ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΟΠΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ Υ

Transcript

1 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΑΜΟΥ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΑΤΟΠΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ Υ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΟΠΤΗΣ: ΧΡ. ΤΖΙΤΖΙΛΗΣ, καθηγητής ΜΕΛΗ: Μ. ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ-ΡΟΓΚΑ επ. καθηγήτρια Γ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ επ. καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ TOY Υ Η εξέλιξη του υ στην πρωτοελληνική. Περίοδος της ενιαίας προφοράς του υ στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους (πριν από τον 6ο π.χ. αιώνα) Περίοδος διάσπασης της προφοράς του υ στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους κατά τον 6ο π.χ. αιώνα Προφορά του υ κατά την ελληνιστική περίοδο (Koine) Προφορά του υ κατά τη µεσαιωνική περίοδο ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ Υ Απόψεις του Χατζιδάκι Απόψεις του Ανδριώτη, του Τσοπανάκη και του Μηνά Απόψεις του Thumb Απόψεις του Shipp Απόψεις του Σετάτου Απόψεις του Newton Επικριτές της θεωρίας της διατήρησης της προφοράς του υ ως [u] και [ju] Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ Υ ΣΤΙΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥΣ Εξέλιξη του υ στην τσακωνική Εξέλιξη του υ στην µεγαροκουµιώτικη (Αίγινα, Μέγαρα, Κάρυστος Π. Αθήνα, Κύµη, Σκύρος, Αυλωνάρι, Κονίστρες) Εξέλιξη του υ στην Αίγινα Εξέλιξη του υ στα Μέγαρα: Εξέλιξη του υ στα Παλαιά Αθηναϊκά Εξέλιξη του υ στην Κύµη (Αυλωνάρι, Κονίστρες) Εξέλιξη του υ στην Κάρυστο Εξέλιξη του υ στην Σκύρο Εξέλιξη του υ στη µανιατική Εξέλιξη του υ στα κατωιταλικά ιδιώµατα Εξέλιξη του υ στην κυπριακή διάλεκτο Εξέλιξη του υ στα δωδεκαννησιακά ιδιώµατα (Ρόδος, Σύµη, Χάλκη, Κάρπαθο, Kάλυµνο, Kώ, Kαστελόριζο, Iκαρία) Εξέλιξη του υ στη Ρόδο Εξέλιξη του υ στη Κάλυµνο Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα του Καστελόριζου Eξέλιξη του υ στη Kω

3 Εξέλιξη του υ στην Ικαρία Εξέλιξη του υ στα Κυκλαδίτικα Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα της Μυκόνου Εξέλιξη του υ στο κρητικό ιδίωµα Εξέλιξη του υ στο δυτικοκρητικό ιδίωµα Εξέλιξη του υ στα Πελοποννησιακά: Εξέλιξη του υ στα επτανησιακά ιδιώµατα Εξέλιξη του υ στο κερκυραϊκό ιδίωµα Εξέταση της εξέλιξης του υ στο λευκαδίτικο ιδίωµα Εξέλιξη του υ στη Ζάκυνθο Εξέλιξη του υ στα Κύθηρα Εξέλιξη του υ στην Κριµαιοζοφική Εξέλιξη του υ στην ποντιακή διάλεκτο Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα της Αξού Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα του Ουλαγάτς Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα της Σίλλης Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα του Λιβισιού της Λυκίας Εξέλιξη του υ στο ιδίωµα της Σινασσού Εξέλιξη του υ στα θρακοβιθυνιακά Εξέλιξη του υ στο Ντεµίρντεσι Εξέλιξη του υ στα Κουβούκλια Εξέλιξη του υ στο Παλλαδάρι Εξέλιξη του υ στην Α Θράκη Εξέλιξη του υ στις Σαράντα Εκκλησιές Εξέλιξη του στο Τσακήλι, στη Μάδυτο στους Επιβάτες Ανατολικής Θράκης Εξέλιξη του υ στα Βόρεια ιδιώµατα Εξέλιξη του υ στα ιδιώµατα της Ηπείρου Εξέλιξη του υ στην Ήπειρο Εξέλιξη του υ στη Βόρεια Ήπειρο Εξέλιξη του υ στη Θεσπρωτία Εξέλιξη του υ στο Πωγώνι και στη Βησσανία Εξέλιξη του υ στα Σαρακατσάνικα Εξέλιξη του υ στη Μακεδονία Εξέλιξη του υ στην Καστοριά Εξέλιξη του υ στο Γέρµα Καστοριάς

4 Εξέλιξη του υ στη Κοζάνη Εξέλιξη του υ στην επαρχία Βοΐου Εξέλιξη του υ στο Βελβεντό Εξέλιξη του υ στη Σιάτιστα Εξέλιξη του υ στη Βλάστη Εξέλιξη του υ στη Γαλατινή Εξέλιξη του υ στο Πεντάλοφο Εξέλιξη του υ στο Καταφύγι Εξέλιξη του υ στα Γρεβενά Εξέλιξη του υ στο Ρουµλούκι Εξέλιξη του υ στην Ορεινή Πιερία Εξέλιξη του υ στην Τερπνή και τη Νιγρίτα Εξέλιξη του υ στο Μελένικο Εξέλιξη του υ στη Θεσσαλία Εξέλιξη του υ στα Άγραφα Εξέλιξη του υ στα Κανάλια Καρδίτσας Εξέλιξη του υ στη Στερεά Ελλάδα Eξέλιξη του υ στη Ρούµελη Εξέλιξη του υ στη Θράκη Εξέλιξη του υ σε βόρεια νησιωτικά ιδιώµατα Εξέλιξη του υ στη Σάµο Εξέλιξη του υ στη Σκόπελο Εξέλιξη του υ σε ποικιλίες που πλησιάζουν στην ΚΝΕ Εξέλιξη του υ στη Σµύρνη Πίνακας λέξεων µε διατήρηση της προφοράς του υ ως [u]/[ju] στο ΙΛΝΕ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ Υ: ΒΑΣΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ To πρόβληµα της εξέλιξης του υ είναι ένα από τα πιο σύνθετα και τα πιο δύσκολα προβλήµατα της ιστορικής φωνολογίας της Ελληνικής. Για µια πειστική απάντηση στο πρόβληµα της εξέλιξης του υ θεωρήσαµε απαραίτητο να ξεκινήσουµε από τις παλαιότερες περιόδους της ελληνικής και να απαντήσουµε σε ερωτήµατα όπως: ποια ήταν η προφορά του υ στην πρωτοελληνική, ποια ήταν η προφορά του υ κατά την αλφαβητική περίοδο, πότε διαφοροποιείται και ποια είναι η εικόνα που παρουσιάζει στις επιµέρους διαλέκτους, πώς εξελίσσεται κατά την ελληνιστική περίοδο (Koine), πώς εξελίσσεται κατά την µεσαιωνική περιοδο και πώς αντιπροσωπεύεται στη νέα ελληνική και στις νεοελληνικές διαλέκτους. Στην αρχή της εργασίας δίνεται ένα σύντοµο διάγραµµα της εξέλιξής του και ακολουθεί κριτική εξέταση των απόψεων που αφορούν την εξέλιξή του και κυρίως αυτών που προσπαθούν να απαντήσουν στο ερώτηµα της διπλής αντιπροσώπευσης του υ ως [u] και [ju]. Στα πλαίσια της επισκόπησης αυτής εξετάζονται οι απόψεις των Xατζιδάκι, Ανδριώτη, Τσοπανάκη, Μηνά, Thumb, και λεπτοµερέστερα οι απόψεις των Shipp, Σετάτου και Newton. Στο τρίτο µέρος γίνεται λεπτοµερής παρουσίαση των λέξεων στις οποίες το υ εµφανίζεται ως [u] και [ju] στις νεοελληνικές διαλέκτους. Καταγράφονται οι λέξεις της κατηγορίας αυτής µε τη σηµασία τους στην τσακωνική, τη µεγαροκουµιώτικη, τη µανιάτικη, την κατωιταλική, την κυπριακή, τη δωδεκανησιακή, την κυκλαδίτικη, την κρητική, την πελοποννησιακή, την επτανησιακή, την κριµαιοαζοφική, την ποντιακή, την καππαδοκική, τη θρακοβιθυνιακή, στα βόρεια ιδιώµατα, και σε ποικιλίες που πλησιάζουν στην ΚΝΕ. Κατά την καταγραφή διατηρείται η ορθογραφία και γενικότερα ο τρόπος απόδοσης των διαλεκτικών τύπων του πρωτοτύπου. Ακολουθεί πίνακας των λέξεων που εµφανίζουν [u] και [ju] στη θέση του υ, πίνακας ριζών που εµφανίζουν [u] και [ju] στη θέση του υ και πίνακας κατανοµής του υ µετά από επιµέρους φωνητικά περιβάλλοντα και συγκεκριµένα µετά από υπερωικά (/κ/, /γ/, /χ/, /g/), χειλικά (/p/, /v/, /f/ /b/, /m/), oδοντικά (/t/, /δ/, /θ/, /d/), συριστικά (/s/, /z/, /ts/, /dz/) και µετά από τα ένηχα /l/, /n/ και /r/. Στο τελευταίο κεφάλαιο, µε βάση τη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων, διατυπώνονται συµπεράσµατα και δίνονται απαντήσεις σε βασικά ερωτήµατα της διαχρονικής εξέλιξης του υ, όπως: 1) η εµφάνιση του [u] και [ju] στη θέση του υ θα πρέπει να ερµηνευτεί ως διατήρηση της αρχαίας προφοράς του υ ή θα πρέπει να αποδοθεί σε άλλα φαινόµενα, όπως η χείλωση, η αφοµοίωση κτλ.; 2) υπάρχουν φωνητικά περιβάλλοντα που ευνοούν την εµφάνιση του [u] και [ju] στη θέση του υ; 3) υπάρχουν φωνητικά περιβάλλοντα που ευνοούν την εµφάνιση του [u] στη θέση του υ και άλλα που ευνοούν την εµφάνιση του [ju] στη θέση του υ; 4) η εµφάνιση του [u] στη θέση του υ θα πρέπει να αποδοθεί στη διατήρηση της αρχαίας προφοράς του υ ως [u] ή θα πρέπει να θεωρηθεί ως προϊόν οπισθίωσης του [ü]; 5) µπορούµε να καθορίσουµε λεξιλογικά ισόγλωσσα που να αποτυπώνουν γεωγραφικά τη διατήρηση της προφοράς του υ ως [u] και [ju], να δείχνουν δηλαδή την εµφάνιση συγκεκριµένων λέξεων ή ριζών µε διατήρηση της προφοράς του υ ως [u] και [ju] σε συγκεκριµένες διαλεκτικές περιοχές; 5

6 6) µπορούµε να διακρίνουµε τα νεοελληνικά ιδιώµατα σε οµάδες µε βάση τη συχνότητα αντιπροσώπευσης του υ από [u] και [ju]; Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον επόπτη της εργασίας µου κ. Χρήστο Τζιτζιλή ο οποίος συνέβαλε αποφασιστικά στη διαµόρφωση και ολοκλήρωσή της µου υπέδειξε το θέµα και έθεσε στη διάθεσή µου στοιχεία από την υπό έκδοση Εισαγωγή στη µελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων. Καθοριστική υπήρξε άλλωστε η συµβολή του στη γενικότερη εξέλιξη των σπουδών µου. Ευχαριστώ επίσης την κ. Μαριάννα Μαργαρίτη-Ρόγκα και τον κ. Γιώργο Παπαναστασίου για τη σταθερή βοήθειά τους κατά τη διάρκεια των µεταπτυχιακών µου σπουδών και κατά τον χρόνο ολοκλήρωσης της µεταπτυχιακής µου εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Χρήστο Τζιτζιλή και τον κ. Γιώργο Παπαναστασίου που µου έδωσαν την ευκαιρία κατά τα έτη και να εργαστώ ως έκτακτη επιστηµονική συνεργάτρια στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). 6

7 1. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ TOY Υ. Για µια πειστική απάντηση στο πρόβληµα της εξέλιξης του υ είναι απαραίτητο να ξεκινήσουµε από τις παλαιότερες περιόδους της ελληνικής και να απαντήσουµε σε ερωτήµατα όπως: ποια ήταν η προφορά του υ στην πρωτοελληνική, ποια ήταν η προφορά του υ κατά την αλφαβητική περίοδο, πότε διαφοροποιείται και ποια είναι η εικόνα που παρουσιάζει στις επιµέρους διαλέκτους, πώς εξελίσσεται κατά την ελληνιστική περίοδο (Koine), πώς εξελίσσεται κατά την µεσαιωνική περιοδο και πώς αντιπροσωπεύεται στη νέα ελληνική και στις νεοελληνικές διαλέκτους Η εξέλιξη του υ στην πρωτοελληνική. Περίοδος της ενιαίας προφοράς του υ στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους (πριν από τον 6ο π.χ. αιώνα). Ο φθόγγος που στην αρχαία ελληνική αποδιδόταν µε το υ ήταν στην ινδοευρωπαϊκή το φώνηµα /u/. Την ίδια προφορά είχε και στην πρωτοελληνική. Το φωνηεντικό σύστηµα της πρωτοελληνικής διέθετε ένα πενταµελές σύστηµα βραχέων φωνηέντων και ένα πενταµελές σύστηµα µακρών φωνηέντων: βραχέα µακρά µπροστινά πισινά µπροστινά πισινά κλειστά *ι *u *ι *u µεσαία *e *ο *e *o ανοιχτά *a *a Βλέπουµε λοιπόν ότι διέθετε ένα βραχύ /ǔ/ και ένα µακρό /u / τα οποία, όπως θα δούµε παρακάτω, εξελίχθηκαν στη κλασσική αττική σε /ǚ/και /ǖ/ αντίστοιχα. Το πρωτοελληνικό βραχύ /u / (υ) προέρχεται από: Iνδοευρ. *u, π.χ. ινδοευρ. *juğom > αρχ. ελλ. ζυγόν, λατ. jugum. Το πρωτοελληνικό µακρό /u / (υ) προέρχεται από: Iνδοευρ. *u, π.χ. ινδοευρ. * d h u mos > αρχ. ελλ. θυµός, σανσκρ. dhu mah. Οι Τζιτζιλής Παπαναστασίου (2006, 33) αναφέρουν ως τεκµήρια της προφοράς του υ ως [ǔ] και [u ] στην πρωτοελληνική τα εξής: 1. η σύγκριση µε άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, στις οποίες το ελλ. [u] αντιστοιχεί σε [u] ή σε [ü], π.χ. ελλ. ζυγόν = λατ. jugum, ελλ. θυµός = λατ. f u mus = σανσκρ. dhu mah. Ωστόσο, όπως σηµειώνουν, το γεγονός αυτό δεν είναι από µόνο του αρκετό για να µας δώσει ακριβείς πληροφορίες για τη φύση του υ. 2. η χρήση των ηχοµιµητικών ρηµάτων π.χ. µυ κάοµαι για το µουκανητό των βοοειδών (πρβ. λατ. mūgire), βρῦχάοµαι για τον βρυχηθµό των λιονταριών (πρβ. λατ. rūgire) καθώς και του ουσιαστικού κόκκυξ κούκος (πρβ. λατ. cucūlus). 3. Το γεγονός ότι η προφορά του υ στη βοιωτική, στη λακωνική και στην αρκαδοκυπριακή κατά την ιστορική εποχή ήταν [u]. Η προφορά [u] σε αυτές τις διαλέκτους αποδεικνύει ότι αυτή ήταν η προφορά του υ κατά την πρωτοελληνική εποχή, γιατί είναι δύσκολο να δεχθούµε ότι το [u] έγινε [ü] και στις παραπάνω διαλέκτους ξαναέγινε [u]. Έτσι δεχόµαστε ότι, ως τον χρόνο εισαγωγής του 7

8 φοινικικού αλφαβήτου και αρκετά αργότερα το υ προφερόταν ως [u] σε όλες τις ελληνικές διαλέκτους 1. Για τις διαλέκτους που το υ διατήρησε την αρχική του προφορά, ο Buck (1968, 28) γράφει: istead of becoming a sound like German ü, French u, as did in Attic at an early period, the original sound was retained in several, perhaps the majority of, dialects` Περίοδος διάσπασης της προφοράς του υ στις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους κατά τον 6ο π.χ. αιώνα. Tον 6o αι. π.χ., στην ιωνική (εκτός από την ευβοϊκή), στην αττική και στην κορινθιακή, το [u] τρέπεται σε [ü], ένα φθόγγο δηλαδή που πρέπει να έµοιαζε µε το γαλλ. [u] και το γερµανικό [ü] 2. Ο Ruiperez (βλ. Τζιτζιλής Παπαναστασίου 2006, 43), στα πλαίσια της δοµικής εξέτασης της εξέλιξης του αρχαίου ελληνικού φωνηεντισµού ερµηνεύει ως εξής την προσθίωση του /u/: στο νέο σύστηµα µακρών φωνέντων η πίσω σειρά παρουσιάζεται πάλι υπερφορτωµένη. Το πεδίο δίαχυσης του /u/ ασκούσε πίεση στο πεδίο διάχυσης του /ο/ µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία µιας σειράς διαδοχικών πιέσεων που κατέληξαν στην τροπή του /u/ σε ένα φώνηµα όχι πιο κλειστό, γιατί το /u/ δεν µπορεί να γίνει πιο κλειστό, αλλά µπροστινό, δηλαδή το /ü/. Το βραχύ /u /, υπό την επίδραση του αντίστοιχου µακρού, µετακινήθηκε και αυτό προς τα εµπρός και τράπηκε σε /ü/: βραχέα µακρά µπροστινά πισινά µπροστινά πισινά κλειστά ι, ǚ u ι, ǖ ẹ µεσαία e ο ę ǭ ọ ανοιχτά a a 1 Ο Χατζιδάκις (1924, 101) σηµειώνει: Δια τούτο δε εγένετο χρήσις του στοιχείου Υ πανταχού και παρά τοις Έλλησι και παρά τοις Ιταλοίς εις παράστασιν του φθόγγου τούτου u.. 2 Ο Χατζιδάκις (ο.π., 102) αναφέρει: Δια τούτο βλέποµεν ότι έκτοτε εν ταις χώραις ταύταις, από δε της Ε εκατοντ. και αλλαχού οίον παρά Λοκροίς τοις Οζόλαις, ότε ήθελον να παραστήσωσι τον νεώτερον φθόγγο u τον εκ συναιρέσεως του οο, εο, οε, ή εξ αντεκτάσεως του ο προελθόντα, δεν εφαίνετο αυτοίς το γράµµα Υ εξαρκούν εις τούτο.. Σηµειώνει ότι οι Κορίνθιοι γράφουν Διοδώρου, Ολυµπίου, Σωνόου, οι Σικυώνιοι Μούσος, οι Κερκυραίοι υιού, δάµου, του, οι Αθηναίοι Ηε ρακλέους, Δετούς, Ερµού, Περίθους, Αυτόβουλος, οι Λοκροί δάµο, Υποκναµίδιο ν το όρκο, κ.λ.π. αλλά Λοκρούς, τους Οπουντίους κλπ., που χρονολογούνται τον έκτο και πέµπτο αιώνα π.χ.. Aν κατά τον πέµπτο αιώνα, καταλήγει ο Xατζιδάκις, στις παραπάνω περιοχές το Y προφερόταν ακόµη ως [u], ο νέος φθόγγος [u] δεν θα αποδίδονταν γραφηµατικά µε το ου, αλλά θα κρίνονταν καταλληλότερη η χρήση του Υ. Ο Χατζιδάκις θεωρεί ότι λαµβάνοντας κανείς υπόψη α) ότι στην Αττική µετά το Υ δεν προφέρονταν το µακρό α (Α) αλλά το η (Η) π.χ. οξύη, σικύη, και όχι οξύα, σικύα και β) ότι το ο δεν εµποδίζει το προηγούµενο ρ να επιδρά στην προφορά του µακρού α που ακολουθεί σε αντίθεση µε το Υ: οφρύη, νορύη, αφρύη, τότε πείθεται ότι ουδείς λόγος δύναται να γίνηται περί ανοικτής ως i ή οιασδήποτε τοιαύτης προφοράς του Υ. 8

9 Όπως αναφέρουν οι Τζιτζιλής Παπαναστασίου (2006, 43), τεκµήρια αυτής της προφοράς είναι: 1. η γραφή ΚΥ και όχι ϘΥ στις παλαιότερες αττικές επιγραφές (κανονικά πριν από τα πισινά φωνήεντα ο, u γινόταν χρήση του Ϙ). Ο Dosuna (1993) δε δέχεται τη γενικά αποδεκτή άποψη ότι το Ϙ αντιπροσωπεύει ένα πισινό (ή στρογγυλό) αλλόφωνο του /k/ πριν από πισινά (στρογγυλά) φωνήεντα. Δέχεται ότι τα γραφήµατα αυτά είχανε χρησιµοποιηθεί σε ένα φωνολογικό σύστηµα που γνώριζε την αντίθεση ανάµεσα στο /k/ και στο /Ϙ/ (φοινικικό) και συµπεραίνει ότι η χρήση του Ϙ πριν από το Y δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως τεκµήριο υπέρ της προφοράς του Υ ως ου ούτε στην Ιωνική ούτε σε καµιά άλλη διάλεκτο η σποραδική γραφή αο και εο για τις διφθόγγους αυ και ευ σε ιωνικές επιγραφές του 6 ου αι. π.χ., γεγονός που δηλώνει ότι το υ δεν ήταν πλέον το κατάλληλο γράφηµα, για να αναπαραστήσει το δεύτερο στοιχείο των διφθόγγων [a u ] και [e u ], το οποίο παρέµεινε ένα πισινό ηµίφωνο. 3. η µεταγραφή του περσ. oνόµατος Vis ťaspa ως Ύστάσπης. Δεν είναι βέβαιο αν η χρήση του υ για να αποδοθεί το περσ. [ui] δείχνει ότι το υ προφερόταν ως [ui] (που θα αποτελούσε την ενδιάµεση βαθµίδα στην εξέλιξη του [u] σε [ü]) ή αν, για να αποδοθεί το [ui], που αποτελείται από ένα στρογγυλό πισινό ηµίφωνο και ένα µη στρογγυλό µπροστινό φωνήεν, χρησιµοποιήθηκε ένας φθόγγος που συνδυάζει τις ιδιότητες στρογγυλό και µπροστινό δηλ. το [ü]. 4. Όπως αναφέρει ο Χατζιδάκις (1924, 103) στις αρχές του τέταρτου αιώνα π.χ. η προφορά του υ ήταν πλέον [ü]. Έτσι, όταν οι βοιωτοί υιοθέτησαν το Ιωνικό αλφάβητο µετά της εν τη Αττική προφοράς εκάστου στοιχείου καθώς διατηρούσαν ακόµη την αρχαία προφορά του υ ως [u] (π.χ. Ηu δωρ, κu µα, κuνες κλπ.) διαπιστωσαν ότι το αττικό γράφηµα Υ ήταν ακατάλληλο για την απόδοση του ετυµολογικού [u] και, για τον λόγο αυτόν προτίµησαν να χρησιµοποιήσουν ΟΥ, π.χ κούµατα, κούνες, ούδωρ, Πουθίω, χρουσίω κ.λ.π 4. Όταν στην διάλεκτό τους το οι 3 Όπως σηµειώνει χαρακτηριστικά (120): En resumen, el uso de Ϙ en las inscripciones arcaicas responde a una convenciόn introducida en la escritura griega por hablantes de fenicio. Estos, mediatizados por un sistema fonolόgico que conocίa la opocisiciόn entre /k/ y /q/, malintepretaron las variantes contextuales de /k/ en griego como dos fonemas diversos a los que, en consecuencia, asignaron representaciones gra ficas distintas. El uso de Ϙ ante υ no es un testimonio concluyente a favor del mantenimiento de la articulatiόn velar de la /u(:)/ ni en jόnico-a tico, ni en ningu n otro dialecto.. 4 Ο Βuck (1968, 28) αναφέρει σχετικά: This is most obvious where, the Attic values of the letters been taken as a basis, the spelling υ was replaced as ου. In Boeotian, oυ begins to appear in the early fourth century B.C. (no 39), and is frequent after 300 though υ is not uncommon until the last quarter of the century. Thus οὑπέρ, κούριος, ἀργούριον, τούχα, όνουµα (22c), etc. In the third century the spelling ιου (pronounced like English u in cube?) is also employed, though never consistently, after τ, δ, θ, ν and λ, as τιούχα, διού = δύο, Ἰθιούδικος, ὄνιουµα, Διωνιούσιος, Λιουκίσκω, etc; also once after σ (Σιούνεσις), ἱουιῷ ὑιοῡ ὁπέρ = ὑπέρ, θοσίης = θυσίαις, also (no 39) δοώδεκα, σκόφος, and perhaps κόρτον, κότος, Arc. ὀπύ, ὀπέρ. υποσ. α. Except in Boeotian, the spelling υ is generally retained in inscriptions. So in Laconian, for which the retention of the u-sound is amply attested by the numerous glosses spelled with ου in accordance with attic values, and by the pronunciation of the modern Tsakonian. In various other dialects, as Arcadian, Cyprian, Thessalian, Lesbian, Cretan, Euboean, there are indications, of the kind or another, of the same pronunciation, such 9

10 άρχισε να προφέρεται ως [ü] (κατά τον τρίτο π.χ. αιώνα), χρησιµοποίησαν το Υ για να αποδώσουν το φώνηµα αυτό, π.χ. τυς άλλυς = ἂλλοις 5. Η προφορά του υ ως [u] διατηρήθηκε στην Λακωνία, στη Βοιωτία, στη Φωκίδα, στην Κρήτη, στην Αρκαδία, στην Κύπρο, στη Λέσβο, στην Εύβοια. Στη Βοιωτία και στη Λακωνία, µετά από τα οδοντικά τ, δ, θ, και τα ένηχα λ, ν και ρ, καθώς και στην αρχή της λέξης, το [u] τρέπεται σε [iu], π.χ. βοιωτικό τιούχα = αττ. τύχη. Η προφορά αυτή σώζεται στην τσακωνική 6, π.χ. τσακ. νιούττα = νύχτα, θιουρίδα = θυρίδα, αλλά γουναίκα = γυναίκα, ἄχουρα = άχυρα. Σύµφωνα µε τον Χατζιδάκι, (ο.π., σ. 101) για το γεγονός ότι δε και αι διάλεκτοι της Κρήτης, της Αρκαδίας, και Κύπρου, Παµφυλίας και Ευβοίας διέσωζον επί µακρόν την αρχαίαν προφοράν του Υ ως u, αποτελεί τεκµήριο το υ το οποίο προέρχεται από την κλειστή προφορά του ο, π.χ. απύ (Κύµη της Ιταλίας καθώς και Αρκαδία), ἂλλυ, γένοιτυ, ὑνέθηκε, Πελώραϋ, Μίδαϋ, Ὀνοσαγόραϋ, Νασιώταϋ, τας ζαµίαϋ, υ βωλόµενος κλπ., καθώς ήταν αδύνατο αυτό το υ να προφέρονταν ως [ü] 7 η µόνη δυνατή προφορά ήταν [u]. Το δεύτερο τεκµήριο είναι, κατά τον Χατζιδάκι, η ανάπτυξη του δίγαµµα ϝ δίπλα στο υ [u], επειδή εκ µόνου του u, ουχί και του ü ή i αναπτύσσεται φυσιολογικώς το ϝ., π.χ. Γέρυϝ ος, δυϝ άνοι, ὑϝαίς. Το τρίτο τεκµήριο που προτείνει ο Χατζιδάκις είναι το βραχύ [ο ] που απαντά στη θέση του υ, καθώς η προφορά του κλειστού και µάλιστα άτονου [ο] ελάχιστα διέφερε από αυτή του [u]. Μερικά από τα παραδείγµατα που παραδίδει για την Κύπρο είναι τα ακόλουθα 8 : as the occasional spelling ου or o for υ, or υ for o (22α), use of q before υ (Chalcid. qύqνυς, λήqυθος, etc.) and occasional ϝ for υ (52c).. 5 Επίσης: αυτύ, λυπός, ϝυκία, αϝυδός, ιαρύ, τυς, αυτύς, προξένενυς κτλ., καθώς και τραγαϝυδός, ϝεϝ υκονοµειόντων, Ερχοµενύ, Ευβώλυ, θύναρχος, τυ δάµυ, κατάλυπον κτλ. (Χατζιδάκις, o.π., σ. 103 και 123). Επιπλέον, ο Χατζιδάκις αναφέρει σε υποσηµείωση ότι η επίσηµη ονοµασία Βοιωτός διατήρησε πιστά την ιστορική ορθογραφία (γραφή οι) βρέθηκε όµως και η γραφή υ: Βυωτών ( ο.π., σ. 123). Στη συνέχεια, αναφερόµενος στην µετέπειτα εξέλιξη του φθόγγου [ü], γράφει ότι στις περιοχές της Χαιρώνειας και της Λιβαδειάς τράπηκε σε έναν ακόµη πιο κλειστό φθόγγο (δηλ. e ) ώστε µετά από έναν αιώνα να παριστάνεται µε ει, π.χ. τεῖ Δί, τεῖ, αὐτεῖ, (= αυτῦ = αυτοῖ), ἂλλει (=ἂλλοι). Στην υπόλοιπη όµως Ελλάδα η ανάπτυξις υπήρξε σφόδρα διάφορος, επειδή αναντίλεκτα παραδείγµατα της συγχύσεως του οι και του υ µόνον µετά Χριστόν απαντώσιν εν τη άλλη Ελλάδι, λ.χ. φοίλοπις (Κρήτη), θυναρµοότρια (Λακ.), οιπό, οιαλάς, λυπά, πεπύηµαι, Ποιανεψιών (Αττικής µ.χ.) κττ., τη συγχύσεως δε τούτων προς το ι πολλούς, 9 ή 10 αιώνας µ.χ.. Ο φθόγγος [ü] στη θέση του οι άρχισε να προφέρεται στην επίσηµη, εθνική γλώσσα µετά τον τρίτο αιώνα µ.χ. καθώς µετα το 238 κ.ε. καταγράφονται περιπτώσεις παραδειγµάτων σύγχυσης του οι και του υ στην Αττική Έκτοτε δε αληθώς καθ άπαντα τον µέσον αιώνα το οι και υ συγχέονται κατά την προφοράν και γραφήν.. 6 Ο Χατζιδάκις (ο.π., σ. 101) γράφει σχετικά Τούτου δ ένεκα και σήµερον εν τη Τσακωνική κατόπιν µεν των χειλικών π, β, φ, ψ, µ και των υπερωϊκών κ, γ, χ, ξ, το Υ εξακολουθεί εκφωνούµενον ως u, πρβ. γουναίκα, άχουρα, κούε, κρέµµου, µουχάλα (στένωµα) κλπ., κατόπιν δε των υγρών, των οδοντικών, τ, δ, θ, σ, ζ, του ν και εν αρχή λέξεως µετεβλήθη εις ιου, και δη όπως ελέγετο εν Βοιωτία τιούχα, ϝαδιουλόγος, Πολιουκλείς, Διωνιούσιος, Σιούνεσις, ιουιός κττ. ούτω και νυν εν τη Τσακων. νιούττα, εκιού = τυ, θιουρίδα, φριούγανε, βαθιού, (ν)ιούµε = ὑµείς, λιούκο κττ.. 7 σηµειώνει (ο.π., 101) ότι πλείονα παραδείγµατα και ταύτα τονουµένου και άτονου υ αντί ο παρέχει η Λεσβία διάλεκτος µερικοί από τους τύπους που καταγράφει είναι οι ακόλουθοι: υσδος = όζος, ύµοιος, υµολογίας, στύµα, Υδύσσευς, Ύλυµπος, ξύανον κ.α. 8 Επίσης: πέποσµαι = πέπυσµαι, επτόκασεν = επτύκασεν, (πτυξ πτύσσω), φοτεύω = φυτεύω, αγκόλαι, ευτρόσσεσθαι = επιστρέφεσθαι (τρύσσειν) (Χατζιδάκις ο.π., 102). 10

11 κρόσταλλος, κόµβος = κύµβος, µοχοί = µυχώ, θοράνας = θύρανδε κ.α. Μερικοί από τους Βοιωτικούς τύπους 9, αντίστοιχα, είναι οι εξής: Ἀµονίας, Ἀµόντας, Γλαφορίδας κ.α. Στην Κρήτη καταγράφηκε ο τύπος Υέργον (uέργον), στον οποίο χρησιµοποιήθηκε το Υ προκειµένου να αποδοθεί το ηµίφωνο u ίδια ακριβώς είναι η περίπτωση των τύπων Οάξος, Ολισσήν, Οράτριος, αντί της γραφής ϝάξος, ϝλισσήν, ϝράτριος. Ο Χατζιδάκις αποδίδει το φαινόµενο αυτό στο γεγονός ότι ούτως εξεφωνείτο το υ ως υποτακτικό φωνήεν των διφθόγγων ευ, αυ, διο και ενίοτε εγράφετο το τε υ και το ϝ. Αναφέρει επίσης (ο.π., 247) ότι το υ (<Υ>) ευρίσκεται εν µεταπτωτική σχέση προς τας διφθόγγους αυ, ευ, ου, όπως το ι προς τας διφθόγγους αι, ει, οι, πρβλ. ελεύ(θ)σοµαι, ήλυθον, κλεύσοµεν, κλέfoς, κλυτός κλπ.. Επίσης, το υ τρέπεται σε [i] λόγω ανοµοίωσης, όταν δηλαδή η επόµενη συλλαβή είχε επίσης u ή u 10 : ερινύς αντί *ερυνύς (< rus = οργίζεσθαι, rusta = οργισµένος, λιθ. rusti = οργίζεσθαι), ζίζυφον jujuba, Ειθύµαχος, Ελείθυια (< Ελεύθυια) 11. Όπως αναφέρουν οι Τζιτζιλής - Παπαναστασίου (2006, 33) σε ινδοελληνικά νοµίσµατα του 2ου π.χ. αιώνα το ελλ. υ αποδίδεται µε ινδικό i, π.χ Διονυσίου = Dianisiyasa. Αυτό δε σηµαίνει ότι η τροπή [ü] > [i] εµφανίζεται τόσο νωρίς αλλά απλώς ότι η ινδική δε διέθετε φώνηµα που να συνδυάζει τις ιδιότητες στρογγυλό και µπροστινό, οπότε απέδωσε το [ü] µε το µπροστινό µη στρογγυλό [i]. Οι Λατίνοι που και αυτοί δεν είχαν το φώνηµα [ü] αποδίδουν στην αρχή το υ µε [u] (επιλέγουν, δηλαδή, για την απόδοση του στρογγυλού µπροστινού [ü], το στρογγυλό µη µπροστινό [u]), π.χ Πύρρος > λατ. Burrus. Αργότερα όµως µε τη διάδοση της ελληνικής υιοθετούν, τουλάχιστον στους κύκλους των µορφωµένων, την ελληνική προφορά [ü] µαζί µε το γράφηµα Υ (το οποίο ονοµάζουν y graecum), π.χ. ύµνος > λατ. hymnus. Επίσης, η σύγχυση του υ µε το ι που παρατηρείται σε αιγυπτιακούς παπύρους του 2ου π.χ. αιώνα φαίνεται πως αντικατροπτρίζει µια τοπική ιδιοµορφία. Το ότι η προφορά [ü] διατηρούνταν κατά τον 4ο µ.χ. αιώνα φαίνεται από το γεγονός ότι ο Ουλφίλας, στην µετάφρασή του της Καινής Διαθήκης, θεώρησε απαραίτητο να υιοθετήσει το ελληνικό γράφηµα για τη µεταγραφή του υ των ελληνικών λέξεων. Το αρκτικό υ παίρνει πάντοτε δασεία. Σε µερικές λέξεις η δασύτητα όχι µόνο δεν εξηγείται ετυµολογικά, π.χ. ύδωρ - unda, αρχ. ινδ. udaka νερό, αλλά συχνά έρχεται και σε αντίθεση µε τον νόµο του Grassman, π.χ. ὑφαίνω αλλά αρχ. ινδ. ubhati. To υ οι Βυζαντινοί το ονόµασαν υ ψιλόν για να το διακρίνουν από το οι που τότε είχε την ίδια προφορά [ü], γιατί γενικά οι βυζαντινοί χρησιµοποιούν τον όρο ψιλό ως αντίθετο του όρου δίφθογγος και στη συγκεκριµένη περίπτωση αντιδιαστέλλουν το υ (ψιλόν) προς το οι, το οποίο είχε την ίδια προφορά (βλ. Τζιτζιλής Παπαναστασίου 2006, 35). 9 Επίσης: Όλοµπος, Ευφροσόναν, θοσίης, Μικόλος, (εν Ορχοµ. Μικούλος), Σοµφόρω κ.α. ακόµη: αργύρυ αντί αργύρου και Αφορδισίυ, όπου το Υ = ου (Χατζιδάκις ο.π., 102). 10 Όπως γράφει σε υποσηµείωσή του ο Χατζιδάκις (ο.π., 247), στο επίθετο γλυκύς, διατηρήθηκε το υ και στις δυο διαδοχικές συλλαβές, λόγω του κλιτικού του συστήµατος: γλυκύς γκυκέος, ηδύς ηδέος, παχύς παχέος κλπ. 11 Επίσης: *µιστυς- *µιστύλος µιστύλλω (< *µυστος), ο παρακείµενος Fείλυµαι αντί *ϝέϝλυµαι τ.ε u εuλυ-µαι κλπ. Όπως επισηµαίνει ο Χατζιδάκις (ο.π., 247), µε βάση το φαινόµενο της ανοµοίωσης ερµηνεύονται τύποι όπως ποππύζω, πορφύρω, πορφύρα, µορµύρω, γογγύζω, κόκκυξ κλπ. Με βάση την αφοµοίωση σχηµατίστηκαν οι τύποι ήµυσυ, συκύα, γυνή, Δυνδυµύνη, Κυνδυής, κυλύχνιον, Ελευhύνια κλπ. 11

12 1.4. Προφορά του υ κατά την ελληνιστική περίοδο (Koine) Η προφορά του υ ως [ü] γενικεύεται στην κοινή (Koine) 12 και διαρκεί ως τον 10ο µ.χ. αιώνα, οπότε αρχίζει πλέον να προφέρεται ως [i]. Ο Thumb (1901) θεωρεί ότι η απώλεια της χειλικής άρθρωσης του υ οφείλεται σε φρυγική ή µικρασιατική φωνητική επίδραση. Επίσης, ο ίδιος (1897) βασισµένος σε αιγυπτιακές µεταγραφές ελληνικών λέξεων, συµπεραίνει ότι το υ προφερόταν στην Αιγυπτο ως [ü] ή [iu]. Θεωρεί ότι η άποψη αυτή ενισχύεται από τα ελληνικά δάνεια στην αρµενική όπου το υ αποδίδεται: 1) ως [iu]: kiutos = κύαθος, etiua = αίθυια, iupodiakon = υποδιάκονος, kiupari = κυπάρισσος, hiuperet = υπηρέτης, hiupatos = ύπατος, kariubd = χάρυβδις, kriusoprasos = χρυσόπρασος, ametiust = αµέθυστος, siunhodos = σύνοδος, siumboλοn = σύµβολον, aporiumay = απόρρυµα, kiurake = κυριακή, spiurid = σφυρίδα, zepiur = ζέφυρος, piuramudes = πυραµοειδής, lambiurintos = λαβύρινθος, piurion = πυρείον, argiuron = άργυρον, martiuros (< *µάρτυρος και όχι µάρτυς όπως πιστεύει ο Brochelmann) = µάρτυρας, stiurak = στύραξ, hiule = χηλή, triuλion = τρυβλίον, siulabay = συλλαβή, piulake = φυλακή. 2) ως [i]: mandia, kipros, kivos. 3) σποραδικά ως [u] και [ο]. 4) σποραδικά ως [e]. O Dieterich (1898, 23) αναφέρει παραδείγµατα λέξεων σε επιγραφές και παπύρους όπου το υ γράφεται και προφανώς προφέρεται ως [u] π.χ. Ετουχύα = Ευτυχία, καθειδρούσατο = καθιδρύσατο, κουρείας = κυρίας, Φρούγιος = Φρύγιος, Φούσκωνος = Φύσκωνος, χρουσός = χρυσός κτλ. Σε γλωσσάριο έχουµε τον τύπο pteruges ενώ σε λογοτεχνικά έργα αναφέρονται οι τύποι κολλούριον, Λάθουρος, φούσκα = φύσκη, Φουσκίων. Οι τύποι αυτοί σώζονται ως κουλλούρι, φτερούγα, φούσκα στην ΚΝΕ και οι τύποι σου και χρουσός σώζονται σε διαλέκτους. Ο Dieterich αναρωτιέται πώς εξηγείται η προφορά του υ ως [u] στις λέξεις αυτές δεδοµένου ότι στους παπύρους το υ πολλές φορές αντικαθίσταται από το ι, το ει και το η, π.χ βαρίς = βαρύς, θήρα = θύρα, πράγµα που σηµαίνει ότι προφερόταν ως [i]. H διαπίστωση αυτή έρχεται σε αντίθεση µε την άποψη του Τhumb (1897) που όπως αναφέρθηκε, βασισµένος σε αιγυπτιακές µεταγραφές ελληνικών λέξεων συµπεραίνει ότι το υ προφερόταν στην Αιγυπτο ως [ü] ή [ju]. O Dieterich (ο.π.) σηµειώνει ότι η άποψη του Thumb δεν είναι σωστή και ότι αυτό αποδεικνύεται όχι µόνο από τα παραδείγµατα που δείχνουν προφορά του υ ως [i] αλλά και από το γεγονός ότι οι λέξεις που διατηρούν την προφορά του υ ως [u] στους παπύρους είναι πολύ λίγες (οι λέξεις σου και κολλούριον) και κυρίως το γεγονός ότι συχνά στη θέση του [i] εµφανίζεται ένα [e] που σύµφωνα µε τον Dieterich προϋποθέτει την εξέλιξη [ü] > [i] > [e]. Η τροπή του [ü] σε [i] στην Αίγυπτο 12 Ο Χατζιδάκις (ο.π., 103) σηµειώνει: Η εν τη Ιωνική και και Αττική διαλέκτω αναπτυχθείσα νεωτέρα προφορά αύτη του Υ ως ü µετεδόθη ανά την Ελλάδα µετά της Αττικής και Κοινής και κατέστη σχεδόν πανελλήνιος έκτοτε δε ο φθόγγος ούτος ü εξηκολούθησε να βαίνει την προς το i οδόν, ήτοι να σχηµατίζηται µετ ελάσσονος στρογγυλότητος του στόµατος, αλλά πάντοτε διάφορος του ι µέχρι του 900 ή 1000 περίπου µ.χ. Μόνον δ από των χρόνων τούτων κατέστη πολλαχού, αλλ ουχί πανταχού της Ελλάδος, όµοιος τω ι παρά τοις Έλλησι (παρά τοις βαρβάροις εταυτίστη τω ι πολύ πρότερον, αλλά περί τούτων ουδείς λόγος).. 12

13 αποδίδεται σε επίδραση από την κοπτική η οποία δεν γνώριζε τον φθόγγο [ü]. Ο Dieterich πιστεύει ότι η νησιώτικοι και µικρασιατικοί τύποι κερά, γερεύω, µερρέχα, µερσίνη, τερί θα πρέπει να συνδεθούν µε την εξέλιξη του υ σε [i] και στη συνέχεια σε [e]. Βασισµένος σε αυτές τις διαπιστώσεις απορρίπτει την χρονολόγηση της τροπής του υ σε [i] κατά τον 9ο/10ο αιώνα που είχε προτείνει ο Thumb, και ανεβάζει τον χρόνο της τροπής αυτής στον 11ο µ.χ. αιώνα. Ο Dieterich αποκλείει την πιθανότητα η τροπή υ > [u] να έγινε στην Αίγυπτο. Βασισµένος στην γεωγραφική κατανοµή των παραδειγµάτων που εµφανίζουν [u] στη θέση του υ, τα περισσότερα από τα οποία τα συναντούµε στην Μ. Ασία, δέχεται ότι η τροπή υ > [u] έγινε στην Μ. Ασία, και την αποδίδει στην αδυναµία αυτών που δεν µιλούσαν ελληνικά και ειδικότερα στην αδυναµία των Φρυγών να προφέρουν το άγνωστο στη γλώσσα τους [ü], το οποίο απέδωσαν µε [u]. Σηµειώνει ότι κάτι τέτοιο είναι συνηθισµένο στο γλωσσικό δανεισµό, και αναφέρει ως παραδείγµατα τη λέξη τούρκος < türk και τα λατινικά buxus = πύξις, guberno = κυβερνώ. Το u λοιπόν το οποίο βρίσκουµε στο καππαδοκικό µούγια, στο ποντιακό ζούµουτρον, στο κυπριακό, συµιακό και ικαρικό σου, και στα καρπαθικά θρούαλα, φρούγανα, φρούδι, αποτελεί συνέχεια αυτής της µικρασιατικής προφοράς του [ü]. Αντίθετα, το [u] στη θέση του υ που βρίσκουµε στην κυπριακή και κρητική, θα πρέπει να θεωρηθεί ως διατήρηση της αρχαίας προφοράς. Οι λέξεις λοιπόν που περιέχουν [u] στη θέση του υ στη νέα ελληνική και στις νέες ελληνικές διαλέκτους οφείλονται ή στη διατήρηση της αρχαίας προφοράς, ή στη µικρασιατική προφορά του υ ως [u] που οφείλεται σε φρυγική επίδραση. O Dieterich σηµειώνει ότι το υ προφερόταν ως [u] στη Μ. Ασία και σπάνια στην Αίγυπτο, ως [i] και στην Μ.Ασία και στην Αίγυπτο, και ως [e] στην Αίγυπτο. Η προφορά ως [i] που ήταν κοινή και στην Μ. Ασία και στην Αίγυπτο, είναι αυτή που επικράτησε, ενώ οι δύο άλλες περιορίζονται κυρίως σε διαλέκτους. Ο Gignac (1976, ) κάνει λόγο για interchange of oυ (u) and υ και δίνει τα εξής παραδείγµατα όπoυ στη θέση του υ εµφανίζεται το ου (u): oὑπό (ὑπό) Pryl. 160c, ii 16 (A.D. 32), ἀνουπερθέτως (ἀνυπερ-) PhermRees 27.9 (5th cent.), σουνχρηµατίζειν (συν-) SB 7568 = Pmich B.7 (A.D. 296); sim (A.D. 155); Pmichael. 23 B.7 (A.D. 296), τούω (δύο) SB 5109 = Pryl. 160d, i.2 (A.D. 42); sim. Pmich (A.D. 99), ἀχούρου γώµος (ἀχύρου γόµους) SB (A.D. 95/96), οὑµάς (ὑµάς) Pbaden (late. Ist. cent.), ἀνέσουρεν (ἀνέσυρεν) Poxy (ca. A.D ), ἥµισου (ἥµισυ) Poxy (A.D. 123); Pmich (A.D. 131); Ptebt , etc. (A.D. 140); Poslo 31.9, 12 (A.D ?); Plond. 905 (iii, 219).7 (2nd cent.); Ppar (A.D. 154); Pamh (A.D. 159); BGU (A.D. 188/9); WO (A.D. 211); etc., ἐνγούου (ἐγγύου) Studpal.xxii, 4 iii.9 (A.D. 127/8), cf. Παοῦνι (Παῦνι: cf. Παοῖνι, σ. 198) Otait ,6 (A.D. 128). Σηµειώνει ότι the occasional interchange of oυ with υ might indicate that υ represented /u/ in Egypt as in all the classical dialects except Attic-Ionic 13, but the evidence for the identification of the sound originally represented by oι with that represented by υ and the much more frequent interchange of υ with η is a stronger indicationof the /y/ pronunciation. The interchange of ου with υ/οι would then idicate 13 Σε υποσηµείωση ο Gignac παραπέµπει στον Schyzer i, 181-4, στον Lejeune, 226 και στον Buck, GD, 24 αναφερόµενος στη σταδιακή αντικατάσταση της γραφηµατικής απόδοσης υ από ου στη Βοιωτική, φαινόµενο που απαντά σε επιγραφές νωρίς κατά τον 4ο αι. π.χ. 13

14 the confusion of /u/ and /y/ through bilingual interference, since there was no sound in the Egyptian vowel system corresponding to /y/. In Coptic orthography, the letter ϒ stood by itself only in Greek loanwords; in Coptic words it served only to represent the second element of a diphthong Προφορά του υ κατά τη µεσαιωνική περίοδο. Κατά την περίοδο του µεσαίωνα και συγκεκριµένα κατά τον 9ο µε 10ο αιώνα το υ γνωρίζει το τελευταίο στάδιο της εξέλιξής του τρεπόµενο από [ü] σε [i]. Ο Ψάλτης (1974) εξετάζοντας το υ στη γλώσσα των βυζαντινών χρονικογράφων σηµειώνει: υ (Υpsilon) = ου 121. Ου für υ stcht: Theoph. 469,4 κατά τον χρουσίωνα (cod. g) (dagegen Porph. De Cer. 583, 14 τον χρυσιῶνα, 586, 12 εἰς τον χρυσίωνα). Porph. De Cer. 672, 11 φιλουρέας (funes ex interiore tiliae cortice factos) G. Mon. 377, 21; Glyk.442, 6 κουλούρια (ἰατρικά) (dagegen Cedr. I 59,9 κολλυρίδα ποιήσασα Ρεβέκκα (parato edulio). Pasch. II 288 Φούσκωνος. Dass die Schreibung χρουσίωνα vielleicht einer gleichzeitigen Aussprachen des υ in χρουσός entspricht, zeigt das inschriftlich belegte χρουσοῦς; s. Schweizer 77, G. Meyer, der in der dritten Ausgabe seiner Grammatik (S. 152) diesen Vorgang auf Keine von altersher bewahrte Aussprache des υ als oυ, sondern auf eine Assimilation zurückführt, welche auch in ήµυσυ (Μ. Schwyzer 28, Mayser 100, 151 Crönert Herc. 23) zu bemerken ist. Dieser Meinung Schliessen sich auch Hatzidakis (Einl. 104 Anm. 1, Mεσ. ΙΙ 278), Thumb. (Hell. 85; IF. 2, 104 ; 8, 195) und namentlich Solmsen (IF. 16 (Anz.) 9) an, welcher die von Dietrich Unterns. 23 ausgesprochene Meinung, dass dieser Laut u sich von altersher bewahrt habe, auch bei den anderen von Dietrich angeführten Belegen (φούσκα, Φούσκωνος, κολλούρια, λάθουρος) widerlegt; vgl. Noch Hatzidakis Mεσ. II 296, Crönert Herc. 130 N. 3 und Psichari Essais II LVII 1 ). Ο Browning (1969, 88) αναφέρει στη φθογγολογία έγιναν ελάχιστες αλλαγές από το τέλος της προηγούµενης περιόδου. Το σύστηµα των εξ φωνηέντων (µαζί µε το ύψιλο) απλοποιήθηκε σε ένα τρίγωνο µε πέντε φωνήεντα, όταν το υ έγινε ι. i e a o u Η προφορά αυτή άρχισε ίσως από τους τελευταίους αιώνες της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας. Αλλ ως το τέλος του 10ου αιώνα µπορούσε κανείς ν αστειευτεί µε τη δυσκολία που είχαν οι γραµµατισµένοι παπάδες και δεσποτάδες να κρατήσουν στην προφορά τους τα δύο αυτά φωνήεντα χωρισµένα. Αυτό σήµαινε πως η σύγχυση των δύο φωνηέντων ήταν στην Πόλη τουλάχιστον δείγµα χυδαϊσµού, και έτσι οι µορφωµένοι προσπαθούσαν να τα ξεχωρίσουν, όπως στη Γαλλία σήµερα οι γραµµατισµένοι µόνο µε συνειδητή προσπάθεια µπορούν να ξεχωρίσουν τα ρινικά φωνήεντα στο brun και brin, που ο γαλλικός λαός τα συγχέει στην οµιλία του.. 14 Επίσης αναφέρει ότι a rare change of ϒ to ϒo in Gr. loanwords in Coptic is also found (Böhling, 104). 14

15 Επίσης, (ό.π., 170) αναφερόµενος στα ελληνικά δάνεια στις νοτιοσλαβικές γλώσσες σηµειώνει υπάρχουν όµως ορισµένες γλωσσικές ιδιορρυθµίες, που δεν εξηγήθηκαν ικανοποιητικά ως τα σήµερα. Πώς θα εξηγήσουµε π.χ. τη σερβική λέξη panadjur (< πανήγυρις), που όχι µόνο διατηρεί το µη αττικό α στη δεύτερη συλλαβή, όπως το διατηρούν ορισµένοι τύποι στα νεοεlληνικά αλλά αποδίδει το υ της τρίτης συλλαβής µε του ου.. 15

16 2. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ Υ. Θα προσπαθήσουµε να εξετάσουµε τις απόψεις για την προφορά του υ µε µια κριτική παρουσίαση των εργασιών που αφορούν το θέµα αυτό. Λεπτοµερέστερα παρουσιάζονται οι ειδικές εργασίες των Shipp (1965), Σετάτου (1967) και Newton (1977) γιατί µας ενδιαφέρει και η κριτική τους και σε προγενέστερες απόψεις Απόψεις του Χατζιδάκι. Ο Χατζιδάκις (1901, 550) θεωρεί ότι στη Λακωνική 15 είχαµε διπλή εξέλιξη του υ που εξαρτάται από τα περιβάλλοντα: µετά από οδοντικά εξελίσσεται σε [ju] ενώ στα υπόλοιπα περιβάλλοντα διατηρείται η προφορά [u]. H πρόταση αυτή του Χατζιδάκι στηρίζεται κυρίως σε δεδοµένα της Τσακωνικής.. Ο Χατζιδάκις ( , 53) αναφερόµενος στην αντιπροσώπευση του υ στις νεοελληνικές διαλέκτους σηµειώνει: µόνον εν τη Tσακωνική διαλέκτω το υ σώζει την αρχαία αυτή προφοράν ως ου, και εν τη διαλέκτω των Aθηναίων, των Mεγαρέων, Aιγινιτών, Kυµαίων και Mανιατών προφέρεται ως ιου, εντεύθεν γουναίκα, άχουρα τσακ. κτλ. και γιουναίκα, αχιουρα, τσιουλία, κτλ. παρά τοις λοιποίς. Παρακάτω (σ. 384) αναφέρει: Kατά τας µαρτυρίας των επιγραφών και των αντιγράφων το υ (και το οι, όπερ πολύ πρότερον είχε τραπεί εις υ, πρβλ. Aκαδηµ. Aνάγνωσµ ) εταυτίστη τω ι µόνον µετά την δεκάτην µ.x εκατονταετηρίδα (πρβλ. Aκαδηµ. Aναγνωσµ. A ). Και όµως ουχί µόνον εν τη Tσακων. διαλέκτω σώζεται, ως είδοµεν ανωτ. σελ. 365, η αρχαία προφορά αυτού, αλλά και αλλαχού πολλαχού, οίον εν Kύµη ένθα λέγεται Kούµη, Στούρα, ξουλιάζω, σουδύο, σουδεµένοι, σουνδαυλίζου λιστρο, σούξουλη, ψούχρη, πάει σούρου σούρου, σουρ τα σουρ τα, ποσούρει τη(ν) φωνήν του, ξανασούρου, µουρτία, µούρτα, κιούρτος, άχιουρα, γιούρος, σουτσ ε ά, τσούκλος, µεµαίντζουλα (=µιµαίκυλα), φρούγανα κτλ. (και αντί οι, τσιούτα, τσιουτάζου, χιούρος, τσιουλιά). Οµοίως λέγουσι οι Aθηναίοι και οι Mεγαρείς τσιουλιά, κchουράφι, κchούλα, τσιούτη, τσιούµώµαι (αλλά τσείτεται κατά τα ειρηµένα ανωτ. σελ. 316), πρβλ. Πανδώρα H 517). Και προσθέτει: Και εν τη µεσηµβρινή Iταλία φαίνεται ότι το άτονον υ προφέρεται ως u, πρβλ. Pellegr 25 σου έννετ ε στηµόνια, 25 ηύρα δύο σύκα απάνω ς τη σουκία κλπ. Oµοίως φαίνεται ότι έχει το πράγµα και εν τη Mάνη πρβ. Πανδώρα IΘ (σελ. 438) σουρµή, ένθα και η αόριστος αληθώς σηµείωσις: Σηµειωτέον ότι εν πολλοίς το υ προφέρεται ως ου. Αλλά τα περί της προφοράς του υ εν Iταλία και Mάνη δέονται πλείονος επιστάσεως. 15 Συγκεκριµένα αναφέρει: µετά τα χειλικά και ουρανικά εξεφώνουν αυτό ως u, µετά τα οδοντικά δε, µετά τα υγρά λ, ρ, µετά το ν, σ, ζ, και εν αρχή λέξεως ως ju. 16

17 2.2. Απόψεις του Ανδριώτη, του Τσοπανάκη και του Μηνά. Ο Ανδριώτης, ο Τσοπανάκης και ο Μηνάς δεν έχουν γράψει ειδικές εργασίες για την εξέλιξη του υ αλλά αναφέρονται σε αυτή στα πλάισια ευρύτερων εργασιών. Ο Andriotis θεωρεί την προφορά του υ ως [u] και [ju] ως έναν από τους βασικούς φωνητικούς αρχαïσµούς και τον περιλαµβάνει στο Lexikon der Archaismen. Για την γωγραφική κατανοµή του φαινοµένου αναφέρει ότι είναι κανονικό στην τσακωνική και συχνό στην Αίγινα, στην Αθήνα, στην νότια Εύβοια (Κάρυστος, Κονίστρες, Κύµη), στα Μέγαρα, και στην Πελοπόννησο (Μάνη). Συγκεκριµένα σηµειώνει (σ ): Υ agr. (alt u Lak.) als u gesprochen: regelm. Tsakon: άχιουρα (< άχυρα), γουναίκα (γυναίκα), gρουφό (< κρυφός), κουβάνε (< κυανούς), κούε (< κύων), λιούκο (< λύκος), νιούτα (< νύχτα), ξούλινε (< ξύλινος), σουρτέ (< συρτός), ψούχα (< ψυχή), ψουχρέ (< ψυχρός), usw.; sehr häufig Aifina, Ath., S Eub. (Karyst, Konis, Kyme), Meg., Pelop. (Mane): άχιουρα (< άχυρα), τζούτζουφα (< jίζυφα), θουγατέρα (< θυγατέρα), κουλούµπι (< κολύµπι), τσιούκλος (< κύκλος), Κούµη (< Κύµη), τσιούρτος (< κύρτος), µουζήθρα (< µυζήθρα), ξούλο (< ξύλο) παραθούρι (< παραθύρι), σ ούβαλο (< σκύβαλο), σ ούλα (< σκύλα), σούκο (< σύκο), σουνταυλίζω (< συνδαυλίζω, σουδύο (< συνδύο), σούρνω (< σύρνω), φουρνιά (< φρύνος), ψούχει (< ψύχει), ψουχραίνοµαι (< ψυχραίνοµαι), usw. ; sehr Amor: λάρυγγας (< λάρυγγας), Chios: κουρφά (< κρυφά), κιουρά (< κυρά), εσού (< συ), χρουσός (< χρυσός), Ikar: κιουρά (< κυρά), σουρίζω (< συρίζω), Kapp (Ax): γουλτώνω (< γλυτώνω), µούγια (< µυία), Karpath: βρουχιώµαι (< βρυχώµαι), κρουφά (< κρυφά), Pont: ζούµωτρον (< ζύµωτρον), κούνα (< κύων), κουρτούλιν (< κορδύλη), µούγια (µυία), εσού, (< συ), φρούδι (< φρύδι), γρουσός (χρυσός). Ο Τσοπανάκης (1955) στην εργασία του Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen θεωρεί την προφορά του υ ως [u] ως ένα από τα βασικά γνωρίσµατα των διαλέκτων και των ιδιωµάτων που ανήκουν στη λεγόµενη δωρική ζώνη. Στην εργασία αυτή δίνει τα ακόλουθα παραδείγµατα µε προφορά του υ ως [u]: afterua πτέρυξ, agr ustaḑḑo κρύσταλλον, Curiac i Κυριακή, esu συ, fuska φύσκα, kuḑḑura κολλύρα, kur upi κορύπιον, sucea συκέα, sul avra συραύλιον, sur ao συρίζω, trumba θύµβρα, tul upa τολύπα, tutt umaggu τιθύµαλλος, χιούννω χύνω, (Κ. Ιταλία, σ. 58), γρουλλί, βρουλλί γρυλλίον, χοιριόβρουλλας χοιρόγρυλλος, αθρούµπα θύµβρα θρύµβα, σούσουνας θύσανος, κούλουµπας κόλυµβος, κουλουµπητή κολυµβάς (ελαία) κολυµβητή, κουλούµπρα κόρυµβος,κουρβούλλα κρώβυλος, λαθούρι λάθυρος, λάρουγγας λάρυγξ, ασπροµούττα µε άσπρη µύτη, αλλα µύτη, φτερούχα πτέρυξ, σφουρώ συρίζω, σφουριάλλι συραύλιον, σούµαλλη τιθύµαλος, τουλούππα τολύπη, πουφουσκώ υποφυσκάω, τσαφούρα < ψαθυρός + ψαφαρός, εσού συ, κρουστάλλι κρύσταλλο, µούττη µύτη, ξουρίζω ξυρίζω, βρούλλο βρύλλον, γρουλλί γρυλλίον, µούττη µύττη, αθουθούµαλλος τιθύµαλλος, θρούµπι θρύµβη, κουρούµπλι κουρουµπλιασµένο < κορύµβιον, λαθουρένος λαθυρένος, σου συ, τουλούπα τολύπη, τυροτούπι τυροτύπιον, τουπί τυπίον, (Δωδεκάννησα σσ ), αγιούπας γύπας, Γιούχτας < Ιυττοί, κρούβγω κρύπτω, κούρβουλο κρώβυλον, µουντός < µυνδός, τουπί τυπίον, φρούδια φρύδια, χουµάς < χυµός, χύνω, (Κρήτη σ. 58) κτλ. 17

18 O Mηνάς (2004, ), εξετάζοντας τα φωνητικά ισόγλωσσα Τσακωνιάς και Μάνης, σηµειώνει ότι το υ της αρχαίας ελληνικής προφερόταν ως [u] και κατά τη µεταγενέστερη περίοδο τράπηκε σε ηµίφωνο (όπως το γερµ. ü) και κατά τη µεσαιωνική εποχή ιωτακίστηκε. Tην αρχαία και τη µεταγενέστερη προφορά του τη συναντούµε και στην Tσακωνιά 16, π.χ. άχουρα, γουναίκα, κρουφά, ετού < *ετύ εσύ, σούκο, άρτουµα τυρί, λιούκο, νιούτα, κολιούρα < κολλύρα, κούε < κύων, ψούχα, τη συναντούµε και στη Μάνη, π.χ. γιουναίκα, σουρτάρι, τρουπού, τρούπα, σκιούλα, χιούνου, άχ(ι)ουρα, θουρίδα µεγάλη τρύπα. Προσθέτει ότι η προφορά του του υ ως ιου παρατηρείται συνήθως µετά από τα λαρυγγικά (γ, χ, κ), το λ, το ν, το σ, µετά δηλαδή από σύµφωνα που µπορούν να ουρανωθούν 17. Αναφέρει ότι η αρχαία προφορά του υ απαντά επίσης στη Γορτυνία, π.χ. βουτσί, κουρούπα, τσουκλαµία κυκλάµινο, στη Ζάκυνθο και τα Κύθηρα, στα Μεγαροαιγηνίτικα, τα Παλαιοαθηναϊκά 18 και τα Κουµιώτικα ιδιώµατα και, σποραδικά, σε άλλα ιδιώµατα. Τονίζει ότι η διατήρηση της αρχαίας προφοράς του υ υποστηρίζουν ο Γ. Χατζιδάκις 19, ο Thumb 20, o Dieterich 21, o Ν. Ανδριώτης 22, ο Στ. Καψωµένος 23. Η άποψη αυτή ενισχύεται κατά τη γνώµη του Μηνά από το γεγονός ότι ο Mirambel 24 υποστηρίζει ότι η προφορά αυτή παρατηρείται και σε τονισµένο υ και σε λέξεις αρχαίας προέλευσης καθώς και από το γεγονός ότι εµφανίζεται στην τσακωνική διάλεκτο η οποία κατάγεται από την άµεσα από την αρχαία Λακωνική. Ο Μηνάς καταλήγει στο συµπέρασµα ότι εφόσον η προφορά αυτή παρατηρείται κατεξοχήν σε νεοελληνικές διαλέκτους δωρικού υποστρώµατος µας επιτρέπει να τη θεωρήσουµε δωρικό κατάλοιπο 25 και να υποθέσουµε ότι η εµφάνισή της πρώτα στην παλιά Αθήνα και έπειτα στην Κύµη οφείλεται σε επίδραση των Μεγαροαιγηνίτικων ιδιωµάτων. 16 Παραπέµπει στους Λεκός (1920, 21-22, 69), Κωστάκης (1951, 159), Κωστάκης ( , λθ ), Χατζιδάκις (1901, 550), Tsopanakis (1955, 57-8). 17 Παραπέµπει στον Pernot (1934, 112) o οποίος υποστηρίζει ότι το υ τρέπεται σε ου µετά από ουρανικά και χειλικά και ότι το υ > ιου µετά από τα άλλα σύµφωνα και στην αρχή των λέξεων. Επίσης παραπέµπει στους Χατζιδάκις (1901, 550). 18 Σηµειώνει ότι ο Μαρτίνος Κρούσιος (1584, 99) πληροφορεί ότι οι τότε Αθηναίοι τα σύκα τα έλεγαν σούκα. 19 Παραπέµπει στον Hatzidakis (1892, 103), για τη λ. χρυσός. 20 Παραπέµπει στον Thumb (1891, 85). 21 Παραπέµπει στον Dieterich (1898, 289) ο οποίος αναφέρει παραδείγµατα λέξεων µε υ ως ου από την Τσακωνιά, όχι όµως από τη Μάνη. 22 Παραπεµπει στο Lexicon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του Ανδριώτη (1974, 564-5). 23 Παραπέµπει στον Καψωµένο 65. Συγκεκριµένα ο Καψωµένος σηµειώνει: Δωρικά γνωρίσµατα κρύβονται και στην διάλεκτο της Μάνης στην Πελοπόννησο, καθώς φανερώνει η εντυπωσιακή όµοια διάθεση επιµέρους φθόγγων στην Τσακονιά και την Μάνη, π.χ..η προφορά του υ ως ου (u ακόµη και πριν από λαρυγγικά): άχουρα (παράλληλα µε τον τύπο άχιουρα), σκούλα (παράλλληλα µε τον τύπο σκιούλα), σούκο, τρούπα. 24 Παραπέµπει Mirambel (1929, 74-75) και σηµειώνει ότι ο Hatzidakis (1892, 28) γράφει ότι µόνο το άτονο υ προφέρεται ως ου. 25 Σηµειώνει ότι ο Tsopanakis (1955, 57-58) θεωρεί αυτό ως ένα συστατικό της δωρικής διαλεκτικής ζώνης της Νεοελληνικής. Παραπέµπει και στον Hatzidaki (1892, 103-4). 18

19 2.3. Απόψεις του Thumb. Ο Thumb (1900, 139) υποστηρίζει ότι η εξέλιξη του υ σε [u]/[iu] οφείλεται σε ξένη και συγκεκριµένα σε µικρασιατική και φρυγική επίδραση. Η άποψη αυτή του Thumb δε φαίνεται σωστή γιατί αυτή η τροπή ήταν άγνωστη στη φρυγική (Neroznak Diakonoff, 1985, 6): The sonants I. E. *o, *i, *u are spelled as a, i, u.... Οι απόψεις του Thumb για την εξέλιξη του υ στις νεοελληνικές διαλέκτους διατυπώνονται στο άρθρο του για το ιδίωµα της Αίγινας. Για το λόγο αυτό εξετάζονται στο επόµενο κεφάλαιο, στο υποκεφάλαιο για τα Μεγαροκουµιώτικα. Πιο συγκεκριµένα εξετάζονται στην εργασία του Μελέτη περί της σηµερινής εν Αιγίνη λαλουµένης διαλέκτου (Αθηνά 3, ), όπου γράφει: το προηγούµενον σύµφωνον, ει δυνατόν, κατέστη ουρανικόν από λαρυγγικού, και τα παραδείγµατα που παραθέτει είναι άχιουρα (ashura) = άχυρα, χιουνάρω και χιουµάω < χύνω, [= χέω], τσ ούκλος = κύκλος, σ τσ ούβω = σκύπτω, σ τσ ουλί = σκύλος. Ο Thumb παράλληλα συγκεντρώνει όλα τα παραδείγµατα που εµφανίζουν ου από οι: σ τσ ουνία = σκοινιά, τσ ουλία = κοιλιά, τσ ουµώµαι = κοιµώµαι, τσ ούτη = κοίτη. Όπως σηµειώνει, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εµφανίζεται το ου είναι αδιευκρίνιστες. Πολλες είναι οι περιπτώσεις στις οποίες το υ και το οι προφέρονται ως [i]. Ο Thumb παρατηρεί µια ειδική προφορά του σ πριν από το ου π.χ. σ ουτσέα, σ ουντζεντής = συγγενής, το σ αυτό το οποίο αντιστοιχεί σε παχύ συριστικό, απαντά και στο τσ. Ενώ λοιπόν το κ εξελίσσεται σε τσ πριν από τα φωνήενται ε, ι το σ πριν από ου < υ πλησιάζει την προφορά του γαλλικού ch και το γερµανικό sch (τσ ). Προσθέτει ότι η τροπή αυτή συνέβη κατά πάσα πιθανότητα την ίδια εποχή που είχαµε ς > ς πριν από oυ, δηλαδή την ίδια χρονική περίοδο µε την τροπή του υ και του οι σε ου Απόψεις του Shipp. Tο άρθρο του Shipp, ΙΟΥ = Υ in modern Greek, δηµοσιευµένο το 1965 αποτελεί την πρώτη µεταπολεµική προσπάθεια για εξέταση του προβλήµατος. Ο Shipp βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση σε σχέση µε προγενέστερους ερευνητές γιατί έχει υπόψη του πλουσιότερο υλικό και κυρίως τα δεδοµένα της τσακωνικής της Προποντίδας. O βασικός στόχος του Shipp όπως καθορίζεται στην αρχή του άρθρου του είναι: to show that where ancient Greek υ is represented in modern dialects by ιου the process involved is a kind of splitting of the sound [y] into what may be regarded as its two elements, [i] and [u], in forms of Greek which themselves inherited the pronunciation [u] but came up against a pronunciation [y] in other forms of Greek, to the influence of which they became subjected while this pronunciation still existed. Απορρίπτει την ερµηνεία της ανάπτυξης ενός yod λόγω του φαινοµένου της επένθεσης, επειδή κατά τη γνώµη του, ο προσδιορισµός των φωνητικών συνθηκών που καθορίζουν αν παρέµεινε η προφορά [u] ή εξελίχθηκε σε [ju] είναι αδύνατος. Αναφέρει επίσης ότι η τσακωνική διάλεκτος προσφέρει σηµαντική µαρτυρία για την 26 Όπως σηµειώνει ο Shipp, η άποψη του Thumb ότι το οι και το υ προτού τραπούν σε ου ήταν µαλακά φωνήεντα και συγκεκριµένα ü ή i, και εποµένως η τροπή κ > τσ είναι παλαιότερη από την τροπή οι και υ > ου πράγµα που σηµαίνει ότι αυτό το ου δεν µπορεί να να προέρχεται από µια αρχαία προφορά του υ ως ου, είναι λανθασµένη, επειδή το y δεν µπορεί σε κανένα στάδιο να εξελιχθεί σε u. 19

20 περίπτωση του δανεισµού λέξεων που εµφανίζουν προφορά τέτοιου είδους. Θεωρεί ότι το γεγονός ότι πολλές λέξεις τείνουν να έχουν την ίδια µεταχείριση σε παράπάνω από µια διαλέκτους, στηρίζει την άποψή του 27. Στη ΝΕ, όπως αναφέρει, το αρχαίο υ αντιπροσωπεύεται σε αρκετά µεγάλο βαθµό από το ιου στην τσακωνική και σε µια διαλεκτική οµάδα που περιλαµβάνει την διάλεκτο των Μεγάρων, την παλαιά αθηναϊκή 28, την αιγινήτικη και την διάλεκτο που µιλιέται στην ευρύτερη περιοχή της νότιας Εύβοιας και σε µικρότερη κλίµακα στην Μάνη καθώς και σποραδικά σε άλλες περιοχές. Στις δυο πρώτες οµάδες, που είναι και οι βασικές, συναντούµε την προφορά ιου δίπλα στην προφορά ου = υ. Ο Shipp ξεκινάει την ανάλυσή του µε τη διαπίστωση ότι το υ έχει στη ΝΕ και στα ιδιώµατά της τριπλή αντιπροσώπευση: [i], [u], [iu]. Η πρώτη αντιπροσώπευση αποτελεί φυσική εξέλιξη του αρχαίου [ü] (αττικοϊωνικό), µε τον ίδιο τρόπο που στη γερµανική του Βερολίνου το [ü] τράπηκε σε [i]. Η δέυτερη αντιπροσώπευση αποτελεί διατήρηση της αρχαίας προφοράς του υ ως [u] (δωρικό). Το βασικό λοιπόν ερώτηµα είναι πώς ερµηνεύεται η τρίτη αντιπροσώπευση. Όπως σηµειώνει ο Shipp, υπάρχουν δύο πιθανότητες: 1) ότι αντικαθιστά το ου [u] κάτω από ορισµένες συνθήκες όπως π.χ. µετά από συγκεκριµένα σύµφωνα, 2) ότι προέρχεται από [y]. Το ζήτηµα περιπλέκεται περισσότερο λόγω της αλληλεπίδρασης των διαλέκτων µεταξύ τους, καθώς και της επίδρασης που δέχονται από την αρχαία Ελληνιστική Κοινή και από την ΚΝΕ.Ο Shipp εξετάζει πρώτα την εξέλιξη του υ στα Μεγαροκουµιώτικα στηριζόµενος στις εργασίες του Τhumb για την Αίγινα, του Χατζιδάκι για τα Μέγαρα και του Καρατζά για την Εύβοια. Ο Shipp σηµειώνει ότι το γεγονός ότι αγνοούµε την καταγωγή της αθηναϊκής διαλεκτικής οµάδας καθιστά το πρόβληµα πιο δυσεπίλυτο 29. Ο Shipp κάνει εκτεταµένη αναφορά στον Τhumb και στηριζόµενος στα στοιχεία που παραθέτει ο Τhumb σηµειώνει ότι στην διάλεκτο της Αίγινας απαντούν παραδείγµατα που εµφανίζουν ου το οποίο προέρχεται από αρχαίο υ, µε ουράνωση όµως του προηγούµενου υπερωϊκού ή σ, γεγονός που υποδηλώνει την παρουσία ενός yod πριν από το ου 30. Στη συνέχεια, αναφέρεται στην περιγραφή της διαλέκτου των Μεγάρων από τον Χατζιδάκι 31 και σηµειώνει ότι ο τελευταίος περιγράφει τα Μέγαρα ως µια νησίδα σε µια αλβανόφωνη περιοχή η εγκατάσταση των Αλβανών προς το τέλος της µεσαιωνικής περιόδου, προφανώς είναι πολύ σηµαντική για τη διαµόρφωση των διαλέκτων της συγκεκριµένης περιοχής. 27 Παραπέµπει στη µελέτη του Α. Τσοπανάκη, Μικρή Συµβολή στην εξέλιξη του Ελληνικού φωνηεντισµού, στο αφιέρωµα στη µνήµη του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Αθηνά 1960, σσ Εξηγεί ότι πρόκειται για τη διάλεκτο που µιλιόταν στην Αθήνα την εποχή της ίδρυσης του Ελληνικού Βασιλείου. 29 Όπως αναφέρει ο Shipp, αφετηρία για την ερευνά του για την προέλευση του ιου αποτέλεσε η εργασία του Rohlfs, Historische Grammatik der unteritalieischen Gräzität, 1950, (σ. 36-7). 30 Ο Shipp επισηµαίνει ότι αυτό δεν ισχύει για το σ του ξ. Ένα ιδιαίτερα σηµαντικό παράδειγµα µε ου είναι το ξουλοτσερατέα ξυλοκέρατον, (Ceratonia Siliqua), αλλά ξύλα πρόκειται για µια από τις πολυάριθµες περιπτώσεις που συναντούµε στις διαλέκτους, όπου τα σύνθετα διατηρούν τα χαρακτηριστικά της διαλέκτου, ενώ οι απλές λέξεις που χρησιµοποιούνται σε ευρύτερο βαθµό, υποχωρούν κάτω από την επίδραση της κοινής. Εδώ ανήκει πιθανόν και ο τύπος ξουράφι. 31 Περί της µεγαρικής διαλέκτου και των συγγενών αυτής ιδιωµάτων. ΕPPA 8,