ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΖΩΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΖΩΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ Μελέτη της Οικολογίας των Αρπακτικών Εντόμων Nephus bisignatus (Boheman) και Nephus includens (Kirsch) (Coleoptera: Coccinellidae), Φυσικών Εχθρών του Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Χ. ΚΟΝΤΟΔΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΟΥ ΑΘΗΝΑ 4

2

3 ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΖΩΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ Μελέτη της Οικολογίας των Αρπακτικών Εντόμων Nephus bisignatus (Boheman) και Nephus includens (Kirsch) (Coleoptera: Coccinellidae), Φυσικών Εχθρών του Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Χ. ΚΟΝΤΟΔΗΜΑ ΓΕΩΠΟΝΟΥ Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή Λυκουρέσης Διονύσιος, Καθηγητής Καρανδεινός Μιχαήλ, Καθηγητής Κατσόγιαννος Παναγιώτης, Τακτικός Ερευνητής, ΕΘ.Ι.Α.Γ.Ε. Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή Λυκουρέσης Διονύσιος, Καθηγητής Γ.Π.Α. Εμμανουήλ Νικόλαος, Καθηγητής Γ.Π.Α. Μπουχέλος Κωνσταντίνος, Καθηγητής Γ.Π.Α. Τσιτσιπής Ιωάννης, Καθηγητής Π.Θ. Προφήτου-Αθανασιάδου Δήμητρα, Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Παπαδούλης Γεώργιος, Επίκουρος Καθηγητής Γ.Π.Α. Φαντινού Αργυρώ, Λέκτορας Γ.Π.Α. ΑΘΗΝΑ 4

4 Η έγκριση της παρούσης διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Φυτικής Παραγωγής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέα. (Ν. 5343/93 άρθρ., παρ. )

5 ΠΑΣΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΧΩΡΙΖΟΜΕΝΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΛΛΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ, ΟΥ ΣΟΦΙΑ ΦΑΙΝΕΤΑΙ (Μενέξενος Πλάτωνος, 47-Α) 3

6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διατριβή μελετά την οικολογία των αρπακτικών εντόμων Nephus bisignatus (Boheman) και Nephus includens (Kirsch) (Coleoptera: Coccinellidae) φυσικών εχθρών του Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae). Η ανάθεση του θέματος έγινε από τον Καθηγητή του Εργαστηρίου Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Διονύσιο Λυκουρέση. Η Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή αποτελείτο από τον Καθηγητή κ. Διονύσιο Λυκουρέση ως επιβλέποντα, τον Καθηγητή κ. Μιχάλη Καρανδεινό, Διευθυντή του Εργαστηρίου Οικολογίας και Προστασίας του Περιβάλλοντος του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών ως μέλος και τον Δρα Παναγιώτη Κατσόγιαννο Τακτικό Ερευνητή του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., Προϊστάμενο του Εργαστηρίου Βιολογικής Καταπολέμησης του Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου επίσης ως μέλος. Η εκπόνηση της διατριβής πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 996 έως 3 στα Εργαστήρια Βιολογικής Καταπολέμησης, και Μικροβιολογίας και Παθολογίας Εντόμων του Τμήματος Εντομολογίας και Γεωργικής Ζωολογίας του Μ.Φ.Ι. Πριν από την ανάπτυξη της παρούσης διατριβής αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα Καθηγητή κ. Διονύσιο Λυκουρέση και στα μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Καθηγητή κ. Μιχάλη Καρανδεινό και Δρα Παναγιώτη Κατσόγιαννο που μου έδωσαν τις αναγκαίες για την πραγματοποίηση της μελέτης επιστημονικές κατευθύνσεις. Ευχαριστώ θερμά επίσης και τα μέλη της Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής κκ Διονύσιο Λυκουρέση, Καθηγητή, Εμμανουήλ Νικόλαο, Καθηγητή, Μπουχέλο Κωνσταντίνο, Καθηγητή, Τσιτσιπή Ιωάννη, Καθηγητή, Προφήτου-Αθανασιάδου Δήμητρα, Καθηγήτρια, Παπαδούλη Γεώργιο, Επίκουρο Καθηγητή και Φαντινού Αργυρώ, Λέκτορα, για την εξέταση της διατριβής αυτής. Θερμές ευχαριστίες εκφράζω στη Διεύθυνση του Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου που μου παρείχε τη δυνατότητα εκπόνησης της μελέτης στο Ινστιτούτο, στον Εντεταλμένο Ερευνητή του Εργαστηρίου Βιολογικής Καταπολέμησης Δρα Σταθά Γεώρ-γιο (σήμερα Επίκουρο Καθηγητή Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας) και στην Αναπληρώτρια Ερευνήτρια Δρα Ανάγνου-Βερονίκη Μαρία, Προϊσταμένη του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας και Παθολογίας Εντόμων για την πολύτιμη αρωγή τους κατά την εκπόνηση και συγγραφή της μελέτης. Επίσης ευχαριστώ το Γερμανό συστηματικό Helmut Fürsch για την επιβεβαίωση του προσδιορισμού των ειδών των N. includens και N. bisignatus. Τέλος ευχαριστώ την οικογένειά μου που με στήριξε και σε αυτή την προσπάθεια.

8

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 7 SYNOPSIS 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ.. Γενικά 7.. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus.3. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μελέτη της αναπαραγωγικής ικανότητας των Nephus includens και Nephus bisignatus.4. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της αδηφαγίας, της σχέσης θηρευτή θηράματος και της θηρευτικής δράσης στη φύση των Nephus includens και Nephus bisignatus.4.. Kατά την μελέτη της αδηφαγίας.4.. Kατά την μελέτη της σχέσης θηρευτή-θηράματος.4.3. Kατά την μελέτη της θηρευτικής δράσης στη φύση 3.5. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της φαινολογίας των Nephus includens και Nephus bisignatus Στη φύση Στo ύπαιθρο 4.6. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη του ανταγωνισμού των Nephus includens και Nephus bisignatus μεταξύ τους και της σύγκρισής τους με άλλους φυσικούς εχθρούς του Planococcus citri 5.7. Μαθηματικές εξισώσεις και λοιπές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν Γενικά Μαθηματικά υποδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus Υπολογισμός των πινάκων ζωής (Life tables) και των πινάκων ανάπτυξης (Leslie matrices) από τις μετρήσεις της μελέτης της αναπαραγωγικής ικανότητας των Nephus includens και Nephus bisignatus Μαθηματικά υποδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μελέτη της σχέσης θηρευτή-θηράματος των Nephus includens και Nephus bisignatus με το Planococcus citri Μέθοδοι που ακολουθήθηκαν κατά τη μελέτη της φαινολογίας των Nephus includens και Nephus bisignatus Μαθηματικά υποδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη μελέτη του ανταγωνισμού των Nephus includens και Nephus bisignatus μεταξύ τους. 4

10 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ. Επίδραση της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των ατελών σταδίων και στην περίοδο προ ωοτοκίας των Nephus includens και Nephus bisignatus επί Planococcus citri, επί κολοκυθιών (Cucurbita pepo) και επί φύλλων νεραντζιάς (Citrus aurantium) 4.. Διάρκεια ανάπτυξης ατελών σταδίων και περίοδος προ ωοτοκίας 4.. Επιβίωση ατελών σταδίων Μελέτη της αναπαραγωγικής ικανότητας και των πληθυσμιακών παράμετρων των Nephus includens και Nephus bisignatus. (επί Planococcus citri επί κολοκυθιών) Μελέτη της αναπαραγωγικής ικανότητας των N. includens και N. bisignatus Υπολογισμός των πινάκων ζωής των N. includens και N. bisignatus Υπολογισμός των πινάκων Leslie των N. includens και N. bisignatus Μελέτη της αδηφαγίας, σχέσης θηρευτή-θηράματος και θηρευτικής δράσης στη Φύση των Nephus includens και Nephus bisignatus Μελέτη της αδηφαγίας των Nephus includens και Nephus bisignatus (σε ωά Planococcus citri) Μελέτη της σχέσης θηρευτή-θηράματος των N. includens P.citri και N. bisignatus P.citri Σε αφθονία τροφής Σε περιορισμένη ποσότητα τροφής Μελέτη της θηρευτικής δράσης στη φύση των Nephus includens και Nephus bisignatus Φυσικός πληθυσμός Nephus bisignatus (Αλεποχώρι Μεγάρων, Νομός Αττικής) Φυσικός πληθυσμός Nephus includens (Λούρος, Νομός Πρεβέζης) Εξαπολύσεις πληθυσμών σε Ζαχάρω Ηλείας, Νέα Κίο Αργολίδας και Γαλατά Τροιζηνίας 5. Μελέτη της φαινολογίας των Nephus includens και Nephus bisignatus Στη φύση Στο ύπαιθρο 6. Μελέτη του ανταγωνισμού των Nephus includens και Nephus bisignatus μεταξύ τους και σύγκρισή τους με άλλους φυσικούς εχθρούς του Planococcus citri 4 ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 8 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 38

11 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μελετήθηκαν διάφορα οικολογικά χαρακτηριστικά των αρπακτικών Nephus (Bipunctatus) includens (Kirsch) και Nephus (Bipunctatus) bisignatus (Boheman) (Coleoptera: Coccinellidae) επί Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae). Η μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των δύο εντόμων διεξήχθη επί πληθυσμών οι οποίοι εκτράφηκαν επί P. citri επί κολοκυθιών (Cucurbita pepo) και επί φύλλων νεραντζιάς (Citrus aurantium) στις θερμοκρασίες, 5,, 5, 3, 3,5, 35, 37,5± ο C (Σ.Υ: 65± % και φωτοπερίοδος 6h φως / 8h σκότος). Για τον υπολογισμό των θερμικών ορίων των δύο αρπακτικών αξιολογήθηκαν δεκαεπτά μαθηματικά υποδείγματα και ως καταλληλότερα χρησιμοποιήθηκαν το γραμμικό υπόδειγμα (temp t) t temp D K K K T temp ρ T m m ρ temp Δ (όπου D: διάρκεια = = και η εξίσωση Lactin = e e + λ D αναπτύξεως, /D: ταχύτητα αναπτύξεως, temp: θερμοκρασία, Κ: θερμική σταθερά, t : κατώτερο όριο θερμοκρασίας για ανάπτυξη ή αναπτυξιακό μηδέν, e: η βάση των νεπερίων λογαρίθμων και T m, ρ, λ, Δ: παράμετροι). Το κατώτερο θερμικό όριο για το σύνολο του βιολογικού κύκλου του N. includens υπολογίστηκε, χρησιμοποιώντας το γραμμικό υπόδειγμα, στους,9 ο C κατά τον πειραματισμό επί P. citri επί κολοκυθιών και, ο C κατά τον πειραματισμό επί P. citri επί φύλλων νεραντζιάς. Τα αντίστοιχα ανώτερα θερμικά όρια υπολογίστηκαν από την εξίσωση Lactin στους 36, και 36, ο C. Για το N. bisignatus τα κατώτερα θερμικά όρια ήταν 9,4 και 9,3 ο C και τα ανώτερα 34,7 και 35, ο C. Η αναπαραγωγική ικανότητα του N. includens μελετήθηκε στις θερμοκρασίες 5,, 5, 3, 3,5 και 35 ο C επί P. citri επί κολοκυθιών και βρέθηκε αντίστοιχα 49,, 97,8, 6,8, 8,5, 87,4 και 3, ωά/θήλυ με μέση διάρκεια ζωής 99,5, 84,7, 69,5, 6,, 49,6 και 3, ημέρες. Ο ενδογενής ρυθμός αύξησης (r m ) υπολογίστηκε αντίστοιχα,4,,4,,83,,86,,77 και,4 θήλεα/θήλυ/ημέρα. Η αναπαραγωγική ικανότητα του N. bisignatus μελετήθηκε επίσης επί P. citri επί κολοκυθιών στις θερμοκρασίες 5,, 5, 3, και 3,5 ο C και βρέθηκε 54,7, 7,, 96,9, 56, και,8 ωά/θήλυ αντίστοιχα. Η μέση διάρκεια ζωής ήταν αντίστοιχα 6,, 8,7, 7,8, 68,8 και 43,7 ημέρες. Ο ενδογενής ρυθμός αύξησης (r m ) υπολογίστηκε στις πιο πάνω θερμοκρασίες,7,,35,,6,,5 και,4 θήλεα/θήλυ/ημέρα. Οι εξισώσεις Enkegaard ( ) 7 ( c d x ) = +, F a b x e + n m Αναλυτή F = a(x x ) (x x), Bieri No () ( x x ) F = a( x x ) b min min max και Bieri No () ( ) ( ) x x = min min (όπου F: η ημερήσια αναπαραγωγική ικανότητα F a x x b των θηλέων, x: ημέρα από εμφάνιση των θηλέων, e: η βάση των νεπερίων λογαρίθμων και a, b, c, d, n, m, x min, x max,: παράμετροι) έδωσαν καλή προσαρμογή στα πειραματικά δεδομένα. Σχεδιάστηκαν επίσης οι καμπύλες επιβίωσης (κατανομή Weibul) και διαπιστώθηκε ότι και τα δύο αρπακτικά ακολουθούν τον τύπο Ι. Η αδηφαγία των δύο αρπακτικών μελετήθηκε στο εργαστήριο επί ωών P.citri που είχε εκτραφεί επί κολοκυθιών C. pepo. Οι προνύμφες των N. includens και N. bisignatus κατανάλωσαν κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης τους και 8 ωά P.citri αντίστοιχα. Τα θήλεα ακμαία των N. includens και N. bisignatus κατανάλωσαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους 77 και 597 ωά P.citri αντίστοιχα ενώ τα άρρενα ακμαία κατανάλωσαν 5 και 438 ωά P.citri αντίστοιχα. Σε δειγματοληψίες σε εσπεριδοειδή στη φύση (Μέγαρα, Ηλεία, Αργολίδας, Πρέβεζα, Γαλατάς Τροιζηνίας) όπου δρούσαν πληθυσμοί των δύο αρπακτικών διαπιστώθηκε μείωση του βαθμού προσβολής από P. citri. Κατά τη μελέτη της φαινολογίας των δύο εντόμων στο ύπαιθρο (Κηφισιά) διαπιστώθηκε ότι το N. includens συμπληρώνει πέντε γενεές ενώ το N. bisignatus τέσσερις σε ένα έτος. Αμφότερα τα είδη διαχειμάζουν ως ακμαία. Τέλος μελετήθηκε ο ανταγωνισμός των δύο αρπακτικών μεταξύ τους και διαπιστώθηκε η επικράτηση του N. includens επί του N. bisignatus. max

12 SYNOPSIS In the present study research was conducted on some ecological characteristics of the predators Nephus (Bipunctatus) includens (Kirsch) and Nephus (Bipunctatus) bisignatus (Boheman) (Coleoptera: Coccinellidae) reared on Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae). The study of the effect of temperature in the development of the two predators was carried out on populations which were reared on P. citri on squash (Cucurbita pepo) and on leaves of sour orange trees (Citrus aurantium) in temperatures, 5,, 5, 3, 3.5, 35 and 37.5± o C (R.H.: 65± % and photoperiod 6h light / 8h dark). For the calculation of the temperature thresholds of the two predators were evaluated seventeen mathematical models and as more suitable were used the T temp ρ T m linear model (temp t) t = = temp and the Lactin equation m ρ temp Δ = e e + λ D K K K D (D: developmental time, /D: developmental rate, temp: temperature, Κ: thermal constant, t : lower temperature threshold, e =,78 and T m, ρ, λ, Δ: parameters). The low temperature thresholds for the total of biological cycle of N. includens were calculated, using the linear model, in. o C at experimentation on C. pepo and in. o C at the experimentation on Citrus aurantium. The respective upper temperature thresholds were calculated by the Lactin equation in 36. and 36. o C. For the N. bisignatus the low temperature thresholds were 9.4 and 9.3 o C respectively and the upper temperature thresholds 34.7 and 35. o C. The fecundity of N. includens it was studied in temperatures 5,, 5, 3, 3.5 and 35 o C on P. citri on squash C. pepo and it was found respectively 49., 97.8, 6.8, 8.5, 87.4 and 3. eggs per female with medium length of life 99.5, 84.7, 69.5, 6., 49.6 and 3. days. The intrinsic rate of increase (r m ) were calculated respectively.4,.4,.83,.86,.77 and.4 females/female/day. The fecundity of N. bisignatus it was studied also on P. citri on squash C. pepo in temperatures 5,, 5, 3 and 3.5 o C and it was found 54.7, 7., 96.9, 56. and.8 eggs per female respectively. The average length of life was respectively 6., 8.7, 7.8, 68.8 and 43.7 days. The intrinsic rate of increase (r m ) was calculated in above temperatures.7,.35,.6, ( c d x).5 and.4 females/female/day. The Enkegaard F = ( a+ b x) e +, Analytis x x =, Bieri No () F = a( x x ) b min and Bieri No () n m F a(x x min ) (xmax x) ( ) ( ) max ( ) x x = min min equations (F: daily fecundity, x: day after emergence of the F a x x b females, e =,78 and a, b, c, d, n, m, x min, x max,: parameters) gave good adaptation in the experimental data. They were also drawn the survival curves (Weibul distribution) and were realized that also the two predators follow the type I distribution. The study of voracity of the two predators was conducted in the laboratory on eggs of P. citri that had been reared on squash C. pepo. The larvae of N. includens and N. bisignatus consume during their development and 8 eggs P. citri respectively. The female adults of N. includens and N. bisignatus consume during their life 77 and 597 eggs P. citri respectively while the male adults 5 and 438 eggs P. citri respectively. In addition in samplings in the nature (Megara, Ilia, Argolida, Preveza, Galatas Troizinias) was realized the reduction of infestations from P. citri because of the action of populations of the two predators. At the study of phenology of the two insects in the outdoor conditions (Kifissia) it was found out that N. includens completes five generations while N. bisignatus four in one year. Both species overwinter as adults. Finally was studied the competition between the two predators and was found out the displacement of N. bisignatus from N. includens. 8

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν ορισμένα οικολογικά χαρακτηριστικά των Nephus (Bipunctatus) includens (Kirsch) και Nephus (Bipunctatus) bisignatus (Boheman) (Coleoptera: Coccinellidae), αρπακτικών του ψευδοκόκκου Planococcus citri (Risso) (Homoptera: Pseudococcidae), τα οποία μπορούν να αποτελέσουν παράγοντες Βιολογικής Καταπολέμησης του εχθρού αυτού. Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί τι ορίζεται με τον όρο Βιολογική Καταπολέμηση στην παρούσα μελέτη. Ως Βιολογική Καταπολέμηση ορίζεται η δράση των φυσικών εχθρών των επιβλαβών εντόμων (παρασιτοειδή, αρπακτικά, παθογόνα) (Κατσόγιαννος 99, Λυκουρέσης 995). Διακρίνεται σε Φυσική Βιολογική Καταπολέμηση (δράση των φυσικών εχθρών χωρίς παρέμβαση του ανθρώπου) και σε Εφαρμοσμένη Βιολογική Καταπολέμηση (δράση των φυσικών εχθρών μετά την ενεργό παρέμβαση του ανθρώπου). Η Εφαρμοσμένη Βιολογική Καταπολέμηση διακρίνεται σε Διαχείριση πληθυσμών (εκτροφή, πολλαπλασιασμός και εξαπόλυση ιθαγενών φυσικών εχθρών) και σε Κλασική Βιολογική Καταπολέμηση (εισαγωγή και διαχείριση πληθυσμών εξωτικών φυσικών εχθρών και χρήση μικροβιακών σκευασμάτων) (Εικόνα ) (Κατσόγιαννος 99, Katsoyannos 996, Κοντοδήμας και Ανάγνου 3). Βιολογική Καταπολέμηση (η δράση των φυσικών εχθρών των επιβλαβών εντόμων) ΦΥΣΙΚΗ Βιολογική Καταπολέμηση: (δράση των φυσικών εχθρών χωρίς παρέμβαση του ανθρώπου) ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ Βιολογική Καταπολέμηση: (δράση των φυσικών εχθρών μετά την ενεργό παρέμβαση του ανθρώπου) ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ: εκτροφή, πολλαπλασιασμός και εξαπόλυση ιθαγενών φυσικών εχθρών ΚΛΑΣΙΚΗ Βιολογική Καταπολέμηση: εισαγωγή και διαχείριση πληθυσμών (εκτροφή, πολλαπλασιασμός, εξαπόλυση) εξωτικών φυσικών εχθρών και χρήση μικροβιακών σκευασμάτων Εικόνα. Βιολογική Καταπολέμηση, ορισμός 9

14 Το P. citri αποτελεί σημαντικό εχθρό πολλών ειδών φυτών και έχει ευρεία γεωγραφική κατανομή ανά τον κόσμο όπως φαίνεται στην Εικόνα. Εικόνα. Κατανομή του Planococcus citri ανά τον κόσμο. : κατά το έτος 954 : επι πλέον εξάπλωση κατά το έτος 995. (CABI/EPPO,, Distribution maps of pests). Ειδικά για τα εσπεριδοειδή της Μεσογείου αναφέρεται ότι μπορεί να προκαλέσει σημαντικές απώλειες (ποιοτικές και ποσοτικές) στην προσδοκώμενη ετήσια παραγωγή (Panis 98, Katsoyannos 996). Στην Τουρκία αναφέρεται καρπόπτωση προκαλούμενη από P. citri έως και 4% (Tuncyurek 97, Katsoyannos 996). Στην Ελλάδα το P. citri δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στα εσπεριδοειδή, στο αμπέλι και σε πολλά καλλωπιστικά φυτά. Η χημική καταπολέμησή του στα εσπεριδοειδή συνιστάται σε δύο έως τέσσερις ψεκασμούς με οργανοφωσφορικά εντομοκτόνα (όπως azinphos-methyl, methidathion κ.α.) με προσθήκη ή όχι θερινού ορυκτελάιου (Santorini 977, Alexandrakis 984, Panis 986, Τζανακάκης και Κατσόγιαννος 998). Επί πλέον στη Χώρα μας για την αντιμετώπιση του P. citri στα εσπεριδοειδή έχουν γίνει και εφαρμογές με τη μέθοδο της Κλασικής Βιολογικής Καταπολέμησης: Συγκεκριμένα εξαπολύθηκαν τα εξωτικά αρπακτικά Cryptolaemus montrouzieri Mulsant (Coleoptera: Coccinellidae) (Ισαακίδης 954, Argyriou 97, Κατσόγιαννος et al. 995, Hamid & Michelakis 994, 997, Michelakis et al. 995) και Nephus reunioni Fürsch (=Scymnus reunioni Fürsch) (Coleoptera: Coccinellidae) (Hamid & Michelakis 994, 997, Αλεξανδράκης και Μιχελάκη 995, Michelakis et al. 995) και το εξωτικό παρασιτοειδές Leptomastix dactylopii Howard (Hymenoptera: Encyrtidae) (Κατσόγιαννος et al. 995, Katsoyannos 996), χωρίς όμως επιτυχή εγκατάσταση των ειδών αυτών στη χώρα μας.

15 Επίσης ως φυσικοί εχθροί του Planococcus citri έχουν αναφερθεί στην Ελλάδα: Τα παρασιτοειδή Anagyrus pseudococci (Girault), Leptomastidea abnormis (Girault), Achrysopophagus sp., Bothrioracini spp., Pachyneuron concolor Foerster, Pachyneuron sp. (Hymenoptera: Encyrtidae) και Chartocerus sp. (Hymenoptera: Signiphoridae) (Αργυρίου et al. 976, Katsoyannos 996), Τα αρπακτικά Leucopis sp. (Diptera: Chamaemyiidae), Chrysopa sp. (Neuroptera: Chrysopidae) και Sympherobius pygmaeus Rambur (Neuroptera: Hemerobiidae) (Αργυρίου et al. 976, Katsoyannos 996), Τα αρπακτικά Coccinellidae: Nephus (Nephus) quadrimaculatus (Herbst), Nephus (Sidis) anomus (Mulsant), Nephus (Sidis) hiekei Fürsch (=Scymnus hiekei Fürsch), Nephus (Bipunctatus) includens (Kirsch), Nephus (Bipunctatus) bisignatus (Boheman), Scymnus frontalis Fabricius και Exochomus quadripustulatus (Linnaeus) (Fürsch 967, Αργυρίου 968, Katsoyannos 976, Αργυρίου et al. 976, Αργυρίου και Κατσόγιαννος 977, Katsoyannos 996, Κοντοδήμας 997). Στην Εικόνα 3 (A και Β) παρουσιάζονται ορισμένοι από τους φυσικούς εχθρούς του Planococcus citri. Παρά το σημαντικό αριθμό των φυσικών εχθρών του P. citri συχνά δεν επιτυγχάνεται η Φυσική Βιολογική Καταπολέμηση του εντόμου αυτού. Τη λύση πιθανόν να δίνει η Διαχείριση πληθυσμών των φυσικών εχθρών του P. citri. Για το λόγο αυτό επιλέχθηκαν να μελετηθούν τα αρπακτικά Nephus includens και N. bisignatus τα οποία αφ ενός αναφέρονται στην διεθνή βιβλιογραφία ως φυσικοί εχθροί του P. citri (Bodenheimer 95, Tranfaglia & Viggiani 97, Katsoyannos 996, Κοντοδήμας 997, Magro & Hemptinne 999, Magro et al. 999) και αφ ετέρου στάθηκε δυνατή η εκτροφή τους επί του P. citri σε συνθήκες εργαστηρίου. Το N. bisignatus (Boheman), βρέθηκε τον Ιούλιο του 996 στην Αττική (Αλεποχώρι Μεγάρων), επί Thuja orientalis L. (Cupressaceae) και Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae) προσβεβλημένων από Planococcus citri (πρώτη καταγραφή στην Ελλάδα) (Κοντοδήμας 997). Έκτοτε εκτρέφεται επί P. citri στο Εργαστήριο Βιολογικής Καταπολέμησης του Μπενακείου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου (ΜΦΙ). To N. includens βρέθηκε στην Πρέβεζα τον Οκτώβριο του 996 επί εσπεριδοειδών προσβεβλημένων από Planococcus citri και από τότε εκτρέφεται στο ΜΦΙ. Στην Ελλάδα έχει αναφερθεί το 968 (Αργυρίου 968, Αργυρίου et al. 976).

16 Anagyrus pseudococci, θήλυ ακμαίο Anagyrus pseudococci, άρρεν ακμαίο Leptomastidea abnormis, ακμαίο Leptomastix dactylopii, εξαπόλυση ακμαίων Exochomus quadripustulatus Εικόνα 3A. Φυσικοί εχθροί του Planococcus citri στην Ελλάδα (Katsoyannos 996). Cryptolaemus montrouzieri Leucopis sp. Nephus quadrimaculatus Nephus anomus Nephus hiekei Εικόνα 3B. Φυσικοί εχθροί του Planococcus citri στην Ελλάδα.

17 Ο προσδιορισμός των ειδών έγινε με βάση τις κλείδες του Γερμανού συστηματικού Helmut Fürsch (987), ο οποίος και επιβεβαίωσε τον προσδιορισμό. Τα Nephus includens και N. bisignatus υπάγονται στο υπογένος Bipunctatus, καθώς οι κεραίες των ακμαίων τους έχουν 9 άρθρα, ενώ οι κεραίες των ακμαίων των ειδών του υπογένους Nephus έχουν άρθρα και του υπογένους Sidis άρθρα (Εικόνα 4Α) (Fürsch 987). Οι προνύμφες και οι νύμφες τους είναι χρώματος ανοικτού κιτρίνου με λευκές κηρώδεις εκκρίσεις νωτιαίως των θωρακικών και κοιλιακών τμημάτων και είναι χαρακτηριστικές στα είδη του αθροίσματος (tribe) των Scymnini. Στo άθροισμα των Scymnini (υποοικογένεια Scymninae) υπάγονται τα γένη Scymnus, Nephus και Cryptolaemus (Εικόνες 4Β, 6Α και 6Β). Υπογένος Τύπος κεραίας Χαρακτηριστικά είδη Nephus Nephus quadrimaculatus Bipunctatus Nephus includens Nephus bisignatus Sidis Nephus anomus Nephus hiekei Εικόνα 4Α. Διάκριση των κεραιών των υπογενών Nephus, Bipunctatus και Sidis του γένους Nephus (Coleoptera, Coccinellidae, Scymninae, Scymnini) (Fürsch 987). Εικόνα 4Β. Φυλογεννετικές σχέσεις των υποοικογενειών και αθροισμάτων της οικογενείας Coccinellidae (Hodek 973). 3

18 Tο ακμαίο του N. bisignatus έχει σχήμα ελλειψοειδές, μήκος,5- mm και πλάτος,-, mm. Είναι μαύρου χρώματος με δύο χαρακτηριστικές καστανέρυθρες κηλίδες στο πίσω μέρος των ελύτρων (Boheman 85, Fürsch 958, 965) (Εικόνα 7). Tο N. bisignatus είναι είδος της παλαιαρκτικής ζώνης. Είναι διαδεδομένο κυρίως στη βόρεια Ευρώπη (Νότια Νορβηγία, Φιλανδία, Σουηδία, Δανία, Ολλανδία και Γερμανία). Επίσης έχει καταγραφεί στη νότια Ισπανία, το Μαρόκο, τη νότια Γαλλία, την Ιταλία και την Πορτογαλία (Pope 973, Francardi and Covassi 99, Magro & Hemptinne 999, Magro et al. 999). Το ακμαίο του N. includens έχει σχήμα ελλειψοειδές, μήκος,5-,8 mm και πλάτος,-, mm (Tranfaglia & Viggiani 97). Είναι μαύρου χρώματος με δύο χαρακτηριστικές κηλίδες στα έλυτρα των οποίων η μορφή ποικίλει (Εικόνα 8). Το N. includens είναι επίσης είδος της παλαιαρκτικής ζώνης. Είναι διαδεδομένο σε Τουρκία, Ιταλία, Ισπανία και Πορτογαλία (Bodenheimer 95, Tranfaglia & Viggiani 97, Viggiani 974, Longo & Benfatto 987, Suzer et al. 99, Katsoyannos 996, Magro & Hemptinne 999, Magro et al. 999). Παρά το γεγονός ότι τα δύο αυτά αρπακτικά είναι από πολλά χρόνια γνωστοί φυσικοί εχθροί του P. citri και παρά την ευρεία εξάπλωση τους στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο, πολύ λίγα στοιχεία είναι γνωστά για τη βιο-οικολογία τους. Μόνο για το N. includens αναφέρεται από τους Tranfaglia & Viggiani (97) ότι η αναπαραγωγική ικανότητά του μετρήθηκε σε 5.6 ωά/θήλυ στους 5-7 o C. Προφανώς το βάρος των ερευνητών είχε μετατοπιστεί προς εξωτικά είδη όπως το C. montrouzieri ή το L. dactylopii τα οποία όμως τελικά έχουν περιορισμένη δράση στην περιοχή της Μεσογείου. Στην παρούσα μελέτη σκοπός ήταν να μελετηθούν ορισμένα βιολογικά και οικολογικά χαρακτηριστικά των N. includens και N. bisignatus, ούτως ώστε να γίνει δυνατή η αξιολόγηση των δύο αυτών αρπακτικών, ως παραγόντων Βιολογικής Καταπολέμησης του P. citri. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι η ανάπτυξη των ατελών σταδίων, η αναπαραγωγική ικανότητα, η αδηφαγία, η θηρευτική δράση και η φαινολογία των δύο αρπακτικών στη φύση καθώς και οι σχέσεις ανταγωνισμού μεταξύ τους και με άλλους φυσικούς εχθρούς του P. citri. Σε όσα χαρακτηριστικά ήταν δυνατό η μελέτη εκπονήθηκε σε διάφορες σταθερές θερμοκρασίες, διότι η θερμοκρασία είναι ο σημαντικότερος αβιοτικός παράγων, που επηρεάζει την βιολογία, οικολογία και δυναμική πληθυσμών των εντόμων-εχθρών και των φυσικών εχθρών τους. Για το λόγο αυτό και οι σχετικές πληροφορίες είναι ιδιαίτερα χρήσιμες κατά την αξιολόγηση και επιλογή ενός φυσικού εχθρού (Jervis and Copland 996, Obrycki and Kring 998). 4

19 Εικόνα 5Α. Ωά Nephus bisignatus δίπλα από ωά Planoccocus citri. (Τα ωά P. citri είναι τα μικρότερα σε μέγεθος) Εικόνα 5Β. Ωό Nephus includens δίπλα από ωό Planoccocus citri. 4 ου σταδίου ου σταδίου ου σταδίου 3 ου σταδίου Εικόνα 6Α. Προνύμφες ου, ου και 3 ου σταδίου (άνω), prepupa και pupa (κάτω) του Nephus bisignatus Εικόνα 6Β. Προνύμφες Nephus includens. Εικόνα 7. Ακμαία Nephus bisignatus (άρρεν δεξιά, θήλυ αριστερά) Εικόνα 8. Ακμαία Nephus includens (άρρεν δεξιά, θήλυ αριστερά) 5

20 Αναλυτικότερα η παρούσα εργασία διαρθρώθηκε ως εξής: Στο ο κεφάλαιο αναφέρονται τα υλικά και οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν με ειδικό υποκεφάλαιο που αφορά τις μαθηματικές εξισώσεις που εφαρμόστηκαν. Στο ο κεφάλαιο μελετήθηκε η επίδραση της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των ατελών σταδίων των δύο εντόμων. Το πείραμα διεξήχθη σε θερμοκρασίες από έως 37,5 ο C και χρησιμοποιήθηκαν δύο ποιότητες τροφής: Planococcus citri που είχε εκτραφεί επί κολοκυθιών και P. citri που είχε εκτραφεί επί φύλλων νεραντζιάς. Στο κεφάλαιο αυτό συμπεριλήφθηκε και η επίδραση της θερμοκρασίας στην περίοδο προ ωοτοκίας των θηλέων, ούτως ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για το βιολογικό κύκλο των εντόμων (από ωό σε ωό). Στη διεθνή βιβλιογραφία η περίοδος προ ωοτοκίας των θηλέων συχνά μελετάται παράλληλα με την αναπαραγωγική ικανότητα των εντόμων. Στο 3 ο κεφάλαιο μελετήθηκε η αναπαραγωγική ικανότητα και οι πληθυσμιακές παράμετροι των δύο αρπακτικών σε διάφορες θερμοκρασίες (5 έως 35 ο C) και κατασκευάστηκαν οι πίνακες ζωής (Life tables) και οι πίνακες ανάπτυξης (Leslie matrices) και για τα δύο έντομα. Στο 4 ο κεφάλαιο μελετήθηκε η αδηφαγία, η σχέση θηρευτή-θηράματος και η θηρευτική δράση στη φύση και για τα δύο έντομα. Όσον αφορά στη σχέση θηρευτή-θηράματος μελετήθηκε μόνο η αριθμητική αντίδραση των πληθυσμών των δύο αρπακτικών (numerical response) σε αφθονία και σε έλλειψη θηράματος (P. citri). Στο 5 ο κεφάλαιο μελετήθηκε η φαινολογία των δύο αρπακτικών στη φύση και στο ύπαιθρο και στο 6 ο κεφάλαιο μελετήθηκε ο ανταγωνισμός των N. includens και N. bisignatus μεταξύ τους και έγινε σύγκρισή τους με άλλους φυσικούς εχθρούς των ψευδοκόκκων. Στη συνέχεια ακολουθεί συζήτηση των αποτελεσμάτων συγκεντρωτικά και στο τέλος παρατίθεται παράρτημα που παρουσιάζει συνοπτικά τις μαθηματικές εξισώσεις που χρησιμοποιήθηκαν στην παρούσα μελέτη. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται συνοπτικά η διάρθρωση της μελέτης για διευκόλυνση του αναγνώστη. Θέμα μελέτης Υλικά και μέθοδοι 6 Μαθηματικές εξισώσεις Αποτελέσματα επίδρασης της θερμοκρασίας κεφ... κεφ..7.. κεφ.. αναπαραγωγική ικανότητα και πληθυσμιακές παράμετροι κεφ..3. κεφ κεφ. 3. αδηφαγία και θηρευτική δράση κεφ..4. κεφ κεφ. 4. φαινολογία κεφ..5. κεφ κεφ. 5. ανταγωνισμός και σύγκριση με άλλους φυσικούς εχθρούς κεφ..6. κεφ κεφ. 6.

21 .ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ.. Γενικά Για την ομαλή διεξαγωγή των πειραμάτων ήταν απαραίτητη η ύπαρξη συνεχούς εκτροφής τόσο του Planococcus citri όσο και των Nephus includens και Nephus bisignatus. Το P. citri εκτρέφετο στο εντομοτροφείο του Εργαστηρίου Βιολογικής Καταπολέμησης του ΜΦΙ επί κονδύλων και φύτρων πατάτας [Solanum tuberosum L., (Solanaceae)], επί κολοκυθιών [Cucurbita pepo L., C. moschata Duchense και C. maxima Duchense (Cucurbitaceae)], σε λεκάνες διαστάσεων 3x4x5cm σκεπασμένες με οργαντίνα οπής,3x,4 mm που συγκρατιόταν με λάστιχο, σε ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας (5± ο C), σχετικής υγρασίας (65%) και φωτοπεριόδου (6 ώρες φως / 8 ώρες σκότος). Σε ανάλογες συνθήκες έχει αναφερθεί η εκτροφή του P. citri και από άλλους ερευνητές (Mineo 966, Al-Ali 969, Katsoyannos 976, Meyerdirk 983, Hamid & Michelakis 994, 997, Michelakis et al. 995, Dixon et al. 997). Επίσης υπήρχε εκτροφή P. citri επί φυτών νεραντζιάς [Citrus aurantium L. (Rutaceae)] στο θερμοκήπιο και επί καρπών βοτρυοκάρπου [Citrus paradisi Macfadyen (Rutaceae)] στο εντομοτροφείο (Εικόνες 9-3). Τα N. includens και N. bisignatus εκτρέφονταν επί P. citri στις ίδιες ελεγχόμενες συνθήκες στο εντομοτροφείο εντός κυλινδρικών κλωβών από plexiglass. Οι κλωβοί αυτοί, μήκους 5 cm και διαμέτρου 3 cm, κλείνονταν στα εκατέρωθεν ανοίγματά τους επίσης με οργαντίνα οπής,3x,4 mm που συγκρατιόταν με λάστιχο (Εικόνα 4). Η προμήθεια των φυτών νεραντζιάς και των κονδύλων πατάτας γινόταν από το εμπόριο ενώ για την εξασφάλιση των κολοκυθιών έγινε καλλιέργειά των φυτών αυτών στην Κωπαΐδα (Αλίαρτος, Νομός Βοιωτίας). 7

22 Εικόνα 9. Planococcus citri επί κονδύλων και φύτρων πατάτας (Solanum tuberosum). Εικόνα. Planococcus citri επί κολοκυθιού Cucurbita maxima. Α Β Εικόνα. Planococcus citri επί κολοκυθιών Cucurbita pepo. 8 Γ

23 Εικόνα 3A. Planococcus citri επί φύλλων νεραντζιάς (Citrus aurantium). Εικόνα. Εκτροφή Planococcus citri στο εντομοτροφείο. Εικόνα 3B. Planococcus citri επί καρπών βοτρυοκάρπου (Citrus paradisi). Εικόνα 4. Εκτροφή Nephus includens και N. bisignatus επί Planococcus citri εντός κυλινδρικών κλωβών από plexiglass στο εντομοτροφείο και εντός των κλιβάνων ελεγχομένων συνθηκών. Εικόνα 5. Κλίβανοι ελεγχομένων συνθηκών (SANYO MLR-35T, 35HT). 9

24 .. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus. Η μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των αρπακτικών εντόμων Nephus includens και Nephus bisignatus, έγινε σε κλιβάνους SANYO MLR- 35T, 35HT (Εικόνα 5), στις εξής σταθερές θερμοκρασίες, 5,, 5, 3, 3,5, 35 και 37,5 ± ο C, σε σχετική υγρασία 65± % και φωτοπεριόδο 6 ώρες φως / 8 ώρες σκότος. Ως τροφή των αρπακτικών χορηγούνταν ωά, νύμφες και ακμαία Planococcus citri, που προερχόταν από εκτροφές επί κολοκυθιών (Cucurbita pepo) και επί φύλλων νεραντζιάς (Citrus aurantium). Στις ανωτέρω συνθήκες μετρήθηκαν η διάρκεια της εμβρυακής ανάπτυξης, της ανάπτυξης των προνυμφικών σταδίων, της νυμφικής ανάπτυξης, της περιόδου προ ωοτοκίας των θηλέων καθώς και η συνολική διάρκεια ζωής των ακμαίων. Σε κάθε μία από τις θερμοκρασίες από 5 έως 35 ο C, εγκαταστάθηκε εκτροφή των N. includens και N. bisignatus σε κυλινδρικούς κλωβούς από τους οποίους ελαμβάνοντο τα προς μελέτη άτομα. Στις θερμοκρασίες που δεν είχαμε ανάπτυξη ( και 37,5 ο C για το N. includens και και 35 ο C για το N. bisignatus) τοποθετήθηκαν άτομα που προέρχονταν από την πλησιέστερη θερμοκρασία. Για την εύρεση της διάρκειας ανάπτυξης των ατελών σταδίων οι μετρήσεις έγιναν επί 5 ατόμων ανά περίπτωση, τα οποία εκτράφηκαν μεμονωμένα, κάθε ένα σε πλαστικό τρυβλίο διαμέτρου 9 cm και ύψους,6 cm. Σε περίπτωση θνησιμότητας μιας προνύμφης αυτή αντικαθίστατο από άλλη ίδιας ηλικίας. Για την εύρεση της περιόδου προ ωοτοκίας των θηλέων, εκτράφηκαν 5 νεοεξελθέντα θήλεα, το κάθε ένα μαζί με ένα άρρεν, ομοίως σε πλαστικά τρυβλία διαμέτρου 9 cm και ύψους,6 cm. Στα ακμαία που εκτράφηκαν επί C. pepo μετρήθηκε και η συνολική διάρκεια της ζωής τους σε κάθε θερμοκρασία καθώς και η αναπαραγωγική ικανότητά τους (κεφάλαια.3.,.7.3., 3.). Οι μετρήσεις γινόταν δύο φορές την ημέρα (κάθε ώρες), εκτός από τη μέτρηση της συνολικής διάρκειας ζωής των ακμαίων όπου οι μετρήσεις γινόταν μία φορά την ημέρα. Σε κάθε θερμοκρασία οι μέσοι όροι της διάρκειας ανάπτυξης συγκρίθηκαν μεταξύ τους με τη μέθοδο Tukey-Kramer (α=,5). Επίσης έγινε ανάλυση της διασποράς για τις κύριες επιδράσεις και αλληλεπιδράσεις της θερμοκρασίας και του φυτού στα δύο είδη αρπακτικών.

25 .3. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της αναπαραγωγικής ικανότητας των Nephus includens και Nephus bisignatus Η μελέτη της αναπαραγωγικής ικανότητας των αρπακτικών εντόμων Nephus includens και Nephus bisignatus, έγινε υπό ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας (5,, 5, 3, 3,5 και 35± ο C), σχετικής υγρασίας (65± %), και φωτοπεριόδου (6 ώρες φως / 8 ώρες σκότος). Στις συνθήκες αυτές 5 νεοεξελθέντα θήλεα τοποθετήθηκαν, κάθ ένα μαζί με ένα άρρεν, σε πλαστικά τρυβλία διαμέτρου 9 cm και ύψους,6 cm και ως τροφή χορηγείτο καθημερινά άφθονη ποσότητα ωών, νύμφών και ακμαίων P. citri που είχε εκτραφεί επί κολοκυθιών (C. pepo). Οι μετρήσεις των εναποθετημένων ωών (Εικόνα 5) γίνονταν επίσης καθημερινά. Επί πλέον σε κάθε θερμοκρασία μετρήθηκε η αναλογία φύλου των απογόνων σε δείγμα ακμαίων..4. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της αδηφαγίας, της σχέσης θηρευτή θηράματος και της θηρευτικής δράσης στη φύση των Nephus includens και Nephus bisignatus.4.. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της αδηφαγίας των Nephus includens και Nephus bisignatus Η μελέτη της αδηφαγίας των αρπακτικών εντόμων Nephus includens και Nephus bisignatus, έγινε υπό ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας (5± ο C), σχετικής υγρασίας (65± %), και φωτοπεριόδου (6 ώρες φως / 8 ώρες σκότος) σε πλαστικά τρυβλία διαμέτρου 9 cm και ύψους,6 cm. Στις συνθήκες αυτές έγινε εκτροφή μεμονωμένων ( άτομο / τρυβλίο) προνυμφών από την εκκόλαψη έως τη νύμφωσή τους. Από κάθε είδος τοποθετήθηκαν αρχικά 5 νεοεκκολαφθείσες προνύμφες και ως τροφή χορηγούνταν καθημερινά καταμετρημένος αριθμός ωών Planococcus citri, που είχε εκτραφεί επί κολοκυθιών C. pepo (ο αριθμός των ωών που χορηγούνταν ήταν τουλάχιστον διπλάσιος από τον αριθμό των ωών που μπορούσαν να καταναλωθούν καθημερινά και είχε υπολογιστεί από προκαταρκτικά πειράματα). Την επομένη ημέρα κάθε χορήγησης καταμετρούνταν τα εναπομείναντα ωά και χορηγούνταν νέος αριθμός ωών. Σε περίπτωση θανάτου μιας προνύμφης αυτή αντικαθίστατο από άλλη ίδιας ηλικίας. Όσον αφορά τα τέλεια έντομα η μελέτη συνεχίστηκε επί 5 θηλέων και αρρένων για το N. includens και επί 3 θηλέων και αρρένων για το N. bisignatus, καθ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Κατά τη μέτρηση της αδηφαγίας των ακμαίων τις πρώτες τρεις ημέρες και εν συνεχεία μία φορά την εβδομάδα, τοποθετούνταν κάθε θήλυ μαζί με ένα άρρεν σε

26 ξεχωριστό τρυβλίο για μία ώρα, χωρίς τροφή, με σκοπό να εξασφαλιστεί η αναπαραγωγική δραστηριότητα των ακμαίων, και ειδικότερα η γονιμοποίηση των θηλέων..4.. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της σχέσης θηρευτή-θηράματος των N. includens P. citri και N. bisignatus P.citri Η μελέτη της σχέσης θηράματος-θηρευτή έγινε εντός των κυλινδρικών κλωβών από plexiglass που περιγράφονται πιο πάνω και υπό τις ίδιες ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας, σχετικής υγρασίας, και φωτοπεριόδου. Στους κλωβούς αυτούς τοποθετήθηκαν αρχικοί πληθυσμοί των ακμαίων των N. includens και N. bisignatus (κάθε είδος ξεχωριστά) και χορηγήθηκε ποσότητα τροφής (P. citri επί κολοκυθιών) με δύο τρόπους: α) Χορηγήθηκε άφθονη ποσότητα τροφής (πάνω από 6 άτομα P. citri συνολικά, ή πάνω από 5 άτομα P. citri / cm, Εικόνα Γ) και συμπληρωματική χορήγηση τροφής τουλάχιστον δύο φορές την εβδομάδα. Όταν ο αριθμός των ακμαίων σε ένα κλωβό ξεπερνούσε τα άτομα χρησιμοποιούνταν και άλλοι κλωβοί για την αραίωση του πληθυσμού και τη συνέχιση των μετρήσεων. β) Χορηγήθηκε περιορισμένη ποσότητα τροφής (περίπου άτομα P.citri συνολικά, ή περίπου άτομα P. citri / cm, Εικόνα Β) και χορηγούνταν νέα τροφή όταν καταναλώνονταν η προηγούμενη (περίπου ανά δεκαήμερο). Στους κλωβούς αυτούς γίνονταν μετρήσεις του αριθμού των ακμαίων ανά δεκαήμερο. Επειδή όμως με αρχικό πληθυσμό που αποτελείται μόνο από ακμαία δεν επιτυγχάνεται εγκαίρως η σταθερή κατανομή ηλικιών ούτως ώστε να χρησιμοποιήσουμε τους τύπους του εκθετικού N t = K K N + N o o rt e N N e t r t = o ή του λογιστικού υποδείγματος το πείραμα επαναλήφθηκε με τους εξής πληθυσμούς: από το N. includens τοποθετήθηκε πληθυσμός αποτελούμενος από ακμαία, νύμφες, 96 προνύμφες και 77 ωά και από το N. bisignatus πληθυσμός αποτελούμενος από ακμαία, 4 νύμφες, 65 προνύμφες και 97 ωά.

27 .4.3. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της θηρευτικής δράσης στη φύση των Nephus includens και Nephus bisignatus Η μελέτη της θηρευτικής δράσης των N. includens και N. bisignatus στη φύση έγινε στις πιο κάτω περιοχές και χρονικές περιόδους: Στο Αλεποχώρι Μεγάρων (Νομός Αττικής) έγιναν, κατά την περίοδο Ιουλίου 996 Ιανουαρίου 997, 8 δειγματοληψίες (μία ανά μήνα) σε δένδρα Thuja orientalis L. (Cupressaceae) και θάμνους Pistacia lentiscus L. (Anacardiaceae), που ήταν προσβεβλημένα από P. citri. Στην περιοχή αυτή έγινε η πρώτη καταγραφή στην Ελλάδα του N. bisignatus και βρέθηκαν οι πληθυσμοί του εντόμου που μελετήθηκαν στην παρούσα διατριβή. Στην περιοχή Λούρος (Νομός Πρεβέζης) έγιναν κατά την περίοδο Οκτωβρίου 996 Οκτωβρίου 997, δειγματοληψίες (μία ανά μήνα) σε 4 δένδρα νεραντζιάς [Citrus aurantium L. (Rutaceae)] προσβεβλημένα από P. citri. Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν οι πληθυσμοί του N. includens που μελετήθηκαν στην παρούσα διατριβή. Στη Ζαχάρω (Νομός Ηλείας) σε 4 δένδρα Λεμονιάς ποικιλίας Αδαμοπούλου [Citrus limon (L.) Burman fil. (Rutaceae)] και στην Νέα Κίο (Νομός Αργολίδας) σε 6 δένδρα Πορτοκαλιάς Valencia [Citrus sinensis (L.) Osbeck (Rutaceae)] έγιναν δειγματοληψίες (δύο ανά μήνα) κατά την περίοδο Ιουλίου 998 Νοεμβρίου 998. Στις περιοχές αυτές, όπου τα εσπεριδοειδή ήταν επίσης προσβεβλημένα από P. citri, δεν βρέθηκαν τα δύο αρπακτικά και για το λόγο αυτό εξαπολύθηκαν πληθυσμοί τους οι οποίοι είχαν αναπτυχθεί στο εντομοτροφείο. Συγκεκριμένα εξαπολύθηκαν 4 ακμαία N. includens και 5 ακμαία N. bisignatus στην Ηλεία και ακμαία N. includens και 5 ακμαία N. bisignatus στην Αργολίδα (στις και 8 Ιουλίου αντίστοιχα). Στο Γαλατά Τροιζηνίας (Δενδροκομικός Σταθμός Πόρου) έγιναν, κατά την περίοδο Μαΐου 995 Δεκεμβρίου 999, 5 δειγματοληψίες σε 4 δένδρα βοτρυοκάρπου [Citrus paradisi Macfayden (Rutaceae)] προσβεβλημένα από P. citri. Στην περιοχή αυτή δεν βρέθηκαν τα δύο αρπακτικά και για το λόγο αυτό εξαπολύθηκαν πληθυσμοί αυτών. Συγκεκριμένα εξαπολύθηκαν ακμαία N. includens στις 5 Ιουλίου 997 και ακμαία N. bisignatus στις Ιουλίου 998. Από τα δένδρα T. orientalis και τους θάμνους P. lentiscus λαμβάνονταν 5 βλαστοί μήκους cm ανά δειγματοληψία, ενώ από τα εσπεριδοειδή λαμβάνονταν 5 βλαστοί μήκους cm, φύλλα και 5 καρποί (όταν υπήρχαν). Τα δείγματα εξετάζονταν στο στερεοσκόπιο και καταγράφονταν τα στάδια και ο αριθμός ατόμων του P. citri, καθώς και ο αριθμός των παρασιτισμένων ατόμων από ιθαγενή παρασιτοειδή. 3

28 Για τον εντοπισμό της παρουσίας των N. includens και N. bisignatus στις πιο πάνω περιοχές, γίνονταν τινάγματα προσβεβλημένων από P.citri κλάδων, πάνω σε πανί εμβαδού m ( τινάγματα ανά δειγματοληψία) και καταμέτρηση των ακμαίων και των προνυμφών των αρπακτικών που έπεφταν πάνω σε αυτό (Εικόνα 6A). Η μέθοδος των τιναγμάτων των κλάδων έχει χρησιμοποιηθεί εκτεταμένα και από άλλους ερευνητές για την παρακολούθηση αρπακτικών Coccinellidae (Katsoyannos 996, Powell et al 996, Σταθάς 996). Επί πλέον στο Γαλατά Τροιζηνίας (Δενδροκομικός Σταθμός Πόρου) τοποθετήθηκαν κίτρινες παγίδες κόλλας (Εικόνα 6B), οι οποίες αντικαθίσταντο ανά δεκαπενθήμερο. Στο Γαλατά Τροιζηνίας επίσης είχαν προηγηθεί εξαπολύσεις 4 ακμαίων Cryptolaemus montrouzieri στις 5 Μαΐου 995 και 4 ακμαίων στις Αυγούστου 996 (Εικόνα 6Γ)..5. Υλικά και μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της φαινολογίας Κατά τη μελέτη της φαινολογίας έγινε καταγραφή των γενεών που συμπληρώνουν κατ έτος τα δύο αρπακτικά, της σύνθεσης του πληθυσμού τους κατά τη διάρκεια του έτους, του τρόπου διαχείμασης και της αναπαραγωγικής δραστηριότητάς τους. Η μελέτη διεξήχθει με παρατηρήσεις σε φυσικούς εσπεριδοειδώνες και με παρατηρήσεις σε εκτροφή των δύο αρπακτικών σε συνθήκες υπαίθρου..5.. Στη φύση Η μελέτη της φαινολογίας των N. includens και N. bisignatus στη φύση γίνονταν με τα τινάγματα προσβεβλημένων από P. citri κλάδων και τις παρατηρήσεις επί των κιτρίνων παγίδων κόλας, που αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα (.4.3.), και στις ίδιες περιοχές (Μέγαρα, Πρέβεζα, Ηλεία, Αργολίδα, Πόρος).5.. Στo ύπαιθρο Η μελέτη της φαινολογίας των N. includens και N. bisignatus σε συνθήκες υπαίθρου έγινε με εκτροφή τους σε κυλινδρικούς κλωβούς από plexiglass στην Κηφισιά Αττικής (Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο) κατά την περίοδο από τον Απρίλιο 998 έως τον Ιούνιο (Εικόνα 7). Ως τροφή χορηγούνταν ποσότητα P.citri. Οι μετρήσεις γινόταν δύο φορές την εβδομάδα και μελετήθηκαν: - ο αριθμός των γενεών ανά έτος 4

29 - ο τρόπος διαχείμασης - η αναλογία φύλου - και η αναπαραγωγική δραστηριότητα (συζεύξεις, αριθμός απογόνων) των N. includens και N. bisignatus. Κατά τον ίδιο τρόπο έχει μελετηθεί η φαινολογία και άλλων αρπακτικών Coccinellidae στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο (Katsoyannos et al. 997a, 997b, 997c, Stathas 996,, Stathas & Kontodimas, Kontodimas & Stathas 4).6. Mελέτη του ανταγωνισμού μεταξύ των Nephus includens και N. bisignatus και της σύγκρισής αυτών με άλλους φυσικούς εχθρούς των ψευδοκόκκων Η μελέτη του ανταγωνισμού μεταξύ των Nephus includens και Nephus bisignatus έγινε με εκτροφή των εντόμων σε κυλινδρικούς κλωβούς από plexiglass (που περιγράφονται πιο πάνω) και υπό ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας (5± ο C), σχετικής υγρασίας (65± % Σ.Υ.), και φωτοπεριόδου (6 ώρες φως / 8 ώρες σκότος). Στον ίδιο κλωβό τοποθετήθηκαν ως αρχικοί πληθυσμοί ακμαία από κάθε είδος. Η τροφή προστίθετο σε περιορισμένη ποσότητα (όπως στη β περίπτωση της μελέτης της σχέσης θηράματος θηρευτή, κεφ..4..) και ανά δεκαήμερο καταμετρούνταν ο αριθμός των ακμαίων που βρίσκονταν εντός του κλωβού. Επειδή όμως οι αρχικοί πληθυσμοί αποτελούνταν μόνο από ακμαία και δεν επιτυγχάνεται εγκαίρως η σταθερή κατανομή ηλικιών ούτως ώστε να χρησιμοποιήσουμε τους τύπους του υποδείγματος Lotka-Voltera, το πείραμα επαναλήφθηκε με τοποθέτηση νέων πληθυσμών σταθερής κατανομής ηλικιών. Από το N. includens τοποθετήθηκε πληθυσμός αποτελούμενος από 4 ακμαία, 4 νύμφες, 83 προνύμφες και 36 ωά και από το N. bisignatus πληθυσμός αποτελούμενος από 4 ακμαία, 8 νύμφες, 9 προνύμφες και 95 ωά. Για ευκολία η παρακολούθηση των πληθυσμών έγινε με μετρήσεις μόνο του αριθμού των ακμαίων. Η σύγκριση των Nephus includens και Nephus bisignatus με άλλους φυσικούς εχθρούς των ψευδοκόκκων έγινε στο Γαλατά Τροιζηνίας (Δενδροκομικός Σταθμός Πόρου) με δειγματοληψίες επί προσβεβλημένων από P.citri βοτρυοκάρπων, τινάγματα κλάδων και καταμέτρηση συλλήψεων ακμαίων σε κίτρινες παγίδες κόλλας (ταυτόχρονα με τη μελέτη της θηρευτικής δράσης στη φύση και τη μελέτη της φαινολογίας στη φύση). 5

30 Εικόνα 6Α. Τινάγματα κλάδων εσπεριδοειδών πάνω σε υφασμάτινο υποδοχέα. Εικόνα 6Β. Κίτρινη παγίδα κόλας Εικόνα 7. Εκτροφή των Nephus includens και N. bisignatus σε συνθήκες υπαίθρου με σκοπό τη μελέτη της φαινολογίας των δύο αρπακτικών. Εικόνα 6Γ. Εξαπόλυση αρπακτικών σε προσβεβλημένα από Planococcus citri εσπεριδοειδή. 6

31 .7. Μαθηματικές εξισώσεις και λοιπές μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν.7.. Γενικά Στα μαθηματικά υποδείγματα που παρουσιάζονται πιο κάτω η γραμμική παλινδρόμηση έγινε με τη μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων ενώ η μη γραμμική με τη μέθοδο Levenberg-Marquardt (Marquardt 963, Sokal and Rohlf 995). Χρησιμοποιήθηκαν τα προγράμματα για Η/Υ: SPSS 9. (SPSS 999), JMP IN 4. (SAS Institute 989, Shall et al. ) και Microsoft Excel..7.. Μαθηματικά υποδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά την μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus. Κατά τη μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus, μελετάται η διάρκεια αναπτύξεως (D) των βιολογικών σταδίων των εντόμων σε διάφορες σταθερές θερμοκρασίες. Το αντίστροφο της διάρκειας αναπτύξεως (/D) ονομάζεται ταχύτητα αναπτύξεως. Οι παράμετροι που εκτιμώνται είναι: Το κατώτερο θερμικό όριο t ή t min, δηλ. η χαμηλότερη θερμοκρασία στην οποία η ταχύτητα αναπτύξεως είναι μηδέν. Το ανώτερο θερμικό όριο t max, δηλ. η υψηλότερη θερμοκρασία στην οποία η ταχύτητα αναπτύξεως είναι μηδέν. Η ιδανική θερμοκρασία t opt, δηλ. η θερμοκρασία στην οποία η ταχύτητα αναπτύξεως είναι η μεγίστη. Η θερμική σταθερά K, δηλ. οι ημεροβαθμοί (ημέρες x βαθμοί Κελσίου πάνω από το αναπτυξιακό μηδέν t ) που απαιτούνται για την ολοκλήρωση του βιολογικού σταδίου. Για τη μελέτη της επίδρασης της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των Nephus includens και Nephus bisignatus, αναζητήθηκε το μαθηματικό υπόδειγμα που θα περιέγραφε καλύτερα το φαινόμενο. Διερευνήθηκαν διάφορα υποδείγματα που 7

32 αναφέρονται σε επίδραση θερμοκρασίας στην αύξηση ή ανάπτυξη ενός βιολογικού παράγοντα. Στα υποδείγματα που παρουσιάζονται (Πίνακας ) μελετάται η διάρκεια αναπτύξεως (D) και η ταχύτητα αναπτύξεως (/D), συναρτήσει της θερμοκρασίας (temp). Το ζητούμενο είναι να βρεθεί το μαθηματικό υπόδειγμα που θα περιγράφει κατ αρχήν καλύτερα την αύξηση της ταχύτητας αναπτύξεως με την αύξηση της θερμοκρασίας έως μία κρίσιμη τιμή και εν συνεχεία την απότομη πτώση της. Επίσης ζητείται να βρεθεί το μαθηματικό υπόδειγμα που θα έχει την καλύτερη πρόγνωση εκτός του εύρους των θερμοκρασιών στις οποίες παρατητρήθηκε ανάπτυξη και έτσι να δίνει καλύτερη πρόβλεψη των τιμών του κατωτέρου και του ανωτέρου θερμικού ορίου (t min και t max ). 8

33 Πίνακας. Μαθηματικά υποδείγματα που περιγράφουν την επίδραση της θερμοκρασίας (temp) στην ταχύτητα αναπτύξεως (/D ) ή τη διάρκεια αναπτύξεως (D). α/α Εξίσωση Ονομασία Αναφορά Παρατηρήσεις D = Κ (temp t) () K = D (temp t) () (temp t) t = = temp (3) D K K K = btemp + α (4) D D D D D C e = ( a b temp ) (5) D + k ( temp topt ) λ ( t ) [ e e opt ] temp + min = (6) Dmin k ( temp topt ) λ ( temp topt ) = [ e + e ] (7) = C ( a + b temp + e ' ) (8) temp = temp, temp = t = D opt e temp, e όταν όταν t ρ temp ρ max temp t opt temp > t t max opt temp Δ ψ (9) Γραμμικό ή Θερμικής αθροίσεως Σιγμοειδής ή λογιστική εξίσωση Εξίσωση Janish (τροποποίηση Αναλυτή) Εξίσωση Stinner Εξίσωση Logan Νο. (6) Uvarov 93, Wigglesworth 953, Campbell et al. 974, Wright & Laing 978, Campbell & Mackauer 975, Hardman 976, Honěk 999, Johnson et al. 979, Obrycki & Tauber 98, 98, Izhevsky & Orlinsky 988, Logan 988, Καρανδεινός 99, Κωβαίος 99, Abbas Ali & Gaylor 99, De Clerq & Degheele 99, Lamb 99, Worner 99, Fornasari 995, Lactin & Johnson 995, Trudgill 995, Σταθάς 996, Gilbert & Raworth 996, Dixon 997, Κοντοδήμας & Σταθάς 997, 999, Briere & Pracros 998, Royer et al. 999, Περδίκης, Stathas, Broufas & Koveos, Muniz & Nombela, Jarosik et al., Μυλωνάς, Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4abc Davidson 94, 944, Wigglesworth 953, Kiyosawa 97, Analytis 974, 98, Lamb & Loschiavo 98, Gerber & Lamb 98, Fornasari 995, Saethre & Hofsvang, Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Janish 93, Huffaker 944, Αναλυτής 98, Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Stinner et al. 974, Hutchison et al. 986, Logan 988, Logan, et al. 99, Subramanyam & Hagstrum 993, Smith & Ward 995, Got et al. 997, Uble & Fisher, Lauziere et al., Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Logan et al. 976, Hilbert & Logan 983, Logan 988, Kingsolver 989, Lamb et al. 984, Logan et al. 99, Worner 99, Lactin et al. 995, Briere & Pracros 998, Hentz et al. 998, Tobin et al., Μπρούφας, Roy et al., Bazzocchi et al. 3, Lanzoni et al., Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Στη μελέτη αυτή θεωρούμε τις εξισώσεις () και (3) ισοδύναμες και υπολογίζουμε τα Κ και t από τη γραμμική παλινδρόμηση. Σε άλλες μελέτες θεωρούνται αυτές οι εξισώσεις διαφορετικά υποδείγματα και τα Κ και t, για την εξίσωση (), υπολογίζονται με μη γραμμική παλινδρόμηση (Johnson, et al. 979, Fornasari 995, Ikemoto & Takai, Muniz & Nombela ). Η σιγμοειδής ή λογιστική εξίσωση αποτελεί οριακή περίπτωση της εξι-σώσεως Bertalanfy, kt ± m w = wmax (± be ), η οποία χρησιμοποιείται ευρύτατα για να περιγράψει φαινόμενα αύξησης / ανάπτυξης (Analytis 974, Burton ). H τροποποίηση από τον Αναλυτή έγινε για να αποκτήσει το υπόδειγμα ασυμμετρία Η εξίσωση Stinner αποτελεί τροποποίηση της σιγμοειδούς ή λογιστικής εξίσωσης (ούτως ώστε να είναι μη συμμετρική ως προς t opt ) 9

34 Πίνακας (συνέχεια). Μαθηματικά υποδείγματα που περιγράφουν την επίδραση της θερμοκρασίας (temp) στην ταχύτητα αναπτύξεως (/D) ή τη διάρκεια αναπτύξεως (D). α/α Εξίσωση Ονομασία Αναφορά Παρατηρήσεις t max temp = α Δ ( ) e + ρ temp () D k e D ή = Temp + e e ΔΗ Α φ R Temp ΔSL ΔΗ L R R Temp a + e ΔSH ΔΗ H R R Temp b Temp () e = Temp () d f D c e Temp Temp + e + e D a (temp t ) (t temp) n m = min max (3) temp t opt 9 t s D = r m e 3 (4) = a temp + b temp + c temp + d (5) D Εξίσωση Logan Νο. () Sharpe & DeMichele Εξίσωση Αναλυτή Εξίσωση Gauss (ή Εξίσωση Taylor) Πολυώνυμο 3 ου βαθμού ή Εξίσωση Harcourt Logan et al. 976, Logan, et al. 985, 99, Logan 988, van Rijn et al. 995, Smith & Ward 995, Briere & Pracros 998, Briere et al. 998, Roy et al., Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Sharpe & DeMichele 977, Sharpe et al. 977, Sharpe & Hu 98, Sharpe et al. 98, Schoolfield, et al. 98, Hilbert & Logan 983, Lamb et al. 984, Worner 99, Got et al. 997, Lee & Ahn, Roy et al., Liu & Tsai, Ferreira de Almeida et al., Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Analytis 977, 98, Αναλυτής 979, 98, Biggs & Northover 988, Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Taylor 98, Taylor 98, Lamb et al. 984, Lamb 99, Weber et al. 999, Asin & Pons, Roy et al., Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Tanigoshi et al. 98, Harcourt & Yee 98, Lamb et al. 984, Briere & Pracros 998, Briere et al. 998, Κοντοδήμας 3, Kontodimas et al. 4a Στο υπόδειγμα αυτό η θερμοκρασία (Temp) μετράται σε απόλυτους βαθμούς ( o K). Μία τροποποίηση της εξίσωσης () αναφέρεται επίσης (Schoolfield et al. 98 Wagner et al. 984, 99, Orr & Obrycki 99, Abbas Ali & Gaylor 99, Hagstrum & Milliken 988, 99, Subramanyam & Hagstrum 993, Lee & Ahn ) Η εξίσωση αυτή μπορεί να τροποποιηθεί σε μη συμμετρική, με αλλαγή της τιμής της παραμέτρου t s άνω από μία θερμοκρασία t opt. Το υπόδειγμα που προκύπτει ονομάζεται είναι γνωστό ως μη συμμετρική κατανομή Gauss (Lamb et al. 984). Έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και το πολυώνυμο ου βαθμού (Tanigoshi et al. 98, Maier et al. 99, Got et al. 997) 3