Αντιοξειδωτικά- αναγωγικά Υάρμακα Βιταμίνες Η σημασία τους στην κλινική πράξη

Transcript

1 1 ο Καρδιολογικό συνέδριο Δυτικής Μακεδονίας. «Στεφανιαία νόσος. Πρόληψη και αντιμετώπιση» Απριλίου 2013, Πτολεμαΐδα Αντιοξειδωτικά- αναγωγικά Υάρμακα Βιταμίνες Η σημασία τους στην κλινική πράξη οφία Παυλίδου Ιατρός Επιστημονική Συνεργάτης Ιατρείου Αθηροσκλήρωσης Β Καρδιολογική Κλινική ΑΠΘ Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης

2 Ελεύθερες ρίζες οξυγόνου Ως ελεύθερη ρίζα ορίζεται κάθε άτομο ή μόριο που μπορεί να βρίσκεται ανεξάρτητο και περιέχει ένα ή περισσότερα ασύζευκτα ηλεκτρόνια. A

3 Οι ελεύθερες ρίζες είναι, συνήθως, χημικά πολύ δραστικές επειδή έχουν τη τάση να ζευγαρώσουν το ασύζευκτό τους ηλεκτρόνιο A A B B Ρίζα Ρίζα Απόσπαση ηλεκτρονίου

4 Κυριότερες δραστικές μορφές οξυγόνου (ROS) Δραστική μορφή Όνομα Ρίζες Ο 2 Ρίζα του σουπεροξειδίου ΗΟ Ρίζα του υδροξυλίου RΟ Ρίζα του αλκοξειδίου RΟΟ Ρίζα του υπεροξειδίου Μη ρίζες Η 2 Ο 2 Τπεροξείδιο του υδρογόνου Όζον Ο 3 1 Ο 2 Μονήρες οξυγόνο HOCl Τποχλωριώδες οξύ

5 Κυριότερες δραστικές μορφές του Αζώτου (RNS) Δραστική μορφή Όνομα Ρίζες NΟ NΟ 2 Μη ρίζα ΟΝΟΟ Μονοξείδιο του αζώτου Διοξείδιο του αζώτου Τπεροξυνιτρώδες

6 Ελεύθερες ρίζες Αποτελούν προϊόντα του φυσιολογικού κυτταρικού μεταβολισμού και παίζουν διττό ρόλο: - ευεργετικές δράσεις παρατηρούνται σε χαμηλές/μέτριες συγκεντρώσεις και αφορούν σε φυσιολογικούς ρόλους στην κυτταρική απόκριση στο stress, στη μεταγωγή σήματος, στην κυτταρική διαφοροποίηση, στη μεταγραφή γονιδίων, στον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, στη φλεγμονή και στην απόπτωση - οι βλαβερές δράσεις οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν βιολογική βλάβη, είναι γνωστές ως οξειδωτικό stress

7 Οξειδωτικό stress Σε φυσιολογικές συνθήκες, υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στην παραγωγή ελεύθερων ριζών και την αντιοξειδωτική άμυνα του οργανισμού μας. Το οξειδωτικό stress συμβαίνει στα βιολογικά συστήματα, όταν από τη μια πλευρά υπάρχει υπερπαραγωγή δραστικών ριζών ενώ από την άλλη πλευρά ανεπάρκεια των ενζυμικών και των μη ενζυμικών αντιοξειδωτικών μηχανισμών.

8 Ελεύθερες ρίζες Τδατάνθρακες Λιπίδια Πρωτεΐνες DNA Σροποποιήσεις Λιπιδική υπεροξείδωση Μετουσίωση Μεταλλάξεις Οι αντιδράσεις αυτές προκαλούν χημική μετατροπή των βιολογικών μορίων με αποτέλεσμά την κυτταρική δυσλειτουργία

9 ΚΛΙΝΙΚΗ ΗΜΑΙΑ ΣΟΤ ΟΞΕΙΔΩΣΙΚΟΤ STRESS

10 Μυοκάρδιο και οξειδωτικό stress Πηγές οξειδωτικού stress στα μυοκαρδιακά κύτταρα μιτοχόνδρια οξειδάση της ξανθίνης κύτταρα του ανοσοποιητικού (ουδετερόφιλα, μονοκύτταρα, μακροφάγα) NAD(P)H οξειδάσες φαγοκυτταρικού τύπου

11 Η διαταραχή της ισορροπίας μεταξύ της παραγωγής ROS και της ικανότητας του οργανισμού να τις αδρανοποιεί οδηγεί σε δυσλειτουργία του ενδοθηλίου

12 Η οξειδωτική θεωρία της αθηροσκλήρωσης βασίστηκε στο ότι μόνο οι οxldl μπορούν να μετατρέψουν τα μακροφάγα σε αφρώδη κύτταρα Μονοκύηηαπα Αγγειακός αυλός Υπολείμμαηα λιποππωηεϊνών Μόπια πποζκόλληζηρ MCP-1 Remnants Ενδοθήλιο Κςηοκίνερ Τποποποιημένη LDL Έζω χιηώνας Αςξηηικοί παπάγονηερ και μεηαλλοππωηεϊνάζερ Μακποθάγα Αθπώδη κύηηαπα Πολ/ζμόρ κςηηάπων Διάλςζη ηος ζκελεηού Doi H et al. Circulation 2000;102:

13 Σο οξειδωτικό stress διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο: στην αρτηριακή υπέρταση στην καρδιακή ανεπάρκεια στην προαγωγή της αθηροσκλήρωσης στη μυοκαρδιακή ισχαιμία/ επαναιμάτωση και το ΟΕΜ

14 Αντιοξειδωτικοί κυτταρικοί μηχανισμοί Δεν υπάρχει ένα γενικό αντιοξειδωτικό που να προστατεύει τον οργανισμό μας από όλες τις ROS, αλλά πολλά αντιοξειδωτικά που καθένα από αυτά δρα κατά περίπτωση. Α) αντιοξειδωτικά ένζυμα Καταλύουν τη διάσπαση των ROS στο ενδοκυττάριο περιβάλλον - Δισμουτάση του υπεροξειδίου (SOD) - Καταλάση - Ένζυμα της οδού της φωσφορικής πεντόζης - Αναγωγάση της γλουταθειόνης (GR) - Υπεροξειδάσες της γλουταθειόνης (GPxs) - Υπεροξειδάση της θειορεδοξίνης και αναγωγάση της θειορεδοξίνης - Συνένζυμο Q Β) Μη ενζυμικά αντιοξειδωτικά διακόπτουν την αλυσιδωτή αντίδραση - Γλουταθειόνη - Θειοαναγωγάσες TRX - Βιταμίνη C - Βιταμίνη E - Καροτενοειδή - Μέταλλα, όπως το Se, ο Cu, ο Zn - Mεταλλοθειονίνες

15 Βιταμίνη Ε Οικογένεια λιποδιαλυτών βιταμινών (4 τοκοφερόλες, από τις οποίες η α-τοκοφερόλη είναι η πιο γνωστή και δραστική και 4 τοκοτριενόλες) Έχει σημαντική αντιοξειδωτική δράση Τρόφιμα που την περιέχουν : ξηροί καρποί (αμύγδαλα. ηλιόσπορος) σπανάκι, ελιές, ακτινίδιο, σπαράγγια, μύρτιλλα, πράσινα φυλλώδη λαχανικά, μοσχάρι, αβοκάντο, ελαιόλαδο και άλλα φυτικά έλαια Ημερήσιες ανάγκες : - Βρέφη : 4-5 mg - παιδιά 1 έως 8 ετών: 6-7 mg - παιδιά 9 έως 13 ετών: 11 mg για έφηβους και ενήλικες: 15 mg - κατά την εγκυμοσύνη και το θηλασμό: 19 mg

16 Βιταμίνη C Είναι υδατοδιαλυτή βιταμίνη με αντιοξειδωτική δράση και συμβάλλει στην απορρόφηση του σιδήρου και χαλκού Τρόφιμα που την περιέχουν : εσπεριδοειδή, ακτινίδιο, πιπεριές, μπρόκολο, φράουλες Ημερήσιες ανάγκες ενηλίκων :70-80 mg

17 Καροτενοειδή Είναι μια μεγάλη ομάδα αντιοξειδωτικών ενώσεων, με κύριο εκπρόσωπο τη β-καροτίνη Περιέχονται σε κίτρινα, πορτοκαλί και κόκκινα λαχανικά π.χ ντομάτα, ακτινίδιο, καρότο Έχει υποστηρικτική και παρόμοια δράση με τη βιταμίνη Α, ενώ μπορούν να μετατραπούν σε αυτή Η ημερήσια ανάγκη κυμαίνεται από 6-18 mg Σε μεγαλύτερη κατανάλωση μπορεί να προκληθεί κίτρινη χρώση στο δέρμα

18 Η επιπλέον εξωγενής χορήγηση των βιταμινών και των άλλων αντιοξειδωτικών ουσιών έχει θέση στην πρόληψη και θεραπεία της καρδιαγγειακής νόσου ;

19 CHAOS Cambridge Heart Antioxidant Study Randomized double blind placebo controlled single - center Trial 2002 patients with angiographicaly proven CAD Mean follow up 510 days Vitamin E 400 or 800 IU versus placebo ( Lancet 1996 ;347: )

20 Αποτελέσματα μελέτης CHAOS Σημαντική μείωση των καρδιαγγειακών συμβαμάτων πρωτεύον καταληκτικό σημείο Αύξηση της καρδιαγγειακής θνησιμότητας Μικρή διαφορά στην ολική θνησιμότητα

21 HOPE Study Heart Outcomes Prevention Evaluation Study Μεγάλη τυχαιοποιημένη μελέτη με έναν α-μεα (ramipril) και βιταμίνη E σε ασθενείς υψηλού καρδιαγγειακού κινδύνου ασθενείς (άνδρες & γυναίκες), 55 ετών με ιστορικό ΣΝ, ΑΕΕ, περιφερική αγγειοπάθεια ή ΣΔ με έναν ακόμη παράγοντα κινδύνου της αθηροκσλήρωσης/ χωρίς καρδιακή ανεπάρκεια Έλαβαν ραμιπρίλη (μέχρι 10 mg / ημέρα), βιταμίνη Ε (400 IU / d) ή placebo Παρακολούθηση για 5 χρόνια

22 HOPE Study Heart Outcomes Prevention Evaluation Study

23 Διάρκεια 5.5 χρόνια Πρωτογενής πρόληψη Μελέτη HPS Ασθενείς με παράγοντες κινδύνου (ΑΥ, ΣΔ κ.α) ιμβαστατίνη (40 mg/ημέρα) vs placebo Βιταμίνες (600 mg E, 250mg C και 20mg β-καροτένιο) vs Placebo Brown G, et al. N. Engl J Med 2001; 345: Collins Roly. Cheung M et al Atheroscl Thromb Vasc Biol 2001; 21:

24 Αποτελέσματα HPS Αποτελέσματα : Με σιμβαστατίνη : 17% θανάτων από Σ.Ν. 12% θανάτων από άλλες αιτίες 19.9% Α.Ε.Ε.

25 Multivitamins in the Prevention of Cardiovascular Disease in Men The Physicians' Health Study II Randomized Controlled Trial Howard D. Sesso, ScD, MPH; William G. Christen, ScD; Vadim Bubes, PhD; Joanne P. Smith, BA; Jean MacFadyen, BA; Miriam Schvartz, MD; JoAnn E. Manson, MD, DrPH; Robert J. Glynn, ScD; Julie E. Buring, ScD; J. Michael Gaziano, MD, MPH JAMA. 2012;308(17): doi: /jama A randomized, double-blind, placebo-controlled trial of a common daily multivitamin Began in male US physicians initially aged 50 years or older (mean, 64.3 [SD, 9.2] years), including 754 men with a history of CVD Results : Among this population of US male physicians, taking a daily multivitamin did not reduce major cardiovascular events, MI, stroke, and CVD mortality after more than a decade of treatment and followup.

26 υμπεράσματα Ο ρόλος των αντιοξειδωτικών ουσιών σε μεγάλες δόσεις είναι ασαφής Αποτελούν ένα πιθανό αλλά όχι τεκμηριωμένο θεραπευτικό μέσο μείωσης του καρδιαγγειακού κινδύνου Επομένως : Δεν συνιστάται η χρήση αντιοξειδωτικών βιταμινούχων σκευασμάτων, προς ελάττωση του κινδύνου στεφανιαίας νόσου, επειδή δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να στηρίζουν την άποψη της καρδιοπροστασίας. Επιπλέον δεν είναι γνωστές οι πιθανές παρενέργειες μιας τέτοιας μακροχρόνιας χορήγησης αντιοξειδωτικών ουσιών και μάλιστα σε μεγάλες δόσεις. Θα πρέπει να λαμβάνεται όμως σοβαρά υπόψη και ο μη καρδιαγγειακός κίνδυνος Προβληματισμός : γιατί ενώ ο τρόπος δράσης των αντιοξειδωτικών είναι τεκμηριωμένος δε συνεπάγεται αντίστοιχο κλινικό όφελος? - Μη στοχευμένη δράση? - Ανεπαρκείς ποσότητες?

27 Υάρμακα με αντιοξειδωτική δράση στατίνες α-μεα και α- ΑΤ1 3 ης γενιάς ανταγωνιστές Ca νεότεροι β-blockers (καρβεδιλόλη, νεμπιβολόλη)

28 τατίνες Δρουν αναστέλλοντας το ένζυμο HMG-CoA αναγωγάση, μειώνοντας δραστικά την ενδογενή σύνθεση της LDL Διακρίνονται σε : - λιπόφιλες (ατορβαστατίνη, σιμβαστατίνη, λοβαστατίνη) - υδρόφιλες (ροζουβαστατίνη, πραβαστατίνη και φλουβαστατίνη ) Έχουν πλειοτροπικές δράσεις : - βελτίωση λειτουργικότητας ενδοθηλίου - μείωση του οξειδωτικού stress - αντιφλεγμονώδης δράση

29 REVERSAL study Reversing Atherosclerosis with Aggressive Lipid Lowering Είναι η 1 η ενεργά ελεγχόμενη, προοπτική, τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη που θέλησε να διαπιστώσει την εξέλιξη της στεφανιαίας αθηροσκλήρωσης 654 ασθενείς με στεφανιαία νόσο Δύο ομάδες : πραβαστατίνη 40mg/ημ. & ατορβαστατίνη 80mg/ημ Διάρκεια μελέτης : 18 μήνες Για τη σύγκριση χρησιμοποιήθηκε το ενδοστεφανιαίο υπερηχογράφημα (IVUS). JAMA, Μάπηιορ 2004, Vol 291, No 9,

30 Change from baseline (%) REVERSAL : Change from baseline in lipid parameters * Pravastatin Atorvastatin * * Total cholesterol LDL-cholesterol Triglycerides HDL-cholesterol *P<0.001 vs pravastatin Data are mean percent change from baseline to 18-month follow-up.

31 Change in TAV (%) Primary end point: Percent change in total atheroma volume P= * Pravastatin Significant atherosclerotic progression from baseline -0.4 Atorvastatin No significant change from baseline; atherosclerotic progression was stopped *Progression vs baseline (P=0.001); No change vs baseline (P=0.98)

32 Change (%) Change in CRP levels from baseline Baseline 18 Months CRP (mg/l) Pravastatin Atorvastatin *P<0.001 vs pravastatin Pravastatin -36.4* Atorvastatin

33 JUPITER Η JUPITER είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας προοπτική μελέτη διερεύνησης του ρόλου της θεραπείας με στατίνη, σε άτομα με χαμηλά έως φυσιολογικά επίπεδα LDL-x, αλλά με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο, καθοριζόμενο βάσει των αυξημένων τιμών CRP Αξιολόγησε το μακροχρόνιο αποτέλεσμα της ροσουβαστατίνης (CRESTOR ) σε άτομα με δυνητικά αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο λόγω αυξημένης CRP, τα οποία, σύμφωνα με τις τρέχουσες οδηγίες, δεν χρήζουν υπολιπιδαιμικής θεραπείας. Ridker P et al. N Eng J Med 2008;359:

34 JUPITER - Πρωτεύον καταληκτικό σημείο Χρόνος μέχρι την πρώτη εμφάνιση καρδιαγγειακού θανάτου, μη θανατηφόρου αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου, μη θανατηφόρου εμφράγματος του μυοκαρδίου, ασταθούς στηθάγχης ή αρτηριακής επαναγγείωσης Αθποιζηική επίπηωζη Απιθμόρ ζε κίνδςνο Ροζοςβαζηαηίνη Placebo Hazard Ratio 0.56 (95% CI ) P< Παπακολούθηζη (Έηη) 8,901 8,631 8,412 6,540 3,893 1,958 1, ,901 8,621 8,353 6,508 3,872 1,963 1, Placebo 44% Ροσουβαστατίνη 20 mg NNT for 2y = 95 5y* = 25 Ridker P et al. N Eng J Med 2008;359:

35 JUPITER Αποτελέσματα στην LDL-C, HDL-C, TG & hscrp στους 12 μήνες Ποσοστιαία αλλαγή συγκριτικά με το placebo 10 LDL-C HDL-C TG hscrp 0 4% Αλλαγή από την αρχική τιμή (%) p<0.001* 17% p< % p< % p<0.001 *Τιμή p κατά την ολοκλήρωση της μελέτης (48 μήνες) = 0.34 Ridker P et al. N Eng J Med 2008;359: Ο Συνέδριο Αθηροσκλήρωσης, Μαρτίου 2011, Θεσσαλονίκη

36 α- ΜΕΑ & α- ΑΣ₁ Δρουν αναστέλλοντας τον βιοχημικό καταρράκτη του συστήματος ρενίνης-αγγειοτενσίνης-αλδοστερόνης (ΜΕΑ) Ελαττώνουν τα επίπεδα της Αγγειοτενσίνης II Μειώνουν την αποδόμηση της βραδυκινίνης με αποτέλεσμα την αύξηση των αγγειοδιασταλτικών ουσιών Αναστέλλουν την διέγερση της απελευθέρωσης αλδοστερόνης από την Αγγειοτενσίνη II Μειώνουν τον τόνο του συμπαθητικού Αναστέλλουν τους υποδοχείς ΑΤ₁ της αγγειοτενσίνης II Φάρμακα εκλογής στην αντιμετώπιση της ΑΥ στους διαβητικούς. Εξαιρετικό προφίλ αποτελεσματικότητας και ασφάλειας 7 Ο Συνέδριο Αθηροσκλήρωσης, Μαρτίου 2011, Θεσσαλονίκη

37 Αναζηολή ηος ΜΕΑ ηος πλάζμαηορ και ηος αγγειακού ηοισώμαηορ Αναζηποθή ηων αγγειακών δομικών ανωμαλιών Αναζηποθή ηηρ δςζλειηοςπγίαρ ηος ενδοθηλίος Διακοπή ηος θαύλος κύκλος Αποκαηάζηαζη ηηρ λειηοςπγίαρ Ο α-μεα προλαβαίνει Αύξηζη παπαγωγήρ ΝΟ Ελάηηωζη δπαζηηπιόηηηαρ ΡΑΙ-1 Τιρ παθολογικέρ αγγειακέρ αλλοιώζειρ και ηιρ βλάβερ ζηα όπγανα-ζηόσοςρ

38

39

40 % μεηαβολή ηος hstnf-α οπού Ολμεσαρτάνη μεδοξομιλική και ενδοθήλιο Αντιφλεγμονώδης δράση σε ανθρώπους Εβδομάδα 6 Εβδομάδα 12 Εικονικό θάπμακο (n = 99) Ολμεζαπηάνη μεδοξομιλική 20 mg (n = 100) Εικονικό θάπμακο (n = 99) Ολμεζαπηάνη μεδοξομιλική 20 mg (n = 100) Fliser D. et al.: Circulation, 31: 110(9): ; 2004 * p < 0,05 ένανηι ηηρ έναπξηρ ηηρ θεπαπείαρ # p < 0,01 ένανηι ηηρ έναπξηρ ηηρ θεπαπείαρ $ p < 0,05 ένανηι ηος εικονικού θαπμάκος

41 % μεηαβολή ηηρ MCP-1 οπού Ολμεσαρτάνη μεδοξομιλική και ενδοθήλιο Ανηιθλεγμονώδηρ δπάζη ζε ανθπώποςρ Εβδομάδα 6 Εβδομάδα 12 Εικονικό θάπμακο (n = 99) Ολμεζαπηάνη μεδοξομιλική 20 mg (n = 100) Εικονικό θάπμακο (n = 99) Ολμεζαπηάνη μεδοξομιλική 20 mg (n = 100) Fliser D. et al.: Circulation, 31: 110(9): ; 2004 *p < 0,05 ένανηι ηηρ έναπξηρ ηηρ θεπαπείαρ # p < 0,01 ένανηι ηηρ έναπξηρ ηηρ θεπαπείαρ

42 Ανταγωνιστές Ca ++ 3 ης γενιάς

43 NORMALISE: χεδιασμός της μελέτης Αμλοδιπίνη 5-10 mg 274 Ασθενείς Eναλαππίλη mg Placebo IVUS 24 Μήνες Επανάληψη IVUS : 274 Αζθενείρ Τελικό ζημείο: Εκηίμηζη μεηαβολήρ ηος αθηπώμαηορ με ενδοαγγειακό ςπέπησο IVUS

44 Ποζοζηιαία μεηαβολή ηηρ έκηαζηρ ηος αθηπώμαηορ (%) Ποζοζηιαία μεηαβολή ηηρ έκηαζηρ ηος αθηπώμαηορ (%) NORMALISE :Ποσοστιαία εξέλιξη της έκτασης του αθηρώματος υπολογισμένη με IVUS Όλοι οι ηςσαιοποιημένοι αζθενείρ Αζθενείρ με ΑΠ > Mέζηρ ηιμήρ P< P=.02 P= P< P= P=.20 P= P=.76 0 Placebo (n=95) Enalapril (n=88) Αμλοδιπίνη (n=91) 0 Placebo (n=49) Enalapril (n=40) Αμλοδιπίνη (n=47)

45 Νεότεροι β-αναστολείς Καρβεδιλόλη Αναστέλλει τους β1 και β2 υποδοχείς του συμπαθητικού (μη εκλεκτικός β αναστολέας) Αναστέλλει τους α1 υποδοχείς του συμπαθητικού (αγγειοδιαστολή) Διατηρεί τον όγκο παλμού και μειώνει τις περιφερικές αντιστάσεις Στην ΚΑ μειώνει το προφορτίο (πνευμονική πίεση) και το μεταφορτίο, λόγω μείωσης των περιφερικών αντιστάσεων Αντιοξειδωτικές δράσεις (αναστέλλει τις ελεύθερες ρίζες οξυγόνου και την υπεροξείδωση των λιπιδίων) Δεν έχει ενδογενή συμπαθητικομιμητική δράση (ISA) Αναστέλλει το μη φυσιολογικό πολλαπλασιασμό των Λ.Μ.Κ. των αγγείων. Μείωση της συσταλτικότητας και συσσώρευσης των ερυθροκυττάρων και αιμοπεταλίων και μείωση της γλοιότητας του αίματος.

46 Νεμπιβολόλη Αναστέλλει εκλεκτικά τους β1 αδρενεργικούς υποδοχείς Προκαλεί αγγειοδιαστολή μέσω της απελευθέρωσης NO από το ενδοθήλιο Αντιοξειδωτική δράση Δεν επιδρά στην στυτική λειτουργία μέσω της βιοδιαθεσιμότητας του NO Μείωση των περιφερικών αντιστάσεων Μείωση της συσσώρευσης των αιμοπεταλίων Αναστέλλει το μη φυσιολογικό πολλαπλασιασμό των Λ.Μ.Κ. των αγγείων Αναστέλλει την ενεργοποίηση του NF-kB Cominacini et al, J Hypertens 2004

47 Adhesion molecules (MFI % vs ox-ldl) Η επίδραση της Νεμπιβολόλης και Ατενολόλης στην έκφραση της E-SELECTIN, ICAM-1 και VCAM-1 που επάγονται από την OX-LDL στα ενδοθηλιακά κύτταρα ox-ldl * + atenolol + nebivolol 25 0 E-selectin ICAM-1 VCAM-1 Cominacini et al, J Hypertens Ο Συνέδριο Αθηροσκλήρωσης, Μαρτίου 2011, Θεσσαλονίκη

48 υμπέρασμα Η παραγωγή των ROS είναι υποχρεωτική στα πλαίσια της φυσιολογικής λειτουργίας του οργανισμού μας Η λήψη πολυβιταμινούχων σκευασμάτων είναι αμφιλεγόμενη και δεν προσφέρει κλινικό όφελος, όπως προκύπτει από τις μέχρι τώρα μελέτες Η Μεσογειακή διατροφή περιλαμβάνει πληθώρα τροφών πλούσια σε αντιοξειδωτικές ιδιότητες (ελαιόλαδο, κόκκινο κρασί, ω-3 λιπαρά οξέα, φρούτα, λαχανικά) και καλύπτει απόλυτα τις ημερήσιες ανάγκες του οργανισμού μας σε βιταμίνες, μέταλλα και ιχνοστοιχεία Τα φάρμακα που βελτιώνουν τη λειτουργικότατα του ενδοθηλίου χρησιμοποιούνται ευρέως στην καθημερινή κλινική πράξη, είναι ασφαλή και προσφέρουν επιπλέον όφελος, εκτός από την κύρια δράση τους

49 Απαραίτητη είναι η πρόληψη της δημιουργίας του οξειδωτικού stress μέσω της προστασίας του ενδοθηλίου : αντιμετώπιση παραγόντων κινδύνου δυσλιπιδαιμία, κάπνισμα, αρτηριακή υπέρταση, Δ, παχυσαρκία

50 Α ΕΤΦΑΡΙΣΩ ΠΟΛΤ!