (Αδάμ Κ. : 2001, 14/8) Στην πράξη ήταν και είναι δύσκολη η διάκριση μεταξύ μεταναστών και επισκεπτών, συνήθως η στατιστική μέτρηση του φαινομένου από την ΕΣΥΕ, γίνεται αναφορικά με τη διάρκεια απουσίας από τον προηγούμενο τόπο διαμονής ή τη διάρκεια παραμονής στο νέο τόπο διαμονής. Οι μετανάστες 118

6 συνιστούσαν και συνιστούν έναν σχετικά νέο πληθυσμό. Η πυραμίδα των ηλικιών τους δείχνει, με την πολύ ευρεία βάση της και την πολύ στενή κορυφή της, τη νεότητα του εν λόγω πληθυσμού. Μεγάλο μέρος αυτού συγκεντρώνεται γύρω από την ηλικία των ενηλίκων, δηλαδή την ενεργό ηλικία, με πολλά παιδιά, ενώ οι προχωρημένες ηλικίες έχουν πολύ μικρότερη αντιπροσώπευση στον συνολικό πληθυσμό. Η ισχυρή παρουσία μεταναστών ανέκαθεν συνδεόταν με το γεγονός ότι η μετανάστευση ανταποκρινόταν στις ανάγκες εργατικού δυναμικού, κυρίως σε ορισμένους κλάδους δραστηριότητας που είχαν τη φήμη ότι ήταν κοπιώδεις ή κακοπληρωμένοι, καθώς και από την έλξη που ασκούσαν οι περισσότερο αναπτυγμένες χώρες στους πληθυσμούς των τρίτων χωρών. Γενικότερα, από το 1985 έως σήμερα, υπάρχει μια τεράστια αύξηση μεταναστών στις χώρες της ΕU-27, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει πάρει υπέρογκες διαστάσεις. Τη δεκαετία από το 1997 μέχρι το 2007 η καθαρή αύξηση του πληθυσμού τετραπλασιάστηκε όπως και ο αριθμός των μεταναστών, ενώ η φυσική αύξηση (γεννήσεις θάνατοι) διπλασιάστηκε, με αποτέλεσμα το 80% περίπου της αύξησης να οφείλεται στη μετανάστευση (πιν. 1). Ειδικότερα, η χώρα μας μετά το μετατράπηκε σε χώρα υποδοχής αλλοδαπών (πιν. 2), κυρίως από γειτονικές αλλά και αφρικανικές και ασιατικές χώρες, των οποίων η μαζική είσοδος φάνηκε να επιφέρει προσωρινά την απαιτούμενη «δημογραφική ισορροπία», παρόλο που δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, όπως, η αύξηση της ανεργίας κυρίως στον τομέα κατασκευών, η εισφοροδιαφυγή, ή ένταση των φαινομένων ρατσισμού και ξενοφοβίας, κ.α. (Κουτσούμπας Χ. : 1985, ), (Θεοδωρόπουλος Χρ. και Συκιώτου Α. επ. : 1994), (Πετρινιώτη, Ξ. : 1990, 1993, 1995), Κωνσταντόπουλος Χρ. Μαράτου - Αλιπράντη Λ. - Γερμανός Δ. - Οικονόμου Θ. (επ.) : 1999). (Μαρβάκης Αθ. - Παρσανόγλου Δ. - Παύλου Μ. (επ.) : 2001), (Λιανός Θ. : 2003), (Λιανός Θ. - Μπένος Θ. : 2003), (Γεωργαράκης Ν. Σαρρής Ν. Στρατουδάκη Χ. κ.α. : 2009). Στην απογραφή του Μαρτίου 2001, στα 11 περίπου εκ. κατοίκους που διέμεναν στην Ελλάδα, οι ήταν ξένης υπηκοότητας ( πολίτες από τις - πριν τη διεύρυνση - χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, , ήτοι το 57% Αλβανοί, Βούλγαροι - η δεύτερη πιο μεγάλη πληθυσμιακή κατηγορία - κλπ). Σήμερα οι αλλοδαποί υπερβαίνουν το 1 εκ., δηλαδή αποτελούν περίπου το 9-10% του ελληνικού πληθυσμού. Συγκεντρωτικά, από το 1960 έως το 1996 ενώ η φυσική αύξηση του πληθυσμού έπεσε από 11,50 σε 0,10 ανά 1000 κατοίκους, η καθαρή αύξηση έπεσε μόνο από 7,90 σε 1,90, γεγονός που οφείλεται στη μετανάστευση. Και επί πλέον, για το διάστημα , σύμφωνα με τη Eurostat, ενώ η μέση ετήσια φυσική αύξηση του πληθυσμού ήταν της τάξης του 0,02%, η καθαρή μετανάστευση αυξήθηκε κατά 0,35%. Η εισροή μεταναστών, φαίνεται ότι παίζει καθοριστικό ρόλο στις δημογραφικές εξελίξεις με το να επιβραδύνει τους ρυθμούς δημογραφικής 119

7 γήρανσης. Η δημογραφική γήρανση, δηλαδή η επιμήκυνση του προσδόκιμου επιβίωσης από τη μια και η πτώση της γονιμότητας από την άλλη, έχουν οδηγήσει τη χώρα μας αλλά και όλες τις αναπτυγμένες χώρες σε μια νέα δημογραφική ισορροπία με χαρακτηριστικά την συνεχώς αυξανόμενη αναλογία των ηλικιωμένων ατόμων ή αλλιώς των ατόμων της αποκαλούμενης ευσχήμως «τρίτης ηλικίας» και την παράλληλη μείωση της αναλογίας των νέων στο συνολικό πληθυσμό (πιν. 3Α, 3Β). Η μετανάστευση αποτελεί έναν δυναμικό παράγοντα, μια σημαντική παράμετρο που ίσως είχε υποτιμηθεί τα προηγούμενα χρόνια και είναι ουσιώδους σημασίας, διότι, έστω και προσωρινά, ανατρέπει το αναμενόμενο δημογραφικό σκηνικό. Η ανατροπή αυτή δεν ισχύει «εσαεί», διότι οι μετανάστες μετά παρέλευση κάποιου χρονικού διαστήματος υιοθετούν τα κοινωνικά πρότυπα του τόπου υποδοχής τους, έτσι ώστε να οδηγούνται σε μείωση της γεννητικότητας. Έτσι κι αλλιώς, όσοι μεταναστεύουν σε άλλη χώρα με σκοπό τις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, εγκαθίστανται κυρίως στα αστικά κέντρα ( πιν. 2). Σύμφωνα με τον Ph. Aries: «η σχέση αστικού περιβάλλοντος και χαμηλής γεννητικότητας δεν είναι αυτόματη και δεδομένη, αλλά εξαρτάται από ποικίλες συγκυρίες που διαμορφώνουν έναν τρόπο ζωής και μια ιδιαίτερη στάση του πληθυσμού». (Pressat R. : 1975, 108). Πάντως η μείωση των γεννήσεων σχετίζεται θετικά με την αστικοποίηση, την ευρύτερη άνοδο του μορφωτικού επιπέδου (την επιμήκυνση του χρόνου σπουδών) και την αύξηση της απασχόλησης της γυναίκας που συμβάλλει στην αναβολή της τέλεσης γάμου και την αποδοχή σύγχρονων αντιλήψεων και προτύπων, κλ.π. (Συμεωνίδου Χ. : 1992, 1997), (Έμκε - Πουλοπούλου Η. : 1987, 36-59, 1994, ), (Αγαπητίδης Σ. Ι. : 1993, 14-8), (Δρεττάκης Μ. Γ. : 1996, 13-7), κ.α Υπάρχει αμφίδρομη συσχέτιση μεταξύ του επιπέδου εκπαίδευσης ενός ατόμου και της ροπής του για μετανάστευση. Από τη μια, τα άτομα με υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης τείνουν να έχουν υψηλότερη τάση για μετανάστευση και κυρίως αστικοποίηση από τα άτομα με λιγότερη εκπαίδευση, επειδή: αφενός μεν η εισοδηματική ανισότητα ανάμεσα σε αυτό που μπορούν να κερδίσουν στις αστικές περιοχές και στο κόστος ευκαιρίας στον αγροτικό χώρο είναι μεγαλύτερη, αφετέρου δε, είναι πιο πιθανόν να αποκτήσουν μια επικερδή απασχόληση στο σύγχρονο τομέα (Todaro Μ. P. : 1988, 363-8). Από την άλλη, από τους μετανάστες απαιτούνται όλο και υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, καθώς η ζήτηση εργασίας στον τόπο υποδοχής τείνει να υπερβαίνει την προσφορά και τότε μπαίνουν σε κίνηση δυο δυνάμεις. Από την πλευρά των εργοδοτών, θέσεις εργασίας που προηγουμένως είχαν καταληφθεί από άτομα με π.χ. στοιχειώδη εκπαίδευση, δίνονται μόνο σε απόφοιτους δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από την πλευρά δε των υποψήφιων για εργασία χρειάζονται μερικά επιπλέον χρόνια εκπαίδευσης για να είναι ικανοί ν ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις. Οι πιο μορφωμένοι βρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση από τους λιγότερο μορφωμένους και έχουν αυξημένες σχετικά ευκαιρίες για να βρουν καλύτερα αμειβόμενες απασχολήσεις κυρίως στον αστικό τομέα, κι αυτό 120

8 οφείλεται όχι τόσο στην ανώτερη εκπαίδευσή τους όσο στο φαινόμενο της «διύλισης» ή της «επαγγελματικής εκτόπισης», που οδηγεί στη ραγδαία αύξηση της ιδιωτικής ζήτησης για όλο και υψηλότερα επίπεδα τυπικής εκπαίδευσης, ώστε να ικανοποιηθούν οι αυστηρότερες προϋποθέσεις για την κατάληψη μιας θέσης εργασίας ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Το δημογραφικό σύστημα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του όλου κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού συστήματος της χώρας και σχετίζεται άμεσα (τόσο ποιοτικά όσο και ποσοτικά) με το εκπαιδευτικό σύστημα. Η δημογραφική γήρανση έχει προκαλέσει σημαντική συρρίκνωση στο αριθμητικό μέγεθος των μαθητών της α/θμιας εκπαίδευσης. Από το σχολικό έτος έως το ο συνολικός αριθμός των μαθητών, έχει περιοριστεί περισσότερο από το ¼ του αρχικού του μεγέθους (- 29,40%). Στη δημόσια εκπαίδευση, το διάστημα μεταξύ των σχολικών ετών και , σημειώθηκε ο μεγαλύτερος όγκος της μείωσης (-30%). Το το ετήσιο ποσοστό μείωσης έφθασε στην υψηλότερη τιμή του (- 4,09%). Αυτό φυσικά ήταν αναμενόμενο, αφού ο δείκτης ολικής γονιμότητας, σύμφωνα με την ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας), είχε καταγράψει σημαντική πτώση (από 2,63 σε 1,68) την πενταετία 1980 έως 1985 (που είχαν ως επί το πλείστον γεννηθεί οι μαθητές που φοιτούσαν το διάστημα έως στο δημοτικό σχολείο). Μετά το υπάρχει μια σταθεροποίηση με μικρές αυξομειώσεις και γενική τάση ελαφρά καθοδική μετά το Στην ιδιωτική εκπαίδευση, ο αριθμός των μαθητών μειώθηκε λιγότερο (-18,5%). Μέχρι το σχολικό έτος (με εξαίρεση το και ) ακολούθησε ανοδική τάση, ενώ στη συνέχεια άρχισε να φθίνει με σχετικά υψηλό ρυθμό που επιταχύνθηκε κυρίως τη διετία και όπου η ετήσια μείωσή του έφθασε -6,08% και -7,34% αντίστοιχα, για να παρουσιάσει το μια σχετική ανάκαμψη στο ρυθμό πτώσης (έπεσε στο - 3,09%) και έκτοτε μέχρι το να έχει ελαφρά ανοδική τάση και σχετική σταθεροποίηση στα επίπεδα του , ενώ μετά το , φαίνεται να κυμαίνεται σε χαμηλότερα επίπεδα. Η ιδιωτική εκπαίδευση αντιστάθηκε περισσότερο στις δημογραφικές πιέσεις. Αυτό οφείλεται άραγε στην ποιοτική αναβάθμισή της (ή αλλιώς ποιοτική υποβάθμιση της δημόσιας εκπαίδευσης) τα τελευταία χρόνια ή στην πελατειακή μορφή λειτουργίας της; Ας μην ξεχνάμε ότι, οι μαθητές που φοιτούν στην ιδιωτική εκπαίδευση ανήκουν σε μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα με σχετικά υψηλότερο κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο οικογένειας, που τους στηρίζει περισσότερο. Οι μαθητές της Α' τάξης εμφάνισαν το μεγαλύτερο ποσοστό μείωσης (- 31,46% στη δημόσια εκπαίδευση και -28,53% στην ιδιωτική), συγκριτικά με αυτούς των άλλων τάξεων. Εκτός του δημογραφικού παράγοντα, αυτή η εξέλιξη προφανώς οφείλεται και σε μια σχετική αλλαγή που έγινε στο νομικό πλαίσιο που αφορά την ηλικία εισόδου των μαθητών στη δημοτική εκπαίδευση (έπαψαν 121

9 να γίνονται δεκτοί μαθητές από την ηλικία των 5½ χρονών, Ν. 2327/1995 (ΦΕΚ 156 τ. Α 31/7/1995), Άρθρο 10. 1β). Στη δημόσια εκπαίδευση οι μειώσεις ήταν: στη Β' τάξη -29,22%, στη Γ' τάξη -28,42%, στη Δ' τάξη -30,60% στη Ε τάξη -30,23% και στη Στ' τάξη -30,66%). Στην ιδιωτική εκπαίδευση οι αντίστοιχες μειώσεις ήταν: -22,89%, -18,94%, -16,68%, -11,85%, -9,65%. Οι μαθητές της Α' τάξης στην ιδιωτική εκπαίδευση συγκριτικά με αυτούς της Στ' τάξης παρουσίασαν μείωση κατά 20 περίπου ποσοστιαίες μονάδες περισσότερο. Σημαντική παράμετρος γι αυτή την εξέλιξη θεωρείται η γενικότερη οικονομική κρίση. Ή μήπως, η δημόσια εκπαίδευση κερδίζει κάποιο από το χαμένο της έδαφος; Η κατανομή του συνολικού αριθμού των μαθητών ως προς τις τάξεις δεν παρουσιάζει αξιοσημείωτες διαφορές αφού το σχολικό έτος ήταν: 17,49% στην Α' τάξη, 16,46% στη Β' τάξη, 16,38% στη Γ' τάξη, 16,32% στη Δ' τάξη, 16,42% στη Ε' τάξη και 16,93% στη Στ τάξη και διαμορφώθηκε ως εξής το : 17,03% στην Α' τάξη, 16,60% στη Β' τάξη, 16,74% στη Γ' τάξη, 16,23% στη Δ' τάξη, 16,47% στην Ε' τάξη και 16,89 στην Στ' τάξη. Επισημαίνεται ότι η κατανομή των μαθητών κατά τάξη στην ιδιωτική εκπαίδευση το σχολικό έτος ήταν: 20,63% στην Α τάξη, 17,90% στη Β τάξη, 16,89% στη Γ τάξη, 15,41% στη Δ τάξη, 14,83% στην Ε τάξη και 14,31% στη Στ τάξη, δηλαδή οι μικρότερες τάξεις είχαν μεγαλύτερο μερίδιο στο σύνολο. Αντίστοιχα το ήταν: 18,18%, 17,02%, 16,88%, 15,83%, 16,12% και 15,94%, που σημαίνει ότι το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στις τάξεις μειώθηκε από τις 6,32 στις 2,24 ποσοστιαίες μονάδες, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι έχει ξεκινήσει να μειώνεται η προσέλευση μαθητών στα ιδιωτικά σχολεία. Η παράμετρος που έπαιξε σημαντικό ρόλο και περιόρισε την αριθμητική πτώση των μαθητών, ήταν η μεγάλη εισροή μεταναστών μαθητών, που διευκολύνθηκε ιδιαίτερα από την πολιτική της νομιμοποίησης των αλλοδαπών που διέμεναν και εργάζονταν στην Ελλάδα χωρίς άδεια εργασίας, που θεσπίστηκε με τα Προεδρικά Διατάγματα 358 και 359 του Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, το σχολικό έτος φοιτούσαν μαθητές (παλιννοστούντες και αλλοδαποί), στην α/θμια εκπαίδευση (πιν. 5). Με τον όρο «παλιννοστούντες» χαρακτηρίζονται όλοι οι ελληνικής καταγωγής (ομογενείς) μαθητές, ενώ με τον όρο «αλλοδαποί» χαρακτηρίζονται οι αλλογενείς (διοικητική κατηγοριοποίηση). Η ομαδοποίηση σε παλιννοστούντες και αλλοδαπούς είναι εντελώς συμβατική και γίνεται για μεθοδολογικούς λόγους. Στην πραγματικότητα, κάθε ομάδα αποτελείται από μια σειρά υποομάδων ανάλογα με τη χώρα και την κοινωνικοπολιτισμική προέλευση των μαθητών. Αναλυτικά διακρίνονται σε μαθητές από: Αραβικές Χώρες, Άπω Ανατολή, Λοιπές Ασιατικές Χώρες, Νοτιοαφρικανική Ένωση, Λοιπές Χώρες της Αφρικής, ΗΠΑ και Καναδά, Λοιπή Αμερική, Ωκεανία, πρώην ΕΣΣΔ, Αλβανία, Γερμανία, Ανατ. Ευρώπη, Ευρωπαϊκή Ένωση, υπόλοιπο Ευρώπης και Βόρεια Ευρώπη. Όλα τα στατιστικά στοιχεία 122

10 αναφέρονται στην έναρξη του σχολικού έτους. Υπάρχουν όμως αρκετές ελλείψεις στα στατιστικά στοιχεία, διότι δεν υπήρχε καταγραφή τους πριν το σχ. έτος Η καταγραφή τους έγινε πιο αναλυτική μετά το , αν και πάλι υπήρχαν αρκετές ελλείψεις μέχρι τα τελευταία χρόνια, που πλέον γίνεται συστηματική καταγραφή. Επισημαίνεται ότι στις στατιστικές αυτές δεν εμπεριέχονται οι μουσουλμάνοι μαθητές. Tα μουσουλμανικά σχολεία της Θράκης αποτελούν περίπου το 58% του συνόλου των εν Ελλάδι ιδιωτικών σχολείων. Κάθε χρόνο αποφοιτούν από το δημοτικό περίπου μουσουλμάνοι μαθητές, κι από αυτούς γύρω στους φοιτούν στα δημόσια σχολεία της μέσης εκπαίδευσης. Από τους υπόλοιπους, περίπου 300 συνεχίζουν στα τουρκικά ιεροσπουδαστήρια και γυμνάσια ή γενικά μεταναστεύουν στην Τουρκία και οι υπόλοιποι ουσιαστικά εγκαταλείπουν. (Κανακίδου Ε. :1994), (Κολλιοπούλου Κ. : 1998, 14/182-3). Επίσης στις στατιστικές αυτές, πάντα «ξεφεύγουν» κάποιοι μαθητές, αφενός μεν λόγω του ότι οι διευθυντές των σχολείων δεν στέλνουν έγκαιρα τα στατιστικά στοιχεία και αφετέρου επειδή κάποιοι μαθητές εγγράφονται κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Από την άλλη πλευρά, αν τα στοιχεία ήταν καταχωρημένα στη διάρκεια ή στη λήξη του σχολικού έτους, θα υπήρχε σημαντική διαφορά προς τα κάτω, διότι ένας αριθμός (κυρίως Ρομά) μαθητών, αν και είναι εγγεγραμμένοι, δεν φοιτούν στο σχολείο, παρουσιάζοντας μεγάλη αποχή και διαρροή. Κατά προσέγγιση λοιπόν, ο αριθμός των μαθητών αυτών από το σχ. έτος , έφτασε στους το , δηλαδή υπερδιπλασιάστηκε. Μέσα σε ένα σχολικό έτος, από το μέχρι το επόμενο αυξήθηκαν κατά 33% περίπου (από σε ). Ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησής τους τα δυο τελευταία χρόνια κυμάνθηκε στο 6,6% και 4,5% αντίστοιχα. Αν και μέχρι το σχ. έτος η ποσοστιαία συμμετοχή τους κατά τάξη ήταν ισομερώς κατανεμημένη, τα πιο πρόσφατα σχ. έτη φαίνεται ότι βαραίνει υπέρ των μικρών τάξεων, δηλαδή κυμαίνεται γύρω στο 18% για την Α και Β τάξη, 17% για τη Γ τάξη και 15% για τις υπόλοιπες. Η μεγαλύτερη συμμετοχή των μικρών τάξεων στο συνολικό αριθμό, σημαίνει ότι τα μελλοντικά χρόνια η αύξηση αυτή θα επεκταθεί κλιμακωτά προς τα πάνω επηρεάζοντας θετικά τη συνολική ροή των μαθητών στο εκπαιδευτικό σύστημα. Επί πλέον, το μεγαλύτερο ποσοστό των μαθητών είναι συγκεντρωμένο στην Αττική, όπως ήταν αναμενόμενο. Τα σχ. έτη, , και , ο αριθμός που φοιτούσε στην Αττική ήταν: , και αντίστοιχα, δηλαδή γύρω στο 40% του συνόλου τους, ενώ τέλος ένα μικρό ποσοστό του συνόλου φοιτά στην ιδιωτική εκπαίδευση, ποσοστό όμως που αυξάνεται συνεχώς, αφού το ήταν γύρω στο 1% ενώ το άγγιξε το 10%. Η εισροή των παλιννοστούντων και αλλοδαπών μαθητών στο εκπαιδευτικό σύστημα αμβλύνει το πρόβλημα που δημιουργεί η δημογραφική γήρανση και επιβραδύνει του ρυθμό πτώσης του συνολικού μεγέθους των 123

11 μαθητών. Οι παλιννοστούντες και αλλοδαποί μαθητές, αποτελούν μια δυναμικά ανερχόμενη σαν μέγεθος πληθυσμιακή κατηγορία μαθητικού δυναμικού, που αναχαιτίζει τις απώλειες στον αριθμό των μαθητών, που προκαλεί η δημογραφική γήρανση. Στην ελληνική πολυπολιτισμική κοινωνία που περιλαμβάνει στους κόλπους της περισσότερες από μια πολιτισμικές κοινότητες, που θέλουν να επιβιώσουν (Taylor C. : 1992, 56), σήμερα περισσότερο από ποτέ, οι μετανάστες, διεκδικούν δυναμικά το μερίδιο της προσοχής και του ενδιαφέροντος που τους ανήκει. Η μετανάστευση αποτελεί μείζονα πρόκληση για το σύστημα εκπαίδευσης και κατάρτισης στη χώρα μας, προσφέροντας, συγχρόνως, ένα τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό που μπορεί να αναχαιτίσει τη γήρανση του πληθυσμού και την έλλειψη δεξιοτήτων σε ορισμένους τομείς. 124

12 ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ (ΚΑΘΑΡΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ & ΦΥΣΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗ) EU-27 (ΕΚΑΤ.) ΜΕΤ. ΠΛΗΘ. 0,65 0,70 1,14 1,02 0,83 2,00 2,14 2,27 1,94 2,12 2,39 Κ. ΜΕΤ. 0,43 0,53 0,98 0,72 0,60 1,85 2,04 1,87 1,65 1,64 1,91 Φ. ΑΥΞ. 0,22 0,17 0,16 0,30 0,23 0,15 0,10 0,39 0,29 0,48 0,48 ΠΗΓΗ: EUROSTAT (tps00006, tsdde230 and tps00007) (1) Break in series, 1998; provisional data for ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΕΛΛΑΔΟΣ (ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ) ΚΑΤΆ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΣΥΝ. ΠΛΗΘ/ΜΟΣ ΞΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ ΑΝΑΤ. ΜΑΚ. - ΘΡ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΑΤΤΙΚΗ Β. ΑΙΓΑΙΟ Ν. ΑΙΓΑΙΟ ΚΡΗΤΗ ΣΥΝΟΛΟ ΠΗΓΗ: Γ.Γ. ΕΣΥΕ 125

13 ΠΙΝΑΚΑΣ 3Α ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑTA ΦΥΛΟ ΚΑΙ 5ετείς ΟΜΑΔΕΣ ΗΛΙΚΙΩΝ - ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ 1Η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ΤΩΝ ΕΤΩΝ (Μόνιμος πληθυσμός) ΑΡΡΕΝΕΣ ΣΥΝΟΛΟ ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. 126

14 ΠΙΝΑΚΑΣ 3Β ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΜΕΝΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑTA ΦΥΛΟ ΚΑΙ 5ετείς ΟΜΑΔΕΣ ΗΛΙΚΙΩΝ - ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ 1Η ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ ΤΩΝ ΕΤΩΝ (Μόνιμος πληθυσμός) ΘΗΛΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. 127

15 ΠΙΝΑΚΑΣ 4Α Μαθητές Δημόσιων Δ.Σ. εγγεγραμμένοι στην έναρξη του σχ. έτους, κατά σχολικό έτος και τάξη Σχ.έτη Τάξη Α Τάξη Β Τάξη Γ Τάξη Δ Τάξη Ε Τάξη ΣΤ Σύνολο ΠΗΓΗ: Γ.Γ. Ε.Σ.Υ.Ε. ΠΙΝΑΚΑΣ 4B Μαθητές Ιδιωτικών Δ.Σ. εγγεγραμμένοι στην έναρξη του σχ. έτους, κατά σχολικό έτος και τάξη Σχ.έτη Τάξη Α Τάξη Β Τάξη Γ Τάξη Δ Τάξη Ε Τάξη ΣΤ Σύνολο

16 ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί Μαθητές Τάξεις Σύνολο Τάξη Α Τάξη Β Τάξη Γ Τάξη Δ Τάξη Ε Τάξη Στ ΠΗΓΗ: Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αγαπητίδης, Σ. Ι. (1993). Δημογραφικά Θέματα. Αθήνα. Αγτζίδης, Β. (1990). Ποντιακός Ελληνισμός. Θεσσαλονίκη : Αφοί Κυριακίδη. Αδάμ, Κ. (2001). Θησαυρός Ανεκμετάλλευτος οι Παλιννοστούντες. Αθήνα : Ελευθεροτυπία, 14/8, σ. 6. Αλεξανδρίδης, Μ. (1987). Ελληνική Μετανάστευση: Αίτια και Διαχρονική Εξέλιξη. Αθήνα : Δημόσιος Τομέας, 18. Γεωργαράκης Ν. Σαρρής Ν. Στρατουδάκη Χ., κ.α. (2009). Όψεις μετανάστευσης και μεταναστευτικής πολιτικής στην Ελλάδα σήμερα. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Δρεττάκης, Μ. Γ. (1996). Δημογραφικές Εξελίξεις στην Ελλάδα

17 Αθήνα : ΙΑΔΗΠ. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1987). Η Δημογραφική Κατάσταση στην Ελλάδα. Αθήνα : Ινστιτούτο Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1990). Μετανάστες και Πρόσφυγες στην Ελλάδα. Αθήνα : Εκλογή Θεμάτων Κοινωνικής Πρόνοιας, τ. Απρίλιος Σεπτέμβριος. Έμκε Πουλοπούλου, Η. (1994). Το Δημογραφικό. Αθήνα : Έλλην. Θεοδωρόπουλος, Χ. Συκιώτου, Α. (επιμ.) (1994). Η προστασία των δικαιωμάτων των μεταναστών εργατών και των οικογενειών τους: Η διεθνής και η εθνική διάσταση. Αθήνα: Εστία. Καβουριάρης, Μ. (1990). Η Μετανάστευση στην Ελλάδα. Μεταναστευτική Πολιτική. Αθήνα : ΕΔΗΜ-ΓΙΔΜ, Ελληνογαλλικό Συνέδριο Δημογραφίας. Κανακίδου, Ε. (1994). Η Εκπαίδευση στη Μουσουλμανική Μειονότητα της Δυτικής Θράκης. Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα. Καραντινός, Δ. - Μαράτου-Αλιπράντη, Λ. - Φρονίμου, Ε. (επιμ.) (2002). Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα: Κύρια θέματα και προσδιορισμός προτεραιοτήτων πολιτικής. τ. Α. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Κασιμάτη, Κ.. (1984). Μετανάστευση - Παλινόστηση. Η Προβληματική της Δεύτερης Γενιάς. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Κασιμάτη, Κ. κ.α, (1992). Πόντιοι Μετανάστες από την Πρώην Σοβιετική Ένωση. Κοινωνική και Οικονομική τους Επανένταξη. Αθήνα : Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού, ΚΕΚΜΟΚΟΠ. Κολλάρου, Τ. Α. Μουσούρου, Λ. Μ. (1980). Παλιννόστηση. Αθήνα : Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών και Ερευνών. Κολλιοπούλου, Κ. (1998). Η ανισοκατανομή των παρεχομένων υπηρεσιών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αθήνα : Τόπος, 14. Κουτσούμπας, Χ. (1985). Η απασχόληση των αλλοδαπών στην Ελλάδα. Αθήνα : Επιθεώρηση ΙΚΑ Ασφαλιστικού και Εργατικού Δικαίου, 19/226. Μουσούρου, Λ. Μ. (1991). Μετανάστευση και Μεταναστευτική Πολιτική στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Αθήνα : Gutenberg. Λαμπριανίδης, Λ. (1992). Στοιχεία Οικονομικής Γεωγραφίας. Θεσσαλονίκη : Παρατηρητής. Λαμπριανίδης, Λ. - Λυμπεράκη, Α., (2001). Αλβανοί μετανάστες στη Θεσσαλονίκη Διαδρομές ευημερίας και παραδρομές δημόσιας εικόνας. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. Λιανός, Θ., (2003). Σύγχρονη μετανάστευση στην Ελλάδα: Οικονομική διερεύνηση. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Μελέτες, 51. Λιανός, Θ. - Μπένος, Θ. (2003). Η εγκληματικότητα των αλλοδαπών: Τα στατιστικά δεδομένα. Αθήνα: ΚΕΠΕ. Εκθέσεις, 41. Λινάρδος Ρυλμόν Π., (1993). Αλλοδαποί Εργαζόμενοι και Αγορά Εργασίας στην Ελλάδα. Ενημερωτικό Δελτίο Ινστιτούτου Εργασίας Γ.Σ.Ε.Ε., 23. Μαρβάκης, Α. - Παρσανόγλου, Δ. Παύλου, Μ. (επιμ.) (2001). Μετανάστες στην Ελλάδα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 130

18 Νικολινάκος, Μ. επιμ. (1974). Οικονομική Ανάπτυξη και Μετανάστευση στην Ελλάδα. Αθήνα Κάλβος. Παπαευαγγέλου, Γ. Τσίμπος, Κ. (1992). Ιατρική Δημογραφία και Οικογενειακός Προγραμματισμός. Αθήνα : Βήτα. Πετρινιώτη, Ξ. (1989). Αγορές Εργασίας. Αθήνα : Παπαζήσης. Πετρινιώτη, Ξ. (1990). Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα. Αθήνα : Ο αγώνας της γυναίκας,43. Πετρινιώτη, Ξ. (1993). Η Μετανάστευση προς την Ελλάδα. Μια Πρώτη Καταγραφή. Αθήνα: Οδυσσέας. Πετρινιώτη, Ξ. (1995). Η ετερογένεια των μεταναστών και η εθνική ετερότητα. Μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, 54. Σάκαλης, Ι. Α. (1977). Εγχειρίδιο Γενικής Πληθυσμολογικής. Αθήνα. Σακέλλης, Γ. (1993). Πληθυσμός και Εργατικό Δυναμικό. Αθήνα : Γαβριηλίδης. Σιάμπος, Γ. (1986). Δημογραφία. Αθήνα : Σμπίλιας. Συμεωνίδου Χ., (1992, 1997, 2 τ.). Κοινωνικο-οικονομικοί Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Γονιμότητας στην Ελλάδα. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Ταπεινός, Γ. Φ. (1993). Στοιχεία Δημογραφίας. Αθήνα : Παπαζήσης. Τζιαφέτας, Γ. Ν. (1990). Πληθυσμιακή Ανάλυση. Αθήνα : ΕΛΚΕΠΑ. Τσαούσης, Δ. Γ. (1986). Κοινωνική Δημογραφία. Αθήνα : Gutenberg. Τσαούσης, Δ. Γ. (1987). Η Κοινωνία του Ανθρώπου. Αθήνα : Gutenberg. Ψημμένος, Ι. (1998). Δημιουργώντας χώρους κοινωνικού αποκλεισμού: Η περίπτωση των Αλβανών ανεπίσημων μεταναστών στο κέντρο της Αθήνας, στο, Κασιμάτη, Κ. Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία. Αθήνα: Gutenberg. Barclay, G. W. (1966). Techniques of Population Analysis. New York : John Wiley and Sons. Brass, W. (1968). The Demography of Tropical Africa. Princeton: Princeton University Press. Hoskin, M. Mishler, W. (1983). Public Οpinion Toward New Migrants: A Comparative. International Migration, XXI, 4. Krau E., (1991). The Contradictory Immigrant Problem. A Sociological Analysis. New York : Peter Lang Pub. Lochak, D. (1985). Etrangers: De Quel Droit? Paris : PUF. Matras, J. (1977). Introduction to Population. A sociological approach. New Jersey : Prentice-Hall. Pressat, R. (1975). Κοινωνική Δημογραφία. Αθήνα : ΕΚΚΕ. Taylor, C. (1992). Multiculturalism and the Politics of Recognition. Princeton : Princeton University Press. Todaro, M. P. (1987: τ. A, 1988: Β - Γ). Οικονομική του Αναπτυσσόμενου Κόσμου. Αθήνα : Gutenberg. Wrong, D.H. (1969). Population and Society. New York : Random House. Wunsch, G. (1978). Methodes d Analyse Demographique pour les Pays en Developpement. Liège : Ordina. 131