ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΡΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΥΜΑ ΚΘΤΘΣ ΣΧΟΛΘ ΔΙΟΙΚΘΣΘΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΘΜΑ ΧΘΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΘΣ & ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΘΣ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΡΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΥΜΑ ΚΘΤΘΣ ΣΧΟΛΘ ΔΙΟΙΚΘΣΘΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΘΜΑ ΧΘΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΘΣ & ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΘΣ Δθμθτράκθ Βαςιλεία Α.Μ Νταγιαντά Ελεάννα Α.Μ Χαριτάκθσ Ιωάννθσ Α.Μ "Ραραγωγι, τιμζσ και μιςκοί ςτθν Ελλάδα μετά το 2009" ΡΤΥΧΙΑΚΘ ΕΓΑΣΙΑ Επιβλζπων Αν. Κακθγθτισ: Θ.Β. Σταματόπουλοσ Θράκλειο, Δεκζμβριοσ, 2014

2 ΡΕΙΕΧΟΜΕΝΑ ΡΕΙΛΘΨΘ ABSTRACT ΕΙΣΑΓΩΓΘ ΜΕΟΣ Ι ΘΕΩΘΤΙΚΘ ΡΟΣΕΓΓΙΣΘ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΡΟΙΟ Διεκνζσ Εμπόριο Θ δομι του Διεκνοφσ Εμπορίου τθσ Ελλάδασ Υαγκοςμιοποίθςθ των Αγορϊν και Θλεκτρονικό Εμπόριο Ξρατικζσ Υαρεμβάςεισ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΘΕΩΙΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΡΟΙΟΥ Περκαντιλιςμόσ Κεωρία Χυγκριτικοφ Υλεονεκτιματοσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο Ψο Ωπόδειγμα Heckscher Ohlin Ρζεσ Κεωρίεσ Διεκνοφσ Εμπορίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΘ ΚΙΣΘ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ Θ παγκόςμια οικονομικι κρίςθ Θ οικονομικι κρίςθ ςτθν Ελλάδα Επιπτϊςεισ ςτθ Σικονομικι Υολιτικι Σικονομικι Ξρίςθ και Υαραγωγικι Αναδιάρκρωςθ ςτθν Ελλάδα ΜΕΟΣ ΙΙ ΡΑΑΓΩΓΘ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΡΑΑΓΩΓΘ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟ Θ ζννοια τθσ παραγωγισ Ψομείσ τθσ παραγωγισ Θ ζννοια τθσ παραγωγικότθτασ Υαραγωγικοί Χυντελεςτζσ Θ ςφνδεςθ μεταξφ Υαραγωγισ, Ψιμϊν και Πιςκϊν Θ πορεία τθσ παραγωγισ ςτθν Ελλάδα από το

3 ΜΕΟΣ ΙΙΙ ΤΙΜΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΙΜΕΣ ΑΡΟ ΤΟ Θ ζννοια και θ λειτουργία τθσ αγοράσ Σι Ψιμζσ από το ΜΕΟΣ IV ΜΙΣΘΟΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΡΟΕΙΑ ΤΘΣ ΕΣΩΤΕΙΚΘΣ ΥΡΟΤΙΜΘΣΘΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΘΣ ΕΛΛΘΝΙΚΘΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΡΛΑΙΣΙΑ ΤΘΣ ΔΙΕΘΝΟΡΟΙΘΣΘΣ Ειςαγωγι Απολογιςμόσ τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ Σι προοπτικζσ: Ανάπτυξθ βαςιςμζνθ ςτισ εξαγωγζσ ι ςταςιμότθτα; ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΡΟΣΑΜΟΓΘ ΤΘΣ ΕΛΛΘΝΙΚΘΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΕ ΣΥΝΘΘΚΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΡΟΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΤΟΡΙΣΜΟ ΕΞΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΥΚΑΙΙΩΝ Ειςαγωγικά ςτοιχεία Σι Κεωρίεσ του Διεκνοφσ Εμπορίου Θ Κεωρία του απόλυτου πλεονεκτιματοσ Θ Κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΘΕΩΙΑ ΑΙΣΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΩΝ ΡΕΙΟΧΩΝ ΕΞΘΓΕΙ ΤΘΣ ΑΣΥΜΜΕΤΕΣ ΔΙΑΤΑΑΧΕΣ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΙΚΟ ΤΘΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Κεωρθτικι προςζγγιςθ Θ εμφάνιςθ αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν Ελλάδα ωσ χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΡΕ: Ξριτικι επιςκόπθςθ τθσ ΚΑΡΥ: Ελλάδα και Ευρωπαϊκι Ζνωςθ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ ΕΞΕΛΙΞΘ ΤΘΣ ΡΟΕΙΑΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΡΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΩΝ ΜΙΣΘΩΝ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΡΟ ΤΟ Ειςαγωγι Σι μζςοι μιςκοί και θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ( ): Σι κατϊτατοι μιςκοί ςτθν Ελλάδα και ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ κατά τθν τρζχουςα περίοδο τθσ οικονομικισ κρίςθσ ( ) Χυμπζραςμα

4 ΣΥΜΡΕΑΣΜΑΤΑ ΡΑΑΤΘΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΑΦΙΑ ΡΕΙΕΧΟΜΕΝΑ ΡΙΝΑΚΩΝ Υίνακασ Πεταβολι των κυριότερων μεγεκϊν τθσ ελλθνικισ οικονομίασ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανίασ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία

5 Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Υίνακασ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ Υίνακασ Υοςοςτιαίεσ μεταβολζσ επιπζδου τιμϊν ςτα τρόφιμα Υίνακασ Εξζλιξθ Δείκτθ Πιςκϊν, που αφοροφν ςτουσ κλάδουσ Β-Χ (βλ. ΥΑΦΑΦΨΘΠΑ 4) χωρίσ εποχικι διόρκωςθ και διόρκωςθ εργάςιμων θμερϊν για το Β Ψρίμθνο των ετϊν (2008=100,00) Υίνακασ Εξζλιξθ Δείκτθ Πιςκϊν, που αφοροφν ςτουσ κλάδουσ Β-Χ (βλ. ΥΑΦΑΦΨΘΠΑ 4) με εποχικι διόρκωςθ για το Β Ψρίμθνο των ετϊν (2008=100,00) Υίνακασ Ετιςια μεταβολι (%) του Δείκτθ Πιςκϊν ςτουσ κλάδουσ Β-Χ (βλ. ΥΑΦΑΦΨΘΠΑ 4) ςτθν ΕΕ 1, το Β τρίμθνο ςε ςχζςθ με το Α τρίμθνο του Υεριλαμβάνει διόρκωςθ εργάςιμων θμερϊν, αλλά όχι αντίςτοιχα εποχικι

6 ΡΕΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΙΑΓΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα Θ ςθμαςία του Διεκνοφσ Εμπορίου ςε 30 οικονομίεσ (μζςοσ όροσ εξαγωγϊν και ειςαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν ωσ % του ΑΕΥ, 2008) Διάγραμμα Σι κυριότεροι εμπορικοί εταίροι τθσ Ελλάδασ (Υοςοςτό του εξωτερικοφ εμπορίου, 2010) Διάγραμμα Θ διάρκρωςθ των ελλθνικϊν εξαγωγϊν και ειςαγωγϊν (ποςοςτό του ςυνόλου κατά το 2010) Διάγραμμα Ειςαγωγζσ αγακϊν και υπθρεςιϊν Διάγραμμα Πζςο επίπεδο δαςμϊν ςε 35 χϊρεσ, (δαςμοί ωσ % τθσ αξίασ των ειςαγωγϊν) Διάγραμμα ετι CDS, Χεπτ Φεβρ Διάγραμμα Θ ςυμβολι των εξαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν ςτθν διαμόρφωςθ του ΑΕΥ Διάγραμμα Εξαγωγζσ και ειςαγωγζσ αγακϊν και υπθρεςιϊν ςε ςτακερζσ τιμζσ ( ) Διάγραμμα Δείκτεσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ Ε.Ε.-27 και Ελλάδα ( =100, εποχικά εξομαλυμζνα ςτοιχεία) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα

7 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ ( =100) Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ( =100)

8 Διάγραμμα Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ( =100) Υίνακασ Αμπελουργικά προϊόντα Υίνακασ Δενδροκομικά προϊόντα Διάγραμμα Πζςοσ ετιςιοσ Δείκτθσ Ψιμϊν Ξαταναλωτι (ΔΨΞ) για τθν κατθγορία ζνδυςθ-υπόδθςθ (2009=100) Διάγραμμα Υοςοςτιαίεσ μεταβολζσ επιπζδου τιμϊν ςτα τρόφιμα Υίνακασ Ετιςιεσ μεταβολζσ τιμϊν προϊόντων Διάγραμμα Αναλογία κερδϊν (ακακάριςτων λειτουργικϊν πλεοναςμάτων / αμοιβϊν εργαςίασ) Διάγραμμα Ωπόδειγμα Solow-Mac Donald για δφο χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ Διάγραμμα Θ πραγματικι απόκλιςθ ςτουσ ρυκμοφσ αφξθςθσ τθσ παραγωγισ και απαςχόλθςθσ και θ ευελιξία ςτθν αγορά εργαςίασ ςε ΡΕ Διάγραμμα Πζςοσ πραγματικόσ μιςκόσ διαπραγμάτευςθσ και απαςχόλθςθσ ωσ % του εργατικοφ δυναμικοφ ( και πρόβλεψθ ) Διάγραμμα Αγοραςτικι δφναμθ μζςων αποδοχϊν, ςε ςτακερζσ τιμζσ (ετιςιεσ % μεταβολζσ και δείκτθσ 1995=100), ( και πρόβλεψθ ) Διάγραμμα Πζςεσ αποδοχζσ εργαηομζνων και παραγωγικότθτα ςτθν Ελλάδα % τθσ ΕΕ-15, ςε μονάδεσ αγοραςτικισ δφναμθσ. Σ δείκτθσ απόκλιςθσ των μιςκϊν από τον μζςο όρο των 15 πιο προθγμζνων χωρϊν τθσ ΕΕ είναι θ απόκλιςθ των μιςκϊν διορκωμζνθ με τθν απόκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ ( και πρόβλεψθ ) Διάγραμμα Υραγματικζσ αμοιβζσ ανά απαςχολοφμενο και παραγωγικότθτα, ςε ςτακερζσ τιμζσ ( και πρόβλεψθ )

9 Διάγραμμα Σι Πζςοι Ετιςιοι Πιςκοί ανά εργαηόμενο-μιςκωτό κατά το ζτοσ Διάγραμμα Θ Υαραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ςε ιςοτιμίεσ αγοραςτικισ δφναμθσ ανά εργαηόμενο μιςκωτό (2009) Διάγραμμα Σι Πζςοι Ετιςιοι Πιςκοί ανά εργαηόμενο-μιςκωτό κατά το ζτοσ Διάγραμμα H Υαραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ, ςε ιςοτιμίεσ αγοραςτικισ δφναμθσ ανά εργαηόμενομιςκωτό (2014) Διάγραμμα Πζςεσ ονομαςτικζσ αποδοχζσ ανά απαςχολοφμενο ςε ςφγκριςθ με 37 προθγμζνεσ χϊρεσ, ςε εκνικά νομίςματα και ςε δολάρια ( και πρόβλεψθ ) Διάγραμμα Θ ςυνολικι μείωςθ των ειςοδθμάτων από μιςκωτι εργαςία πριν από τον φόρο ςτον μιςκό ( ) Διάγραμμα Χωρευτικι μεταβολι κατϊτατων πραγματικϊν μιςκϊν ςτισ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, τετραετία : Ωπολογιςμοί με βάςθ τα εξαμθνιαία ςτοιχεία εξζλιξθσ των κατϊτατων μιςκϊν ςε εκνικό νόμιςμα, αποπλθκωριςμζνα με τον Εναρμονιςμζνο εκνικό Δείκτθ Ψιμϊν Ξαταναλωτι (Eurostat)

10 ΡΕΙΛΘΨΘ Θ παροφςα πτυχιακι εργαςία πραγματεφεται το κζμα «Υαραγωγι, τιμζσ και μιςκοί ςτθν Ελλάδα μετά το 2009». Χτόχοσ είναι μζςω τθσ κεωρθτικισ και τθσ εμπειρικισ διερεφνθςθσ να εντοπιςτοφν και να παρουςιαςτοφν όλεσ οι αλλαγζσ που ζχουν υπάρξει από το 2009 ζωσ και ςιμερα ςτουσ τομείσ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. Ξατά τθν διάρκεια εκπόνθςθσ τθσ εργαςίασ διαπιςτϊκθκε ότι το κζμα τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν δεν περιορίηεται μόνο ςε αυτά τα τρία μεγζκθ, αλλά αυτά τα μεγζκθ είναι αλλθλζνδετα με το Διεκνζσ Εμπόριο, με διάφορουσ επιμζρουσ οικονομικοφσ δείκτεσ, με τθν κατανάλωςθ κ.λπ. Επιπλζον, κάκε επιμζρουσ κομμάτι δεν «περιγράφεται» από ζνα μόνο οικονομικό δείκτθ, αλλά από ζνα ςφνολο επιμζρουσ δεικτϊν. Χυνεπϊσ, κρίκθκε απαραίτθτο για τθν εξζλιξθ και τθν εκπόνθςθ τθσ εργαςίασ να επιλεχκοφν ςυγκεκριμζνοι οικονομικοί δείκτεσ. Θ ςυγκεκριμζνθ πτυχιακι εργαςία λόγω του κζματοσ που πραγματεφεται είχε πολφ μεγάλο όγκο δεδομζνων και πλθροφοριϊν τα οποία ζπρεπε να τροποποιθκοφν, ζτςι ϊςτε να γίνει ςωςτι προςζγγιςθ του κζματοσ και ςωςτι απόδοςθ των απαιτοφμενων αποτελεςμάτων. Χτον ιδθ μεγάλο όγκο πλθροφοριϊν προςτίκεται και θ χρονικι περίοδοσ ςτθν οποία αναφζρεται θ παροφςα εργαςία, δθλαδι μετά το 2009 λόγω τθσ παγκόςμιασ οικονομικισ κρίςθσ θ οποία παρουςιάςτθκε ςτθν Ελλάδα περίπου το Επιπρόςκετα, κατά τθν ςυγκεκριμζνθ χρονικι περίοδο θ Ελλάδα κατάφυγε ςτον μθχανιςμό ςτιριξθσ και ςυνεχίηει να βρίςκεται υπό επιτιρθςθ. Τλα τα μζτρα τα οποία τίκενται από τθν Ψρόικα προσ εφαρμογι επθρεάηουν άμεςα τουσ τομείσ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. Εκ πρϊτθσ όψεωσ, το κζμα «Υαραγωγι, Ψιμζσ και Πιςκοί μετά το 2009», δεν φανερϊνει τον όγκο των πλθροφοριϊν που εμπεριζχει. Για να μπορζςει να δομθκεί θ παροφςα εργαςία πζρα από τισ απαραίτθτεσ πλθροφορίεσ και τα ςτατιςτικά ςτοιχεία για τθν παραγωγι, τισ τιμζσ και τουσ μιςκοφσ, χρειάςτθκε να αναλυκεί το Διεκνζσ Εμπόριο κακϊσ και οι Κεωρίεσ οι οποίεσ το διζπουν, θ οικονομικι κρίςθ, θ εφαρμοηόμενθ δθμοςιονομικι πολιτικι κακϊσ και το οικονομικό περιβάλλον που 10

11 επικρατεί ςτθν Ελλάδα. Τςο περιςςότερθ ανάλυςθ γινόταν ςε κάκε ζνα από τα επιμζρουσ κζματα διαπιςτωνόταν θ ςφνδεςθ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν με τισ ειςαγωγζσ και τισ εξαγωγζσ, με τθν καταναλωτικι ςυμπεριφορά κακϊσ και με άλλα επιμζρουσ οικονομικά μεγζκθ. Πζςα από τισ κεωρίεσ του Διεκνοφσ Εμπορίου και ιδιαίτερα από τθν κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ ζγινε κατανοθτι θ ςφνδεςθ που υπάρχει μεταξφ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. Για τθν εκπόνθςθ τθσ παροφςασ πτυχιακισ εργαςίασ εργάςτθκαν ςυλλογικά οι ςπουδαςτζσ Δθμθτράκθ Βαςιλεία, Ρταγιαντά Ελεάννα και Χαριτάκθσ Λωάννθσ. Ειδικότερα, θ Δθμθτράκθ Βαςιλεία αςχολικθκε με το 3 ο «Σικονομικι κρίςθ ςτθν Ελλάδα» και 4 ο «Υαραγωγι μετά το 2009» κεφάλαιο τθσ εργαςίασ, θ Ρταγιαντά Ελεάννα αςχολικθκε με το κζμα των μιςκϊν και ειδικότερα, ςυνζγραψε το κεφάλαιο 6 "Θ πορεία τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ και το μζλλον τθσ Ελλθνικισ Σπικονομίασ ςτα πλαίςια τθσ διεκνοποίθςθσ», το κεφάλαιο 7 «Θ προςαρμογι τθε ελλθνικισ οικονομίασ ςε ςυνκικεσ διεκνοφσ εμπορίου για τον εντοπιςμό εξαγωγικϊν ευκαιριϊν», το κεφάλαιο 8 «Θ κεωρία άριςτων νομιςματικϊν περιοχϊν εξθγεί τισ αςφμμετρεσ διαταραχζσ ςτο εςωτερικό τθσ Ελλάδασ» και το 9 ο κεφάλαιο τθσ εργαςίασ «Θ εξζλιξθ τθσ πορείασ των μζςων πραγματικϊν και ονομαςτικϊν μιςκϊν ςτθν Ελλάδα από το ». Ψζλοσ, ο Χαριτάκθσ Λωάννθσ αςχολικθκε με το 1ο "Διεκνζσ εμπόριο, το 2ο "Κεωρίεσ διεκνοφσ εμπορίου" και 5ο κεφάλαιο "Ψιμζσ ςτθν Ελλάδα μετά το 2009", ενϊ για τθν παράγραφο 4.5 «Χφνδεςθ μιςκϊν, τιμϊν και παραγωγισ» μζχρι το τζλοσ του τζταρτου κεφαλαίου αςχολικθκαν από κοινοφ οι ςπουδαςτζσ Βαςιλικι Δθμθτράκθσ και Γιάννθσ Χαριτάκθσ. Επιςθμαίνεται, ότι οι τρεισ ςπουδαςτζσ εργάςτθκαν ομαδικά, προκειμζνου να αποδϊςουν με τον καλφτερο τρόπο τθν ανάλυςθ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν ςτθν Ελλάδα μετά το 2009, και τον τρόπο με τον οποίο είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνα αυτά τα μεγζκθ μεταξφ τουσ, ιδίωσ ςε περίοδο οικονομικισ ανακατάταξθσ τθσ χϊρασ. Ωςτόςο, ο διαχωριςμόσ και θ ονομαςία των κεφαλαίων διεξιχκθ από τον εκάςτοτε ςπουδαςτι ξεχωριςτά για το μζροσ που αντιςτοιχεί ςτον κακζνα. 11

12 ABSTRACT This thesis deals with the topic "Production, Prices and Wages in Greece after 2009". The objective is through theoretical and empirical investigation to identify and present all the changes introduced from 2009 to today in the fields of production, prices and wages. During preparation of the work found that the issue of production, prices and wages are not only limited to these three figures, but these figures are connected with the International Trade in various individual economic indicators, with consumption etc. Additionally, each individual piece is not "description" of a single economic indicator, but by a set of indices. Therefore, it was necessary for the development and preparation of work to select specific economic indicators. This thesis, because of the issues addressed, was very large volumes of data and information which had to be modified in order to properly approach and proper performance of the required results. In the already large volume of information added and the period in which this work, ie after 2009 due to the global economic crisis which occurred in Greece in In addition, during this period the Greece resorted to the support mechanism and continues be under surveillance. All the measures imposed by the Troika to implement directly affect the production, prices and wages. At first sight, the topic "Production, Prices and Wages after 2009," does not indicate the amount of information that it contains. In order to structure this work beyond the necessary information and statistical data on production, prices and wages had to analyze the International Trade and the theories that govern the economic crisis, the applied fiscal policy and the economic environment prevailing in Greece. The more analysis was done on each individual issue finds the connection of production, prices and wages with imports and exports, and consumer behavior as well as other individual financials. Through the theories of international trade and the theory of comparative advantage became understand the link between the production, prices and wages. For the preparation of this thesis collectively worked by students Dimitraki Basiliki, Ntagianta Eleanna and Haritakis John. In particular, Basiliki Dimitraki addressed 12

13 the 3rd "Financial crisis in Greece" and fourth "Production after 2009" chapter of this thesis, Ntagianta Eleanna addressed the issue of wages and in particular wrote Chapter 6 "The course of internal devaluation and the future of Greek Economy in the context of internationalization", Chapter 7 "Adapting the Greek economy in international trade conditions to identify export opportunities," Chapter 8 "The optimum currency area theory explains the asymmetric shocks within Greece" and the ninth chapter, "The progress of the average real and nominal wages in Greece from ". Finally, Haritakis John addressed the first "International trade, the second" Theories of international trade "Chapter 5" Prices in Greece after 2009 ", while Section 4.5 "Connecting wages, prices and production" by the end of the fourth chapter dealt jointly by Dimitraki Basiliki and John Haritakis. It should be noted that three students worked in groups to perform in the best way analysis of production, prices and wages in Greece after 2009, and how inextricably linked these figures together, especially in a period economic rearrangement of the country. However, separating the name of capital held by each student individually for the part corresponding to each. 13

14 ΕΙΣΑΓΩΓΘ Ξατά τθν τελευταία πενταετία ( ), υπιρξαν πολλζσ και κρίςιμεσ αλλαγζσ ςτθν Ελλάδα ςτουσ τομείσ των μιςκϊν, τθσ παραγωγισ και των τιμϊν. Αυτό οφείλεται ςτθν διεκνι οικονομικι κρίςθ και ςτο γεγονόσ ότι, λόγω του εξωτερικοφ δανειςμοφ τθσ, θ Ελλάδα ζχει δεςμευτεί για τθν τιρθςθ ςυγκεκριμζνων μζτρων, τα οποία τίκενται από τθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ και από το Διεκνζσ Ρομιςματικό Ψαμείο. Χκοπόσ τθσ παροφςασ πτυχιακισ εργαςίασ είναι θ παρουςίαςθ και θ ανάλυςθ τριϊν βαςικϊν τομζων τθσ ελλθνικισ οικονομίασ και ςυγκεκριμζνα του τομζα τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. Θ παρουςίαςθ και θ ανάλυςθ των δεδομζνων αφορά το χρονικό διάςτθμα μετά το 2009, μια κρίςιμθ χρονικι περίοδοσ για τθν ελλθνικι οικονομία, κακϊσ εμπεριζχει τθν οικονομικι κρίςθ και τθν προςφυγι τθσ Ελλάδασ ςτον μθχανιςμό ςτιριξθσ. Υζρα από τθν εκτενι κεωρθτικι προςζγγιςθ του κζματοσ και τθν παρουςίαςθ όλων των απαραίτθτων μακροοικονομικϊν πλθροφοριϊν, κακϊσ και των απαραίτθτων κεωριϊν για το Διεκνζσ Εμπόριο το οποίο ςυνδζεται άμεςα με τουσ τομείσ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν, ζγινε χριςθ τθσ περιγραφικισ ςτατιςτικισ, ζτςι ϊςτε να παρατεκοφν όλα τα ςτατιςτικά δεδομζνα τα οποία ςυνζβαλαν για τθν διεξαγωγι και τθν εκπόνθςθ τθσ παροφςασ εργαςίασ. Θ παραγωγι, οι τιμζσ και οι μιςκοί είναι από τα κρίςιμα μεγζκθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ και όχι μόνο. Σποιαδιποτε αλλαγι είτε κετικι είτε αρνθτικι ςτον ζνα τομζα επθρεάηει άμεςα και τουσ άλλουσ δφο τομείσ. Τμωσ, τα τρία αυτά μεγζκθ δεν μποροφν να παρουςιαςτοφν και να αναλυκοφν, εφόςον πρωτίςτωσ δεν ζχει γίνει ανάλυςθ και παρουςίαςθ άλλων οικονομικϊν μεγεκϊν από τα οποία επθρεάηονται. Σ τομζασ του Διεκνοφσ Εμπορίου είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνοσ με τον τομζα τθσ παραγωγισ αλλά ζμμεςα επθρεάηει και τισ τιμζσ των αγακϊν και των υπθρεςιϊν αλλά και τουσ μιςκοφσ. Επομζνωσ, ςε δφο από τα επιμζρουσ κεφάλαια τθσ παροφςασ εργαςίασ γίνεται αναλυτικι παρουςίαςθ του Διεκνοφσ Εμπορίου και των Κεωριϊν από τισ οποίεσ διζπεται το Διεκνζσ Εμπόριο (Κεωρία Χυγκριτικοφ Υλεονεκτιματοσ, Ωπόδειγμα Heckscher Ohlin). Χτόχοσ τθσ ανάλυςθσ του Διεκνοφσ εμπορίου και των κεωριϊν 14

15 που το διζπουν είναι να γίνει απολφτωσ κατανοθτι θ ςχζςθ μεταξφ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν, γι αυτό παρατίκενται ςυγκεκριμζνα παραδείγματα τα οποία κα βοθκιςουν ςτθν περαιτζρω κατανόθςθ του κζματοσ. Οόγω του ςυγκεκριμζνου χρονικοφ διαςτιματοσ για το οποίο διεξάγεται θ παροφςα εργαςία, δεν κα μποροφςε να μθν γίνει αναφορά ςτο οικονομικό κλίμα το οποίο επικρατεί ςτθν Ελλάδα αλλά και παγκοςμίωσ από το 2009, ςτθν οικονομικι κρίςθ, αλλά και ςτο μθχανιςμό ςτιριξθσ προσ τθν Ελλάδα. Τλα αυτά επθρεάηουν άμεςα τον τομζα τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. Χτο τζλοσ τισ εργαςίασ, παρατίκενται τα ςυμπεράςματα, ωσ αποτζλεςμα τθσ παραπάνω ανάλυςθσ, τόςο τθσ κεωρθτικισ προςζγγιςθσ και τθσ εμπειρικισ διερεφνθςθσ του κάκε μζρουσ (παραγωγι, τιμζσ, μιςκοί), ενϊ αποτυπϊνονται και λεσ οι επιπτϊςεισ ςτθν οικονομικι πολιτικι, που επιλκαν από το 2009 ζωσ ςιμερα ςτουσ τομείσ τθσ παραγωγισ, των τιμϊν και των μιςκϊν. 15

16 ΜΕΟΣ Ι ΘΕΩΘΤΙΚΘ ΡΟΣΕΓΓΙΣΘ 16

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΜΡΟΙΟ 1.1 Διεκνζσ Εμπόριο Γενικά το εμπόριο δεν είναι γζννθμα των ςφγχρονων κοινωνιϊν, αλλά υφίςταται από τθν εποχι που άρχιςαν να υπάρχουν οργανωμζνεσ κοινωνίεσ ςτισ οποίεσ αναπτφχκθκε θ ανάγκθ ανταλλαγισ αγακϊν και υπθρεςιϊν. Υρωτοπόροι για το εμπόριο, υπιρξαν οι αρχαίοι Φοίνικεσ οι οποίοι δθμιοφργθςαν εμπορικοφσ ςτακμοφσ τόςο ςε διάφορα μζρθ τθσ Πεςογείου, όςο και του Εφξεινου Υόντου, ζτςι ϊςτε να διακινοφν αγακά μεταξφ των διαφόρων χωρϊν. Χφμφωνα με ιςτορικά ςτοιχεία, θ πρϊτθ ακμάηουςα περίοδοσ για το εμπόριο ζλαβε χϊρα κατά τισ αρχζσ τθσ δεφτερθσ χιλιετθρίδασ ςτθ Πεςοποταμία, τθν Υαλαιςτίνθ και τθν Αίγυπτο. Τπωσ οι Φοίνικεσ ζτςι και οι Ζλλθνεσ διζπρεψαν ςτον τομζα του εμπορίου, δθμιουργϊντασ αποικίεσ ςτθν Λωνία, ςτον Ελλιςποντο, ςτον Εφξεινο Υόντο και ςτθν Ρότια Λταλία. Πετά τθν παρακμι τθσ αρχαίασ Ελλάδασ τα θνία του εμπορίου πζραςαν ςτουσ Ξαρχθδόνιουσ και ζπειτα ςτουσ Φωμαίουσ. Τμωσ τουσ πρϊτουσ αιϊνεσ τθσ Βυηαντινισ αυτοκρατορίασ το εμπόριο παρουςίαςε μια περίοδο παρακμισ, θ οποία οφειλόταν ςτο γεγονόσ ότι το εμπόριο ελεγχόταν από το κράτοσ και διεξαγόταν από κρατικοφσ υπαλλιλουσ. Ξατά τα τζλθ του μεςαίωνα το εμπόριο παρουςίαςε μεγάλθ ανάπτυξθ ξανά, θ οποία οφειλόταν ςτο ότι μετά από εξερευνιςεισ ανακαλφφκθκαν νζα εδάφθ πλοφςια ςε πλουτοπαραγωγικοφσ πόρουσ. Ωπάρχουν διάφορεσ διακρίςεισ ςχετικζσ με το εμπόριο, οι οποίεσ παρατίκενται παρακάτω: Διεκνζσ Εμπόριο: το οποίο απαρτίηεται από το ςφνολο των ενεργειϊν με τισ οποίεσ επιτυγχάνεται θ διακίνθςθ και θ κυκλοφορία αγακϊν και υπθρεςιϊν μεταξφ ατόμων τα οποία βρίςκονται ςε διαφορετικζσ χϊρεσ. Εκνικό Εμπόριο: είναι το εμπόριο που πραγματοποιείται ςτο εςωτερικό μιασ χϊρασ (εντόσ των ςυνόρων τθσ). Διαμετακομιςτικό Εμπόριο: είναι το εμπόριο με το οποίο διακινοφνται εμπορεφματα από μια χϊρα ςε μία άλλθ μζςω μιασ τρίτθσ χϊρασ, όπωσ για 17

18 παράδειγμα εμπορεφματα Αμερικανικισ προζλευςθσ τα οποία προορίηονται για τθν Ελλάδα άλλα για τθν διακίνθςθ τουσ μεςολαβεί θ Γερμανία. Ειςαγωγικό Εμπόριο: με το οποίο διακινείται το ςφνολο των εμπορευμάτων που ειςάγονται ςε μια χϊρα. Εξαγωγικό Εμπόριο: με το οποίο διακινείται το ςφνολο των εγχϊριων προϊόντων τα οποία αποςτζλλονται ςε πελάτεσ οι οποίοι βρίςκονται ςτο εξωτερικό. Χονδρικό Εμπόριο: περιλαμβάνει μεγάλεσ ποςότθτεσ από εγχϊρια παραγόμενα και ειςαγόμενα προϊόντα, τα οποία ςτθ ςυνζχεια διατίκενται ςτο λιανικό εμπόριο. Οιανικό Εμπόριο: περιλαμβάνει όλα τα εμπορεφματα που διατίκενται ςε μικρζσ ποςότθτεσ προσ τον καταναλωτι. Ενεργθτικό Εμπόριο: το οποίο διενεργείται από τουσ υπθκόουσ μιασ χϊρασ. Υακθτικό Εμπόριο: το οποίο διενεργείται από πρόςωπα μιασ ξζνθσ υπθκοότθτασ. Για το Διεκνζσ Εμπόριο υπάρχει μια επιμζρουσ διάκριςθ θ οποία είναι θ εξισ: Διακλαδικό Διεκνζσ Εμπόριο: το οποίο ςχετίηεται με τθν ανταλλαγι προϊόντων που ανικουν ςε διαφορετικό παραγωγικό κλάδο. Ενδοκλαδικό Διεκνζσ Εμπόριο: το οποίο ςχετίηεται με τθν ανταλλαγι προϊόντων που ανικουν ςε ίδιο παραγωγικό κλάδο. Χφμφωνα με τον Ψριαντόπουλο και τον Φιλίνθ, οι κυριότερεσ διαφορζσ μεταξφ του Εκνικοφ και του Διεκνοφσ Εμπορίου είναι: i. «Χτο πλαίςιο του διεκνοφσ εμπορίου διεξάγονται διαςυνοριακζσ ανταλλαγζσ εμπορευμάτων, ςε αντίκεςθ με το εκνικό εμπόριο (οι εμπορικζσ ςυναλλαγζσ πραγματοποιοφνται ςτο εςωτερικό μιασ χϊρασ). ii. iii. Σι ρυκμίςεισ που διζπουν τισ τεχνικζσ προδιαγραφζσ των προϊόντων και γενικότερα τισ εμπορικζσ ςυναλλαγζσ (μπορεί να) διαφζρουν μεταξφ των χωρϊν εξαγωγισ και ειςαγωγισ. Αντίκετα, ςτο πλαίςιο του εκνικοφ εμπορίου οι ρυκμίςεισ αυτζσ ιςχφουν ςτθν επικράτεια τθσ εκνικισ οικονομίασ. Ψο διεκνζσ εμπόριο διεξάγεται με τθ χριςθ διαφορετικϊν νομιςμάτων (με ότι αυτό μπορεί να ςυνεπάγεται από τθν άςκθςθ νομιςματικισ πολιτικισ), ενϊ οι εγχϊριεσ εμπορικζσ ςυναλλαγζσ διεξάγονται με τθ χριςθ ενόσ νομίςματοσ.» 18

19 Συςιαςτικά το Διεκνζσ Εμπόριο πραγματοποιείται για τρεισ κφριουσ λόγουσ, οι οποίοι είναι οι εξισ: i. Θ κάκε χϊρα αδυνατεί να παράγει όλα τα προϊόντα και τα αγακά τα οποία χρειάηεται, λόγω του ότι δεν διακζτει τουσ κατάλλθλουσ παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ (ποςότθτα - είδοσ). ii. Για τθν εκμετάλλευςθ του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ κάκε χϊρασ (περαιτζρω αναφορά και ανάλυςθ του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο γίνεται ςε επόμενθ ενότθτα τθσ παροφςασ εργαςίασ). iii. Για τθν εκμετάλλευςθ των οικονομιϊν κλίμακασ από το μζγεκοσ τθσ αγοράσ, αλλά και τθσ παραγωγισ. Γενικά, το Διεκνζσ Εμπόριο δίνει τθν δυνατότθτα ςτισ οικονομίεσ των χωρϊν να ειδικευτοφν ςτθν παραγωγι αγακϊν και υπθρεςιϊν, οι οποίεσ ταιριάηουν ςτουσ ανκρϊπινουσ και ςτουσ φυςικοφσ πόρουσ που διακζτουν. Αδιαμφιςβιτθτο είναι το γεγονόσ ότι το Διεκνζσ Εμπόριο αποτελεί τθν βάςθ τθσ παγκόςμιασ οικονομίασ. Πζςω του Διεκνοφσ Εμπορίου διακινοφνται προϊόντα του πρωτογενοφσ τομζα, αγροτικά αγακά, βιομθχανικά προϊόντα του δευτερογενοφσ τομζα παραγωγισ και υπθρεςίεσ οι οποίεσ ανικουν ςτον τριτογενι τομζα παραγωγισ (ipaideia, 2014). Θ διεξαγωγι του Διεκνοφσ Εμπορίου αποφζρει ςθμαντικά οφζλθ για όλα τα ςυμβαλλόμενα μζλθ (χϊρεσ μεταξφ των οποίων πραγματοποιείται το Διεκνζσ Εμπόριο). Τπωσ για παράδειγμα μζςω του Διεκνοφσ Εμπορίου παρζχεται θ δυνατότθτα ςτισ ςυμβαλλόμενεσ χϊρεσ, να εξάγουν αγακά θ παραγωγι των οποίων απαιτεί πόρουσ που βρίςκονται ςε αφκονία ςτθν εκάςτοτε χϊρα εξαγωγισ, κακϊσ επίςθσ και να ειςάγουν αγακά θ παραγωγι των οποίων απαιτεί πόρουσ, που είτε είναι ανφπαρκτοι ςτθν χϊρα ειςαγωγισ, είτε υπάρχουν ςε μικρζσ ποςότθτεσ και δεν καλφπτουν τισ ανάγκεσ τθσ χϊρασ. Ψα οφζλθ του Διεκνοφσ Εμπορίου δεν ςχετίηονται μόνο με το εμπόριο αγακϊν και υπθρεςιϊν, αλλά επιπλζον, ςφμφωνα με τον Αλογοςκοφφθ, τα οφζλθ του Διεκνοφσ Εμπορίου «υπάρχουν και για τθν μετανάςτευςθ (ανταλλαγι εργαςίασ για αγακά και υπθρεςίεσ) κακϊσ και για τον διεκνι δανειςμό μζςω των παγκόςμιων χρθματαγορϊν και των κεφαλαιαγορϊν (ανταλλαγι αγακϊν και υπθρεςιϊν ςιμερα για αγακά και υπθρεςίεσ ςτο μζλλον, ι ανταλλαγι χρεογράφων που επιτρζπουν τθν 19

20 διαφοροποίθςθ των κινδφνων και τθ μείωςθ τθσ αβεβαιότθτασ που αντιμετωπίηουν οι διάφορεσ χϊρεσ).» Υαρόλο που το Διεκνζσ Εμπόριο επιφζρει ςθμαντικά οφζλθ ςτισ ςυμβαλλόμενεσ ςε αυτό χϊρεσ, εντοφτοισ ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ το Διεκνζσ Εμπόριο δθμιουργεί κόςτοσ για ςυγκεκριμζνεσ ομάδεσ εντόσ των ςυμβαλλόμενων χωρϊν, το οποίο επθρεάηει τθν διανομι του ειςοδιματοσ. Αυτό αποτελεί τον κυριότερο λόγο για τον οποίο υπάρχουν αντιδράςεισ για το ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο ςτο εςωτερικό όλων ςχεδόν των χωρϊν (Αλογοςκοφφθσ, ςελ.2). Ψο Διεκνζσ Εμπόριο δεν ζχει τθν ίδια ςθμαςία για όλεσ τισ χϊρεσ, αυτό οφείλεται ςε διάφορουσ παράγοντεσ, όπωσ είναι οι ανάγκεσ ςε αγακά και υπθρεςίεσ τισ οποίεσ καλείται να καλφψει θ κάκε χϊρα, ςτισ κοινωνικζσ, οικονομικζσ και πολιτικζσ ςυνκικεσ που επικρατοφν ςτθν εκάςτοτε χϊρα κτλ. Χτο Διάγραμμα που ακολουκεί παρουςιάηεται θ ςθμαςία του Διεκνοφσ Εμπορίου για τριάντα οικονομίεσ. Διάγραμμα 1 Θ ςθμαςία του Διεκνοφσ Εμπορίου ςε 30 οικονομίεσ (μζςοσ όροσ εξαγωγϊν και ειςαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν ωσ % του ΑΕΡ, 2008) 20

21 1.2 Θ δομι του Διεκνοφσ Εμπορίου τθσ Ελλάδασ Θ ανάλυςθ τθσ δομισ του Διεκνοφσ Εμπορίου, δθλαδι το ποιοσ πουλάει αγακά ι υπθρεςίεσ και ςε ποιόν, αποτελεί ζνα από τα κφρια αντικείμενα τθσ Διεκνοφσ Σικονομικισ. Χτο διάγραμμα που ακολουκεί παρουςιάηεται θ δομι του Διεκνοφσ Εμπορίου (εξωτερικοφ εμπορίου) τθσ Ελλάδασ για το ζτοσ Χφμφωνα με το ακόλουκο διάγραμμα ο πρϊτοσ και κυριότεροσ εμπορικόσ εταίροσ τθσ Ελλάδασ, κατά το ζτοσ 2010, ιταν θ Γερμανία και δεφτεροσ εμπορικόσ εταίροσ ιταν θ Λταλία. Τπωσ παρατθρείται το 55% του εξωτερικοφ Εμπορίου τθσ Ελλάδασ κατά το 2010 γινόταν με χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ. Χϊρεσ όπωσ θ Φωςία, θ Οιβφθ, θ Χαουδικι Αραβία, το Λράν και το Λράκ παίηουν ςθμαντικό ρόλο, λόγω τθσ εξαγωγισ πετρελαίου και φυςικοφ αερίου, και όπωσ παρατθρείται περίπου το 18% του εξαγωγικοφ εμπορίου τθσ Ελλάδασ, το 2010, ιταν με αυτζσ τισ χϊρεσ. Διάγραμμα 2 Οι κυριότεροι εμπορικοί εταίροι τθσ Ελλάδασ (Ροςοςτό του εξωτερικοφ εμπορίου, 2010) 21

22 Επίςθσ, παρατθρείται ότι αξιοςθμείωτο ποςοςτό του εξαγωγικοφ εμπορίου τθσ Ελλάδασ γίνεται με γειτονικζσ χϊρεσ, παρόλο που δεν ζχουν μεγάλο μζγεκοσ οικονομιϊν, όπωσ για παράδειγμα θ οικονομία τθσ Γερμανίασ θ οποία αποτελεί μια από τθσ ιςχυρότερεσ οικονομίεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, ςε ςφγκριςθ με τθν οικονομία τθσ Βουλγαρίασ. Ψο 13% του εξωτερικοφ εμπορίου τθσ Ελλάδασ πραγματοποιείται με γειτονικζσ χϊρεσ, όπωσ είναι θ Βουλγαρία, θ Ψουρκία, θ Ξφπροσ, θ Φουμανία, τα Χκόπια, θ Αλβανία και θ Χερβία. Αυτό οφείλεται ςτθν μικρι απόςταςθ που ζχει θ Ελλάδα με τισ γειτονικζσ χϊρεσ, κάτι το οποίο ςυμβάλει ςτθν μείωςθ των μεταφορικϊν εξόδων. Χε αντίκεςθ με χϊρεσ όπωσ οι ΘΥΑ, θ Ξίνα και θ Λαπωνία, οι οποίεσ παρόλο που αποτελοφν ιςχυρζσ οικονομίεσ, μόλισ το 8% του εξωτερικοφ Εμπορίου τθσ Ελλάδασ γίνεται με αυτζσ τισ χϊρεσ και αυτό οφείλεται ςτθν μεγάλθ γεωγραφικι απόςταςθ μεταξφ τθσ Ελλάδασ και αυτϊν των χωρϊν. Ψο εξωτερικό Εμπόριο Ελλάδασ Ξίνασ αποτελεί το 4,7% του γενικοφ ςυνόλου εξωτερικοφ Εμπορίου για το 2010, το ποςοςτό για Ελλάδα- ΘΥΑ είναι 2,5% και τζλοσ το ποςοςτό για Ελλάδα Λαπωνία είναι 0,9%. Χτο Διαγράμματα που ακολουκοφν παρουςιάηεται θ δομι των ελλθνικϊν εξαγωγϊν και ειςαγωγϊν, για αγακά και υπθρεςίεσ το Χφμφωνα με το πρϊτο διάγραμμα, το μεγαλφτερο ποςοςτό εξαγωγϊν για τθν Ελλάδα το κατζχει θ Ραυτιλία και οι μεταφορζσ αγακϊν (36%), ενϊ με μικρότερο ποςοςτό ακολουκεί ο τουριςμόσ (22%) και ςτθν Ψρίτθ κζςθ καταλαμβάνουν οι εξαγωγζσ προϊόντων μεταποίθςθσ με ποςοςτό 18%. Ψα αγροτικά προϊόντα τα οποία βρίςκονται ςτον πρωτογενι τομζα παραγωγισ, καταλαμβάνουν μόλισ το 10% από το ςυνολικό ποςοςτό εξαγωγϊν τθσ Ελλάδασ για το

23 Διάγραμμα 3 Θ διάρκρωςθ των ελλθνικϊν εξαγωγϊν και ειςαγωγϊν (ποςοςτό του ςυνόλου κατά το 2010) Πε βάςθ το ςχετικό διάγραμμα για τισ Ειςαγωγζσ αγακϊν και Ωπθρεςιϊν τθσ Ελλάδασ για το 2010, το μεγαλφτερο ποςοςτό (46%) των ειςαγωγϊν είναι προϊόντα μεταποίθςθσ (βιομθχανικά προϊόντα), τα οποία χρθςιμοποιοφνται ςτον δευτερογενι τομζα παραγωγισ. Ακολουκοφν με ποςοςτό 21% των ειςαγωγϊν, για το 2010, τα καφςιμα και τα μεταλλεφματα, ενϊ ςτθν Ψρίτθ κζςθ με ποςοςτό 13% βρίςκονται θ Ραυτιλία και οι μεταφορζσ αγακϊν (Αλογοςκοφφθσ, ςελ. 10). Διάγραμμα 4 Ειςαγωγζσ αγακϊν και υπθρεςιϊν Υθγι: Διεκνισ Σργανιςμόσ Εμπορίου 23

24 Ζνα από τα ςθμαντικότερα ηθτιματα πολιτικισ ςτο οποίο καλοφνται να δϊςουν απαντιςεισ τα διεκνι οικονομικά, είναι το ηιτθμα του προςτατευτιςμοφ. Γενικά, θ κεωρία του Διεκνοφσ Εμπορίου τίκεται ενάντια ςτον προςτατευτιςμό και υπζρ ςτο ελεφκερο εμπόριο. Χυγκεκριμζνα τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ ζχει γίνει αξιοςθμείωτθ μείωςθ του προςτατευτιςμοφ και όπωσ φαίνεται και ςτο ακόλουκο διάγραμμα ζχει υπάρξει ςθμαντικι μείωςθ των δαςμϊν ςε παγκόςμιο επίπεδο. Τμωσ ο προςτατευτιςμόσ εξακολουκεί να υπάρχει ςτο εςωτερικό όλων ςχεδόν των χωρϊν, ζχοντασ αυξθμζνουσ ςυμμάχουσ ιδιαίτερα από κοινωνικά ςτρϊματα των οποίων τα ςυμφζρονται κίγονται από το εξωτερικό εμπόριο. Επομζνωσ το διεκνζσ εμπόριο αρκετζσ φορζσ προκαλεί ςυγκροφςεισ μεταξφ κοινωνικϊν ομάδων εντόσ των χωρϊν των οποίων κίγονται τα ςυμφζροντα. Χφμφωνα με τον Αλογοςκοφφθ, «οι επιπτϊςεισ του διεκνοφσ εμπορίου ςτθ διανομι του ειςοδιματοσ εντόσ των διαφόρων χωρϊν, είναι πολλζσ φορζσ πιο ςθμαντικόσ προςδιοριςτικόσ παράγων τθσ πολιτικισ τουσ απζναντι ςτο ελεφκερο εμπόριο, από ότι το γενικότερο εκνικό ςυμφζρον» (Αλογοςκοφφθσ, ςελ. 4). Διάγραμμα 5 Μζςο επίπεδο δαςμϊν ςε 35 χϊρεσ, (δαςμοί ωσ % τθσ αξίασ των ειςαγωγϊν) 24

25 1.3 Ραγκοςμιοποίθςθ των Αγορϊν και Θλεκτρονικό Εμπόριο Από τθν δεκαετία του 1970 και μετά, ζλαβε χϊρα μια αξιοςθμείωτθ παγκοςμιοποίθςθ τθσ οικονομίασ. Σ χαρακτιρασ τθσ διεκνισ ροισ των πόρων άλλαξε με τθν αυξανόμενθ ενςωμάτωςθ των εκνικϊν οικονομιϊν ςτισ παγκόςμιεσ αγορζσ. Ψο Διεκνζσ Εμπόριο κακϊσ και θ επζκταςθ του κακοδθγείται υποχρεωτικά από τον τραπεηικό τομζα, λόγω του ότι ο τραπεηικόσ τομζασ παρζχει χρθματοδότθςθ για τισ διεκνείσ ςυναλλαγζσ. Υλζον υπάρχει θ δυνατότθτα άμεςθσ μεταφοράσ χρθμάτων από τθν μια άκρθσ τθσ γθσ ζωσ τθν άλλθ. Θ εξάπλωςθ των διεκνϊν οικονομικϊν αγορϊν, το αυξανόμενο μζγεκοσ τουσ ςε ςυνδυαςμό με τθν ανταγωνιςτικότθτα μποροφν να δϊςουν ϊκθςθ ςτισ χαμθλοφ ειςοδιματοσ οικονομίεσ. Ενϊ οι πλοφςιεσ ζχουν ζνα αρκετά μεγάλο μερίδιο ςτθν διεκνι ροι αγακϊν και υπθρεςιϊν. Τλα αυτά αποτελοφν αποτελζςματα του φαινόμενου τθσ παγκοςμιοποίθςθσ. Τμωσ εκτόσ από τα πλεονεκτιματα που προςφζρει θ παγκοςμιοποίθςθ ςτισ οικονομίεσ των χωρϊν, υπάρχουν και τα αντίςτοιχα μειονεκτιματα, όπωσ: Θ δφναμθ και θ επιρροι οριςμζνων χωρϊν μειϊνεται, ιδίωσ των χωρϊν του Ψρίτου Ξόςμου. Αυξάνονται οι κίνδυνοι οικονομικισ αςτάκειασ τθσ αγοράσ. Θ πρόςβαςθ ςτισ παγκόςμιεσ αγορζσ για τουσ παραγωγοφσ χαμθλισ τεχνολογίασ δυςχεραίνεται και επιπλζον τα αποτελζςματα τθσ οικονομικισ μεγζκυνςθσ των αναπτυγμζνων χωρϊν, ενδζχεται να μθν ωφελοφν πλζον τα λιγότερο αναπτυγμζνα κράτθ. Χτο πλαίςιο αντιμετϊπιςθσ ι ελαχιςτοποίθςθσ, των εν λόγω μειονεκτθμάτων, αναπτφχκθκε μια νζα μορφι εμπορίου, το λεγόμενο θλεκτρονικό εμπόριο, το οποίο «ςυμπεριλαμβάνει τθ διενζργεια πάςθσ φφςεωσ εμπορικϊν ςυναλλαγϊν οι οποίεσ βαςίηονται ςτθν θλεκτρονικι επεξεργαςία και μετάδοςθ δεδομζνων ςε κείμενο, ιχο και εικόνα». Χφμφωνα με τον Βοφτςινο και τον Θλιάδθ, μζςω του θλεκτρονικοφ εμπορίου προωκείται: «Θ δθμιουργία νζων ευκαιριϊν για τθν επίτευξθ οικονομιϊν κλίμακασ, παρζχοντασ ςε πολλζσ εταιρείεσ τθ δυνατότθτα ςυναλλαγϊν ςε αγορζσ που ζωσ πρόςφατα ιταν τελείωσ απομονωμζνεσ, μθ προςβάςιμεσ, λόγω τθσ 25

26 γεωγραφικισ τουσ κζςεωσ, ςυμβάλλοντασ ζτςι ςτθν παγκοςμιοποίθςθ των αγορϊν. Θ δθμιουργία των απαραίτθτων ςυνκθκϊν για τθ διανομι άυλων προϊόντων, όπωσ ταξιδιωτικζσ υπθρεςίεσ, λογιςμικά προγράμματα, χρθματοπιςτωτικζσ υπθρεςίεσ, υπθρεςίεσ διαχειρίςεων πλθροφοριακϊν δεδομζνων κ.λπ. Θ ανάπτυξθ του Διαδικτφου (Internet) και θ κακιζρωςθ του ωσ ενόσ από τα πλζον ςθμαντικά δίκτυα διενζργειασ εμπορικϊν δραςτθριοτιτων.» (Βοφτςινοσ-Θλιάδθσ, 4.4.3) 1.4 Κρατικζσ Ραρεμβάςεισ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο Αναμφιςβιτθτα το Διεκνζσ Εμπόριο προςφζρει πλθκϊρα από οφζλθ για τισ χϊρεσ που ςυναλλάςςονται. Τμωσ τα ςυγκριτικά πλεονεκτιματα που διακζτει κάκε χϊρα δεν αξιοποιοφνται ςτο ζπακρο, λόγω του ότι ςτισ ςυναλλαγζσ υπάρχει κυβερνθτικι παρζμβαςθ, θ οποία γίνεται με διαφόρουσ τρόπουσ, όπωσ για παράδειγμα: Πε τθν επιβολι δαςμϊν, ποςοςτϊςεων ι με οροφζσ ςτισ ειςαγωγζσ. Πε τθν απαίτθςθ προκαταβολισ για τθν αξία των ειςαγωγϊν. Πε τον ζλεγχο τθσ εξαγωγισ του ςυναλλάγματοσ. Πε περιοριςμό του αρικμοφ των ειςόδων ςτο τελωνειακό ζδαφοσ τθσ εκάςτοτε χϊρασ. Πε εξονυχιςτικό ζλεγχο των προδιαγραφϊν. Υεριορίηοντασ ι απαγορεφοντασ τισ εξαγωγζσ κεφαλαίου και πρϊτων υλϊν. Πε περιοριςμό του ποςοςτοφ ςυμμετοχισ ξζνων επενδυτϊν ςε εγχϊριεσ παραγωγικζσ επενδφςεισ. Κζτοντασ τεχνολογικοφσ περιοριςμοφσ ςτισ προδιαγραφζσ των ειςαγόμενων προϊόντων. Αποτζλεςμα όλων αυτϊν των κυβερνθτικϊν μζτρων είναι να δυςχεραίνουν το Διεκνζσ Εμπόριο και επιπλζον ςυμβάλλουν ςτθν εξυπθρζτθςθ ςυμφερόντων οριςμζνων οικονομικϊν κφκλων του εςωτερικοφ κάκε χϊρασ. Χε μερικζσ περιπτϊςεισ υπάρχουν κράτθ τα οποία επιδοτοφν τισ εξαγωγζσ και ζτςι αλλοιϊνουν τθν υφιςτάμενθ δομι των ςυγκριτικϊν πλεονεκτθμάτων μεταξφ των ςυναλλαςςόμενων εταίρων. 26

27 Υίςω από τισ κρατικζσ παρεμβάςεισ πολλζσ φορζσ υπάρχουν οργανωμζνα οικονομικά ςυμφζροντα τα οποία κίγονται από τισ ειςαγωγζσ και ζτςι ζχουν λόγο να επικυμοφν τθν μείωςθ τουσ. Χφμφωνα με τον Λωάννου, «οι κρατικζσ παρεμβάςεισ ζχουν «μερκαντιλιςτικό» χαρακτιρα, γιατί ςυμβάλλουν με διαφόρουσ τρόπουσ ςτθ μείωςθ των ειςαγωγϊν και ςτθν αφξθςθ των εξαγωγϊν». (Λωάννου, 2005, ςελ. 31) Αρκετζσ εταιρείεσ με ςτόχο να αποφφγουν αυτά τα εμπόδια, φτιάχνουν εργοςτάςια ςε χϊρεσ που περιορίηουν τισ ειςαγωγζσ προϊόντων που παράγουν. Ζτςι αποκτοφν τθν δυνατότθτα να εξάγουν χωρίσ περιοριςμοφσ τα ςυςτατικά μζρθ των προϊόντων τουσ και να τα ςυναρμολογοφν ςτθν χϊρα προοριςμοφ. Υρόκειται για μια ςτρατθγικι θ οποία είναι ευρζωσ διαδεδομζνθ και εφαρμόηεται πλζον από μεγάλο ποςοςτό εξαγωγικϊν επιχειριςεων των βιομθχανικϊν χωρϊν, λόγω του ότι παρζχει δυνατότθτα μείωςθσ του κόςτουσ παραγωγισ χρθςιμοποιϊντασ εργατοτεχνικό προςωπικό από τθν ίδια χϊρα. Ψο φαινόμενο αυτό δεν ιςχφει μόνο για τθν μεταφορά εργοςταςίων και βιομθχανιϊν από τισ περιςςότερο ανεπτυγμζνεσ χϊρεσ προσ χϊρεσ με λιγότερθ ανάπτυξθ, αντικζτωσ ιςχφει και για αναπτυγμζνεσ χϊρεσ όπωσ ζχει παρατθρθκεί ιδιαίτερα ςτθν Ευρϊπθ και τισ ΘΥΑ από εταιρίεσ που εδρεφουν ςτθν Λαπωνία και τθν Ξορζα. Ψα κράτθ και οι κυβερνιςεισ τουσ που δζχονται τζτοιου είδουσ επενδφςεισ, πιςτεφουν ότι είναι κετικζσ για τθν οικονομία τουσ, λόγω του ότι αυξάνουν τθν απαςχόλθςθ, ειςάγουν νζεσ παραγωγικζσ μεκόδουσ, μεγεκφνουν το παραγωγικό δυναμικό τθσ χϊρασ και επίςθσ αναβακμίηουν το τεχνολογικό επίπεδο τθσ χϊρασ. Τμωσ είναι εφλογο ότι υπάρχουν αντιδράςεισ και πιζςεισ από τα οργανωμζνα εγχϊρια ςυμφζροντα, τα οποία κεωροφν ότι οι κυβερνιςεισ αποδεχόμενεσ τζτοιου είδουσ επενδφςεισ, παραδίδουν τθν οικονομία τθσ χϊρασ ςτον ζλεγχο ξζνων ςυμφερόντων. Ψα πρόςωπα τα οποία βρίςκονται πίςω από αυτζσ τισ αντιδράςεισ είναι κυρίωσ οι μζτοχοι και οι διοικιςεισ των ιδθ εγκατεςτθμζνων εργοςταςίων και βιομθχανιϊν, οι οποίοι κεωροφν ότι οι επιχειριςεισ τουσ λόγω του ανταγωνιςμοφ με τισ ξζνεσ εταιρείεσ κινδυνεφουν με κλείςιμο. Βάςθ ερευνϊν ζχει παρατθρθκεί ότι όςο πιο φιλελεφκερθ είναι θ πολιτικι που αςκεί ζνα κράτοσ, τόςο πιο φιλικά διάκειται προσ το διεκνζσ εμπόριο. 27

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΘΕΩΙΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΡΟΙΟΥ 2.1 Μερκαντιλιςμόσ Σ Περκαντιλιςμόσ υπιρξε μια από τισ πρϊτεσ προςπάκειεσ για να περιγραφεί θ λειτουργία του Διεκνοφσ Εμπορίου και εμφανίςτθκε κατά τον 16 ο με 17 ο αιϊνα. Χφμφωνα με τθν κεωρία του Περκαντιλιςμοφ, ςκοπόσ του Διεκνοφσ Εμπορίου είναι θ ςυγκζντρωςθ πλοφτου με τθν μορφι χρυςοφ, θ ςυγκζντρωςθ αυτι επιτυγχάνεται με τθ δθμιουργία πλεονάςματοσ ςτο εμπορικό ιςοηφγιο, δθλαδι με τθν εξαγωγι προϊόντων τα οποία ζχουν μεγαλφτερθ αξία από τισ ειςαγωγζσ. Επομζνωσ, θ κάκε χϊρα, ςφμφωνα με τθν κεωρία του Περκαντιλιςμοφ, ζπρεπε να επικεντρϊνεται ςτθν αφξθςθ των εξαγωγϊν και να αποφεφγει τισ ειςαγωγζσ. Χκοπόσ του πλεονάςματοσ ςτο εμπορικό ιςοηφγιο ιταν θ αφξθςθ του αποκζματοσ χρυςοφ, ο χρυςόσ εκείνθ τθν εποχι χρθςιμοποιοφνταν διεκνϊσ ωσ μζςο ςυςςϊρευςθσ πλοφτου, κακϊσ επίςθσ και για τθν διενζργεια πλθρωμϊν. Διεκνϊσ πλζον θ κεωρία του Περκαντιλιςμοφ δεν διατθρείται, και αυτό οφείλεται ςτο γεγονόσ ότι ςτισ μζρεσ μασ ο χρυςόσ ςυςςωρεφετε ςτισ πιο ανταγωνιςτικζσ χϊρεσ και υπάρχει αδυναμία ανακφκλωςθσ του, αυτό ζχει ωσ ςυνζπεια να ςτερεί από τισ ελλειμματικζσ χϊρεσ τθν αγοραςτικι δφναμθ και τισ πλεοναςματικζσ χϊρεσ από τισ εξαγωγικζσ αγορζσ. (Λωάννου, 2005, ςελ. 29) 2.2 Θεωρία Συγκριτικοφ Ρλεονεκτιματοσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο Θ κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ ι αλλιϊσ Φικαρντιανό Ωπόδειγμα, θ οποία ονομάςτθκε ζτςι λόγω του David Ricardo, είναι θ αρχι τθσ κεωρίασ του Διεκνοφσ Εμπορίου. Θ κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ υποςτθρίηει ότι δφο ι περιςςότερεσ χϊρεσ μποροφν να εκμεταλλευτοφν τα ςυγκριτικά πλεονεκτιματα που ζχει θ κακεμία ςτθν παραγωγι οριςμζνων προϊόντων και υπθρεςιϊν και να αποκομίςουν οφζλθ από τθ διεξαγωγι εμπορίου. Ψο Φικαρδιανό Ωπόδειγμα χρθςιμοποιεί τισ ζννοιεσ του κόςτουσ ευκαιρίασ και του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ. Χφμφωνα με τον Καλαςςινό και Χταματόπουλο, «θ 28

29 αρχι του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ όπωσ αυτι απορρζει από το υπόδειγμα του D. Ricardo ςυνοψίηεται ωσ εξισ: Αναγκαία και ικανι ςυνκικθ για τθν διεξαγωγι εμπορίου μεταξφ δφο χωρϊν είναι θ φπαρξθ διαφοράσ ςτο ςυγκριτικό κόςτοσ εργαςίασ των (ίδιων) προϊόντων που παράγονται από τισ χϊρεσ αυτζσ.» Σι υποκζςεισ τισ οποίεσ χρθςιμοποιεί ο Ricardo ζτςι ϊςτε να αποδείξει τθν αρχι του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ είναι: «Διενεργείται Διεκνζσ Εμπόριο μεταξφ δφο χωρϊν οι οποίεσ ανταλλάςουν δφο αγακά και χρθςιμοποιοφν δφο παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ για τθν παραγωγι τουσ, τθν εργαςία και το κεφάλαιο. Θ εργαςία και το κεφάλαιο ζχουν τζλεια κινθτικότθτα μόνο μζςα ςτα γεωγραφικά όρια τθσ χϊρασ, ενϊ το κόςτοσ μεταφοράσ κεωρείται μθδζν. Θ αξία των αγακϊν κακορίηεται με βάςθ τθν ποςότθτα εργαςίασ που αυτά ενςωματϊνουν (εργαςιακι κεωρία τθσ αξίασ). Ψο κόςτοσ παραγωγισ (κόςτοσ εργαςίασ) ανά μονάδα προϊόντοσ παραμζνει ςτακερό με τθν αφξθςθ τθσ παραγωγισ (μζςο κόςτοσ παραγωγισ ςτακερό). Σι τιμζσ των αγακϊν κακορίηονται με βάςθ το κόςτοσ παραγωγισ τουσ αφοφ επικρατεί πλιρθσ ανταγωνιςμόσ ςτισ αγορζσ αγακϊν και ςυντελεςτϊν ςτο εςωτερικό κάκε χϊρασ και ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο» (Καλαςςινόσ Χταματόπουλοσ, 1998, ςελ ). Ψο κόςτοσ ευκαιρίασ για τθν παραγωγι ενόσ αγακοφ αντιπροςωπεφει το κόςτοσ τθσ αδυναμίασ παραγωγισ κάποιου άλλου αγακοφ, λόγω του ότι οι πόροι που απαιτοφνται για τθν παραγωγι του, ζχουν ιδθ χρθςιμοποιθκεί (Krugman Obstfeld, ςελ. 3-5). Χφμφωνα με το Υαπαδόγγονα «το κόςτοσ ευκαιρίασ κάποιου πράγματοσ είναι όλα αυτά που κυςιάηουμε για να το αποκτιςουμε» (Υαπαδόγγονασ, 2006, ςελ.36). Χφμφωνα με τον Λωάννου «δεν είναι αναγκαίο μία χϊρα να ζχει απόλυτο πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι ενόσ προϊόντοσ για να το εξάγει ςε μια άλλθ. Αντιςτρόφωσ, ζςτω κι αν μία χϊρα ζχει απόλυτο πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι του ςυνόλου των προϊόντων τθσ ζναντι μιασ άλλθσ, και πάλι τθ ςυμφζρει να εξειδικευκεί ςτθν παραγωγι εκείνων ςτα οποία ζχει το ςυγκριτικά μεγαλφτερο πλεονζκτθμα και να ειςαγάγει τα υπόλοιπα από τθν άλλθ» (Λωάννου, 2005, ςελ.29). 29

30 Για τθν καλφτερθ κατανόθςθ τθσ κεωρίασ του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ, γίνεται παρομοίωςθ μιασ χϊρασ με υψθλι παραγωγικότθτα με ζναν άνκρωπο ο οποίοσ είναι ταυτόχρονα ο καλφτεροσ επιχειρθματίασ εςτιατορίων και ο καλφτεροσ ςεφ. Υαρά το γεγονόσ ότι ζχει απόλυτο πλεονζκτθμα και ςτισ δυο αυτζσ επαγγελματικζσ ιδιότθτεσ, τον ςυμφζρει καλφτερα να αςχολθκεί με τθ μία από τισ δφο δραςτθριότθτεσ ςτθν οποία ζχει ςυγκριτικό πλεονζκτθμα και τθ μεγαλφτερθ δυνατι απόδοςθ και να ανακζςει τθν άλλθ ςε ζνα άλλο πρόςωπο, ζςτω και αν δεν είναι τόςο αποδοτικό όςο ο ίδιοσ. Ζςτω δφο χϊρεσ «Α» και «Β», οι οποίεσ για λόγουσ απλοφςτευςθσ παράγουν δφο προϊόντα θ κακεμία. Χφμφωνα με τον πίνακα που ακολουκεί το κόςτοσ παραγωγισ μετριζται μόνο ςε εργατοϊρεσ: Τπωσ φαίνεται και ςτον πίνακα θ χϊρα «Α» είναι περιςςότερο παραγωγικι και ςτα δφο προϊόντα, γιατί τα παράγει με λιγότερεσ εργατοϊρεσ ςε ςφγκριςθ με τθν χϊρα «Β». Θ μεγαλφτερθ παραγωγικότθτα μπορεί να οφείλεται ςε διάφορουσ παράγοντεσ, όπωσ είναι θ φπαρξθ καλφτερου μθχανολογικοφ εξοπλιςμοφ, το υψθλότερο μορφωτικό επίπεδο του πλθκυςμοφ, οι περιςςότεροι πλουτοπαραγωγικοί πόροι κ.λπ. Υαρόλο που θ χϊρα «Β» μειονεκτεί ςε παραγωγικότθτα ςε ςχζςθ με τθν χϊρα «Α» αυτό δεν ςυνεπάγεται ότι δεν μπορεί να διεξαχκεί εμπόριο μεταξφ των δφο χωρϊν. Πε τθν ζναρξθ του εμπορίου θ «Β» κα εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι του προϊόντοσ ςτο οποίο ζχει ςυγκριτικό πλεονζκτθμα και ςφμφωνα με τον ωσ άνω πίνακα θ χϊρα «Β» ζχει ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι ςιταριοφ. Για τθν παραγωγι ενόσ τόνου ςιταριοφ θ χϊρα «Β» χρειάηεται διπλάςιεσ εργατοϊρεσ ςε ςφγκριςι με τθν χϊρα «Α», ενϊ για τθν παραγωγι ενόσ τεμαχίου κοςμιματοσ χρειάηεται τριπλάςιεσ εργατοϊρεσ. Αυτό ςυνεπάγεται ότι για μία μειονεκτοφςα οικονομία ςυγκριτικό πλεονζκτθμα υπάρχει ςτθν παραγωγι των προϊόντων εκείνων ςτα οποία το απόλυτο μειονζκτθμα είναι το μικρότερο. 30

31 Ζτςι θ χϊρα «Α» κα εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι κοςμθμάτων, γιατί ςε αυτό το προϊόν ζχει το ςυγκριτικά μεγαλφτερο απόλυτο πλεονζκτθμα. «Τπωσ και ςτθν περίπτωςθ του επιχειρθματία-ςεφ, τθ ςυμφζρει να επικεντρϊςει τισ προςπάκειζσ τουσ ςτθν παραγωγι κοςμθμάτων και να ειςαγάγει ςιτάρι από τθ χϊρα «Β». Πε τον τρόπο αυτό το εκνικό ειςόδθμα και των δφο χωρϊν κα αυξθκεί, γιατί θ εξειδίκευςθ κα επιτρζψει καλφτερθ αξιοποίθςθ των χρθςιμοποιοφμενων παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν» (Λωάννου, 2005,ςελ. 30). Χφμφωνα με τον Λωάννου, «θ κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ παρζχει ιςχυρά επιχειριματα ςτουσ οπαδοφσ του ελεφκερου και ανεμπόδιςτου διεκνοφσ εμπορίου. Θ εξειδίκευςθ και θ ελεφκερθ ανταλλαγι αγακϊν και υπθρεςιϊν μεταξφ των κρατϊν προάγει τθ γενικι ευθμερία, το ειςόδθμα και τθν απαςχόλθςθ. Αυτό δεν ςθμαίνει ότι τα οφζλθ διαχζονται ςτθν κοινωνία ομοιόμορφα. Για παράδειγμα, οι παραγωγοί ειδϊν ανταγωνιςτικϊν των ειςαγομζνων ςτα οποία οι εμπορικοί εταίροι ζχουν ςυγκριτικό πλεονζκτθμα κα υποςτοφν τισ ςυνζπειεσ τθσ φιλελευκεροποίθςθσ του εμπορίου. Υολλοί κα αναγκαςτοφν να κλείςουν, ενϊ οι υπόλοιποι κα προςαρμοςτοφν ςτισ νζεσ ςυνκικεσ και κα εκςυγχρονιςτοφν εκμεταλλευόμενοι όςα ςυγκριτικά πλεονεκτιματα διακζτει ο κακζνασ. Χφμφωνα με τουσ οπαδοφσ του ανεμπόδιςτου διεκνοφσ εμπορίου οι δαςμοί και τα άλλα περιοριςτικά μζτρα δεν πρζπει να χρθςιμοποιοφνται για τθν τεχνθτι διατιρθςθ ςτθ ηωι επιχειριςεων ι κλάδων που δε διακζτουν ςυγκριτικά πλεονεκτιματα να επιβιϊνουν χωρίσ δαςμολογικι προςταςία.» (Λωάννου, 2005,ςελ. 30) 2.3 Το Υπόδειγμα Heckscher Ohlin Σ Eli Heckscher και ο Bertil Ohlin ιταν οικονοµολόγοι από τθν Χουθδία, και ζγιναν γνωςτοί για τισ εργαςίεσ τουσ ςτθ κεωρία του ελεφκερου διεκνοφσ εµπορίου. Χφμφωνα με τθν Ξωςτελζτου, «το υπόδειγμα των Heckscher -Ohlin είναι ρεαλιςτικότερο του κλαςςικοφ υποδείγματοσ του διεκνοφσ εμπορίου. Εκτόσ του παραγωγικοφ ςυντελεςτι, εργαςία, αναφζρεται και ςε άλλουσ ςυντελεςτζσ, όπωσ θ γθ και το κεφάλαιο. Ξακοριςτικό ρόλο ςτθ διάρκρωςθ τθσ παραγωγισ και του διεκνοφσ εμπορίου παίηει θ ςχετικι ποςότθτα των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν που κατζχει κάκε χϊρα. Ψο ςυγκριτικό πλεονζκτθμα βρίςκεται ςτο προϊόν ςτθ παραγωγι του οποίου χρθςιμοποιείται ο ςχετικά άφκονοσ ςυντελεςτισ. Ψο εμπόριο ζχει 31

32 επιπτϊςεισ ςτον εςωτερικό τοµζα τθσ οικονομίασ, όπωσ ςτθ διάρκρωςθ τθσ παραγωγισ, τθσ κατανάλωςθσ, κακϊσ και ςτισ αμοιβζσ των ςυντελεςτϊν παραγωγισ. Ξάτω από οριςμζνεσ προχποκζςεισ μάλιςτα οι αμοιβζσ εξιςϊνονται μεταξφ των χωρϊν που ςυμμετζχουν ςτο διεκνζσ εμπόριο. Θ κεωρία των Hecksher- Ohlin εντάςςεται πλιρωσ ςτο νεοκλαςικό υπόδειγμα και καταλιγει ςε ξεκάκαρα ςυμπεράςματα ωσ προσ τισ ποςότθτεσ και τισ τιμζσ των αγακϊν που ανταλλάςςονται μεταξφ χωρϊν και τισ επιδράςεισ του εμπορίου ςτθν ςφνκεςθ τθσ παραγωγισ και τθ διανομι του ειςοδιματοσ» (Ξωςτελζτου, 21/12/2005). Συςιαςτικά, ςφμφωνα με τον Ψριαντόπουλο και τον Φιλίνθ «το υπόδειγμα των Heckser- Ohlin ςυνδυάηει τθ ςχετικι αφκονία με τθν οποία διακζτει μια χϊρα ζναν παραγωγικό ςυντελεςτι (παραγωγικζσ δυνατότθτεσ), με τθν ςχετικι ζνταςθ ςτθν οποία χρθςιμοποιείται ο παραγωγικόσ ςυντελεςτισ ςτθν παραγωγι ενόσ προϊόντοσ (τεχνολογία παραγωγισ). Σι υποκζςεισ του υποδείγματοσ είναι θ φπαρξθ δυο χωρϊν (Α και Β), δυο παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν (εργαςία-l και γθ-ψ) και δφο προϊόντων (Χ και Ψ). Θ χϊρα Α διακζτει ςε ςχετικι αφκονία τον παραγωγικό ςυντελεςτι εργαςία και θ Β τον παραγωγικό ςυντελεςτι κεφάλαιο. Θ παραγωγι του αγακοφ Χ είναι ςχετικισ ζνταςθσ εργαςίασ και του Ψ ςχετικισ ζνταςθσ γθσ. Ψότε, ςφμφωνα με το υπόδειγμα Heckser-Ohlin, θ χϊρα Α κα πρζπει να εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι του Χ και θ χϊρα Β ςτθν παραγωγι του Ψ και ςτθ ςυνζχεια να διεξάγουν μεταξφ τουσ εμπόριο. Δθλαδι, μια χϊρα Α μπορεί να παράγει πιο αποτελεςματικά ζνα αγακό του οποίου θ παραγωγι είναι ζνταςθσ ενόσ ςυντελεςτι Χ, όταν διακζτει, βζβαια, ςε ςχετικι αφκονία αυτόν τον ςυντελεςτι. Χχετικά με τα αποτελζςματα εμπορίου, ςφμφωνα με το Ωπόδειγμα Heckser- Ohlin προβλζπεται ςφγκλιςθ των τιμϊν των προϊόντων μεταξφ των δφο χωρϊν και αφξθςθ των καταναλωτικϊν (και ζμμεςα παραγωγικϊν) δυνατοτιτων τουσ» (Ψριαντόπουλοσ Φιλίνθσ, Ψο Ωπόδειγμα Heckser- Ohlin). Παράδειγμα 1 Ζςτω ότι θ Γερμανία διακζτει 80 εκατ. εργάτεσ και 160εκατ. εκτάρια γθσ και θ Ξζνυα διακζτει 20 εκατ. εργάτεσ και 20εκατ. εκτάρια γθσ (τα νοφμερα είναι υποκετικά). Θ Γερμανία διακζτει μεγαλφτερεσ ποςότθτεσ και ςτουσ δυο 32

33 παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ ςε ςχζςθ με τθν Ξζνυα. Ωςτόςο, θ αναλογία τθσ γθσ μεταξφ των δυο χωρϊν είναι 8/1, ενϊ τθσ εργαςίασ μόλισ 4/1. Επομζνωσ, θ Γερμανία διακζτει ςε ςχετικι αφκονία τον παραγωγικό ςυντελεςτι γθ, ενϊ θ Ξζνυα τον παραγωγικό ςυντελεςτι εργαςία (παρά το γεγονόσ ότι διακζτει μικρότερο αρικμό εργατϊν). Θ ίδια ςχζςθ μπορεί να δειχκεί εξετάηοντασ τθν ποςότθτα γθσ που αναλογεί ςε κάκε εργάτθ ςτισ δυο χϊρεσ. Χτθν Γερμανία κάκε ζνασ εργάτθσ ζχει ςτθ διάκεςι του 2 εκτάρια γθσ, ενϊ ςτθν Ξζνυα μόλισ ζνα. Χυνεπϊσ, θ εργαςία είναι ςχετικά ςπανιότερθ από τθν γθ ςτθν Γερμανία ςε ςχζςθ με τθν Ξζνυα και το αντίςτροφο. Παράδειγμα 2 Ζςτω ότι υπάρχουν δυο χϊρεσ, θ Θμεδαπι και θ Αλλοδαπι. Θ πρϊτθ ζχει υψθλότερο λόγο εργαςίασ προσ γθ από τθ δεφτερθ ι αλλιϊσ θ Θμεδαπι ζχει ςχετικι αφκονία εργαςίασ και θ Αλλοδαπι ςχετικι αφκονία γθσ. Ψα παραγόμενα αγακά είναι το φφαςμα και τα τρόφιμα, όπου το πρϊτο είναι ζνταςθσ εργαςίασ και το δεφτερο ζνταςθσ γθσ. Επιπλζον ζςτω ότι αντιμετωπίηουν τθν ίδια καμπφλθ ηιτθςθσ και τθν ίδια τεχνολογία. Πε δεδομζνα τα παραπάνω, θ Θμεδαπι κα εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι υφάςματοσ και θ Αλλοδαπι ςτθν παραγωγι τροφίμων. Εφόςον θ Θμεδαπι ζχει ςχετικι αφκονία εργαςίασ και παράγει φφαςμα (ζνταςθσ εργαςίασ), αρχικά κα αντιμετωπίηει χαμθλι ςχετικι τιμι. Πε τθν ζναρξθ του εμπορίου και τθν αφξθςθ τθσ ηιτθςθσ κα αντιμετωπίηει μεγαλφτερο λόγο τιμϊν. Επίςθσ, θ ςχετικι κατανάλωςθ υφάςματοσ ςτθν Θμεδαπι κα μειωκεί. Από τθν άλλθ, θ Αλλοδαπι με ςχετικι ζλλειψθ εργαςίασ, κα αντιμετωπίηει υψθλό λόγο των τιμϊν του υφάςματοσ προσ τρόφιμα. Πε τθν διεξαγωγι εμπορίου και τθν ειςαγωγι υφάςματοσ από τθν Θμεδαπι (που το παράγει ςχετικά φκθνότερα) κα μειϊνεται ο λόγοσ των τιμϊν. Ψο αντίςτοιχο κα ςυμβεί και με το φφαςμα. Χυμπεραςματικά ιςχφει ότι, με τθν διεξαγωγι εμπορίου κα ςυγκλίνουν οι ςχετικζσ τιμζσ των αγακϊν ςτισ δφο οικονομίεσ μζςω τθσ εξειδίκευςθσ κάκε χϊρασ ςτθν παραγωγι προϊόντων που ζχει ςυγκριτικό πλεονζκτθμα και τα οποία κα εξάγει. Επομζνωσ το Διεκνζσ Εμπόριο ςυμβάλει και κακορίηει τόςο τθν παραγωγι τθσ κάκε χϊρασ όςο και τισ τιμζσ των προϊόντων τθσ. 33

34 2.4 Νζεσ Θεωρίεσ Διεκνοφσ Εμπορίου Σι παραδοςιακζσ κεωρίεσ του εμπορίου αμφιςβθτθκικαν από μια ςειρά εμπειρικϊν μελετϊν, αλλά και από τθν διεξαγωγι ενδοκλαδικοφ εμπορίου μεταξφ ανεπτυγμζνων οικονομιϊν, οι οποίεσ διζκεταν τον παραγωγικό ςυντελεςτι κεφάλαιο ςε ςχετικι αφκονία. Αυτό αποτζλεςε τθν αρχι για τθν ανάπτυξθ νζων κεωριϊν για το Διεκνζσ Εμπόριο. Χτο πλαίςιο των υποκζςεων των νζων κεωριϊν του Διεκνοφσ Εμπορίου, το πρότυπο των εμπορικϊν ςυναλλαγϊν μεταξφ των ανεπτυγμζνων οικονομιϊν, μπορεί να ερμθνευκεί από: 1. Ψο μονοπωλιακό ανταγωνιςμό 2. Ψισ εξωτερικζσ οικονομίεσ 3. Ψισ δυναμικζσ αυξανόμενεσ αποδόςεισ Μονοπωλιακόσ Ανταγωνιςμόσ Χτθν περίπτωςθ του μονοπωλιακοφ ανταγωνιςμοφ οι επιχειριςεισ ςυμπεριφζροντε ςαν μονοπωλθτζσ, δθλαδι οι ίδιεσ ζχουν τθν δυνατότθτα να ορίςουν ωσ ζνα βακμό τθν τιμι του προϊόντοσ τουσ και δεν τθν δζχονται πακθτικά, όπωσ ςυμβαίνει ςτθν περίπτωςθ του τζλειου ανταγωνιςμοφ. Ψθν δυνατότθτα αυτι τθν αποκτοφν οι επιχειριςεισ με το να μθν παράγουν ίδια προϊόντα ι τζλεια υποκατάςτατα προϊόντων τα οποία παράγουν οι ανταγωνιςτζσ τουσ, αλλά με το να παράγουν διαφοροποιθμζνα προϊόντα. Πζςω τθσ διεξαγωγισ ελεφκερου εμπορίου οι επιχειριςεισ μποροφν να αυξιςουν τον όγκο παραγωγι τουσ, μειϊνοντασ το μζςο κόςτοσ τουσ (λόγω οικονομιϊν κλίμακασ). Επίςθσ, με τθν διεξαγωγι ελεφκερου εμπορίου αυξάνεται ο αρικμόσ τον επιχειριςεων οι οποίεσ προςφζρουν ίδιο προϊόν και ζτςι αυξάνεται και ο ανταγωνιςμόσ. Χε αυτι τθν περίπτωςθ οι επιχειριςεισ με ςτόχο να μποροφν να επθρεάςουν τθν τιμι του προϊόντοσ, προβαίνουν ςε μια πραγματικι ι και τεχνθτι διαφοροποίθςθ του προϊόντοσ που παράγουν (Ψριαντόπουλοσ Φιλίνθσ, Πονοπωλιακόσ Ανταγωνιςμόσ & Διεκνζσ Εμπόριο). Υαράδειγμα 34

35 Ψο παράδειγμα βαςίηεται ςτισ δεκαπζντε Ευρωπαϊκζσ χϊρεσ και ςτθν αυτοκινθτοβιομθχανία. Θ πρϊτθ ςτιλθ του παρακάτω πίνακα απεικονίηει τον αρικμό των αυτοκινθτοβιομθχανιϊν που κα λειτουργοφςε ςε κάκε χϊρε, ςε περίπτωςθ που δεν υπιρχε το Διεκνζσ Εμπόριο. Αντίςτοιχα θ δεφτερθ ςτιλθ απεικονίηει τισ αυτοκινθτοβιομθχανίεσ που κα λειτουργοφςαν ςε κάκε χϊρα, ενϊ κα υπάρχει διεξαγωγι Διεκνοφσ Εμπορίου. Χτθν πρϊτθ περίπτωςθ κατά τθν οποία δεν υπάρχει εμπόριο και δεδομζνου ότι θ κάκε επιχείρθςθ παράγει ζνα διαφοροποιθμζνο προϊόν, οι επιλογζσ του καταναλωτι ςχετικά με το ςυγκεκριμζνο προϊόν κα είναι ιςάρικμεσ με τισ επιχειριςεισ που λειτουργοφν ςτθν χϊρα του. Τταν οι χϊρεσ ξεκινιςουν τθν διεξαγωγι εμπορίου μεταξφ τουσ, κα υπάρξει και ανταγωνιςμόσ και επιπλζον κάποιεσ επιχειριςεισ ςτο εςωτερικό των χωρϊν κα κλείςουν (όμωσ φαίνεται και ςτθν δεφτερθ ςτιλθ του πίνακα). Αλλά ςε αυτι τθν περίπτωςθ οι καταναλωτζσ κα ζχουν τθν δυνατότθτα να μποροφν να επιλζξουν από μεγαλφτερο αρικμό προϊόντων. Επιπρόςκετα, θ αφξθςθ του ανταγωνιςμοφ και του όγκου παραγωγισ για κάκε επιχείρθςθ, λόγω τθσ μεγαλφτερθσ αγοράσ και των οικονομιϊν κλίμακασ, κα ζχει ωσ αποτζλεςμα τθ μείωςθ των τιμϊν των αυτοκινιτων, οπότε ο καταναλωτισ πζρα από τθν μεγαλφτερθ γκάμα προϊόντων κα μπορεί να βρει και καλφτερθ τιμι αυτοκινιτου. Εξωτερικζσ Οικονομίεσ 35

36 Εξωτερικζσ οικονομίεσ υπάρχουν όταν το μζςο κόςτοσ εξαρτάται από το μζγεκοσ του κλάδου και όχι τθσ επιχείρθςθσ. Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα τθ δθμιουργία ενόσ μεγαλφτερου κλάδου ο οποίοσ αποτελείται από πολλζσ μικρζσ επιχειριςεισ. Ψα πλεονεκτιματα από τζτοιεσ οικονομίεσ κλίμακασ προκφπτουν από παράγοντεσ, όπωσ τα πλεονεκτιματα του τόπου εγκατάςταςθσ, τθ φιμθ κλπ. Χφμφωνα με τον Ψριαντόπουλο και τον Φιλίνθ, «οι εξωτερικζσ οικονομίεσ, ίςωσ, αντανακλοφν ςυγκριτικά πλεονεκτιματα και πολλζσ φορζσ τα ενιςχφουν. Για παράδειγμα, οι εξωτερικζσ οικονομίεσ λόγω πλεονεκτθμάτων εγκατάςταςθσ αντανακλοφν το γεγονόσ, ότι ςτο παρελκόν θ χϊρα είχε ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι αυτοφ του προϊόντοσ. Ψα αποτελζςματα των εξωτερικϊν οικονομιϊν δεν είναι πάντα κετικά. Δθλαδι δεν εξαςφαλίηεται ότι αυτι θ χϊρα κα παράγει το προϊόν φκθνότερα από μια άλλθ που δεν αντιμετωπίηει τζτοια πλεονεκτιματα.» Δυναμικζσ Αυξανόμενεσ Αποδόςεισ Χυνικωσ οι επιχειριςεισ οι οποίεσ παράγουν για μεγάλο χρονικό διάςτθμα ζνα ςυγκεκριμζνο προϊόν, ςωρεφουν πλεονεκτιματα κόςτουσ, δθλαδι οι εργαηόμενοι αποκτοφν επιπλζον εμπειρία και γνϊςεισ ςχετικά με τθν παραγωγι του ςυγκεκριμζνου προϊόντοσ (learning by doing). Σι δθμιουργία αυξανόμενων αποδόςεων οφείλεται ςτθν περίπτωςθ που το μζςο κόςτοσ εξαρτάται από τθν πάροδο του χρόνου και όχι από το μζγεκοσ τθσ επιχείρθςθσ ι από το μζγεκοσ του κλάδου. Θ διαφορά των ςυγκεκριμζνων οικονομιϊν κλίμακασ, ςε ςφγκριςθ με όςεσ προαναφζρκθκαν, εντοπίηεται ςτο γεγονόσ ότι οι ςυγκεκριμζνεσ οικονομίεσ κλίμακασ ακόμα και αν διακοπεί θ παραγωγι ενόσ προϊόντοσ αυτζσ παραμζνουν (Ψριαντόπουλοσ Φιλίνθσ, Δυναμικζσ Αυξανόμενεσ Αποδόςεισ). 36

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΘ ΚΙΣΘ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ 3.1 Θ παγκόςμια οικονομικι κρίςθ Υροτοφ γίνει θ ανάλυςθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ που πλιττει τθν Ελλάδα, κρίνεται ςκόπιμο να δοκεί θ ζννοια τθσ κρίςθσ, κατά τον Βαρουφάκθ «κρίςθ είναι μια περίοδοσ κατά τθν οποία ςυμβιϊνουν (για χρονικό διάςτθμα μεγαλφτερο από τουλάχιςτον ζξι μινεσ) δφο πλεονάςματα: ζνα πλεόναςμα μιςκωτισ εργαςίασ (που δεν κζλει κανείσ να μιςκϊςει) και ζνα πλεόναςμα κεφαλαίων (δθλαδι αποταμιεφςεων που δεν βρίςκουν επικερδι τοποκζτθςθ)». Πια ςυγκεκριμζνθ αγορά βρίςκεται ςε κατάςταςθ κρίςθσ όταν υπάρχει για ζνα χρονικό διάςτθμα ςυςτθματικι υπερβάλλουςα προςφορά, δθλαδι υπάρχουν πολλά αποφλθτα ςπίτια, αυτοκίνθτα, κρεατικά και άλλα αγακά. Χε αυτζσ τισ περιπτϊςεισ θ κρίςθ δεν ζχει μεγάλθ χρονικι διάρκεια λόγω του ότι υπάρχει μείωςθ των τιμϊν μζχρι το αποφλθτο απόκεμα να μειωκεί. Αυτό οφείλεται ςτο ότι θ μείωςθ των τιμϊν οδθγεί όλο και περιςςότερουσ αγοραςτζσ να εμφανιςτοφν και ςυγχρόνωσ θ παραγωγι ι θ προσ πϊλθςθ ποςότθτα αγακϊν μειϊνεται. Τμωσ κατά τθν περίοδο οικονομικισ κρίςθσ, όπωσ αυτι θ οποία υπάρχει τα τελευταία χρόνια, δεν υπάρχει θ ίδια εξζλιξθ ςχετικά με τον τρόπο λιξθσ τθσ. Χτθν περίπτωςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ οικονομικισ κρίςθσ θ πλεονάηουςα προςφορά χτυπά τισ δφο άκρωσ προβλθματικζσ αγορζσ, οι οποίεσ είναι θ αγορά εργαςίασ και θ αγορά χριματοσ (ι κεφαλαίων). Χε αυτι τθν περίπτωςθ θ μείωςθ των τιμϊν δεν ςυνεπάγεται απαραιτιτωσ και τθν αφξθςθ τθσ ηιτθςθσ. Χφμφωνα με τον Βαρουφάκθ, «όταν κάποιο Ξραχ οδθγεί ςε περίοδο Ξρίςθσ, παρατθρείται το εξισ φαινόμενο: Ακόμα και αν αρχίςει να μειϊνεται θ τιμι τθσ εργαςίασ (ο μιςκόσ) ι του χριματοσ (το επιτόκιο), οι επιχειρθματίεσ, αντί να προςλάβουν εργαηόμενουσ, μπορεί κάλλιςτα να απολφςουν κι άλλουσ (δθλαδι να μειϊςουν κι άλλο τθ ηιτθςθ εργαςίασ) και παράλλθλα να ακυρϊςουν επενδυτικά προγράμματα (μειϊνοντασ τθ ηιτθςθ χριματοσ ι κεφαλαίων). Αυτό ςυμβαίνει επειδι ερμθνεφουν τθν μείωςθ τθσ τιμισ τθσ εργαςίασ και του χριματοσ ωσ ζνδειξθ μιασ μεγαλφτερθσ πτϊςθσ τθσ ηιτθςθσ των προϊόντων τουσ 37

38 (κακϊσ γνωρίηουν ότι οι ςθμερινοί μιςκοί των εργαηομζνων είναι θ πθγι τθσ μελλοντικισ ηιτθςθσ των προϊόντων τουσ). Ζτςι, τα δφο αυτά πλεονάςματα (μιςκωτισ εργαςίασ και αδιάκετων αποταμιεφςεων) δεν διορκϊνονται από τθν φυςιολογικι λειτουργία τθσ αγοράσ. Ψότε, άνευ πολιτικισ παρζμβαςθσ (π.χ. επεκτατικισ νομιςματικισ και δθμοςιονομικισ πολιτικισ και κυρίωσ πολιτικισ παρζμβαςθσ με ςτόχο τον ςυμψθφιςμό δθμοςίων χρεϊν και ιδιωτικϊν ηθμιϊν), ι Ξρίςθ απλϊσ αναπαράγεται» (Βαρουφάκθσ, 2011, ςελ. 77). Θ οικονομικι κρίςθ που ξεκίνθςε το 2008, το ξζςπαςμα τθσ οποίασ κατά πολλοφσ οφείλεται ςτθν αγορά κατοικιϊν ςτισ ΘΥΑ και ςτθν αδυναμία τθσ πλειοψθφίασ των δανειςτϊν να αποπλθρϊςουν τα δάνεια τουσ. Ψο 2008 και ςυγκεκριμζνα τον Αφγουςτο το 10% των ςτεγαςτικϊν δανείων των ΘΥΑ βριςκόταν ςε κακυςτζρθςθ πλθρωμισ. Ψα εν λόγω ςτεγαςτικά δάνεια ιταν τιτλοποιθμζνα, το οποίο ςθμαίνει ότι είχαν μεταφερκεί από τουσ ιςολογιςμοφσ των τραπεηϊν ςτουσ ιςολογιςμοφσ διαμεςολαβθτικϊν χρθματοπιςτωτικϊν οργανιςμϊν. Σι ςυγκεκριμζνοι οργανιςμοί εξζδιδαν εταιρικά ομόλογα ζτςι ϊςτε να καλφψουν τα δάνεια, ενϊ παράλλθλα ζπεικαν τουσ οίκουσ αξιολόγθςθσ να βακμολογοφν αδικαιολόγθτα υψθλά τα ομόλογα που είχαν ωσ αντίκριςμα τα τιτλοποιθμζνα επιςφαλι δάνεια. Χφμφωνα με μελζτθ του Λνςτιτοφτου Εργαςίασ, «όταν οι περιςςότερο επιςφαλείσ πιςτωτζσ δεν μποροφςαν να πλθρϊςουν τισ δόςεισ τουσ, οι πιο ευζλικτοι και υποψιαςμζνοι παίκτεσ ςτισ χρθματαγορζσ άρχιςαν να φοβοφνται για τθν αξία αυτϊν των εταιρικϊν ομολόγων τα οποία ιταν αδιαφανι και περιείχαν άγνωςτεσ φζτεσ «κακϊν» χρεϊν και άρχιςαν να τα ξεφορτϊνονται μαηικά ι ακόμα και να ςτοιχθματίηουν πάνω τουσ. Ωςτόςο, αυτά τα παράγωγα-πακζτα είχαν μετατραπεί ςτο τοξικό-ιδιωτικό χριμα που κινοφςε το διεκνζσ τραπεηικό ςφςτθμα. Ζτςι, εντόσ μερικϊν θμερϊν, και ιδίωσ μετά τθν κατάρρευςθ τθσ Lehman Brothers που είχε επενδφςει τεράςτια ποςά ςε αυτά τα παράγωγα, όλο αυτό το ιδιωτικό χριμα εξανεμίςτθκε. Για να μθν καταρρεφςουν οι τράπεηεσ, οι Θνωμζνεσ Υολιτείεσ και θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ αποφάςιςαν να αναπλθρϊςουν το ιδιωτικό χριμα που διζρρευςε από τισ τράπεηεσ με φερζγγυο δθμόςιο χριμα. Για να είναι όμωσ το δθμόςιο χριμα φερζγγυο, οι κυβερνιςεισ των Θνωμζνων Υολιτειϊν και τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ αναγκάςτθκαν να μθν το τυπϊςουν, αλλά να το δανειςτοφν από εκείνουσ που ζχουν αποταμιεφςεισ: από τουσ Ξινζηουσ, τουσ Λάπωνεσ, τουσ Άραβεσ και τουσ Γερμανοφσ 38

39 επενδυτζσ (π.χ. από αςφαλιςτικά ταμεία αλλά και αρκετοφσ ιδιϊτεσ που προτιμοφςαν, μετά το «ξεςκζπαςμα» των τραπεηϊν, να δανείηουν κράτθ παρά τράπεηεσ). Αφοφ τισ διζςωςε το δθμόςιο, ςτισ Θνωμζνεσ Υολιτείεσ και ςτθν Ευρϊπθ, οι τράπεηεσ δεν άλλαξαν τρόπο λειτουργίασ: πρϊτον, άρχιςαν να δανείηουν τα κράτθ με τισ μεγαλφτερεσ δανειακζσ ανάγκεσ (όπωσ θ Ελλάδα) από το δθμόςιο χριμα που πιραν από εκείνα, και με μεγάλο επιτόκιο. Δεφτερον, άρχιςαν να δομοφν χαρτιά (CDS) με νζα ςτοιχιματα του τφπου «ο κάτοχοσ αυτοφ του χαρτιοφ δικαιοφται να πάρει ζνα x ποςό από τθν τάδε τράπεηα, εφόςον χρεοκοπιςει το ελλθνικό δθμόςιο». Τςοι αγόραηαν αυτά τα χαρτιά κατόπιν τα μεταπωλοφςαν ςε τιμζσ που αυξομειϊνονταν ανάλογα με το πϊσ ζκριναν οι επενδυτζσ ότι άλλαηε, μζρα με τθ μζρα, θ πικανότθτα να χρεοκοπιςει θ Ελλάδα ι θ Λρλανδία κλπ. Υολλοί επενδυτζσ που ςκζφτονταν να δανείςουν χριματα ςε χϊρεσ όπωσ θ Ελλάδα, αγόραηαν παράλλθλα και αυτά τα χαρτιά με ςκοπό να αςφαλίςουν τθν επζνδυςι τουσ (δθλ. να κερδίςουν κάτι ςτθν περίπτωςθ που τα δανεικά δεν επιςτρζφονταν). Υροφανϊσ, αυτι θ διαςφνδεςθ οδιγθςε ςτθ ςυνδιαμόρφωςθ τθσ αξίασ των CDS και των επιτοκίων που ζπρεπε να πλθρϊςει θ Ελλάδα ι θ Λςπανία ϊςτε να δανείηεται από ιδιϊτεσ. Τςο ανζβαιναν τα CDS, τόςο ανζβαιναν και τα επιτόκια που κατζβαλλαν τα κράτθ ςτουσ ιδιϊτεσ για νζα δάνεια. Ψα λεγόμενα spreads δεν ιταν τίποτα άλλο από τθ διαφορά του επιτοκίου που πλιρωνε θ Ελλάδα ςτουσ ιδιϊτεσ για να δανείηεται από το επιτόκιο που πλιρωνε θ Γερμανία. Χρθςιμοποιϊντασ τθν ορολογία των αγορϊν, τα spreads ςυςχετίηονταν με τθν αξία των CDS. Πε λίγα λόγια, αφοφ διαςϊκθκαν οι τράπεηεσ από το δθμόςιο το οποίο τουσ αντικατζςτθςε το χαμζνο ιδιωτικό χριμα με νζο δθμόςιο χριμα, εκείνεσ άρχιςαν να παράγουν νζο τοξικό-ιδιωτικό χριμα ςτοιχθματίηοντασ ότι μζρθ του ευρωπαϊκοφ δθμοςίου (π.χ. το ελλθνικό) κα πτωχεφςουν. Δθλαδι, εξακολοφκθςαν μια παρόμοια τακτικι χρθςιμοποιϊντασ ωσ «μαγιά» το δθμόςιο χριμα που τουσ παραχϊρθςαν οι φορολογοφμενοι. Φαινομενικά, λοιπόν, οι τράπεηεσ ιςχυρίηονταν ότι ξεπζραςαν τθν κρίςθ, κατορκϊνοντασ μάλιςτα να επιςτρζψουν και τα δανεικά ςτα κράτθ που είχαν δανείςει ςε αυτζσ. Αυτι θ αποπλθρωμι όμωσ δεν ζγινε παρά με νζο τοξικό-ιδιωτικό χριμα, απαράλλακτο με εκείνο το οποίο είχε προκαλζςει τθν κατάρρευςθ των 39

40 αγορϊν το 2008, οδθγϊντασ αναπόφευκτα ςτθν ανακφκλωςθ τθσ Ξρίςθσ.» (Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, 12/2011, ςελ.18) 3.2 Θ οικονομικι κρίςθ ςτθν Ελλάδα Θ παγκόςμια οικονομικι κρίςθ που ξζςπαςε το 2008, δεν επθρζαςε αμζςωσ τθν Ελλάδα, θ οποία ζωσ τότε παρουςίαηε ρυκμοφσ ανάπτυξθσ ςυγκρίςιμουσ με τισ άλλεσ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, ςυγκεκριμζνα για το 2008 θ Ελλάδα ςθμείωςε ανάπτυξθ τθσ τάξεωσ του 1,3%, ενϊ εκείνθ τθν περίοδο ο ρυκμόσ ανάπτυξθσ για τθν Ευρωηϊνθ ιταν μόλισ 0,4%. Ξαι ενϊ θ Ελλάδα πριν από το είχε τον ίδιο βακμό αξιοπιςτίασ με τισ υπόλοιπεσ χϊρεσ τθσ Ευρωηϊνθσ, από τα μζςα του 2009 ιρκε ςτο προςκινιο θ υπερχρζωςθ του ελλθνικοφ δθμοςίου, με ςυνζπεια θ Ελλάδα να αξιολογθκεί ωσ θ χϊρα με τθ μικρότερθ πικανότθτα ελζγχου του διογκοφμενου χρζουσ τθσ. Ψο 2009 το εξωτερικό χρζοσ τθσ Ελλάδασ ανερχόταν ςτο 82,5% του ΑΕΥ, και το μεγαλφτερο μζροσ του ταυτιηόταν με το εξωτερικό δθμόςιο χρζοσ λόγω του ότι ο εξωτερικόσ δανειςμόσ πραγματοποιοφνταν από τθν κυβζρνθςθ και όχι από τον ιδιωτικό τομζα. Ξατά τθν προθγοφμενθ δεκαετία οι ειςαγωγζσ τισ Ελλάδασ ιταν περιςςότερεσ από τισ εξαγωγζσ, αυτό ςθμαίνει ότι θ Ελλάδα παριγαγε λιγότερο απ ότι κατανάλωνε και επιπλζον λόγω τισ ζνταξθσ νζων κρατϊν-μελϊν ςτθν Ευρωηϊνθ, θ Ελλάδα δζχτθκε μικρότερεσ ειςροζσ από τουσ κοινοτικοφσ πόρουσ, ενϊ παράλλθλα πλιρωνε υποχρεωτικά μεγαλφτερουσ τόκουσ για το αυξθμζνο εξωτερικό χρζοσ τθσ. Τλα αυτά είχαν ωσ αποτζλεςμα θ Ελλάδα να ζχει μεγαλφτερθ ανάγκθ δανειςμοφ και ζτςι υπιρξε περαιτζρω διόγκωςθ του εξωτερικοφ χρζουσ τθσ. Ενϊ μζχρι το Ροζμβριο του 2009 τα CDS 1 τθσ Ελλάδασ βριςκόταν περίπου ςτα ίδια επίπεδα με τθσ Λρλανδίασ, από τον Ροζμβριο και ζπειτα ξεκίνθςαν να αυξάνονται και αυτό είχε ωσ αποτζλεςμα τα ελλθνικά CDS να είναι πολφ υψθλότερα ςυγκριτικά με τα αντίςτοιχα τθσ Υορτογαλίασ και τθσ Λρλανδίασ. Χυγκεκριμζνα τον Σκτϊβριο του 2009 τα CDS τθσ Ελλάδασ ιταν ςτισ 130 περίπου μονάδεσ βάςθσ, το δεφτερο εξάμθνο του 2010 τα ελλθνικά CDS ιταν κατά 1 CDS Credit Default Swaps: επιτόκια των προκεςμιακϊν ςυμβολαίων ανταλλαγισ πιςτωτικοφ κινδφνου μακροπρόκεςμων ομολόγων πενταετοφσ διάρκειασ τθσ Ελλάδασ (Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, 12/2011, ςελ. 42) 40

41 μζςο όρο ςτισ 800 μονάδεσ βάςθσ, ενϊ ςε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ ξεπζραςαν και τισ 1000 μονάδεσ βάςθσ. Χτο διάγραμμα που ακολουκεί φαίνεται θ αυξθτικι πορεία των ελλθνικϊν CDS, μαηί με τα αντίςτοιχα CDS τθσ Λρλανδίασ, τθσ Λςπανίασ, τθσ Υορτογαλίασ, τθσ Λταλίασ και τθσ Γερμανίασ. Διάγραμμα 6 5ετι CDS, Σεπτ Φεβρ.2011 Ψο πρόβλθμα τθσ Ελλάδασ αναδείχκθκε ακόμα περιςςότερο μετά από τισ υποβακμίςεισ τθσ Ελλάδασ από τουσ οίκουσ αξιολόγθςθσ, κάτι το οποίο είχε ωσ αποτζλεςμα να υπάρχει μια γενικευμζνθ ανθςυχία ςε ολόκλθρθ τθν Ευρωηϊνθ ςχετικά με το μζλλον τθσ νομιςματικισ ζνωςθσ, λόγω του ότι οι οικονομίεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ είναι αλλθλζνδετεσ. Ζτςι ςτισ αρχζσ του 2010 θ ελλθνικι κυβζρνθςθ ανακοίνωςε το Υρόγραμμα Χτακερότθτασ και Ανάπτυξθσ, ςτο οποίο προβλεπόταν θ μείωςθ του ελλείμματοσ κατά 4% εντόσ του 2010 και επιπλζον μείωςθ του ελλείμματοσ κάτω από 3% μζχρι το 2012, μετά από τθν εφαρμογι ςυγκεκριμζνων μζτρων τα οποία ςχετίηονταν το πάγωμα των προςλιψεων, τθν αφξθςθ των ορίων ςυνταξιοδότθςθσ, τθν αφξθςθ του ΦΥΑ, το νζο φορολογικό ςφςτθμα για τθν πάταξθ τθσ φοροδιαφυγισ κ.τ.λ. Υαρόλο που το Υρόγραμμα Χτακερότθτασ και Ανάπτυξθσ εγκρίκθκε από τθν Ευρωπαϊκι Επιτροπι 41

42 ςτισ αρχζσ του Φεβρουαρίου του 2010, δεν υπιρξε ανακοπι τθσ ανοδικισ πορείασ των επιτοκίων και των περικωρίων των CDS. Ψον Πάρτιο του 2010 παράλλθλα με τθν ειςαγωγι από τθν κυβζρνθςθ μιασ ςειράσ νζων μζτρων ςτθν οποία ςυμπεριλαμβανότανε περικοπζσ μιςκϊν, περαιτζρω αφξθςθ του ΦΥΑ, περικοπζσ ςτισ δθμόςιεσ επενδφςεισ κ.α., θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ ανακοίνωςε τθ δθμιουργία μθχανιςμοφ χρθματοδότθςθσ με τθ ςυμμετοχι του Διεκνοφσ Ρομιςματικοφ Ψαμείου. Τμωσ και ςε αυτι τθν περίπτωςθ θ αξιοπιςτία τθσ Ελλάδασ δεν ενιςχφκθκε και άρχιςαν να υπάρχουν φόβοι για το ευρϊ. Αυτό είχε ωσ αποτζλεςμα να ακολουκιςουν νζεσ υποβακμίςεισ τθσ Ελλάδασ από τουσ οίκουσ αξιολόγθςθσ. Τλα αυτά και μετά από μια ςειρά διαπραγματεφςεων, το Πάιο του 2010 θ Ελλάδα υπζγραψε το πρϊτο Πνθμόνιο, το οποίο περιλάμβανε υποςτιριξθ φψουσ 80 διςεκατομμυρίων ευρϊ από χϊρεσ τθσ ευρωηϊνθσ και 30 διςεκατομμυρίων ευρϊ από το Διεκνζσ Ρομιςματικό Ψαμείο, με κόςτοσ δανειςμοφ περίπου 4% ζωσ 5% και περίπου 3,3% αντίςτοιχα. Απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τθν χρθματοδότθςθ τθσ Ελλάδασ ιταν θ δρομολόγθςθ διαρκρωτικϊν μεταρρυκμίςεων, κακϊσ επίςθσ και θ φπαρξθ τριμθνιαίασ αξιολόγθςθσ τθσ Ελλάδασ ζτςι ϊςτε να διαπιςτϊνεται κατά πόςο υπάρχει επίτευξθ των ςτόχων και δθμοςιονομικι πεικαρχία. (Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, 12/2011, ςελ. 45) Ψο πρϊτο Πνθμόνιο επζφερε κάκε άλλο πάρα τισ προςδοκϊμενεσ επιπτϊςεισ ςτθν ελλθνικι οικονομία, αντικζτωσ υπιρξε ςοβαρι επιδείνωςθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, επζφερε επιπλζον κοινωνικά προβλιματα και ςε καμία περίπτωςθ δεν υπιρξαν ςυνκικεσ βιωςιμότθτασ του ελλθνικοφ χρζουσ. Ζτςι τον Σκτϊβριο του 2012 μετά από ζκτακτθ ςφνοδο κορυφισ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, ςυμφωνικθκε κοφρεμα του ελλθνικοφ χρζουσ και πρόςκετο πακζτο βοικειασ προσ τθν Ελλάδα φψουσ 130 διςεκατομμυρίων ευρϊ (δεφτερο Πνθμόνιο) (Wikipedia,2014). 3.3 Επιπτϊςεισ ςτθ Οικονομικι Ρολιτικι Χτθν Ελλάδα μετά το 1990 εφαρμόςτθκε θ οικονομικι πολιτικι των «οικονομικϊν τθσ προςφοράσ», το οποίο δεν ιταν μόνο ζνα οικονομικό ςχζδιο αλλά 42

43 ταυτόχρονα αποτελοφςε και ζνα πολιτικό ςχζδιο, υπό τθν ζννοια ότι με τθν εφαρμογι του κα επερχόταν θ ευθμερία του πλθκυςμοφ. Θ ςυγκεκριμζνθ οικονομικι πολιτικι υποςτιριηε ότι κα οδθγοφςε ςτθν άνοδο τθσ ευθμερίασ του πλθκυςμοφ μζςω τθσ απρόςκοπτθσ λειτουργίασ των αγορϊν (εργαςίασ, προϊόντων, χριματοσ και κεφαλαίου), τθν ευελιξία ςτθν αγορά εργαςίασ, τον περιοριςμό του κρατικοφ ελζγχου επί τθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ και τθν απορρφκμιςθ των εργαςιακϊν ςχζςεων, παρόλο που είχαν άμεςεσ και προφανείσ αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ςτουσ μιςκοφσ και τθν ανεργία. Συςιαςτικά θ ςυγκεκριμζνθ οικονομικι πολιτικι υποςτιριηε ότι κα υπιρχαν ναι μεν πρόςκαιρεσ κυςίεσ οι οποίεσ όμωσ εν καιρϊ κα επζφεραν τθν αφξθςθ των κερδϊν που αυτό κα είχε ωσ αποτζλεςμα να ευνοθκοφν οι επενδφςεισ και κατ επζκταςθ κα υπιρχε και αφξθςθ τθσ απαςχόλθςθσ. Χαρακτθριςτικό τθσ ςυγκεκριμζνθσ οικονομικι πολιτικισ αποτελοφςε το γεγονόσ ότι κα ιταν απαλλαγμζνθ από τισ ρυκμίςεισ οι οποίεσ είχαν επιβλθκεί κατά τθν περίοδο διαχείριςθσ τθσ οικονομίασ με βάςθ τισ αρχζσ του κεχνςιανοφ υποδείγματοσ ςτισ τρεισ δεκαετίεσ μετά το τζλοσ του δευτζρου παγκοςμίου πολζμου. Επιπλζον κφριο χαρακτθριςτικό τθσ εν λόγω οικονομικισ πολιτικισ ιταν ότι παρουςίαηε ότι το ςυμφζρον των επιχειριςεων ιταν ζνα μζςο προαγωγισ του γενικοφ ςυμφζροντοσ. Πε τθν ζναρξθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ τζκθκε υπό αμφιςβιτθςθ ι ζωσ τότε αςκοφμενθ οικονομικι πολιτικι και προζκυψε θ ανάγκθ άςκθςθσ μια εναλλακτικισ οικονομικισ πολιτικισ, λόγω του ότι το 2009 υπιρχε ιδθ θ πεποίκθςθ ότι θ οικονομικι κρίςθ θ οποία ιδθ βριςκόταν ςε εξζλιξθ δεν ιταν μια παροδικι κρίςθ, αλλά μία διαρκρωτικι κρίςθ, με τθν ζννοια τθσ κρίςθσ του υποδείγματοσ ανάπτυξθσ και τθσ κρίςθσ ρφκμιςθσ τθσ οικονομίασ. Θ οικονομικι κρίςθ ανάγεται: 1. Χτθν αναδιανομι του προϊόντοσ ςε βάροσ τθσ εργαςίασ (μείωςθ του ειςοδθματικοφ μεριδίου τθσ εργαςίασ) και ςτθν γενικευμζνθ αφξθςθ των ειςοδθματικϊν ανιςοτιτων. 2. Χτον δανειςμό των νοικοκυριϊν ωσ αντιςτάκμιςμα ςτθν επιδείνωςθ τθσ οικονομικισ κατάςταςθσ των μεςαίων και κατϊτερων ειςοδθματικϊν τάξεων. 3. Χτθν απελευκζρωςθ του χρθματοπιςτωτικοφ τομζα ςτον οποίο επετράπθ να εκτίκεται ςε αυξθμζνουσ κινδφνουσ (δάνεια ςε επιςφαλι νοικοκυριά) 43

44 διαμζςου τθσ παραγωγισ καινοτόμων χρθματιςτικϊν προϊόντων των οποίων θ "αξία" διογκϊνεται ανεξάρτθτα από τθν πραγματικι οικονομία, δθλαδι τον ρυκμό αφξθςθσ των επενδφςεων παγίου κεφαλαίου και του ΑΕΥ. Ξατά το 2009 θ δθμοςιονομικι πολιτικι που ακολουκοφνταν ιταν ςφμφωνα με το Χφμφωνο Χτακερότθτασ το οποίο επζβαλε άπαξ δια παντόσ τισ περιοριςτικζσ επιλογζσ ςε ότι αφοροφςε τα δθμόςια ελλείμματα. Χυγκεκριμζνα το Χφμφωνο Χτακερότθτασ ζκετε τον περιοριςμό ότι τα δθμόςια ελλείμματα δεν μποροφςαν να υπερβαίνουν το 3% του ΑΕΥ. Εάν, επομζνωσ, το ζλλειμμα ιταν μθδενικό, τα περικϊρια τθσ δθμοςιονομικισ πολιτικισ να τονϊςουν τθν ηιτθςθ και τθν παραγωγι ιταν ακριβϊσ 3% του ΑΕΥ. (Ετιςια Ζκκεςθ 2009, ςελ.48) Ψο 2010 θ Ελλάδα είχε προςφφγει ςτον «μθχανιςμό ςτιριξθσ» τθσ ελλθνικισ οικονομίασ από τθν Ευρωπαϊκι Επιτροπι, τθν Ευρωπαϊκι Ξεντρικι Ψράπεηα και το Διεκνζσ Ρομιςματικό Ψαμείο και βριςκόταν υπό επιτιρθςθ, κακϊσ επίςθσ υπιρχε δζςμευςθ για αυςτθρι δθμοςιονομικι πεικαρχία για τθν μείωςθ των δθμοςίων ελλειμμάτων. Θ δθμοςιονομικι πολιτικι που ακολουκοφνταν το 2010, πολλοί τθν αποκαλοφςαν «εςωτερικι υποτίμθςθ» ι «ανταγωνιςτικό αποπλθκωριςμό», πρόκειται για μια ςωρευτικι διαδικαςία διαδοχικϊν κφκλων μείωςθσ των μιςκϊν και των τιμϊν. Σ ςτόχοσ μζςω των μειϊςεων των τιμϊν ιταν θ ενίςχυςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ Ελλάδασ και θ αφξθςθ των κακαρϊν εξαγωγϊν, το οποίο ςυνεπαγόταν τθν βελτίωςθ του εξωτερικοφ ελλείμματοσ ςτο εμπόριο αγακϊν και υπθρεςιϊν, και θ ανάκαμψθ τθσ ςυνολικισ ηιτθςθσ. Θ όλθ διαδικαςία κεωρθτικά κα επζφερε τθν ιςορροπία τθσ οικονομίασ, αλλά ωσ ςυνζπεια κα είχε υψθλότερο ποςοςτό ανεργίασ και χαμθλότερο επίπεδο παραγωγισ ςε ςχζςθ με το επίπεδο παραγωγισ που υπιρχε το 2010, όμωσ κα είχε επιτευχκεί ςθμαντικι βελτίωςθ ςτο εμπορικό ζλλειμμα αγακϊν και υπθρεςιϊν εξαιτίασ των χαμθλότερων τιμϊν των εγχωρίωσ παραγόμενων προϊόντων. Χφμφωνα με τθν Ετιςια Ζκκεςθ του 2010 του Λνςτιτοφτου Εργαςίασ, «θ φφεςθ, δεν είναι ζνα «ατφχθμα», ι το αποτζλεςμα κακϊν χειριςμϊν εκ μζρουσ τθσ κυβζρνθςθσ, του ΔΡΨ, τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ και τθσ ΕΞΨ, οφτε είναι απλϊσ το αποτζλεςμα των εγωιςτικϊν ςυμφερόντων του χρθματοπιςτωτικοφ κεφαλαίου. Θ 44

45 φφεςθ κεωρείται, ςτα πλαίςια τθσ κυρίαρχθσ οικονομικισ κεωρίασ, το εργαλείο με το οποίο μια οικονομία κα ξαναβρεί τισ χαμζνεσ τθσ ιςορροπίεσ. Θ φφεςθ προβλζπεται, από τθν κυρίαρχθ κεωρία, ωσ φυςιολογικό ςτάδιο τθσ διαδικαςίασ προςαρμογισ τθσ οικονομίασ ςε εξωτερικζσ διαταραχζσ που ζχει δεχτεί θ οικονομία (ςε κακεςτϊσ νομιςματικισ ζνωςθσ, άρα αδυναμίασ υποτίμθςθσ του νομίςματοσ).» (Ετιςια Ζκκεςθ 2010, ςελ.54) Σι μιςκοί, οι τιμζσ και θ παραγωγι είναι τρεισ ςυνιςτϊςεσ αλλθλζνδετεσ μεταξφ τουσ, αυτό κεωρθτικά ςθμαίνει ότι κάκε αλλαγι ςε μια από αυτζσ τισ ςυνιςτϊςεσ επθρεάηει και τισ άλλεσ δφο, το γεγονόσ ότι πρόκειται για αλλθλζνδετεσ ςυνιςτϊςεσ γίνεται ςαφζσ και από τισ κεωρίεσ του εμπορίου οι οποίεσ αναφζρκθκαν ςε προθγοφμενο κεφάλαιο (κεωρία ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ, το υπόδειγμα Heckscher Ohlin). Θ μείωςθ των μιςκϊν, θ οποία είναι μζροσ τθσ αςκοφμενθσ δθμοςιονομικισ πολιτικισ, επιφζρει μείωςθ τθσ ιδιωτικισ κατανάλωςθσ, θ οποία επθρεάηει αρνθτικά τθν ςυνολικι ηιτθςθ και διαμζςου τθσ ςυνολικισ ηιτθςθσ επθρεάηει αρνθτικά τισ επενδφςεισ πάγιου κεφαλαίου. Σι επενδφςεισ πάγιου κεφαλαίου επθρεάηονται αρνθτικά όταν υπάρχει χαμθλόσ βακμόσ χρθςιμοποίθςθσ του παραγωγικοφ δυναμικοφ ςτθν διάρκεια τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ. Ξατά το 2011 θ Ελλάδα διζνυε ιδθ το τρίτο ζτοσ φφεςθσ και θ ακολουκοφμενθ δθμοςιονομικι πολιτικι τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ δεν είχε αποφζρει τα αναμενόμενα οφζλθ ςτθν ελλθνικι οικονομία. Τπωσ φαίνεται και ςτον ακόλουκο πίνακα το 2011, θ βακειά φφεςθ είχε επιπτϊςεισ ςτο ειςόδθμα ανά κάτοικο ςτθν Ελλάδα το οποίο ςε ςφγκριςθ με άλλεσ Ευρωπαϊκζσ χϊρεσ παρουςίαηε μεγάλθ απόκλιςθ. Επίςθσ υπιρχε απόκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ, τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ του μζςου και του κατϊτερου μιςκοφ, του ποςοςτοφ ανεργίασ και άλλων μεγεκϊν που απεικονίηονται ςτον ακόλουκο πίνακα. 45

46 Ρίνακασ 1 Μεταβολι των κυριότερων μεγεκϊν τθσ ελλθνικισ οικονομίασ Υθγι: Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, Ετιςια Ζκκεςθ 2011 Χφμφωνα με τα δεδομζνα του πίνακα πολλά από τα κρίςιμα μεγζκθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, ζχουν επιςτρζψει ςε επίπεδα παλαιότερων χρόνων, και αυτό ουςιαςτικά ςθμαίνει ότι ςε ςφγκριςθ με τισ οικονομίεσ άλλων Ευρωπαϊκϊν χωρϊν θ ελλθνικι οικονομία το 2011 βριςκόταν ςχεδόν μια δεκαετία πίςω. Αυτό όμωσ είχε επιρροι και ςτο επίπεδο ηωισ των Ελλινων αλλά και ςτθν παραγωγικότθτα. Θ ελλθνικι κυβζρνθςθ μζςω τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ, αποςκοποφςε ςτθν βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τιμισ και ςτθν αφξθςθ τθσ ςυμβολισ των εξαγωγϊν ςτθν μεγζκυνςθ του ΑΕΥ, ζτςι ϊςτε ο εξωτερικόσ τομζασ τθσ οικονομίασ να καταςτεί θ κινθτιρια δφναμθ τθσ ανάπτυξθσ. Ξάτι τζτοιο δεν επιτεφχκθκε κατά τα ζτθ όπωσ φαίνεται και ςτο ακόλουκο διάγραμμα, αντικζτωσ από τθν προςδοκίεσ τθσ κυβζρνθςθσ θ ςυμβολι των εξαγωγϊν υπιρξε μικρότερθ του μζςου όρου των εξαγωγϊν για τα ζτθ Από αυτό ςυμπεραίνεται ότι μζςω τθσ πολιτικισ τθσ 46

47 εςωτερικισ υποτίμθςθσ δεν δθμιουργικθκε ζνα εξωςτρεφζσ μοντζλο ανάπτυξθσ ςτθν Ελλάδα, όπωσ αναμενόταν. Διάγραμμα 7 Θ ςυμβολι των εξαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν ςτθν διαμόρφωςθ του ΑΕΡ Υθγι: Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, Ετιςια Ζκκεςθ 2012 Ξατά το 2013 το ςκθνικό για τθν ελλθνικι οικονομία δεν παρουςίαηε καμία αξιοςθμείωτθ αλλαγι, υπιρχαν αναφορζσ ςχετικζσ με μια υποτικζμενθ αφξθςθ των ελλθνικϊν εξαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν, κάτι το οποίο κα ςιμαινε τθν επιτυχία τθσ ακολουκοφμενθσ πολιτικισ τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ, το οποίο κα ςυνεπαγόταν τθν ζναρξθ τθσ πορείασ για τθν ζξοδο τθσ Ελλάδασ από τθν κρίςθ. Τμωσ θ βελτίωςθ ςτο εξωτερικό ιςοηφγιο αγακϊν και υπθρεςιϊν ιταν αποτζλεςμα τθσ ραγδαίασ μείωςθσ του όγκου των ειςαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν. Ψο 2011 ο όγκοσ των εξαγωγϊν αγακϊν και υπθρεςιϊν αυξικθκε μόνον κατά 0,3% και το 2012 μειϊκθκε κατά 2,4%. Τπωσ φαίνεται και ςτο ακόλουκο διάγραμμα υπάρχει μείωςθ των ειςαγωγϊν που κλείνουν το εξωτερικό ζλλειμμα ςτο ιςοηφγιο αγακϊν και υπθρεςιϊν, ςε ςυνδυαςμό με τθν χαμθλι παραγωγι, τθν αυξθμζνθ 47

48 ανεργία, τουσ χαμθλοφσ μιςκοφσ, τον ςτακερό πλθκωριςμό, και τθν υψθλι αναλογία κερδϊν /μιςκϊν, θ ελλθνικι οικονομία βρίςκεται υπό ταυτόχρονθ «εςωτερικι και εξωτερικι ιςορροπία» (ςτακερόσ πλθκωριςμόσ και μθδενικό εξωτερικό ιςοηφγιο αγακϊν και υπθρεςιϊν). Χφμφωνα με τθν Ετιςια Ζκκεςθ του Λνςτιτοφτου Εργαςίασ για το 2013 «αυτά υποδθλϊνουν ότι θ ελλθνικι οικονομία ζχει κακθλωκεί ςε χαμθλό επίπεδο παραγωγισ και ανεργίασ, ςτο οποίο εξαντλοφνται οι δυναμικζσ ιδιότθτεσ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ, δθλαδι θ ικανότθτά του να ανακάμψει αυκορμιτωσ. Πε άλλα λόγια, θ ελλθνικι οικονομία φαίνεται ότι δεν μπορεί να αποκολλθκεί από το χαμθλό επίπεδο ςτο οποίο ζχει οδθγθκεί επειδι ζχει εξαντλιςει όλεσ τισ ενδογενείσ δυνάμεισ που διακζτει για να μετατοπιςτεί ςε υψθλότερο επίπεδο παραγωγισ. Αυτό ςθμαίνει ότι μόνο ζνα επενδυτικό ςοκ μπορεί να κζςει ςε κίνθςθ ξανά τθν ελλθνικι οικονομία» (Ετιςια Ζκκεςθ 2013, ςελ.47). Διάγραμμα 8 Εξαγωγζσ και ειςαγωγζσ αγακϊν και υπθρεςιϊν ςε ςτακερζσ τιμζσ ( ) Υθγι: Ετιςια Ζκκεςθ 2013, Λνςτιτοφτο Εργαςίασ 48

49 Σπότε, αντί θ προςαρμογι τθσ ελλθνικισ οικονομίασ να πραγματοποιθκεί με τον προβλεπόμενο από τθ κεωρία τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ τρόπο, δθλαδι με αφξθςθ των εξαγωγϊν ϊςτε να κλείςει το εμπορικό ζλλειμμα (αγακϊν και υπθρεςιϊν), να δθμιουργθκεί πλεόναςμα και να ςταματιςει ο εξωτερικόσ δανειςμόσ, να αυξθκεί θ εξωτερικι ηιτθςθ και το ΑΕΥ, θ προςαρμογι πραγματοποιικθκε με τθν περιςτολι των ειςαγωγϊν (Ετιςια Ζκκεςθ 2013, ςελ. 45). Θ υποβάκμιςθ των καταναλωτικϊν προτφπων, κακϊσ και θ μείωςθ τθσ κατανάλωςθσ και των ειςαγωγϊν προκαλεί προβλιματα ςτθν δθμοςιονομικι πολιτικι, λόγω του ότι θ ςυνεχόμενθ φφεςθ ςε ςυνδυαςμό με τα αυξθμζνα ποςοςτά ανεργίασ προκαλοφν μείωςθ των δθμόςιων εςόδων, κάτι το οποίο μεταφράηεται ςε μεγαλφτερθ φφεςθ, ςε μείωςθ τθσ παραγωγισ, ςε ανεργία και ςε φτϊχεια. Ψο 2014 και μετά από πζντε χρόνια εφαρμογισ τθσ πολιτικισ τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ θ ελλθνικι οικονομία ζχει φκάςει ςε ζνα ςθμείο τριπλισ ιςορροπίασ: ςτακερόσ πλθκωριςμόσ, ιςοςκελιςμζνο εξωτερικό εμπόριο αγακϊν και υπθρεςιϊν περίπου μθδενικό δθμοςιονομικό ζλλειμμα Χφμφωνα με τθν Ετιςια Ζκκεςθ του 2014 από το Λνςτιτοφτο Εργαςίασ, «το κακεςτϊσ εξωςτρεφοφσ ανάπτυξθσ που ςυγκροτείται ςταδιακά με τισ αποφάςεισ που λαμβάνουν οι ελλθνικζσ κυβερνιςεισ και θ τρόικα ςχετικά με τθν οικονομικι και τθ διαρκρωτικι πολιτικι, είναι ζνα κακεςτϊσ ςυςςϊρευςθσ κεφαλαίου του οποίου τα τρία κυριότερα χαρακτθριςτικά είναι ότι: 1. οι εξαγωγζσ κα ζπρεπε να αποτελζςουν τον κινθτιρα τθσ οικονομίασ, 2. οι αυξιςεισ των μιςκϊν και τθσ ιδιωτικισ κατανάλωςθσ πρζπει να είναι περιοριςμζνεσ, 3. οι παραγωγικζσ επενδφςεισ αναμζνεται να αυξθκοφν επειδι κα αυξθκοφν τα κζρδθ, 4. θ αφξθςθ των κερδϊν κα προζλκει από τθν μείωςθ των δαπανϊν ςυντιρθςθσ και αναπαραγωγισ των εργαηόμενων τάξεων κατά περίπου 50% ι περιςςότερο ζναντι τθσ αντίςτοιχθσ αγοραςτικισ δφναμθσ του 2008». 49

50 3.4 Οικονομικι Κρίςθ και Ραραγωγικι Αναδιάρκρωςθ ςτθν Ελλάδα Εν μζςω οικονομικι κρίςθσ μεγάλο πλιγμα ζχει δεχτεί και ο παραγωγικόσ τομζασ τθσ Ελλάδασ, ο οποίοσ είναι άρρθκτα ςυνδεδεμζνοσ με τθν ελλθνικι οικονομία. Χαρακτθριςτικό τθσ βακιάσ φφεςθσ που μαςτίηει τθν χϊρα είναι ότι κατά τθν περίοδο χάκθκαν πολλζσ επιχειριςεισ, επενδφςεισ και ζνα εκατομμφριο κζςεισ εργαςίασ από τουσ τομείσ και κλάδουσ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ. Χυγκεκριμζνα ςυγκρίνοντασ το δεφτερο τρίμθνο του 2008 με το δεφτερο τρίμθνο του 2013, χάκθκαν κζςεισ εργαςίασ ςτισ καταςκευζσ, ςτθ μεταποίθςθ, ςτο εμπόριο, ςτον τουριςμό και ςτο εμπόριο, ςτθν εκπαίδευςθ, ςτισ μεταφορζσ, κ.ο.κ. (Λωάννου, 2014). Ζτςι κρίνεται αναγκαίο μζςω του «προγράμματοσ ςτιριξθσ» να προωκθκεί θ ςτιριξθ των κλάδων τθσ παραγωγικισ δραςτθριότθτασ οι οποίοι ζχουν τισ δυνατότθτεσ να επιτφχουν πολφ καλφτερεσ επιδόςεισ ςχετικζσ με τθν ποιότθτα, τθν παραγωγικότθτα, τθν ανταγωνιςτικότθτα και τθν απαςχόλθςθ. Συςιαςτικά κα πρζπει να υπάρξει ςτιριξθ του παραγωγικοφ και τεχνολογικοφ υπόβακρου τθσ Ελλάδασ. Θ ςτιριξθ αυτι κα να είναι τόςο ςε επίπεδο περιφζρειασ όςο και ςε επίπεδο νομοφ. Χτο τεφχοσ Δεκεμβρίου 2010 του περιοδικοφ Ενθμζρωςθ (από το Λνςτιτοφτου Εργαςίασ), διατυπϊνεται θ εξισ ερϊτθςθ «ςτο πλαίςιο του νζου αναπτυξιακοφ προτφπου, ποιο κα είναι το παραγωγικό και αναπτυξιακό μζλλον των περιφερειϊν και των νομϊν τθσ χϊρασ, ιδιαίτερα μάλιςτα ςε ςυνκικεσ οικονομικισ κρίςθσ και φφεςθσ του άμεςου (Ελλάδα) και ευρφτερου (Ευρωπαϊκι Ζνωςθ - διεκνισ οικονομία) κοινωνικό-οικονομικοφ περιβάλλοντοσ;». Θ απάντθςθ που δίδεται ςε αυτό το κρίςιμο ερϊτθμα είναι, «ςτο μεςοπρόκεςμο διάςτθμα ο ςχεδιαςμόσ δθμόςιων πολιτικϊν και ο προγραμματιςμόσ των δράςεων για τθν υλοποίθςι τουσ πρζπει να ςυνδζεται με τθ δομι και τθ διάρκρωςθ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ τθσ κάκε περιφζρειασ», προκειμζνου «μζςα από τθν βελτίωςθ του πλζγματοσ των αλλθλεξαρτιςεων των κρίςιμων κλάδων (Γεωργία - Πεταποίθςθ - Ψουριςμόσ -Ωπθρεςίεσ - Ξαταςκευζσ) να δθμιουργθκεί μία εςωτερικι δυναμικι βζλτιςτθσ οικονομικά και κοινωνικά απόδοςθσ». Πε τθν υιοκζτθςθ αυτισ τθσ ςτρατθγικισ (ςφνδεςθ των δθμόςιων πολιτικϊν με τον χαρακτιρα και τθ διάρκρωςθ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ τθσ περιφζρειασ, βελτίωςθ του πλζγματοσ των αλλθλεξαρτιςεων των κρίςιμων κλάδων) κα 50

51 εξαςφαλιςκοφν οι ςυνκικεσ μεταμόρφωςθσ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ των αναπτυξιακϊν «μονοκαλλιεργειϊν» (Ψουριςμόσ - Γεωργία) με τθν ανάπτυξθ ενόσ νζου ρόλου των δθμόςιων πολιτικϊν ςτθν κατεφκυνςθ προςανατολιςμοφ τθσ αποταμίευςθσ ςε επενδφςεισ του μζλλοντοσ, τόςο ςε φορείσ άςκθςθσ οικονομικισ πολιτικισ ςε ςφγχρονεσ αναπτυξιακζσ και κοινωνικζσ υποδομζσ, όςο και ςε επιχειρθματικοφσ φορείσ ς ζνα πλαίςιο ςυνεργιϊν και ςυμπλθρωματικότθτασ μεταξφ πολλϊν κλάδων παραγωγισ προϊόντων και υπθρεςιϊν κακϊσ και ςυμπλθρωματικότθτασ με τθ διεκνι αγορά. Ζτςι, δθμιουργοφνται οι προχποκζςεισ μιασ νζασ δυναμικισ τθσ ανάπτυξθσ με τθν νζου τφπου ςφηευξθ προϊόντων και υπθρεςιϊν, ικανοποιϊντασ, κατ αυτόν τον τρόπο, μία ευρφτερθ λειτουργικι ανάγκθ που δεν αφορά μόνο το προϊόν. Υαράλλθλα, θ παραγωγικι αυτι ςτρατθγικι κα ανταποκρίνεται ςτισ νζεσ ςυνκικεσ, ςτθν μετά τθν κρίςθ εποχι, τθσ «ποιοτικισ κατανάλωςθσ» με τθν βελτίωςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ, αντί τθσ «ποςοτικισ κατανάλωςθσ» ςτισ ςυνκικεσ τθσ δανειςτικισ οικονομίασ» (Υεριοδικό Ενθμζρωςθ, 12/2010, ςελ. 8). Ψο 2011 το υπουργείο Σικονομίασ, Ανταγωνιςτικότθτασ και Ραυτιλίασ - Γενικι Γραμματεία Βιομθχανίασ (ΩΥΣΛΑΡ - ΓΓΒ), ανακοίνωςε τθν ζναρξθ του προγράμματοσ «Επιχειρθματικοί Χυνεργατικοί Χχθματιςμοί - Clusters», πρόκειται για το αναπτυξιακό εργαλείο μζςω του οποίου κα ςυνζβαλε ςτθν βελτίωςθ των κρίςιμων κλάδων τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, όπωσ προαναφζρκθκε (Γεωργία - Πεταποίθςθ - Ψουριςμόσ - Ωπθρεςίεσ - Ξαταςκευζσ). Χφμφωνα με τθν προκιρυξθ του προγράμματοσ «οι επιχειρθματικοί ςυνεργατικοί ςχθματιςμοί (Clusters) είναι γεωγραφικζσ ςυγκεντρϊςεισ διαςυνδεδεμζνων επιχειριςεων, εξειδικευμζνων προμθκευτϊν, παρόχων υπθρεςιϊν, επιχειριςεων ςε ςχετικοφσ και ςχετιηόµενουσ βιομθχανικοφσ κλάδουσ και διαςυνδεδεµζνων κεςμικϊν φορζων (για παράδειγμα, πανεπιςτιμια, υπθρεςίεσ προτυποποίθςθσ, και εμπορικζσ ενϊςεισ), ςε ιδιαίτερουσ τομείσ που ανταγωνίηονται αλλά και που ςυνεργάηονται και ζχουν ςυνικωσ, οριηόντια ι κάκετθ διάςταςθ» (ΕΧΥΑ ). Χκοπόσ του εν λόγω προγράμματοσ ιταν να μεταμορφϊςει τθν παραγωγικι ςταςιμότθτα ςε δυναμικοφσ πόλουσ ανάπτυξθσ, καινοτομίασ, απαςχόλθςθσ και διαρκρωτικισ ανταγωνιςτικότθτασ. Σ ςχεδιαςμόσ γινόταν από τθν περιφζρεια και οι 51

52 τοπικζσ αρχζσ, δθλαδι οι Διμοι, ςε ςυνεργαςία με τισ επιχειριςεισ ςφμφωνα με το πρόγραμμα προχωροφςαν ςτθν υλοποίθςθ των δράςεων των τοπικϊν παραγωγικϊν ςυςτθμάτων. Πζςω του προγράμματοσ προωκοφνταν, θ ςυνεργαςία των επιχειριςεων, θ καινοτομικι υποςτιριξθ από εργαςτιρια ζρευνασ και εκπαίδευςθσ, θ υποςτιριξθ τθσ διεκνοποίθςθσ τθσ παραγωγισ και θ δθμιουργία αναπτυξιακϊν υποδομϊν και δικτφων ςτθν κατεφκυνςθ μίασ ολοκλθρωμζνθσ προςζγγιςθσ τθσ περιφερειακισ βιϊςιμθσ ανάπτυξθσ και όχι μίασ επιδοματικισ επιχοριγθςθσ των επιχειριςεων που δραςτθριοποιοφνται ςτθν περιφζρεια, όπωσ είχε ςυμβεί κατά το παρελκόν μζςω άλλων επιδοτοφμενων προγραμμάτων προσ τισ επιχειριςεισ. Τμωσ θ παραγωγικι αναςυγκρότθςθ δεν ςχετίηεται μόνο με τον δευτερογενι (βιομθχανία, μεταποίθςθ) και τον τριτογενι τομζα (παροχι υπθρεςιϊν), ςχεδόν από τθν ζναρξθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ θ γεωργία και ο πρωτογενισ τομζασ κεωρικθκαν ωσ τα «κρυφά χαρτιά» που κα ςυνζβαλαν ςτθν ζξοδο τθσ Ελλάδασ από τθν κρίςθ. Επί ςειρά ετϊν θ ελλθνικι οικονομία ςτθριηόταν κατά κφριο λόγο ςτον τριτογενι τομζα και ςυγκεκριμζνα ςτθν παροχι υπθρεςιϊν, ςτον τουριςμό κ.τ.λ. Αυτό είχε ωσ αποτζλεςμα τθν αποδιάρκρωςθ του παραγωγικοφ πρωτογενοφσ τομζα και ςτθν εξάρτθςθ από τισ ολοζνα και αυξανόμενεσ ειςαγωγζσ γεωργικϊν προϊόντων και εφοδίων. Επίςθσ ςτον πρωτογενι τομζα για αρκετά χρόνια, ακολουκοφνταν θ εντατικι ςυμβατικι γεωργία και κτθνοτροφία, θ μονοκαλλιζργεια θ οποία είχε ωσ ςτόχο αποκλειςτικά τισ εξαγωγζσ, θ εγκατάλειψθ τθσ παραγωγισ κυρίωσ ςε μειονεκτικζσ περιοχζσ, οι εναλλαγζσ των καλλιεργειϊν με βάςθ τισ επιδοτοφμενεσ καλλιζργειεσ και άλλα. Τμωσ ο πρωτογενισ τομζασ κάκε χϊρασ και θ γεωργία ςυνδζεται άμεςα με τον πλθκυςμό, από τθν άποψθ ότι αποτελεί προχπόκεςθ επιβίωςθσ και βαςικι πθγι προμικειασ διατροφικϊν αγακϊν. Επομζνωσ μια χϊρα θ οποία βρίςκεται ςε οικονομικι κρίςθ και επιπλζον αντιμετωπίηει και κρίςθ ςτον πρωτογενι τομζα, αυτόματα οδθγείται και ςε επιςιτιςτικι κρίςθ. Ζνα ςχζδιο παραγωγικισ αναςυγκρότθςθσ του πρωτογενοφσ τομζα οφείλει να ςυνυπολογίςει ότι ςε περιόδουσ κρίςθσ θ γεωργικι παραγωγι πρωτίςτωσ πρζπει να 52

53 ςτοχεφει ςτθν κάλυψθ των διατροφικϊν αναγκϊν του πλθκυςμοφ, με ντόπια ποιοτικά προϊόντα, τα οποία κα διατίκενται ςε λογικζσ τιμζσ. Επίςθσ ζνα ςωςτά δομθμζνο παραγωγικό μοντζλο κα πρζπει να περιλαμβάνει τθν ιπια γεωργία, τθν βιολογικι καλλιζργεια, να υπάρχει εξορκολογιςμόσ ςτθν χριςθ των φυςικϊν πόρων και μετάβαςθ από τισ εντατικζσ μονοκαλλιζργειεσ ςτθν πολυκαλλιζργεια και ςτθν παραγωγι αγροτικϊν προϊόντων υψθλισ προςτικζμενθσ αξίασ και διεκνοφσ ηιτθςθσ που παράλλθλα καλφπτουν και τισ εγχϊριεσ ανάγκεσ. Ψα ενδεχόμενα μζτρα για τθν αναςυγκρότθςθ του παραγωγικοφ δυναμικοφ, είναι: Σ αναδαςμόσ γθσ είναι ζνασ τρόποσ για να ενοποιιςει τισ πολυτεμαχιςμζνεσ εκτάςεισ και να μειϊςει το κόςτοσ παραγωγισ. Ψο ςυνεταιριςτικό-ςυνεργατικό κίνθμα κα πρζπει να τεκεί ςε νζεσ υγιείσ βάςεισ, ϊςτε να δϊςει διζξοδο ςτο επίπεδο τθσ καλλιζργειασ (ςυγκζντρωςθ γθσ και μθχανθμάτων, εξοικονόμθςθ ςτθν προμικεια εφοδίων, οργάνωςθ τθσ αγοράσ κ.λπ.). Κα πρζπει να αναηθτθκοφν ευνοϊκοί όροι χρθματοδότθςθσ που κα επιτρζπουν τισ επενδφςεισ ςτον πρωτογενι τομζα. Κα πρζπει να γίνει επανεκτίμθςθ τθσ φορολογίασ για τουσ αγρότεσ, τθσ γθσ, τα αγροτικά μθτρϊα, τισ ενιςχφςεισ που παρζχονται ςτο πλαίςιο αναςυγκρότθςθσ του ςυνόλου τθσ ελλθνικισ οικονομίασ. Θ διάρκρωςθ τθσ παραγωγισ πρζπει να γίνει με γνϊμονα το γεωγραφικό ανάγλυφο τθσ Ελλάδασ, που ςθμαίνει ότι πρζπει να υπάρξει μελζτθ ςφμφωνα με τισ παραγωγικζσ δυνατότθτεσ τθσ κάκε περιφζρειασ, δθλαδι με το τι μπορεί να καλλιεργθκεί και ςε ποιεσ περιοχζσ. Επίςθσ ςτθν μελζτθ κα πρζπει να υπάρξει πρόβλεψθ για βοςκότοπουσ και για τθν καλλιζργεια ηωοτροφϊν, κακϊσ επίςθσ μελζτθ για τα προϊόντα τα οποία ζχουν ανταγωνιςτικό πλεονζκτθμα και υψθλι προςτικζμενθ αξία ϊςτε μποροφν να είναι εξαγϊγιμα. Σι εξαγωγζσ μποροφν να ενιςχυκοφν με τθν παραγωγι διεκνϊσ εμπορεφςιμων προϊόντων. Ιδθ οι εξαγωγζσ αγροτικϊν προϊόντων ςυμβάλλουν ςτον περιοριςμό του εμπορικοφ ελλείμματοσ και μποροφν να αποδϊςουν περιςςότερα μζςω τθσ βελτίωςθσ των παραγωγικϊν δυνατοτιτων τθσ χϊρασ και τθσ εξωςτρεφοφσ εμπορικισ πολιτικισ. Είναι γεγονόσ ότι θ Ελλάδα διατθρεί τισ περιςςότερεσ εξαγωγζσ διεκνϊσ 53

54 ςτθ μεταποίθςθ φροφτων, κακϊσ επίςθσ ότι καταλαμβάνει τθν τρίτθ κζςθ παγκοςμίωσ ςτθν εξαγωγι ελαιόλαδου. Θ παραγωγικι αναςυγκρότθςθ του πρωτογενοφσ τομζα κα πρζπει να περιλαμβάνει και τουσ τομείσ όπωσ θ δαςοπονία, θ αλιεία, θ μελιςςοκομία, οι οποίοι παρουςιάηουν δυνατότθτα ανάπτυξθσ, μπορεί να είναι αποδοτικοί για τθν οικονομία, ενϊ παράλλθλα ςυμβάλλουν ςτθν προςταςία τθσ βιοποικιλότθτασ, των δαςϊν και καλαςςϊν, ςτθν ανανζωςθ δαςικϊν εκτάςεων, ςτθν εκμετάλλευςθ των ορεινϊν περιοχϊν τθρϊντασ πάντοτε τουσ περιβαλλοντικοφσ κανόνεσ. Επίςθσ κρίνεται αναγκαία θ ζργων υποδομισ τα οποία κα ςτοχεφουν ςτθν μείωςθ του κόςτουσ παραγωγισ τθν ορκολογικι χριςθ πόρων όπωσ το νερό, τθ δθμιουργία αποκεμάτων νεροφ κ.λπ. (οικοτριβζσ, 7/7/2013). 54

55 ΜΕΟΣ ΙΙ ΡΑΑΓΩΓΘ 55

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΡΑΑΓΩΓΘ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟ Θ ζννοια τθσ παραγωγισ Ωσ παραγωγι χαρακτθρίηεται θ δθμιουργία αγακϊν, ι υπθρεςιϊν και θ αφξθςθ τθσ χρθςιμότθτασ αυτϊν ςτθν ικανοποίθςθ των ανκρϊπινων αναγκϊν. Χτθν οικονομία «παραγωγι ονομάηεται θ διαδικαςία με τθν οποία οι διάφοροι παραγωγικοί ςυντελεςτζσ μεταςχθματίηονται ςε αγακά χριςιμα για τον άνκρωπο.» Ωσ ςυνάρτθςθ παραγωγισ ορίηεται θ ςχζςθ μεταξφ των ςυντελεςτϊν παραγωγισ και του προϊόντοσ, δθλαδι μεταξφ των ειςροϊν και των εκροϊν τθσ παραγωγικισ διαδικαςίασ. Θ ςυνάρτθςθ παραγωγισ κακορίηει τισ ποςότθτεσ των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν που «απαιτοφνται για τθν παραγωγι οριςμζνθσ ποςότθτασ προϊόντοσ με δεδομζνο το επίπεδο τθσ τεχνολογίασ και τθσ τεχνικισ γνϊςθσ που αφορά ςτθν παραγωγι και για το λόγο αυτό επθρεάηει το κόςτοσ παραγωγισ.» Για τθν παραγωγι οποιαςδιποτε ποςότθτασ προϊόντοσ κα πρζπει να χρθςιμοποιθκοφν δφο ςυντελεςτζσ, ςε περίπτωςθ που θ ποςότθτα ενόσ από τουσ δφο ςυντελεςτζσ είναι μθδενικι τότε δεν μπορεί να παραχκεί προϊόν. Για το λόγο αυτό οι ποςότθτεσ προϊόντοσ αρχίηουν από το ςυνδυαςμό μιασ μονάδασ εργαςίασ και μιασ μονάδασ κεφαλαίου. Χφμφωνα με τον Υαπαδόγγονα «παραγωγικι διαδικαςία είναι οι τρόποι με τουσ οποίουσ ο άνκρωποσ μεταςχθματίηει τθν φλθ για να τθσ δϊςει μορφι χριςιμθ για τθ ηωι του. Χυνικωσ για τθν παραγωγι ενόσ αγακοφ ι μιασ υπθρεςίασ είναι δυνατό να χρθςιμοποιθκοφν περιςςότερεσ από μια εναλλακτικζσ παραγωγικζσ διαδικαςίεσ, ανάλογα με το επίπεδο τθσ τεχνολογίασ που είναι ενςωματωμζνθ ςε αυτζσ»(υαπαδόγγονα, 2006, ςελ. 35). Θ παραγωγικι διαδικαςία ζχει τα παρακάτω χαρακτθριςτικά: Θ ςυνειδθτι προςπάκεια για κάποιο τελικό αποτζλεςμα. Θ χρονικι διάρκεια από τθ ςτιγμι που κα παραχκοφν οι παραγωγικοί ςυντελεςτζσ μζχρι τθ δθμιουργία του προϊόντοσ. 56

57 Θ τεχνολογικι ςχζςθ ανάμεςα ςτισ ποςότθτεσ των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν και τθν ποςότθτα του παραγόμενου προϊόντοσ. Θ παραγωγικι διαδικαςία διακρίνεται ςε τζςςερεισ επιμζρουσ τομείσ οι οποίοι είναι: 1. Χυνεχισ παραγωγικι διαδικαςία (process production) 2. Υαραγωγι κατά παραγγελία (custom-order production) 3. Δφςκαμπτθ μαηικι παραγωγι (rigid mass production) 4. Ευζλικτθ μαηικι παραγωγι (flexible mass production) Χυνεχισ παραγωγικι διαδικαςία (process production) Χαρακτθριςτικό τθσ ςυνεχισ παραγωγικισ διαδικαςίασ είναι ότι εφαρμόηει τεχνολογία θ οποία επιτρζπει τθ ςυνεχι ροι παραγωγικϊν υλϊν για τθ ςυνεχι παραγωγι προϊόντοσ. Για τθν εφαρμογι ςυνεχοφσ παραγωγικισ διαδικαςίασ πρζπει να υπάρχουν πολφ μεγάλεσ ποςότθτεσ υλικοφ κεφαλαίου για εγκαταςτάςεισ, μθχανολογικό εξοπλιςμό και αυτοματιςμοφσ, ενϊ απαιτείται λιγότερθ εργαςία. Είναι γνωςτό ότι όςο περιςςότερο αξιοποιοφνται οι παραγωγικζσ εγκαταςτάςεισ τόςο μειϊνεται το κόςτοσ τθσ παραγόμενθσ μονάδασ προϊόντοσ. Για να υπάρχει μεγάλθ παραγωγικότθτα κα πρζπει θ παραγωγικι μονάδα να λειτουργεί ςτο μζγιςτο ι ςχεδόν ςτο μζγιςτο επίπεδο παραγωγισ τθσ ολόκλθρο το εικοςιτετράωρο και κάκε θμζρα. Χυνικωσ ςτθν ςυνεχι παραγωγικι διαδικαςία υπάρχει ζλλειψθ ευελιξίασ, λόγω του ότι δεν είναι δυνατι θ αυξομείωςθ των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν για τθν αυξομείωςθ του παραγόμενου προϊόντοσ. Ζνα παράδειγμα ςυνεχοφσ παραγωγικισ διαδικαςίασ, είναι θ διαδικαςία παραγωγισ χάλυβα, όπου τα εργοςτάςια λειτουργοφν ςυνζχεια και κάκε μζρα, λόγω του ότι ςε διαφορετικι περίπτωςθ (να ςβινουν και να ανάβουν ξανά οι υψικάμινοι), απαιτείται περιςςότεροσ χρόνοσ αλλά και δεν ςυμφζρει οικονομικά. Υαραγωγι κατά παραγγελία (custom-order production) Θ παραγωγι του προϊόντοσ γίνεται για ςυγκεκριμζνο αγοραςτι, με βάςει των δικϊν του απαιτιςεων. Για τθν ςυγκεκριμζνθ κατθγορία παραγωγικι διαδικαςίασ απαιτείται κατά κανόνα θ απαςχόλθςθ επιςτθμονικοφ και εργατικοφ προςωπικοφ υψθλισ κατάρτιςθσ και εξειδίκευςθσ. 57

58 Εφαρμόηοντασ τθν παραγωγι κατά παραγγελία μπορεί να υπάρχει μεγάλθ παραγωγικότθτα ακόμα και με μικρι ςχετικά κλίμακα παραγωγισ. Ζνα πλεονζκτθμα τθν ςυγκεκριμζνθσ παραγωγικισ διαδικαςίασ είναι ότι θ παραγωγικι μονάδα ζχει ευελιξία για τθν αυξομείωςθ των ποςοτιτων των χρθςιμοποιοφμενων παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν και τθσ ποςότθτασ του παραγόμενου προϊόντοσ. Δφςκαμπτθ μαηικι παραγωγι (rigid mass production) Χτθν δφςκαμπτθ μαηικι παραγωγι οι πρϊτεσ φλεσ, θ τεχνολογία, θ διαδικαςία παραγωγισ και το παραγόμενο προϊόν τυποποιοφνται. Θ ςυγκεκριμζνθ παραγωγικι διαδικαςία χρθςιμοποιείται για τθν παραγωγι μεγάλθσ ποςότθτασ και ςτακερισ ποιότθτασ προϊόντοσ, κατά κανόνα είναι μεγάλθσ ζνταςθσ κεφαλαίου. Επιχειριςεισ οι οποίεσ εφαρμόηουν τον ςυγκεκριμζνο τφπο παραγωγικισ διαδικαςίασ δεν ζχουν ευελιξία, υπό τθν ζννοια ότι δεν ζχουν τθ ευχζρεια να κάνουν παραλλαγζσ ςτο προϊόν τουσ ι να ικανοποιιςουν επικυμίεσ επιμζρουσ πελατϊν. Ευζλικτθ μαηικι παραγωγι (flexible mass production) 1. Αυτόσ ο τφποσ παραγωγικισ διαδικαςίασ ςυνδυάηει τθν ευελιξία ςτθν παράλλθλθ παραγωγι προϊόντων και τα πλεονεκτιματα τθσ μαηικισ παραγωγισ. Πε τθν ευζλικτθ μαηικι παραγωγι μποροφν να παράγονται διαφορετικά προϊόντα για διαφορετικά τμιματα τθσ αγοράσ και ζτςι ϊςτε να υπάρχει διαφοροποίθςθ ςτθν παραγωγι και ςτθν ευρφτερθ κάλυψθ τθσ ςυνολικι αγοράσ. (Ευρετιριο Σικονομικϊν Τρων, 2014, Υαραγωγι) 4.2 Τομείσ τθσ παραγωγισ Σι παραγωγικζσ δραςτθριότθτεσ μζςω των οποίων γίνεται θ παραγωγι αγακϊν χωρίηονται ςε τρεισ επιμζρουσ τομείσ, οι οποίοι είναι ο πρωτογενισ, ο δευτερογενισ και ο τριτογενισ τομζασ. Ζνασ άλλοσ οριςμόσ για τουσ τομείσ παραγωγισ είναι «τομείσ παραγωγισ ονομάηονται οι κατθγορίεσ των οικονομικϊν δραςτθριοτιτων». Υρωτογενισ Ψομζασ Θ παραγωγι αυτοφ του τομζα καλείται ωσ πρωτογενισ, λόγω του ότι ανικει ςτο πρϊτο ςτάδιο τθσ παραγωγισ. Σ πρωτογενισ τομζασ καλφπτει τθν παραγωγι πρϊτων 58

59 υλϊν. Συςιαςτικά θ πρωτογενισ παραγωγι περιλαμβάνει το ςφνολο των διαδικαςιϊν λιψθσ διαφόρων αγακϊν από τθν φφςθ, ςτθν μορφι που βρίςκονται, κακϊσ επίςθσ και τθν λιψθ διαφόρων προϊόντων για τθν δθμιουργία των οποίων ςυνζβαλε ο άνκρωποσ, ςε αυτι τθν περίπτωςθ ςυγκαταλζγεται θ φυτικι και θ ηωικι παραγωγι. Δευτερογενισ Ψομζασ Σ δευτερογενισ τομζασ καλφπτει τθν επεξεργαςία και τθν μεταποίθςθ των πρϊτων υλϊν, που παρζχει ο πρωτογενισ τομζασ, για τθν παραγωγι προϊόντων. Ωσ επεξεργαςία καλείται θ μετατροπι των πρϊτων υλϊν ςε προϊόν με μικρζσ αλλαγζσ ςτθ μορφι και τθ ςφςταςι τουσ, όπωσ για παράδειγμα το παςτεριωμζνο γάλα. Ενϊ μεταποίθςθ είναι θ μετατροπι των πρϊτων υλϊν ςε προϊόν με ριηικζσ αλλαγζσ ςτθ μορφι και τθ ςφςταςι τουσ, όπωσ για παράδειγμα είναι το γιαοφρτι και το τυρί. Χτον δευτερογενι τομζα περιλαμβάνονται θ οικοτεχνία ι χειροτεχνία, θ βιοτεχνία και θ βιομθχανία. Χτον δευτερογενι τομζα περιλαμβάνονται εκτόσ των άλλων τα μεταλλεία, τα ορυχεία, οι αλυκζσ, οι πθγζσ πετρελαίου και φυςικοφ αερίου, παρόλο που πρόκειται αγακά τα οποία προζρχονται από τθν φφςθ και κα μποροφςαν να ςυμπεριλαμβάνονται τον πρωτογενι τομζα παραγωγισ. (Γεωργίου Χρ., Γιανναράσ Γ., Ξοφτςικοσ Θ., Ψςίμασ Χτ., Ενότθτα 1.8.2). Ψριτογενισ Ψομζασ Σ τριτογενισ τομζασ καλφπτει τον τομζα τθσ παροχισ υπθρεςιϊν. Αποτελεί το τελευταίο ςτάδιο τθσ παραγωγικισ διαδικαςίασ και περιλαμβάνει όλεσ τισ απαιτοφμενεσ ενζργειεσ που φζρνουν τα προϊόντα ςτον καταναλωτι. 59

60 Ανάλογα με το μζγεκοσ τθσ οικονομικισ ανάπτυξθσ τθσ κάκε χϊρασ, διαφζρει θ αναλογία του εργαςιακοφ δυναμικοφ ςτουσ διαφορετικοφσ τομείσ τθσ παραγωγισ. Για παράδειγμα ςε υποανάπτυκτεσ χϊρεσ ςχεδόν όλοσ ο πλθκυςμόσ αςχολείται με τθν παραγωγι τροφίμων (πρωτογενισ τομζασ), ςτισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ εξίςου μεγάλο ποςοςτό του πλθκυςμοφ αςχολείται με τον πρωτογενι τομζα. Ενϊ χϊρεσ με μεγάλθ οικονομικι ανάπτυξθ ζχουν μικρότερα ποςοςτά πλθκυςμοφ ο οποίοσ αςχολείται με τον πρωτογενι τομζα. Ψα τελευταία χρόνια παρατθρείται μια μικρι μείωςθ ςτουσ αρικμοφσ των εργαηομζνων του δευτερογενοφσ τομζα, ςε αντίκεςθ με τθν αφξθςθ των εργαηομζνων ςτον τριτογενι τομζα. Σι μειϊςεισ των εργαηομζνων ςτον πρωτογενι και ςτον δευτερογενι τομζα δεν ςυνεπάγονται και μείωςθ ςτθν παραγωγι, λόγω του ότι οφείλονται ςτισ τεχνολογικζσ αλλαγζσ οι οποίεσ ςυμβάλλουν ςτθν αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Ζνα φαινόμενο το οποίο ςυνβάλει ςτθν μείωςθ τθσ απαςχόλθςθσ ςτον δευτερογενι τομζα, είναι θ αποβιομθχάνιςθ δθλαδι θ μεταςτζγαςθ των βιομθχανιϊν 60

61 ςε αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ χαμθλοφ εργατικοφ κόςτουσ. Θ μεταςτζγαςθ πραγματοποιείται λόγω του ότι ςτισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ οι μιςκοί είναι χαμθλότεροι ενϊ θ παραγωγικότθτα είναι ίδια ι και υψθλότερθ, όπωσ για παράδειγμα ςτθν Ξίνα, ςτθν Ξορζα κ.τ.λ. Ψο φαινόμενο τθσ αποβιομθχάνιςθσ δεν παρατθρείται μόνο ςε χϊρεσ όπωσ οι ΘΥΑ, αλλά και ςτθν Ελλάδα όπου λόγω τθσ οικονομικισ κρίςθσ ςε ςυνδυαςμό με τθν υψθλι φορολογία θ οποία επιβάλλεται, αρκετζσ βιομθχανίεσ ζχουν μετεγκαταςτακεί ςε χϊρεσ όπωσ θ Βουλγαρία. 4.3 Θ ζννοια τθσ παραγωγικότθτασ Υαραγωγικότθτα ο όροσ που χαρακτθρίηει τθν ςχζςθ μεταξφ τθσ ποςότθτασ ενόσ παραγωγικοφ ςυντελεςτι και τθσ ποςότθτασ του προϊόντοσ που παράγεται με τθ χρθςιμοποίθςθ τθσ. (Ευρετιριο Σικονομικϊν Τρων, Υαραγωγικότθτα). Θ παραγωγικότθτα ςυμπεριλαμβάνει δφο μεταβλθτζσ: Ψθν εκροι (output), θ οποία αφορά τον αρικμό των παραγόμενων αγακϊν προϊόντων. Ψον χρόνο που απαιτείται για να επιτευχκεί αυτι θ παραγωγι, όπωσ για παράδειγμα τισ εργατοϊρεσ που απαιτοφνται για τθν παραγωγι ενόσ προϊόντοσ. Θ παραγωγι και θ παραγωγικότθτα ζχουν διαφορετικι ζννοια και δεν πρζπει να ςυγχζονται μεταξφ τουσ. Χφμφωνα με το Φικαρδιανό Ωπόδειγμα (το οποίο ζχει αναφερκεί ςε προθγοφμενθ ενότθτα), ο μόνοσ ςθμαντικόσ πόροσ για τθν παραγωγι είναι θ εργαςία. (Krugman P. Obstfeld M., ςελ. 3-15) Υαράδειγμα Υαραγωγικότθτασ Ζςτω ότι υπάρχουν δφο εταιρείεσ Χ και Ψ, οι οποίεσ καταςκευάηουν το ίδιο προϊόν, για παράδειγμα μολφβια. Θ Εταιρεία Χ καταςκευάηει μολφβια και θ Εταιρεία Ψ καταςκευάηει μολφβια. Θ παραγωγι τθσ Εταιρείασ Χ είναι διπλάςια τθσ παραγωγισ τθσ Εταιρείασ Ψ. Για να γίνει κατανοθτι θ ζννοια τθσ παραγωγικότθτασ και θ διαφορά τθσ από τθν παραγωγι, ζςτω ότι θ Εταιρεία Χ για τθν παραγωγι μολυβιϊν χρθςιμοποιεί υπερδιπλάςιουσ εργάτεσ και κεφάλαιο ςε ςφγκριςθ με τθν Εταιρεία Ψ. Χε αυτι τθν 61

62 περίπτωςθ θ παραγωγικότθτα τθσ Εταιρείασ Χ είναι μικρότερθ από τθν παραγωγικότθτα τθσ Εταιρείασ Ψ. 4.4 Ραραγωγικοί Συντελεςτζσ Υαραγωγικοί ςυντελεςτζσ ι αλλιϊσ ςυντελεςτζσ παραγωγισ ονομάηονται όλα τα ςτοιχεία τα οποία ςυντελοφν ςτθν παραγωγικι διαδικαςία. Σι παραγωγικοί ςυντελεςτζσ είναι οι εξισ: Θ εργαςία: περιλαμβάνονται όλεσ οι μορφζσ ανκρϊπινθσ προςπάκειασ (φυςικισ ι πνευματικισ) που χρθςιμοποιοφνται για τθν παραγωγι αγακϊν ι υπθρεςιϊν. Θ εργαςία είναι το αποτζλεςμα τθσ ενεργοποίθςθσ του ανκρϊπινου εγκεφάλου. Σι φυςικοί πόροι και θ γθ: πρόκειται για τουσ παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ που προζρχονται από τθν φφςθ, όπωσ είναι το ζδαφοσ, το υπζδαφοσ, θ κάλαςςα, οι ορυκτοί πόροι κ.τ.λ. Σι φυςικοί πόροι χωρίηονται επιπλζον ςε ανανεϊςιμουσ, όπωσ είναι τα δάςθ και ςε μθ ανανεϊςιμουσ όπωσ είναι οι ορυκτοί πόροι. Ψο κεφάλαιο (φυςικό): ςτο οποίο περιλαμβάνεται το ςφνολο των αγακϊν τα οποία ζχουν παραχκεί με ςκοπό να χρθςιμοποιθκοφν ςτθν παραγωγι άλλων αγακϊν ι υπθρεςιϊν, όπωσ για παράδειγμα μθχανιματα, εργοςτάςια, τα οχιματα κ.τ.λ. Ωπάρχει επιπλζον και το ανκρϊπινο κεφάλαιο το οποίο είναι οι εργαηόμενοι, το εργατικό δυναμικό μιασ χϊρασ κ.τ.λ. Θ επιχειρθματικότθτα; Θ οποία είναι θ ικανότθτα ςυνδυαςμοφ όλων των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν με ςκοπό τθν παραγωγι αγακϊν και υπθρεςιϊν, κακϊσ επίςθσ και θ ανάλθψθ του επιχειρθματικοφ κινδφνου που απαιτείται για τθν εφρεςθ και τθν επινόθςθ νζων αγακϊν, υπθρεςιϊν, νζων παραγωγικϊν διαδικαςιϊν, κακϊσ και για τθν ανακάλυψθ και εκμετάλλευςθ νζων αγορϊν (Υαπαδόγγονασ, 2006, ςελ. 35). 4.5 Θ ςφνδεςθ μεταξφ Ραραγωγισ, Τιμϊν και Μιςκϊν Τπωσ ζχει αναφερκεί και ςε προθγοφμενθ ενότθτα θ παραγωγι, οι τιμζσ και οι μιςκοί είναι μεγζκθ αλλθλζνδετα και θ πορεία του ενόσ επθρεάηει και το άλλο. Θ παραγωγι εξαρτάται επιπλζον από τισ εξαγωγζσ που πραγματοποιεί θ χϊρα, θ τιμζσ 62

63 από τθ καταναλωτικι ηιτθςθ, και οι μιςκοί εξαρτϊνται επίςθσ από τθν παραγωγι αλλά και από τθν παραγωγικότθτα. Χφμφωνα με το Φικαρδιανό υπόδειγμα, για το οποίο ζχει υπάρξει αναφορά ςε προθγοφμενθ ενότθτα, οι διαφορζσ ςτθν παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ μεταξφ των διαφόρων χωρϊν δθμιουργοφν διαφορζσ ςτθν παραγωγικότθτα, κάτι το οποίο καταςτεί επωφελζσ το εμπόριο. ΣΛ διαφορζσ ςτθν παραγωγικότθτα είκιςται να ςυνδζονται με διαφορζσ ςτθν τεχνολογία. Υαράδειγμα Ζςτω ότι ο μόνοσ ςθμαντικόσ πόροσ για τθν παραγωγι είναι θ εργαςία, παρόλο που θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ διαφζρει από χϊρα ςε χϊρα, θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ παραμζνει ςτακερι ςτο χρόνο ςε κάκε χϊρα. Επίςθσ θ προςφορά εργαςίασ είναι ςτακερι ςε κάκε χϊρα. Υαράγονται και καταναλϊνονται μόνο δφο αγακά τα οποία είναι το κραςί και το τυρί. Σ ανταγωνιςμόσ επιτρζπει ςτουσ εργάτεσ να λαμβάνουν ζνα ανταγωνιςτικό μιςκό, ο οποίοσ εξαρτάται από τθν παραγωγικότθτα τουσ και από τθν τιμι του αγακοφ που μποροφν να πουλιςουν και αυτό τουσ επιτρζπει να απαςχολοφνται ςτον κλάδο με τον υψθλότερο μιςκό. Ψο παράδειγμα το οποίο βαςίηεται ςτο Φικαρδιανό υπόδειγμα περιλαμβάνει μόνο δφο χϊρεσ τθν Θμεδαπι και τθν Αλλοδαπι. Οόγω του ότι όπωσ προαναφζρκθκε θ προςφορά εργαςίασ είναι ςτακερι, ο ςυνολικόσ αρικμόσ ωρϊν εργαςίασ για τθν Θμεδαπι, ςυμβολίηεται ωσ ζνασ ςτακερόσ αρικμόσ L. Θ οικονομία κάκε χϊρασ ζχει ςυγκεκριμζνα όρια παραγωγικϊν δυνατοτιτων, ςφμφωνα με τουσ πόρουσ που διακζτει και τθν τεχνολογία που κατζχει. Ψο όριο παραγωγικϊν δυνατοτιτων ι καμπφλθ παραγωγικϊν δυνατοτιτων ι αλλιϊσ καμπφλθ μεταςχθματιςμοφ μιασ οικονομίασ, παρουςιάηει τθν μζγιςτθ ποςότθτα αγακϊν θ οποία δφναται να παραχκεί για μια ςυγκεκριμζνθ ποςότθτα πόρων. Ζςτω ότι Q c ςυμβολίηει τθν παραγόμενθ ποςότθτα τυριοφ και Q w ςυμβολίηει τθν παραγόμενθ ποςότθτα κραςιοφ, τότε θ καμπφλθ παραγωγικϊν δυνατοτιτων για τθν εγχϊρια οικονομία ζχει τθν εξισ εξίςωςθ: 63

64 Θ καμπφλθ παραγωγικϊν δυνατοτιτων για τθν Θμεδαπι κα είναι ωσ εξισ: Πε βάςθ τθν καμπφλθ παραγωγικϊν δυνατοτιτων και τθν εξίςωςθ για τθν καμπφλθ παραγωγικϊν δυνατοτιτων διεξάγονται τα εξισ ςυμπεράςματα: Σι ςυνολικζσ μονάδεσ παραγωγισ τυριοφ ιςοφνται με τθν ςυνολικι ποςότθτα πόρων εργαςίασ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ τυριοφ, όταν οι ςυνολικζσ μονάδεσ παραγωγισ κραςιοφ είναι μθδζν. 64

65 Σι ςυνολικζσ μονάδεσ παραγωγισ κραςιοφ ιςοφνται με τθν ςυνολικι ποςότθτα πόρων εργαςίασ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ κραςιοφ, όταν οι ςυνολικζσ μονάδεσ παραγωγισ τυριοφ είναι μθδζν. Είναι θ εξίςωςθ τθσ καμπφλθσ παραγωγικϊν δυνατοτιτων, θ κλίςθ τθσ οποίασ ιςοφται με τον λόγο τθσ απαιτοφμενθσ εργαςίασ για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ τυριοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ κραςιοφ (a LC / a LW ). Χτθν περίπτωςθ που θ οικονομία χρθςιμοποιεί όλουσ του πόρουσ τθσ, το κόςτοσ ευκαιρίασ για τθν παραγωγι τυριοφ είναι θ ποςότθτα κραςιοφ που «κυςιάηεται» κακϊσ οι ςυνολικζσ μονάδεσ παραγωγισ τυριοφ (Q c ) αυξάνονται: (a LC / a LW ). Επίςθσ όταν θ οικονομία χρθςιμοποιεί όλουσ τουσ πόρουσ τθσ, το κόςτοσ ευκαιρίασ ιςοφται με τθν απόλυτθ τιμι τθσ κλίςθσ τθσ καμπφλθσ παραγωγικϊν δυνατοτιτων και είναι ςτακερό όταν θ αναγκαία ποςότθτα εργαςίασ ανά μονάδα προϊόντοσ είναι επίςθσ ςτακερι. Για τθν παραγωγι ενόσ επιπλζον κιλοφ τυριοφ απαιτείται a LC ϊρεσ εργαςίασ. Ξάκε ϊρα θ οποία αφιερϊνεται για τθν παραγωγι τυριοφ κα μποροφςε να χρθςιμοποιθκεί για τθν παραγωγι μιασ οριςμζνθσ ποςότθτασ κραςιοφ, θ οποία κα ιςοφται με: 1 ϊρα / (a LW ϊρεσ / λίτρα κραςιοφ)= (1/ a LW ) λίτρα κραςιοφ Για παράδειγμα, ςε περίπτωςθ που 1 ϊρα μεταφερκεί ςτθν παραγωγι τυριοφ, θ επιπρόςκετθ ϊρα εργαςίασ κα παράγει: 1 ϊρα / (2ϊρεσ/ λίτρα κραςιοφ)= ½ λίτρο κραςιοφ Ψο αποτζλεςμα (αντάλλαγμα) είναι θ αυξθμζνθ ποςότθτα τυριοφ ςε ςχζςθ με τθν μειωμζνθ ποςότθτα κραςιοφ: ((a LC / a LW ). 65

66 Ψο μζγεκοσ τθσ παραγωγισ τθσ εγχϊρια οικονομίασ ορίηεται από τθν ςυνάρτθςθ: Θ ςυνάρτθςθ αυτι περιγράφει το τι μπορεί να παράγει θ οικονομία, αλλά για τον προςδιοριςμό του τι παράγει θ οικονομία κα πρζπει να υπάρξει προςδιοριςμόσ των τιμϊν των αγακϊν. Ζςτω ότι P c θ τιμι του τυριοφ και P w θ τιμι του κραςιοφ. Οόγω τθσ φπαρξθσ ανταγωνιςμοφ: Ψα ωρομίςκια των παραγωγϊν τυριοφ είναι ίςα με τθν αγοραία αξία του τυριοφ που παράγεται ςε μια ϊρα: P c / a LC Ψα ωρομίςκια των παραγωγϊν κραςιοφ είναι ίςα με τθν αγοραία αξία του κραςιοφ που παράγεται ςε μια ϊρα: P w / a LW Σι εργαηόμενοι κα επιλζξουν να εργάηονται ςτον κλάδο που τουσ προςφζρει το υψθλότερο θμερομίςκιο, λόγω του ότι προτιμοφν τουσ υψθλότερουσ μιςκοφσ. Αν θ τιμι του τυριοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ τυριοφ είναι μεγαλφτερθ από τθν τιμι του κραςιοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ κραςιοφ, οι εργάτεσ κα παράγουν μόνο τυρί (P c / a LC >P w / a LW ). Αυτό κα ζχει ωσ αποτζλεςμα θ οικονομία να εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι τυριοφ αν θ τιμι του τυριοφ ςε ςφγκριςθ με τθν τιμι του κραςιοφ είναι υψθλότερθ από το κόςτοσ ευκαιρίασ παραγωγισ κραςιοφ. Αν θ τιμι του τυριοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ τυριοφ είναι μικρότερθ από τθν τιμι του κραςιοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι κάκε μονάδασ κραςιοφ, οι παραγωγοί κα παράγουν μόνο κραςί (P c / a LC < P w / a LW ). Ψο ίδιο κα ςυμβεί αν θ τιμι του τυριοφ προσ τθν τιμι του κραςιοφ είναι μικρότερθ από τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ τυριοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ κραςιοφ (P c / P w < a LC / a LW ). Ξακϊσ επίςθσ και αν θ τιμι του κραςιοφ προσ τθν τιμι του τυριοφ είναι μεγαλφτερι από τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ κραςιοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ 66

67 τυριοφ (P w / P c > a LW / a LC ). Από αυτό ςυνεπάγεται ότι θ οικονομία κα εξειδικευτεί ςτθν παραγωγι κραςιοφ ςε περίπτωςθ που θ τιμι του κραςιοφ ςε ςφγκριςθ με τθν τιμι του τυριοφ είναι υψθλότερθ από το κόςτοσ ευκαιρίασ παραγωγισ κραςιοφ. Ωπάρχει όμωσ και το ενδεχόμενο θ Θμεδαπι να μθν κζλει να κάνει εξαγωγζσ (Διεκνζσ Εμπόριο), και να κζλει να καταναλϊςει τόςο κραςί όςο και τυρί. Σπότε ςε αυτι τθν περίπτωςθ κα πρζπει να προςαρμοςκοφν οι ςχετικζσ τιμζσ, ζτςι ϊςτε οι μιςκοί ςτουσ κλάδουσ παραγωγισ τυριοφ και κραςιοφ να εξιςωκοφν. Ζτςι ϊςτε οι εργάτεσ να μθν ζχουν κίνθτρο απαςχόλθςθσ μόνο ςτον ζνα κλάδο παραγωγισ και αυτό κα ζχει ωσ αποτζλεςμα να είναι δυνατι θ παραγωγι και του τυριοφ αλλά και του κραςιοφ. Χε αυτι τθν περίπτωςθ κα πρζπει να ιςχφει ότι θ τιμι του τυριοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ τυριοφ να ιςοφται με τθν τιμι του κραςιοφ προσ τθν απαιτοφμενθ εργαςία για τθν παραγωγι μιασ μονάδασ κραςιοφ (P c / a LC =P w / a LW ). Θ παραγωγι και θ κατανάλωςθ και των δφο αγακϊν είναι δυνατι όταν θ ςχετικι τιμι του ενόσ αγακοφ ιςοφται με το κόςτοσ ευκαιρίασ για τθν παραγωγι του (Krugman Obstfeld, Ξεφάλαιο 3). 4.6 Θ πορεία τθσ παραγωγισ ςτθν Ελλάδα από το 2009 Τπωσ ζχει αναφερκεί θ παραγωγι χωρίηεται ςτον πρωτογενι τομζα που ςχετίηεται με τθν γεωργία και τθν κτθνοτροφία, τον δευτερογενι τομζα που ςχετίηεται με τθν βιομθχανία, τθν μεταποίθςθ κ.τ.λ. και με τον τριτογενι τομζα ο οποίοσ αφορά τισ υπθρεςίεσ. Χτθν παροφςα ενότθτα μζςω οικονομικϊν ςτοιχείων κα γίνει παρουςίαςθ τθσ πορείασ τθσ παραγωγισ ςτθν Ελλάδα μετά το 2009 ζωσ και ςιμερα (2014). Υρόκειται για ζνα πολφ ενδιαφζρον εγχείρθμα δεδομζνου ότι κατά το ςυγκεκριμζνο χρονικό διάςτθμα θ οικονομικι κρίςθ πλιττει όπωσ άλλεσ χϊρεσ και τθν Ελλάδα, θ οποία επιπρόςκετα βρίςκεται υπό επιτιρθςθ από τθν Ψρόικα. Χτόχοσ του ςυγκεκριμζνου εγχειριματοσ είναι μζςω τθσ παρουςίαςθσ των οικονομικϊν ςτοιχείων που ςχετίηονται με τθν παραγωγι να διαπιςτωκοφν οι επιπτϊςεισ τθσ οικονομικισ κρίςθσ ςτουσ τομείσ τθσ παραγωγισ, κακϊσ επίςθσ και το κατά πόςο ζχουν επθρεαςτεί. 67

68 Ψα δεδομζνα που πρόκειται να παρουςιαςτοφν αντλοφνται από τισ μθνιαίεσ Ζρευνεσ Σικονομικισ Χυγκυρίασ του Λδρφματοσ Σικονομικϊν και Βιομθχανικϊν Ερευνϊν, όμωσ λόγω του μεγάλου όγκου πλθροφοριϊν και δεδομζνων από το 2009 ζωσ και ςιμερα, κα γίνει παρουςίαςθ για τον μινα Δεκζμβριο κάκε ζτουσ, δεδομζνου ότι για το ζτοσ 2014 δεν υπάρχει ακόμα θ αντίςτοιχθ ζρευνα του κα λθφκοφν δεδομζνα από τθν ζρευνα του Σκτωβρίου. Ψο Μδρυμα Σικονομικϊν και Βιομθχανικϊν Ερευνϊν (ΛΣΒΕ) είναι ιδιωτικόσ, μθ κερδοςκοπικόσ, κοινωφελισ ερευνθτικόσ οργανιςμόσ, ο οποίοσ ιδρφκθκε με ςκοπό να προωκεί τθν επιςτθμονικι ζρευνα για τα τρζχοντα και αναδυόμενα προβλιματα τθσ ελλθνικισ οικονομίασ και να παρζχει αντικειμενικι πλθροφόρθςθ, κακϊσ και να διατυπϊνει προτάςεισ οι οποίεσ είναι χριςιμεσ ςτθ διαμόρφωςθ πολιτικισ. Ψα δεδομζνα αντλοφνται από τισ ζρευνεσ οικονομικισ ςυγκυρίασ και από τισ οικονομικζσ εκκζςεισ του Λδρφματοσ Σικονομικϊν και Βιομθχανικϊν Ερευνϊν, λόγω του ότι μζςω των ςυγκεκριμζνων οικονομικϊν εκκζςεων και ερευνϊν παρζχεται ζνα ευρφ φάςμα πλθροφοριϊν για τθν ελλθνικι οικονομία και για τθν παραγωγι. Χε αντίκεςθ με το να γινόταν παράκεςθ για ξεχωριςτοφσ οικονομικοφσ δείκτεσ. Βιομθχανία Υπθρεςίεσ Λιανικό Εμπόριο 2009 Ψο τρίτο τρίμθνο του 2009 θ Ελλάδα και κατ επζκταςθ θ ελλθνικι οικονομία είχε ξεκινιςει να ειςζρχεται ςε μια πορεία υποχϊρθςθσ όλων των βαςικϊν μεγεκϊν. Τλοι οι βραχυχρόνιοι δείκτεσ παρουςίαςαν μεγάλεσ μειϊςεισ, ενδεικτικά αναφζρεται θ ζντονθ υποχϊρθςθ τθσ βιομθχανικισ παραγωγισ, θ ςυρρίκνωςθ των λιανικϊν πωλιςεων και θ υποχϊρθςθ των τουριςτικϊν ειςπράξεων (δθλαδι ενόσ από τα ςθμαντικότερα τμιματα του τριτογενι τομζα παραγωγισ, και βαςικοφ δομικοφ ςυςτατικοφ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ). Χε αυτό το ςθμείο κρίνεται ςκόπιμο να υπάρξει επεξιγθςθ για τον δείκτθ οικονομικοφ κλίματοσ, λόγω του ότι γίνεται αναφορά για τον ςυγκεκριμζνο δείκτθ ςε αυτι τθν ενότθτα. Επομζνωσ, «ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ που δθμοςιεφει ανά μινα θ Ευρωπαϊκι Επιτροπι (DG ECFIN) αποτελεί ζνα μζτρο τθσ πορείασ τθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ. Αποτυπϊνει τισ εκτιμιςεισ και τισ προςδοκίεσ που απορρζουν από ζρευνεσ για τισ επιχειριςεισ και τουσ καταναλωτζσ. Σι ζρευνεσ αυτζσ 68

69 λαμβάνουν υπόψθ τουσ διάφορεσ ςυνιςτϊςεσ τθσ οικονομίασ, όπωσ τθ βιομθχανία, τισ υπθρεςίεσ, τουσ καταναλωτζσ, τον καταςκευαςτικό κλάδο κακϊσ και τον κλάδο λιανικοφ εμπορίου» (in deep analysis, 2014). Ξατά το 2009 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ για τθν Ελλάδα κινικθκε ςε ιςτορικά χαμθλά επίπεδα, κακϊσ διαμορφϊκθκε ςτισ 56 μονάδεσ, δθλαδι 36 μονάδεσ χαμθλότερα ςε ςφγκριςθ με το τζταρτο τρίμθνο του Θ επιδείνωςθ του κλίματοσ ξεκίνθςε από τον Πάρτιο του 2008 και ιταν ςυνζπεια τθσ οικονομικισ κρίςθσ θ οποία κορυφϊκθκε ςτθν Ελλάδα ζνα χρόνο αργότερα. Χτο ακόλουκο διάγραμμα παρουςιάηεται ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ από το 2000 ζωσ το 2009 (Θ Ελλθνικι Σικονομία, 4/09, ςελ. 24). Διάγραμμα 9 Δείκτεσ Οικονομικοφ Κλίματοσ Ε.Ε.-27 και Ελλάδα ( =100, εποχικά εξομαλυμζνα ςτοιχεία) Ψον Δεκζμβριο του 2009, οι δείκτεσ των προβλζψεων τθσ παραγωγισ και των εκτιμιςεων για το τρζχον επίπεδο τθσ ηιτθςθσ και των παραγγελιϊν παρουςίαςαν επιδείνωςθ, ενϊ δεν υπιρξε ιδιαίτερθ μεταβολι των αποκεμάτων. Χυγκεκριμζνα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία το Δεκζμβριο του 2009 διαμορφϊκθκε ςτισ 71 μονάδεσ από τισ 74,8 μονάδεσ που ιταν τον Ροζμβριο του ίδιου ζτουσ. Χε ςφγκριςθ με τον Δεκζμβριο του 2008 που ιταν ςτισ 69,4 μονάδεσ υπιρξε μικρι αφξθςθ. Τμωσ ο μζςοσ όροσ του Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία διαμορφϊκθκε ςτισ 72,1 μονάδεσ για το 2009, ενϊ ο ίδιοσ δείκτθσ το 2008 ιταν ςτισ 91,9 μονάδεσ, δθλαδι είχε ςχεδόν 20 μονάδεσ διαφορά. Χφμφωνα με το ΛΣΒΕ θ 69

70 επιδείνωςθ του Δεκεμβρίου του 2009 οφειλόταν κυρίωσ ςτισ δυςμενείσ προβλζψεισ των επιχειριςεων ςχετικά με τθν βραχυπρόκεςμθ εξζλιξθ τθσ δραςτθριότθτασ τουσ. Χτον Υίνακα που ακολουκεί παρουςιάηεται ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία για το 2008, το 2009 για κάκε μινα ξεχωριςτά κακϊσ και ο Πζςοσ όροσ για κάκε ζτοσ από το 2005 ζωσ και το Αντίςτοιχα ςτο ακόλουκο διάγραμμα παρουςιάηεται ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία από το 2000 ζωσ και το Ρίνακασ 2 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανίασ Υαρατθρείται ότι για το 2009 ο μζςοσ όροσ του Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία, ζχει τθν χαμθλότερθ τιμι ςε ςφγκριςι με τα προθγοφμενα ζτθ. Ξακϊσ επίςθσ μείωςθ παρουςιάηει και για κάκε μινα το 2009 ςε ςφγκριςθ με το Διάγραμμα 10 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) 70

71 Χφμφωνα με τα Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ τον Δεκζμβριο του 2009, θ πτωτικι δραςτθριότθτα των επιχειριςεων φαινόταν τον Δεκζμβριο και ςτουσ μινεσ εξαςφαλιςμζνθσ παραγωγισ οι οποίοι περιορίηονταν ςτουσ 4,3 (από 4,6) οριακά χαμθλότερα του μζςου όρου για το 2009 (4,4, μινεσ). Ανάλογθ πορεία ακολοφκθςε και το ποςοςτό χρθςιμοποίθςθσ εργοςταςιακοφ δυναμικοφ το οποίο υποχϊρθςε ςτθν χαμθλότερθ επίδοςθ για το 2009, δθλαδι ςτο 69,2%, τονίηοντασ τθν ανθςυχία των επιχειριςεων ςχετικά με τισ βραχυπρόκεςμεσ επιδόςεισ τθσ δραςτθριότθτασ τουσ. Χτον κλάδο των καταςκευϊν ενϊ ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ παρουςίαςε για ζνα τρίμθνο βελτίωςθ, τον Δεκζμβριο του 2009 ςθμείωςε πτϊςθ 4 μονάδων και διαμορφϊκθκε ςτισ 68,1 μονάδεσ από 72,4 μονάδεσ, ςε ςφγκριςθ με τθν μζςθ επίδοςθ για το 2009 θ οποία ιταν 65,5 μονάδεσ παρουςίαςε μικρι αφξθςθ, όμωσ ςε ςφγκριςθ με τθν μζςθ επίδοςθ για το 2008 ι οποία ιταν 73 μονάδεσ, παρουςίαςε μείωςθ. Γενικά για το 2009 ο τομζασ των καταςκευϊν βριςκόταν ςε κρίςθ και υπιρχαν περιοριςμζνεσ προςδοκίεσ, παρόλο που κατά το τζλοσ του ζτουσ υπιρχαν λιγότερεσ διακυμάνςεισ ςε ςχζςθ με τθν αρχι του ζτουσ. Τμωσ θ πτϊςθ του ςυνολικοφ Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ, οφειλόταν περιςςότερο ςτθν πτϊςθ των προςδοκιϊν για τα δθμόςια ζργα και όχι για τισ ιδιωτικζσ καταςκευζσ. Ρίνακασ 3 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ Τπωσ φαίνεται και ςτον παραπάνω πίνακα ο μζςοσ όροσ του Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ είναι χαμθλότεροσ ςε ςφγκριςθ με τα προθγοφμενα ζτθ, με εξαίρεςθ το 2005 που διαμορφϊκθκε ςτθν χαμθλότερθ τιμι (63 71

72 μονάδεσ). Χυγκρίνοντασ τθν μθνιαία πορεία του δείκτθ για το 2008 και το 2009 παρατθρείται ότι για όλουσ τουσ μινεσ ο δείκτθσ παρουςίαςε πτωτικι τάςθ. Διάγραμμα 11 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Ψο παραπάνω διάγραμμα επαλθκεφει και τα ςτοιχεία του πίνακα για τον Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ καταςκευζσ, όπου φαίνεται ότι ο δείκτθσ διαμορφϊκθκε ςτισ χαμθλότερεσ τιμζσ το 2005 και ακολοφκωσ το Σι επιχειρθματικζσ προςδοκίεσ για το λιανικό εμπόριο ςθμείωςαν ςθμαντικι υποχϊρθςθ τον Δεκζμβριο του 2009 καταγράφοντασ πτϊςθ 10 μονάδων ςε ςχζςθ με τον Ροζμβριο. Κα πρζπει να ςθμειωκεί ότι για το 2009 ζντονθ πτϊςθ καταγράφθκε και ςτουσ επιμζρουσ δείκτεσ οι οποίοι καταγράφουν τισ εκτιμιςεισ των επιχειριςεων για τθν πορεία των πωλιςεων τουσ, ο αντίςτοιχοσ δείκτθσ τον Δεκζμβριο του 2009 άλλαξε πρόςθμο και διαμορφϊκθκε ςτισ -14 μονάδεσ από +1, μετά από ζνα εξάμθνο κατά το οποίο επικρατοφςαν κετικζσ προβλζψεισ. Ψο 2009 θ πορεία τθσ ηιτθςθσ ιταν ςε καλφτερα επίπεδα ςε ςφγκριςθ με το 2008, όπου οι αναταραχζσ για τθν κρίςθ είχαν επθρεάςει το αγοραςτικό κοινό. 72

73 Ρίνακασ 4 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο Τπωσ φαίνεται και ςτον παραπάνω πίνακα ςτισ αρχζσ του 2009 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για το Οιανικό Εμπόριο παρουςίαηε μεγάλθ πτϊςθ ςε ςφγκριςθ με τουσ αντίςτοιχουσ μινεσ το 2008, όμωσ το τελευταίο δίμθνο θ κατάςταςθ αντιςτράφθκε και παρουςίαηε αφξθςθ. Διάγραμμα 12 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) Χφμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για το Οιανικό Εμπόριο το 2009 παρουςίαςε τθν μεγαλφτερθ πτϊςθ από το 2000 και μετά. Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ το 2009 κινικθκε ςχεδόν 30 μονάδεσ χαμθλότερα από το Σι επιχειρθματικζσ προςδοκίεσ για τα ενοδοχεία- Εςτιατόρια το Δεκζμβριο του 2009, παρουςίαςαν υποχϊρθςθ για τρίτο ςυνεχόμενο μινα και διαμορφϊκθκε ςτισ 78,4 μονάδεσ, όμωσ ιταν αυξθμζνοσ κατά 10 μονάδεσ ςε ςχζςθ με τον Δεκζμβριο του

74 Σ αντίςτοιχοσ δείκτθσ επιχειρθματικϊν προςδοκιϊν για τα Ψουριςτικά Υρακτορεία για το μινα Δεκζμβριο του 2009 κατζγραψε οριακι βελτίωςθ ςτισ 74,9 μονάδεσ από 73,7 μονάδεσ που ιταν τον Ροζμβριο, αλλά ςε πολφ υψθλότερο επίπεδο ςε ςφγκριςθ με τον αντίςτοιχο μινα το 2008 που ιταν ςτισ 61,7 μονάδεσ. Ρίνακασ 5 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ Πε βάςθ τα αποτελζςματα του παραπάνω πίνακα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για το 2009 είχε το χαμθλότερο μζςο όρο κατά το διάςτθμα Χε μθνιαίο επίπεδο παρουςίαςε πτωτικι τάςθ με εξαίρεςθ τον μινα Δεκζμβριο που είχε περίπου 5 μονάδεσ διαφορά από τον Δεκζμβριο του Διάγραμμα 13 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) Χτο παραπάνω διάγραμμα επαλθκεφονται τα αποτελζςματα του πίνακα ςχετικά με τθν πτωτικι πορεία που παρουςίαςε ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για το 2009 ςε ςφγκριςθ με τα προθγοφμενα χρόνια (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 12/2009). Εν ςυνεχεία παρατίκεται ο Δείκτθσ Βιομθχανικισ Υαραγωγισ για τον Δεκζμβριο του

75 2010 Ψον Δεκζμβριο του 2010 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ για τθν Ελλάδα ςθμείωςε περαιτζρω υποχϊρθςθ και διαμορφϊκθκε ςτισ 65,6 μονάδεσ από 67,3 που ιταν το Ροζμβριο. Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία το Δεκζμβριο του 2010 διαμορφϊκθκε ςτθν χαμθλότερθ τιμι του ζτουσ με 71,3 μονάδεσ από 74,6 μονάδεσ. Χφμφωνα με τα Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ για τον Δεκζμβριο του 2010, «οι πολφ αρνθτικζσ εκτιμιςεισ για τθν ηιτθςθ εξωτερικοφ και εςωτερικοφ, αλλά και οι εκτιμιςεισ για τισ εξαγωγζσ άμβλυναν το τελευταίο τρίμθνο του 2010 και θ πτϊςθ του δείκτθ οφειλόταν ςτισ επιδεινοφμενεσ προβλζψεισ για τθν παραγωγι για το διάςτθμα που κα ακολουκοφςε». Ρίνακασ 6 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Τπωσ φαίνεται και ςτον παραπάνω πίνακα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία το 2010 είχε αυξθτικζσ τάςεισ ςε ςφγκριςθ με το 2009, με εξαίρεςθ το τουσ μινεσ Χεπτζμβριο, Σκτϊβριο, και Ροζμβριο που παρουςίαςε μικρι πτϊςθ. Χτο παρακάτω διάγραμμα παρουςιάηεται ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία από το 2000 ζωσ και το 2010, όπωσ φαίνεται ο δείκτθσ παρουςίαςε τθν μεγαλφτερθ πτϊςθ για το ςυγκεκριμζνο διάςτθμα το 2009, ενϊ το 2010 παρουςίαςε μικρι άνοδο. 75

76 Διάγραμμα 14 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ τον Δεκζμβριο του 2010 κατζγραψε κατακόρυφθ πτϊςθ 24 μονάδων και διαμορφϊκθκε ςτισ 32,2 μονάδεσ. Θ ςυγκεκριμζνθ πτϊςθ οφείλεται ςτθν πτϊςθ του κλάδου των καταςκευϊν δθμοςίων ζργων και ιδιωτικϊν. Αντικατοπτρίηει τθν ςταςιμότθτα ςτισ καταςκευζσ κατοικιϊν. Ρίνακασ 7 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ Τπωσ φαίνεται και ςτον παραπάνω πίνακα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ το 2010 παρουςίαςε αξιοςθμείωτθ πτϊςθ ςε ςχζςθ με το Αυτό οφείλεται όπωσ προαναφζρκθκε ςτθν ςταςιμότθτα ςτισ καταςκευζσ ςπιτιϊν, αίτιο τθσ οποίασ είναι θ οικονομικι κρίςθ. Ψο επόμενο διάγραμμα επαλθκεφει πλιρωσ τα δεδομζνα του πίνακα. Από το 2000 και μετά, ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ καταςκευζσ παρουςίαςε τθν χαμθλότερθ τιμι τθσ δεκαετίασ το

77 Διάγραμμα 15 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο, το Δεκζμβριο του 2010 παρουςίαςε οριακι βελτίωςθ και διαμορφϊκθκε ςτισ 56,6 μονάδεσ από 55,3 μονάδεσ, ενϊ αντίςτοιχα τον Δεκζμβριο του 2009 ιταν ςτισ 81 μονάδεσ. Θ υποχϊρθςθ του Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο το 2010 εξζφραςε τθν διάχυτθ δυςαρζςκεια θ οποία επικρατοφςε ςτουσ περιςςότερουσ κλάδουσ του λιανικοφ εμπορίου, με μόνθ εξαίρεςθ τον κλάδο Σχθμάτων Ανταλλακτικϊν που διαφοροποιοφνταν από τθν γενικι τάςθ λόγω τθσ προςδοκίασ που δθμιουργοφςε θ μείωςθ τθσ φορολογίασ με τθν απόςυρςθ παλαιϊν οχθμάτων. Ρίνακασ 8 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο Τπωσ φαίνεται ςτον παραπάνω πίνακα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο για το 2010, παρουςίαηε διακυμάνςεισ ςε ςφγκριςθ με το 2009, για παράδειγμα τον Λανουάριο του 2010 παρουςιάηει αφξθςθ ςε ςφγκριςθ με τον Λανουάριο του 2009, ενϊ τον Λοφλιο του 2010 παρουςιάηει κατακόρυφθ πτϊςθ ςε ςφγκριςθ με τον Λοφλιο του

78 Διάγραμμα 16 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) Ψα δεδομζνα του πίνακα επαλθκεφονται και από το παραπάνω διάγραμμα για τον Δείκτθ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν από το 2000 ζωσ και το 2010 ο δείκτθσ παρουςιάηει τθν μεγαλφτερθ πτϊςθ το 2010, όπωσ ςυνζβθ και ςτον τομζα των καταςκευϊν που παρουςιάςτθκε παραπάνω. Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ παρουςίαςε οριακι αφξθςθ τον Δεκζμβριο του 2010 και διαμορφϊκθκε ςτισ 61,5 μονάδεσ από 60,3 μονάδεσ που ιταν το Ροζμβριο, αλλά παρουςίαςε πτϊςθ 10 μονάδων ςε ςφγκριςθ με τθν αντίςτοιχθ τιμι του Δεκεμβρίου του Χτα ενοδοχεία και τα Εςτιατόρια ο δείκτθσ επιχειρθματικϊν προςδοκιϊν υποχϊρθςε ςε ιςτορικά χαμθλά επίπεδα φκάνοντασ ςτισ 55,8 μονάδεσ από 67,5 μονάδεσ που ιταν τον Ροζμβριο του Αυτό αντανακλοφςε των περιοριςμζνο αρικμό κρατιςεων για τθν περίοδο των γιορτϊν του Σ δείκτθσ επιχειρθματικϊν προςδοκιϊν ςτα τουριςτικά πρακτορεία ςθμείωςε ιςτορικά χαμθλό ρεκόρ το Ροζμβριο του 2010, ενϊ τον Δεκζμβριο παρουςίαςε οριακι βελτίωςθ ςτισ 43 μονάδεσ από 41,9. 78

79 Ρίνακασ 9 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ Χε γενικζσ γραμμζσ, ςφμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ, παρουςίαςε πτωτικζσ τάςεισ το 2010 ςε ςφγκριςθ με το 2009, κάτι το οποίο επιβεβαιϊνεται και ςτο παρακάτω διάγραμμα (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 12/2010). Διάγραμμα 17 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) 2011 Ψο Δεκζμβριο του 2011 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ ςτθν Ελλάδα κινικθκε ανοδικά ςε ςφγκριςθ με τον Ροζμβριο και διαμορφϊκθκε ςτισ 70,4 μονάδεσ από 68,6. Θ οριακι βελτίωςθ του οικονομικοφ κλίματοσ οφείλεται ςτθν ςτακεροποίθςθ τθσ πολιτικισ κατάςταςθσ. Ξατά τθν περίοδο του 2011 ςυνεχιηόταν θ προςαρμογι τθσ ελλθνικισ κοινωνίασ ςτο νζο οικονομικό περιβάλλον το οποίο που διαμορφϊκθκε με τθν οριςτικοποίθςθ τω παραμζτρων τθσ δανειακισ ςφμβαςθσ. 79

80 Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία τον Δεκζμβριο του 2011 ςθμείωςε υποχϊρθςθ για τζταρτο ςυνεχόμενο μινα και διαμορφϊκθκε ςτισ 70,9 μονάδεσ από 72,6. Θ πτϊςθ αυτι του δείκτθ οφειλόταν ςτθν αλλαγι τάςεισ ςτισ προςδοκίεσ του τομζα τθσ βιομθχανίασ μετά το καλοκαίρι του 2011 θ οποία τροφοδοτικθκε κατά κφριο λόγο από τθν αρνθτικι εξζλιξθ ςτθν προβλεπόμενθ παραγωγι των επιχειριςεων, με τισ εξαγωγικζσ προοπτικζσ να μθν μποροφν να αντιςτακμίςουν τθν πτωτικι τροχιά τθσ εγχϊριασ ηιτθςθσ. Ρίνακασ 10 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Διάγραμμα 18 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Τπωσ φαίνεται και ςτον παραπάνω πίνακα και ςτο διάγραμμα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν προςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία παρουςίαςε αυξομειϊςεισ κατά το Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ το Δεκζμβριο του 2011 παρουςίαςε μικρι αφξθςθ ςε ςχζςθ με τον Ροζμβριο και διαμορφϊκθκε ςτισ 40,7 μονάδεσ από 37,1. 80

81 Ρίνακασ 11 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ Διάγραμμα 19 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Χφμφωνα με τον παραπάνω πίνακα και το διάγραμμα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ παρουςίαςε πτϊςθ ςε ςφγκριςθ με το Υαρουςίαςε μια αφξθςθ κατά τον Δεκζμβριο, θ οποία ενδεχομζνωσ οφειλόταν ςτα ζργα του ΕΧΥΑ Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για το Οιανικό Εμπόριο υποχϊρθςε τον Δεκζμβριο του 2011 και διαμορφϊκθκε ςτισ 54,1 μονάδεσ από 59,7 μονάδεσ. Τπωσ φαίνεται και ςτον ακόλουκο πίνακα και το διάγραμμα ο δείκτθσ παρουςιάηει οριακζσ αυξιςεισ ςε ςφγκριςθ με το 2010, αλλά ςυνεχίηει να διατθρείται ςε χαμθλά επίπεδα. 81

82 Ρίνακασ 12 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο Διάγραμμα 20 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) Ψον Δεκζμβριο του 2011 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ ςυνζχιςε να κινείται ςε ιςτορικά χαμθλά επίπεδα και υποχϊρθςε εκ νζου για τρίτο ςυνεχόμενο μινα, ενϊ διαμορφϊκθκε ςτισ 55,2 μονάδεσ. Χε αυτό ςυνζβαλε θ απογοθτευτικι εικόνα τθσ ηιτθςθσ που επικρατοφςε τθν ςυγκεκριμζνθ χρονικι περίοδο. Πεγάλθ μείωςθ παρουςιάςτθκε ςτον τομζα ενοδοχείων και Εςτιατορίων. (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 12/2011). 82

83 Ρίνακασ 13 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ Διάγραμμα 21 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) 2012 Ψον Δεκζμβριο του 2012 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ κινικθκε ανοδικά και διαμορφϊκθκε 84,1 μονάδεσ, το οποίο ιταν και το υψθλότερο επίπεδο τθσ τελευταίασ διετίασ. Χε αυτό ςυνζβαλε θ ολοκλιρωςθ των διαπραγματεφςεων με τθν τρόικα, που ενϊ επζφερε ςθμαντικζσ επιβαρφνςεισ ςε μεγάλο μζροσ του πλθκυςμοφ τθσ χϊρασ, επενζργθςε κατευναςτικά ςτθν αβεβαιότθτα των οικονομικϊν μονάδων για τθν πορεία τθσ χϊρασ. Ψον Δεκζμβριο του 2012 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία βελτιϊκθκε και διαμορφϊκθκε ςτισ 83,6 μονάδεσ από 80,4, ενϊ τον προθγοφμενο χρόνο είχε διαμορφωκεί ςτισ 70,9. Τπωσ παρατθρείται και ςτον επόμενο πίνακα και ςτο διάγραμμα ο δείκτθσ παρουςίαςε αφξθςθ κατά το τελευταίο τετράμθνο του Επίςθσ παρουςιάηει αυξθτικζσ τάςεισ ςε ςχζςθ με τθν τελευταία τετραετία. 83

84 Ρίνακασ 14 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Διάγραμμα 22 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ και τον Δεκζμβριο του 2012 ςυνζχιςε τθν πτωτικι του πορεία και διαμορφϊκθκε ςτισ 35,6 μονάδεσ από 51,1. Τπωσ φαίνεται και ςτο ακόλουκο πίνακα και ςτο διάγραμμα ςε γενικζσ γραμμζσ ο δείκτθσ παρουςίαςε αυξθτικζσ τάςεισ το 2012 ςε ςφγκριςθ με το 2011, πτϊςθ παρουςίαςε τον Δεκζμβριο του Ρίνακασ 15 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο 84

85 Διάγραμμα 23 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Ψον Δεκζμβριο του 2012 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο ςυνζχιςε τθν ανοδικι πορεία και διαμορφϊκθκε ςτισ 59,4 μονάδεσ, όταν το 2011 είχε διαμορφωκεί ςτισ 54,1 μονάδεσ. Ρίνακασ 16 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο 85

86 Διάγραμμα 24 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) Ψον Δεκζμβριο του 2012 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν για τισ Ωπθρεςίεσ διαμορφϊκθκε ςτισ 55,8 μονάδεσ. Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτα ενοδοχεία και ςτα Εςτιατόρια παρουςίαςε μικρι άνοδο ςε ςχζςθ με το Ρίνακασ 17 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ Χφμφωνα με τα δεδομζνα του πίνακα αλλά και με το ακόλουκο διάγραμμα ο δείκτθσ παρουςίαςε ςθμαντικι πτϊςθ ςε ςφγκριςθ με το (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 12/2012). 86

87 Διάγραμμα 25 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) 2013 Ψον Δεκζμβριο του 2013 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ για τθν Ελλάδα διαμορφϊκθκε ςτισ 90,0 μονάδεσ. Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία διαμορφϊκθκε ςτισ 83,4 μονάδεσ για τον Δεκζμβριο από 84,6. Τπωσ φαίνεται ςτον πίνακα και ςτο διάγραμμα που ακολουκεί, το 2013 ο δείκτθσ παρουςίαςε ανοδικι πορεία, με μόνθ διαφορά τον Δεκζμβριο όπου ςθμειϊκθκε μικρι πτϊςθ. Ρίνακασ 18 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία 87

88 Διάγραμμα 26 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ξαταςκευζσ τον Δεκζμβριο του 2013 διαμορφϊκθκε ςτισ 56,9 μονάδεσ από 74,4 μονάδεσ που ιταν τον Ροζμβριο, αυξθμζνοσ περίπου κατά 20 μονάδεσ ςε ςφγκριςθ με το Ρίνακασ 19 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ 88

89 Διάγραμμα 27 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Ψον Δεκζμβριο του 2012 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο διαμορφϊκθκε ςτισ 75,5 μονάδεσ από 74,6. Αυτι θ μικρι αφξθςθ οφειλόταν ςτισ εκτιμιςεισ για τθν εορταςτικι περίοδο. Τπωσ φαίνεται και ςτο ακόλουκο διάγραμμα το 2013 ο δείκτθσ παρουςίαςε για πρϊτθ φορά αυξθτικζσ τάςεισ μετά από μια τετραετία ςυνεχισ πτϊςθσ. Ρίνακασ 20 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο Διάγραμμα 28 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) 89

90 Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ διαμορφϊκθκε ςτισ 73,2 μονάδεσ τον Δεκζμβριο του 2013, αυξθμζνοσ περίπου κατά 18 μονάδεσ ςε ςφγκριςθ με τθν τιμι του Ρίνακασ 21 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ Τπωσ φαίνεται και ςτο παραπάνω πίνακα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ το 2013 αυξικθκε ςε ςφγκριςθ με το 2012 και αυτι θ αυξθτικι τάςθ αποτυπϊνεται και ςτο παρακάτω διάγραμμα όπου για το χρονικό διάςτθμα , το 2013 ο δείκτθσ παρουςιάηει τισ υψθλότερεσ τιμζσ (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 12/2013). Διάγραμμα 29 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) 2014 Ψον Σκτϊβριο του 2014 ο Δείκτθσ Σικονομικοφ Ξλίματοσ ςτθν Ελλάδα κινικθκε ανοδικά και διαμορφϊκθκε 102,2 μονάδεσ, πρόκειται για τθν υψθλότερθ τιμι των 90

91 τελευταίων ετϊν από τθν ζναρξθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ. Θ ςτακεροποίθςθ του οικονομικοφ κλίματοσ εν μζρει οφείλεται ςτθν αποκλιμάκωςθ τθσ φφεςθσ. Ψον Σκτϊβριο του 2014 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτθν Βιομθχανία παρουςίαςε άνοδο ςε ςφγκριςθ με τον Σκτϊβριο του 2013 και διαμορφϊκθκε ςτισ 97,4 μονάδεσ. Θ άνοδοσ αυτι οφείλεται ςτθν προβλζψεισ για τθν εξζλιξθ τθσ παραγωγισ ςε ςυνδυαςμό με τισ εκτιμιςεισ για τισ παραγγελίεσ και τθ ηιτθςθ. Ρίνακασ 22 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία Χε γενικζσ γραμμζσ και ςφμφωνα με τα δεδομζνα του παραπάνω πίνακα ο δείκτθσ παρουςίαςε αφξθςθ ςε ςφγκριςθ με το 2013 με μόνθ εξαίρεςθ τον μινα Χεπτζμβριο κατά τον οποίο υπιρξε μικρι υποχϊρθςθ του δείκτθ. Τπωσ φαίνεται και ςτο παρακάτω διάγραμμα για πρϊτθ φορά τθν τελευταία πενταετία ο δείκτθσ ζχει ανοδικι πορεία και ξεπερνάει τον μζςο όρο. Διάγραμμα 30 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτθ Βιομθχανία ( =100) 91

92 Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ καταςκευζσ το Σκτϊβριο του 2014 παρουςίαςε ανοδικι πορεία και διαμορφϊκθκε ςτισ 89,4 μονάδεσ, ζχοντασ περίπου 15 μονάδεσ διαφορά ςε ςφγκριςθ με τον Σκτϊβριο του 2013 που είχε διαμορφωκεί ςτισ 73,6 μονάδεσ. Θ άνοδοσ αυτι του δείκτθ οφείλεται ςτθν άνοδο του ςχετικοφ δείκτθ ςτα Δθμόςια Ζργα και λιγότερο ςτθ μικρι άνοδο των ιδιωτικϊν καταςκευϊν. Ρίνακασ 23 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ Διάγραμμα 31 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Καταςκευζσ ( =100) Σ Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο τον Σκτϊβριο του 2014 διαμορφϊκθκε ςτισ 93,0 μονάδεσ, υψθλότερα ςε ςφγκριςθ με το 2013 που ιταν ςτισ 71,2 μονάδεσ. Τπωσ φαίνεται ςτον παρακάτω πίνακα και ςτο παρακάτω διάγραμμα ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτο Οιανικό Εμπόριο παρουςίαςε αφξθςθ το 2014 ςε ςφγκριςθ με το

93 Ρίνακασ 24 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο Διάγραμμα 32 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτο Λιανικό Εμπόριο ( =100) Ψον Σκτϊβριο του 2014 ο Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Υροςδοκιϊν ςτισ Ωπθρεςίεσ διαμορφϊκθκε ςτισ 89,8 μονάδεσ αυξθμζνοσ κατά 12 περίπου μονάδεσ από τον Σκτϊβριο του Ρίνακασ 25 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ 93

94 Διάγραμμα 33 Δείκτθσ Επιχειρθματικϊν Ρροςδοκιϊν ςτισ Υπθρεςίεσ ( =100) Χφμφωνα με τα δεδομζνα του παραπάνω πίνακα ο δείκτθσ παρουςίαςε αφξθςθ ςε ςφγκριςθ με το 2013, όπωσ φαίνεται και ςτο παραπάνω διάγραμμα για πρϊτθ φορά από το 2009 και μετά ο δείκτθσ κινείται πάνω από το μζςω όρο και ςθμειϊνει αφξθςθ. (Αποτελζςματα Ερευνϊν Σικονομικισ Χυγκυρίασ, 10/2014) Υρωτογενισ Ψομζασ Από τθν οικονομικι κρίςθ δεν κα μποροφςε να μείνει ανεπθρζαςτοσ ο πρωτογενισ τομζασ παραγωγισ. Υαρακάτω παρουςιάηονται δεδομζνα και πλθροφορίεσ από τθν Εκνικι Χτατιςτικι Εταιρεία, τα οποία ςχετίηονται με τθν πορεία τθσ παραγωγισ του πρωτογενοφσ τομζα από το Διάγραμμα 34 Ραραγωγι βαςικϊν ετιςιων γεωργικϊν προϊόντων ( ) ςε χιλ. τόνουσ 94

95 Χτο παραπάνω διάγραμμα παρουςιάηεται θ παραγωγι ετιςιων γεωργικϊν προϊόντων από το 2008 ζωσ το 2012, όπωσ αυτά παρουςιάςτθκαν ςτο ςχετικό δελτίο τφπου ςτισ 5/9/2014 τθσ ΕΟΧΨΑΨ για τθν Ετιςια Γεωργικι Ζρευνα του ζτουσ Χφμφωνα με το διάγραμμα το 2012 ιταν θ μικρότερθ παραγωγι ςιταριοφ, ενϊ θ καλφτερθ παραγωγι ςιταριοφ υπιρξε το Για τον Αραβόςιτο θ καλφτερθ παραγωγι ιταν το 2008, ενϊ θ χειρότερθ το 2010, να ςθμειωκεί ότι ςφμφωνα με το διάγραμμα ο αραβόςιτοσ ζχει τθν μεγαλφτερθ παραγωγι ςε ςφγκριςθ με τα άλλα γεωργικά προϊόντα. Επίςθσ για το βαμβάκι από παραγωγικι πλευρά θ χειρότερθ χρονιά ιταν το 2010, ενϊ θ καλφτερθ το Θ παραγωγι κινικθκε ςε υψθλά επίπεδα το 2009, ενϊ οριακι διαφορά ςε χαμθλι παραγωγι παρουςιάηεται το 2011 και το Σι πατάτεσ είναι το μόνο προϊόν το οποίο δεν παρουςιάηει μεγάλεσ αυξομειϊςεισ ςτθν παραγωγι, αλλά παρουςιάηουν ςτακερότθτα με οριακζσ ζωσ ανφπαρκτεσ διαφορζσ. Θ καλφτερθ περίοδοσ παραγωγισ τομάτασ ιταν το 2009, ενϊ θ μικρότερθ παραγωγι ιταν τα ζτθ 2011 και 2012 όπου θ παραγωγι κινικθκε ςτα ίδια επίπεδα. Διάγραμμα 35 Ραραγωγι βαςικϊν πολυετϊν γεωργικϊν αγακϊν ( ) ςε χιλ. τόνουσ Χτο παραπάνω διάγραμμα παρουςιάηεται θ παραγωγι βαςικϊν πολυετϊν γεωργικϊν προϊόντων από το 2008 ζωσ και το Σι ελιζσ ελαιοποίθςθσ παρουςιάηουν τθν μεγαλφτερθ παραγωγι ςε ςφγκριςθ με τα πορτοκάλια και τα ροδάκινα, με το 2008 θ παραγωγι να φτάνει τουσ χιλιάδεσ τόνουσ, ενϊ θ χαμθλότερθ παραγωγι για τισ ελιζσ ελαιοποίθςθσ ιταν κατά το 2009 με

96 χιλιάδεσ τόνουσ, από το ζωσ και το 2012 θ παραγωγι παρουςίαςε οριακζσ διαφορζσ. Χφμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα τα ροδάκινα δεν παρουςιάηουν ιδιαίτερεσ αυξομειϊςεισ ςτθν παραγωγι τουσ, ενϊ τα πορτοκάλια είχαν μεγαλφτερθ παραγωγι το 2009 και το Διάγραμμα 36 Διάγραμμα 37 Ραραγωγι γάλατοσ ( ) ςε χιλ. τόνουσ Ραραγωγι κρζατοσ ( ) ςε χιλ. τόνουσ Πεγάλθ διαφορά παρουςιάηεται ςτθν παραγωγι γάλακτοσ και κρζατοσ όπωσ φαίνεται και ςτο παραπάνω διάγραμμα. Θ παραγωγι γάλακτοσ το 2008 ζφταςε ςχεδόν του χιλιάδεσ τόνουσ, ενϊ από το 2009 ζωσ και το 2012 υπιρξε δραματικι πτϊςθ τθσ παραγωγισ γάλακτοσ με τθν μεγαλφτερθ τιμι να φτάνει περίπου ςτουσ χιλιάδεσ τόνουσ και γενικά να διατθρείται ςτακερι. Θ μζγιςτθ ποςότθτα παραγωγισ και για το κρζασ ςθμειϊκθκε το 2008 με τθν παραγωγι να φτάνει ςχεδόν ςτισ 490 χιλιάδεσ τόνουσ ενϊ αμζςωσ μετά παρουςίαςε πτϊςθ, με τθν χαμθλότερθ τιμι το 2010 περίπου ςτουσ 415 χιλιάδεσ τόνουσ. Ρίνακασ 26 Αμπελουργικά προϊόντα 96

97 Χτον παραπάνω πίνακα κακϊσ και ςτο ςυνοδευτικό διάγραμμα παρουςιάηεται θ παραγωγι αμπελουργικϊν προϊόντων από το 2009 ζωσ και το 2011, ςφμφωνα με τισ Χτατιςτικζσ Γεωργίασ- Ξτθνοτροφίασ 2014, από τθν ΕΟΧΨΑΨ. Ενϊ ςτον αμζςωσ επόμενο πίνακα και το ςυνοδευτικό διάγραμμα παρουςιάηεται θ παραγωγι δενδροκομικϊν προϊόντων, όπου θ μεγαλφτερθ παραγωγι ςυναντάτε ςτα πορτοκάλια και ςτα ροδάκινα. Ρίνακασ 27 Δενδροκομικά προϊόντα 97

98 ΜΕΟΣ ΙΙΙ ΤΙΜΕΣ 98

99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΤΙΜΕΣ ΑΡΟ ΤΟ Θ ζννοια και θ λειτουργία τθσ αγοράσ Από τθν αρχι τθσ φπαρξθσ τθσ κοινωνίασ και με τον καταμεριςμό τθσ εργαςίασ ζτςι ϊςτε να καλυφκοφν περιςςότερεσ ανάγκεσ, τα μζλθ τθσ κοινωνίασ ξεκίνθςαν να ανταλλάςουν τα προϊόντα τουσ. Ψο μζροσ ςτο οποίο πραγματοποιοφνταν θ ανταλλαγι των προϊόντων ονομάςτθκε αγορά. Θ διαφορά με τθν ςθμερινι μορφι τθσ αγοράσ είναι ότι αγοροπωλθςίεσ προϊόντων δεν πραγματοποιοφνται μόνο ςε κάποια ςυγκεκριμζνθ περιοχι θ οποία αποτελεί τθν αγορά, αλλά μπορεί να γίνει οπουδιποτε και ανά πάςα ςτιγμι, ςε αυτό ζχει ςυμβάλει και θ εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ. Γενικά θ αγορά δεν ζχει τθν ζννοια μιασ ςυγκεκριμζνθσ τοποκεςίασ (γεωγραφικά), αλλά ζχει μια ευρφτερθ ζννοια ςτθν οποία περιλαμβάνονται τα μζςα με τα οποία μπορεί να γίνει μια ςυναλλαγι κακϊσ επίςθσ και τουσ πικανοφσ χϊρουσ ςτουσ οποίουσ μπορεί να πραγματοποιθκεί αυτι θ ςυναλλαγι. Για να υπάρξει αγοροπωλθςία ςυμμετζχουν δφο μζρθ. Ψο ζνα μζροσ το οποίο διακζτει αγακά προσ πϊλθςθ (επιχειριςεισ) και το άλλο το οποίο ηθτά αγακά για να τα αγοράςει (καταναλωτζσ). Τμωσ τα δφο ςυμβαλλόμενα μζρθ ζχουν αντίκετεσ προςδοκίεσ και ςυμφζροντα από τθν αγοροπωλθςία. Σι μεν επιχειριςεισ αποςκοποφν ςτθν μεγιςτοποίθςθ των κερδϊν τουσ, ενϊ οι δε καταναλωτζσ επιδιϊκουν ςτθν μεγιςτοποίθςθ τθσ ευθμερίασ τουσ με τθν μικρότερθ δυνατι δαπάνθ. Θ αγορά διζπεται από τον Ρόμο τθσ Ηιτθςθσ και από τον Ρόμο τθσ Υροςφοράσ. Σ νόμοσ τθσ ηιτθςθσ λζει ότι όταν θ τιμι ενόσ αγακοφ αυξάνεται, οι ηθτοφμενεσ ποςότθτεσ από τουσ καταναλωτζσ μειϊνονται και όταν θ τιμι ενόσ αγακοφ μειϊνεται τότε οι ηθτοφμενεσ ποςότθτεσ από τουσ καταναλωτζσ αυξάνονται. Σ νόμοσ τθσ προςφοράσ λζει ότι θ παραγόμενθ προςφερόμενθ ποςότθτα ενόσ αγακοφ αυξάνεται όταν θ τιμι του αυξάνεται και μειϊνεται όταν θ τιμι του μειϊνεται. Τπωσ φαίνεται και ςτο παρακάτω διάγραμμα θ καμπφλθ τθσ ηιτθςθσ και θ καμπφλθ τθσ προςφοράσ ζχουν αντίκετεσ κλίςεισ. Θ καμπφλθ τθσ ηιτθςθσ ζχει αρνθτικι κλίςθ, ενϊ θ καμπφλθ τθσ προςφοράσ ζχει κετικι κλίςθ. Ψο ςθμείο ςτο 99

100 οποίο εφάπτονται οι δφο καμπφλεσ είναι το ςθμείο τθσ τιμισ ιςορροπίασ. Ψιμι ιςορροπίασ είναι θ τιμι ςτθν οποία θ ηθτοφμενθ ποςότθτα είναι ίςθ με τθν προςφερόμενθ. Χε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ το κράτοσ παρεμβαίνει ςτον μθχανιςμό τθσ αγοράσ για οριςμζνα αγακά, όταν κρίνει ότι οι τιμζσ οι οποίεσ διαμορφϊκθκαν από τθν προςφορά και από τθν ηιτθςθ ηθμιϊνουν κάποιεσ κατθγορίεσ ατόμων. Θ κρατικι παρζμβαςθ γίνεται με τθν μορφι ανϊτατων και κατϊτατων τιμϊν: Επιβολι ανϊτατων τιμϊν: ςκοπόσ του κράτουσ από τθν επιβολι ανϊτατθσ τιμισ διατίμθςθσ ς ζνα αγακό, είναι θ προςταςία του καταναλωτι από υπερβολικι άνοδο των τιμϊν, ςυνικωσ πρόκειται για αγακά πρϊτθσ ανάγκθσ. Επιβολι κατϊτατων τιμϊν: ςκοπόσ του κράτουσ με τθν επιβολι κατϊτατων τιμϊν είναι θ προςταςία των παραγωγϊν. Σι τιμζσ παρζμβαςθσ ι αςφαλείασ ςτα γεωργικά προϊόντα, είναι κατθγορία κατϊτατων τιμϊν που αποςκοπεί ςτθν προςταςία του ειςοδιματοσ των αγροτϊν. (Οιανόσ Κ. Υαπαβαςιλείου Α. Χατηθανδρζου Α., ςελ. 95) 5.2 Οι Τιμζσ από το 2009 Ζνα από τα ςθμαντικότερα προβλιματα τθσ ελλθνικισ οικονομίασ από τθν ζναρξθ τθσ κρίςθσ μζχρι και ςιμερα καταγράφεται ςτο πεδίο των τιμϊν. Αυτό οφείλεται ςτο ότι βαςικι ςυνιςτϊςα του προγράμματοσ δθμοςιονομικισ προςαρμογισ αποτελοφςε θ πρόβλεψθ ότι θ εςωτερικι υποτίμθςθ κα οδθγοφςε ταυτόχρονα ςε υποχϊρθςθ του γενικοφ επιπζδου των τιμϊν. Τμωσ με βάςθ διάφορεσ 100

101 ζρευνεσ οι οποίεσ διεξάγονται ανά περιόδουσ ςχετικά με τισ τιμζσ των προϊόντων και των υπθρεςιϊν, δείχνουν ότι όχι μόνο δεν μειϊνονται αλλά εμφανίηουν μεγάλεσ αποκλίςεισ ςε ςφγκριςθ με άλλεσ χϊρεσ, ακόμα και όταν θ ςφγκριςθ γίνεται με κράτθ που ομοίωσ βρίςκονται υπό κακεςτϊσ δθμοςιονομικισ προςαρμογισ και ζντονθσ λιτότθτασ. Δθλαδι ακόμα και εκεί όπου παρατθρείται πτϊςθ των τιμϊν αυτι δεν είναι ανάλογθ του μεγζκουσ που αναμενόταν με βάςθ τθ διάρκεια και τθν ζνταςθ τθσ φφεςθσ. Χε αυτό το ςθμείο κα πρζπει να γίνει ςαφζσ ότι ο ρυκμόσ μεταβολισ του επιπζδου των τιμϊν δεν εξετάηει εάν οι τιμζσ είναι υψθλζσ ι χαμθλζσ, δθλαδι ο Δείκτθσ Ψιμϊν Ξαταναλωτι δεν δθλϊνει πόςο ακριβι ι πόςο φκθνι είναι μία χϊρα ι ζνασ κλάδοσ τθσ αλλά, ποιοσ είναι ο ρυκμόσ μεταβολισ του επιπζδου των τιμϊν. Ζτςι για παράδειγμα όταν μελετάτε θ εξζλιξθ τω τιμϊν μεταξφ δφο χωρϊν εκείνθ που κα παρουςιάςει τον υψθλότερο Δείκτθ Ψιμϊν Ξαταναλωτι δεν ςυνεπάγεται ότι είναι απαραίτθτα και θ πιο ακριβι, αλλά εκείνθ που οι τιμζσ τθσ ζχουν παρουςιάςει αφξθςθ με γρθγορότερο ρυκμό. Ψα δεδομζνα που παρατίκενται ςτθν ςυνζχεια βαςίηονται ςε ζρευνα θ οποία διεξαχκεί από το Λνςτιτοφτο Εμπορίου και Ωπθρεςιϊν, δθμοςιεφκθκε τον Απρίλιο του 2013 και είχε ωσ κζμα «Θ εξζλιξθ των τιμϊν ςτο λιανικό εμπόριο». Επίςθσ περιλαμβάνονται και παρουςιάηονται δεδομζνα από ζρευνα θ οποία διεξαχκεί από το Λνςτιτοφτο Εμπορίου και Ωπθρεςιϊν, δθμοςιεφκθκε τον Αφγουςτο του 2013 και είχε ωσ κζμα «Θ εξζλιξθ του επιπζδου των τιμϊν ςτθν ελλθνικι οικονομία». Βζβαια ο κλάδοσ τον τιμϊν είναι ζνασ πολυςφνκετοσ κλάδοσ και δεν αφορά μόνο τισ τιμζσ των καταναλωτϊν, αλλά περικλείει και τισ τιμζσ ειςροϊν και εκροϊν ςτθν γεωργία και ςτθν κτθνοτροφία, τισ τιμζσ παραγωγοφ ςτθν βιομθχανία κ.τ.λ. όμωσ λόγω του ότι το εφροσ διερεφνθςθσ των τιμϊν είναι πολφ μεγάλο και εμπεριζχει πλθκϊρα δεδομζνων και πλθροφοριϊν, ςτθν παροφςα εργαςία παρουςιάηονται οι τιμζσ οι οποίεσ ςχετίηονται με τον καταναλωτι. Χτο παρακάτω διάγραμμα παρουςιάηεται θ εξζλιξθ του μζςου ετιςιου Δείκτθ Ψιμϊν Ξαταναλωτι (ΔΨΞ) για τθν κατθγορία ζνδυςθ- υπόδθςθ κατά τθν περίοδο Χυγκρίνοντασ τον ΔΨΞ το 2009 και το 2012 παρουςιάηεται αφξθςθ των τιμϊν ςτθν κατθγορία τθσ ζνδυςθσ και τθσ υπόδθςθσ. 101

102 Διάγραμμα 38 Μζςοσ ετιςιοσ Δείκτθσ Τιμϊν Καταναλωτι (ΔΤΚ) για τθν κατθγορία ζνδυςθ-υπόδθςθ (2009=100) Χφμφωνα με ςτοιχεία τθσ ΕΟΧΨΑΨ «ο μζςοσ Δείκτθσ Ψιμϊν Ξαταναλωτι για τθν κατθγορία «Ζνδυςθ Ωπόδθςθ» κατά τθ διάρκεια τθσ τριετίασ , εμφάνιςε αρχικά μείωςθ με αποτζλεςμα να διαμορφωκεί από τισ 101,68 μονάδεσ το 2010 ςτισ 101,13 μονάδεσ το ζτοσ 2011 ενϊ για το ζτοσ 2012 ανιλκε ςτισ 102,40 αυξανόμενοσ κατά 1,27% ςε ςχζςθ με το Θ ςωρευτικι μεταβολι του εν λόγω δείκτθ για τθν τριετία κυμαίνεται ςτο 0,71%.» Χφμφωνα με τθν Ζρευνα του ΛΡ.ΕΠ.Ω για τθν εξζλιξθ του επιπζδου των τιμϊν ςτθν ελλθνικι οικονομία «οι μικρζσ επιχειριςεισ μειϊνουν ευκολότερα και περιςςότερο τισ τιμζσ οι μεγάλεσ παρουςιάηουν ακαμψία και, ενϊ μποροφν, δεν τισ μειϊνουν όςο πρζπει» (ωσ μικρζσ επιχειριςεισ νοοφνται για τθν ςυγκεκριμζνθ ζρευνα επιχειριςεισ με τηίρο κάτω των ευρϊ). Ψα κυριότερα ςυμπεράςματα τθσ ζρευνασ τθσ ΕΧΕΕ ςτον τομζα τθσ ζνδυςθσ και υπόδθςθσ μποροφν να ςυνοψιςτοφν ωσ εξισ: «Σι τιμζσ ςε προϊόντα ζνδυςθσ και υπόδθςθσ το 2012 ζχουν υποχωριςει ςε αξιοςθμείωτο βακμό ςε ςχζςθ με το 2011 (-21,3%). Θ τελικι τιμι πϊλθςθσ του αγακοφ διαφζρει ςε ςθμαντικό βακμό από τθν αναγραφόμενθ τιμι αφοφ ο καταναλωτισ δεν αγοράηει πλζον εάν δεν επιτφχει πρϊτα περαιτζρω μείωςθ ςτθν τιμι (τιμι ταμείου κατόπιν διαπραγμάτευςθσ). Θ ςφγκριςθ μεταξφ τθσ τιμισ ταμείου (αναγραφόμενθσ) του 2012 και του 2011 αναδεικνφει τθν μεγάλθ πτϊςθ των τιμϊν. 102

103 Χε ςχζςθ με το 2011 θ διαπραγμάτευςθ (το παηάρι) τθσ τιμισ ζχει λάβει ςχεδόν κακολικό χαρακτιρα, ακόμα και ςε προϊόντα με εξαιρετικά χαμθλζσ τιμζσ. (π.χ. αξίασ 3 ευρϊ). Πάλιςτα ακόμθ και ςτθ νζα χαμθλότερθ τιμι που πετυχαίνουν οι καταναλωτζσ κατόπιν διαπραγμάτευςθσ (παηάρι) ηθτοφν απόδειξθ. Θ επιβολι μιασ ςειράσ νζων φόρων ςτισ επιχειριςεισ επιδείνωςε ςε ςθμαντικό βακμό τα αποτελζςματά τουσ. Υαρά τθν πίεςθ όμωσ, οι επιχειριςεισ προςπάκθςαν όχι μόνο να απορροφιςουν τισ αυξιςεισ των τιμϊν αλλά και να ελαττϊςουν τισ τιμζσ τουσ, ϊςτε να διατθριςουν, μζροσ ζςτω, του κφκλου εργαςιϊν τουσ. Χτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ οι ζμποροι προχωροφν ςε ειδικζσ προςφορζσ με πολφ χαμθλζσ τιμζσ οι οποίεσ, όςο περνάει ο καιρόσ και βακαίνει θ κρίςθ, τείνουν να γίνουν μόνιμοσ τρόποσ προςζλκυςθσ πελατϊν. Θ ςωρευτικι ςυρρίκνωςθ του κφκλου εργαςιϊν των μικρομεςαίων εμπορικϊν επιχειριςεων για τθν περίοδο , κυμαίνεται μεταξφ 40%-60%, ςφμφωνα με δθλϊςεισ των επιχειρθματιϊν, με κυριότερθ αιτία τθσ εν λόγω εξζλιξθσ τθ μείωςθ του διακζςιμου πραγματικοφ ειςοδιματοσ των καταναλωτϊν, μία παράμετροσ θ οποία βρίςκεται ςε άμεςθ ςυνάρτθςθ με τθν περικοπι των εορταςτικϊν δϊρων ςτο δθμόςιο τομζα. Δευτερευοφςθσ ςθμαςίασ αλλά εξίςου ςθμαντικοί παράγοντεσ για τθν κατακόρυφθ πτϊςθ του τηίρου των επιχειριςεων αποτελοφν θ αβεβαιότθτα αναφορικά με τισ μελλοντικζσ οικονομικζσ εξελίξεισ κακϊσ επίςθσ θ ζλλειψθ ρευςτότθτασ και θ διακοπι πίςτωςθσ από τουσ προμθκευτζσ, οι οποίοι πλζον επικυμοφν τθν εκ των προτζρων και εισ ολόκλθρον πλθρωμι του εμπορεφματοσ. Σι μικρομεςαίοι επιχειρθματίεσ, όχι μόνο ζχουν απορροφιςει τον Φόρο Υροςτικζμενθσ Αξίασ (ΦΥΑ) αλλά παράλλθλα ζχουν μειϊςει το περικϊριο κζρδοσ τουσ προκειμζνου να προςελκφςουν τουσ καταναλωτζσ, να ςυγκρατιςουν τθν πτϊςθ του κφκλου εργαςιϊν τουσ και τελικά να ανταπεξζλκουν ςτισ αυξθμζνεσ φορολογικζσ υποχρεϊςεισ, τθν ςτιγμι που το κόςτοσ κτιςθσ-προμικειασ των προϊόντων τουσ παραμζνει ςτακερά υψθλό. Εξαιρετικό ενδιαφζρον παρουςιάηει θ διερεφνθςθ του κατά πόςο είναι ςε κζςθ τελικά οι μικρομεςαίεσ εμπορικζσ επιχειριςεισ να επιτφχουν χαμθλό 103

104 κόςτοσ προμικειασ των προϊόντων τουσ (χονδρικζσ τιμζσ) ϊςτε με τθ ςειρά τουσ να ζχουν τθ δυνατότθτα διαμόρφωςθσ χαμθλότερων τιμϊν ςτον τελικό καταναλωτι (λιανικζσ τιμζσ)» (Θ εξζλιξθ του επιπζδου των τιμϊν ςτθν ελλθνικι οικονομία, ςελ.13). Χτον παρακάτω πίνακα παρουςιάηονται οι ποςοςτιαίεσ μεταβολζσ ςτα τρόφιμα. Χθμειϊνεται ότι τα δεδομζνα των επίςθμων ςτατιςτικϊν πθγϊν για το επίπεδο και τισ μεταβολζσ των τιμϊν προζρχονται και ςε αυτόν τον κλάδο όπωσ ςε εκείνον τθσ ζνδυςθσ/υπόδθςθσ κυρίωσ από τα πολφ μεγάλα καταςτιματα (μεγάλα supermarkets) κακϊσ μεκοδολογικά ηθτιματα και προχποκζςεισ όπωσ και πρακτικά προβλιματα κακιςτοφν τθν τιμολθψία από μικρά, τοπικά, εμπορικά καταςτιματα εξαιρετικά πολφπλοκθ και δαπανθρι διαδικαςία. Ρίνακασ 28 Ροςοςτιαίεσ μεταβολζσ επιπζδου τιμϊν ςτα τρόφιμα Χτο παρακάτω διάγραμμα αποτυπϊνεται θ εξζλιξθ των τιμϊν ςτα τρόφιμα ςφμφωνα με τα δεδομζνα του παραπάνω πίνακα. Τπωσ παρατθρείται μόνο κατά τθν περίοδο του 2009/2010 υπιρξε μείωςθ των τιμϊν και εν ςυνεχεία υπιρξε αφξθςθ ςτθν αρχι με επιταχυνόμενο και κατόπιν με επιβραδυνόμενο ρυκμό. Θ μεγαλφτερθ μείωςθ ςθμειϊκθκε τθν περίοδο 2009/2010 για τα τρόφιμα και τα μθ αλκοολοφχα ποτά (περίπου -2%),ενϊ θ μεγαλφτερθ αφξθςθ ςθμειϊκθκε τθν περίοδο 2010/2011 για τα τρόφιμα με ποςοςτό 6%. Ενϊ για τθν περίοδο 2012/2013 οι ποςοςτιαίεσ μεταβολζσ ςτο επίπεδο των τιμϊν για τα τρόφιμα ςυμπίπτουν. 104

105 Διάγραμμα 39 Ροςοςτιαίεσ μεταβολζσ επιπζδου τιμϊν ςτα τρόφιμα Χτον παρακάτω πίνακα παρουςιάηονται οι ετιςιεσ μεταβολζσ των τιμϊν των προϊόντων για βαςικά αγακά. Ρίνακασ 29 Ετιςιεσ μεταβολζσ τιμϊν προϊόντων 105

106 Χφμφωνα με τθν Ζρευνα του ΛΡ.ΕΠ.Ω για τθν εξζλιξθ του επιπζδου των τιμϊν ςτθν ελλθνικι οικονομία «οι τιμζσ των προϊόντων κινικθκαν ανοδικά, με επιβραδυνόμενο όμωσ ρυκμό, ςφμφωνα με τα ςτοιχεία τθσ Ψραπζηθσ τθσ Ελλάδοσ και τθσ ΕΟΧΨΑΨ οι οποίεσ αντλοφν τα πρωτογενι τουσ δεδομζνα από τισ μεγάλεσ και πολφ μεγάλεσ επιχειριςεισ. Αντίκετα, οι μικρομεςαίοι ζμποροι διλωςαν πωσ προςπακοφν διαρκϊσ να ςυγκρατιςουν τισ τιμζσ των προϊόντων και απζδωςαν τισ αιτίεσ για τθν τάςθ ενίςχυςθσ των τιμϊν ςτουσ παρακάτω λόγουσ: Πεγάλθ διαφορά ςτισ τιμζσ αγοράσ των προϊόντων τουσ από προμθκευτζσ (χονδρικό εμπόριο) ςε ςχζςθ με τα supermarkets. Σι μικρομεςαίοι ζμποροι του κλάδου τροφίμων είναι ςτθν ουςία αποδζκτεσ τιμϊν. Ψο μικρό μζγεκοσ των επιχειριςεϊν τουσ και ο χαμθλόσ όγκοσ των πωλιςεων δεν τουσ δίνει τθ δυνατότθτα ελιγμϊν και διαπραγμάτευςθσ τθσ χονδρικισ τιμισ. Αντίκετα, ζντονθ ιταν θ αίςκθςθ ότι οι αγορά χειραγωγείται από ολιγοπωλιακά ςυμφζροντα και πρακτικζσ (ολιγοπωλιακι διάρκρωςθ με βάςθ το μοντζλο «θγεςίασ ωσ προσ τθν τιμι»). Ψισ περιςςότερεσ φορζσ, οι προςφορζσ-εκπτϊςεισ των εταιρειϊν παραγωγισ των αγακϊν (πχ εκπτϊςεισ ςτθν τιμι του προϊόντοσ ι με τθν αγορά ενόσ τεμαχίου δωρεάν παροχι ενόσ δεφτερου) είτε δεν καταλιγουν ποτζ ςτον 106

107 μικροζμπορο, είτε, όταν καταλιγουν, να διαμορφϊνονται ςε πολφ μικρότερο ποςοςτό. Σι τιμζσ ζχουν αυξθκεί ςε ειςαγόμενα προϊόντα (πχ ρφηι, καφζσ) ενϊ ζχουν υποχωριςει ςε εγχωρίωσ παραγόμενα. Θ τιμι του ψωμιοφ ζχει αυξθκεί παρά τθν απελευκζρωςθ τθσ αγοράσ. Σι μικρομεςαίοι ζχουν ςυμπιζςει το ποςοςτό κζρδουσ τουσ ςε πολφ μεγάλο βακμό κακϊσ ζχουν δεχτεί ςειρά φορολογικϊν επιβαρφνςεων τα τελευταία χρόνια τόςο ωσ επιχειρθματίεσ (αφξθςθ ΦΥΑ, τζλοσ επιτθδεφματοσ, τζλοσ ακίνθτθσ περιουςίασ και γενικά ευμετάβλθτο φορολογικό ςφςτθμα) όςο και ωσ καταναλωτζσ (φόροσ ειςοδιματοσ από το πρϊτο ευρϊ, φορολογία κατακζςεων κλπ). Αφξθςθ λειτουργικοφ κόςτουσ των μικρομεςαίων εξαιτίασ τθσ αφξθςθσ των τιμολογίων τθσ ΔΕΘ. Σι μικρομεςαίεσ εμπορικζσ επιχειριςεισ δεν απολάμβαναν ποτζ ςθμαντικά περικϊρια πιςτϊςεων από τουσ προμθκευτζσ αλλά ςιμερα πλζον δεν υπάρχει καν αυτι θ δυνατότθτα. Θ μείωςθ του διακζςιμου ειςοδιματοσ και θ ιςτορικά υψθλι ανεργία ζχει οδθγιςει τουσ περιςςότερουσ καταναλωτζσ ςτθν αναηιτθςθ των πλζον φκθνϊν τιμϊν-προςφορϊν και τουσ ζχει ςτρζψει ςτα μεγάλα εμπορικά καταςτιματα (super markets). Θ μεγάλθ πτϊςθ του κφκλου εργαςιϊν ςτισ μικρζσ εμπορικζσ επιχειριςεισ αποκλείει οποιαδιποτε προςπάκεια ενίςχυςθσ του ποςοςτοφ κζρδουσ. Ζχουν παρατθρθκεί κατθγορίεσ προϊόντων όπου το ποςοςτό κζρδουσ του μικρομεςαίου ζμπορου είναι πολφ χαμθλό ενϊ πολλζσ φορζσ κρίνεται ωσ αςφμφορθ θ διάκεςθ του προϊόντοσ, με κυριότερο παράδειγμα τα γαλακτοκομικά. Θ μείωςθ του κόςτουσ εργαςίασ μζςω τθσ πτϊςθσ του φψουσ των μιςκϊν ευνόθςε τα μεγάλα καταςτιματα τροφίμων κακϊσ τα μικρά εμπορικά καταςτιματα λειτουργοφν με αυτοαπαςχολοφμενουσ, είτε χωρίσ προςωπικό είτε με ςυμβοθκοφντα και μθ αμειβόμενα μζλθ.» 107

108 ΜΕΟΣ IV ΜΙΣΘΟΙ 108

109 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Θ ΡΟΕΙΑ ΤΘΣ ΕΣΩΤΕΙΚΘΣ ΥΡΟΤΙΜΘΣΘΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΘΣ ΕΛΛΘΝΙΚΘΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΑ ΡΛΑΙΣΙΑ ΤΘΣ ΔΙΕΘΝΟΡΟΙΘΣΘΣ 6.1 Ειςαγωγι Θ ιςτορία των οικονομικϊν κρίςεων δεν ξεκινάει τον 20 ο αιϊνα, αλλά χρονολογείται προγενζςτερα. Ζντονοι οικονομικοί κφκλοι, με παρόμοια ςθμερινά αποτελζςματα ςε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, με κάπωσ ςτακερι περιοδικότθτα, ζκαναν αιςκθτι τθν εμφάνιςθ τουσ κατά τθ διάρκεια του 19 ου αιϊνα. Ωςτόςο, τα γεγονότα των αρχϊν του 20 ου αιϊνα, φαίνεται ότι δεν απζδωςαν διδάγματα ςτθν ςθμερινι ελλθνικι κοινωνία, ϊςτε να αποφφγουμε δυςμενείσ ςυνζπειεσ των οικονομικϊν πολιτικϊν, που ςυνεχίηουν να πλιττουν τισ κοινωνίεσ του δυτικοφ κόςμου. Σι κοινωνικζσ και πολιτικζσ εξελίξεισ των κρατϊν που επικράτθςαν τότε, ίςωσ να μθ δθμιοφργθςαν προςοδοφόρο ζδαφοσ για να εφαρμοςτοφν μζτρα υπζρ τθσ οικονομικισ βελτίωςθσ. Υζραν των αρνθτικϊν ςυνκθκϊν, που παρεμπόδιςαν τθν ανάπτυξθ ςε οικονομικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, υπιρξαν και περίοδοι, όπωσ μετά το πζρασ του Β Υαγκόςμιου Υολζμου, όπου θ λικθ επικράτθςε τθσ μνιμθσ. Ψο αποτζλεςμα ιταν ότι οι οικονομίεσ των αναπτυγμζνων χωρϊν του δυτικοφ κόςμου, υπνωτιςμζνεσ από τισ υποςχζςεισ των υψθλά ιςτάμενων τθσ κοινωνικισ ευθμερίασ, υπζπεςαν ςε παρόμοιεσ με το δυςάρεςτο παρελκόν καταςτάςεισ, των οποίων οι ομοιότθτεσ είναι ουςιαςτικζσ. Χφμφωνα με τον Πάρξ (Βαρουφάκθσ Γ. & Πίςςοσ Β., 2012, ςελ.40), πάντα τθν περίοδο πριν από τθν κατάρρευςθ, θ οικονομικι κατάςταςθ ενόσ κράτουσ βρίςκεται ςτθν καλφτερθ τθσ φάςθ. Εξάλλου, πριν από τθν φάςθ τθσ φφεςθσ, θ λογικι πορεία του οικονομικοφ κφκλου καταδεικνφει τθν φάςθ τθσ ανάπτυξθσ. Χε γνωςτζσ του ςυγγραφικζσ ρθτορεφςεισ καταδείκνυε τθν εξισ άποψθ: «Χτισ μζρεσ μασ, τα πάντα μοιάηουν να κυοφοροφν το αντίκετο τουσ. Σι μθχανζσ προικιςμζνεσ με το υπζροχο χάριςμα να μειϊνουν τθν ανκρϊπινθ εργαςία, κάνοντασ τθ περιςςότερο αποδοτικι, ενϊ οι άνκρωποι βρίςκονται ςε κατάςταςθ λιμοκτονίασ και εξακλίωςθσ». Συςιαςτικά, πρόκειται για τθν οργιςμζνθ όψθ του καπιταλιςμοφ, κακϊσ γεννά ζντονεσ αντιφάςεισ: θ διαδικαςία, με τθν οποία δθμιουργείται θ φτϊχεια και θ ανζχεια είναι πανομοιότυπθ με αυτι, που δθμιουργεί τον πλοφτο. Για παράδειγμα, θ 109

110 εργαςία, που αποδεςμεφτθκε από τα φεουδαρχικά δεςμά του 18 ου αιϊνα, διατιρθςε τθν ελευκερία τθσ, ϊςτε να εκφράηεται μζςα από τουσ μιςκοφσ εξακλίωςθσ ςτθ ςθμερινι κοινωνία τθσ αφκονίασ. Χαρακτθριςτικά είναι τα γεγονότα, που άφθςε πίςω του ο Β Υαγκόςμιοσ Υόλεμοσ, κακϊσ οδιγθςε τισ κοινωνίεσ ςε αναηιτθςθ νζων μορφϊν ανελευκερίασ. Αξιοςθμείωτο παράδειγμα τθσ αποτφπωςθσ των τότε γεγονότων ςτθ ςθμερινι εποχι αποτελοφν τα νοικοκυριά, που βρίςκονται ςε ζνα ςυνεχζσ κυνιγι των δανειακϊν κεφαλαίων, ϊςτε να διατθριςουν τθν οπτικι τθσ οικονομικισ ευμάρειασ. Πια τζτοια μορφι ανελευκερίασ ςυνζβαλε ςε μεγάλο βακμό ςτθν εμφάνιςθ τθσ «φφεςθσ» ι αλλιϊσ τθσ «οικονομικισ κρίςθσ», όπωσ χαρακτθρίηεται θ ςθμερινι κατάςταςθ ςτθν οποία βρίςκεται θ ελλθνικι οικονομία. Υρόκειται για ζνα ουςιαςτικό ηιτθμα, που αφορά ςτθν αυτογνωςία μασ ωσ κράτοσ για το ποφ βριςκόμαςτε, ποια είναι τα δεδομζνα τθσ οικονομικισ και πολιτικισ μασ και ποια κα πρζπει να είναι θ ςυλλογικι μασ δράςθ. Θ αλικεια είναι ότι δεν αντιμετωπίηουμε μια φαινομενικι φφεςθ, αλλά μια διαρκρωτικι κατάρρευςθ του παραγωγικοφ μασ ιςτοφ, και ιδιαίτερα του τομζα του διεκνοφσ εμπορίου, ςτο οποίο μετζχουμε ωσ ευρωπαϊκό κράτοσ. Τπωσ, ςθμειϊκθκε παραπάνω, όροσ «φφεςθ» υπονοεί ότι ζχει προθγθκεί περίοδοσ «ανάπτυξθσ». Τμωσ ςτθ δεκαετία τθσ ΣΡΕ, , οφτε ανάπτυξθ υπιρξε, οφτε ςφγκλιςθ με τισ χϊρεσ τθσ Ευρωηϊνθσ. Ωπιρξε αφξθςθ του ΑΕΥ μζςα, κυρίωσ, από τθν αφξθςθ τθσ ιδιωτικισ κατανάλωςθσ, κάτι που είναι εντελϊσ διαφορετικό. Γιατί ναι μεν το ΑΕΥ αυξικθκε κατά 30% μεταξφ 2003 και 2010, όμωσ τθν ίδια χρονικι περίοδο το δθμόςιο χρζοσ αυξικθκε κατά 90%, ςκαρφαλϊνοντασ ςτο 140% του ΑΕΥ από 96% του ΑΕΥ το Θ ςυγκεκριμζνθ αφξθςθ του ΑΕΥ αντανακλά τθν αλόγιςτθ αφξθςθ τθσ ιδιωτικισ κατανάλωςθσ, μζςου ετιςιου φψουσ 75% του ΑΕΥ, ζναντι 56% τθσ υπόλοιπθσ ευρωηϊνθσ. Από τθν άλλθ πλευρά, θ αφξθςθ του δθμόςιου χρζουσ οφείλεται πρωτίςτωσ ςτθν ανάγκθ να καλυφκεί το τεράςτιο εμπορικό ζλλειμμα (το μεγαλφτερο ςτθν ευρωηϊνθ), όπου αυτι θ υπερκατανάλωςθ προκάλεςε (Γάτςιοσ Ξ., 2014). Ψο φαινόμενο του υψθλοφ υπερδανειςμοφ αποτζλεςε το ιςχνό αποτζλεςμα τθσ υπερκατανάλωςθσ. Θ ζντονθ υπερκζρμανςθ τθσ οικονομίασ, που προκαλοφςε ο υπερβολικόσ δανειςμόσ, οδθγοφςε ςε αφξθςθ των ονομαςτικϊν τιμϊν ςτθν Ελλάδα πάνω από τον μζςο πλθκωριςμό τθσ ευρωηϊνθσ. Θ φπαρξθ ενιαίου νομίςματοσ κάτω από τθν ομπρζλα τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ ςε ςυνδυαςμό με τθν αδυναμία 110

111 ςυναλλαγματικισ υποτίμθςθσ, οδθγοφςε ςτακερά ςε επιδείνωςθ των περικωρίων κζρδουσ του τομζα των διεκνϊσ εμπορευςίμων αγακϊν και ςε παράλλθλθ βελτίωςθ του αντιςτοίχου των διεκνϊσ μθ εμπορευςίμων αγακϊν (όπωσ οικοδομι, εμπόριο κ.λπ.). Άμεςθ ςυνζπεια αποτζλεςε θ δυςανάλογθ κατανομι πόρων όπου αποδυνάμωνε τον τομζα των πρϊτων και δυνάμωνε τον τομζα των τελευταίων. Ψαυτόχρονα, αφξθςθ των ονομαςτικϊν μιςκϊν (θ αφξθςθ του κακαροφ χρθματικοφ ποςοφ των πραγματικϊν μιςκϊν) ενζτεινε το πρόβλθμα τθσ ανταγωνιςτικότθτασ των διεκνϊσ εμπορευςίμων αγακϊν, οδθγϊντασ τον ςτθν κατάρρευςθ. Αυτι θ αποδιάρκρωςθ του παραγωγικοφ ιςτοφ τθσ χϊρασ είναι θ γενεςιουργόσ αιτία των τεράςτιων ελλειμμάτων ςτο εμπορικό ιςοηφγιο (πρόκειται για χρθματικζσ ροζσ, που αφοροφν ςε ςυναλλαγζσ ςε αγακά, δθλαδι πλθρωμζσ/ειςαγωγζσ και ειςπράξεισ/εξαγωγζσ των οποίων θ κυριότθτα αλλάηει μεταξφ τθσ χϊρασ προζλευςθσ και τθσ χϊρασ προοριςμοφ) και το ιςοηφγιο τρεχουςϊν ςυναλλαγϊν (πρόκειται για λογαριαςμό που περιλαμβάνει το άκροιςμα των ειςπράξεων μείον πλθρωμϊν τόςο των αγακϊν, των υπθρεςιϊν, των ειςοδθμάτων όςο και των τρεχουςϊν μεταβιβάςεων) κατά τθ διάρκεια τθσ δεκαετοφσ ζνταξθσ τθσ Ελλάδασ ςτθν ΣΡΕ. Τλα τα παραπάνω ςυνκζτουν ζνα ςκθνικό κρίςθσ για τθν ελλθνικι οικονομία, αλλά και ιδιαίτερα επιβεβαρυμμζνθ λόγω του ενοποιθμζνου ςυςτιματοσ ςυναλλαγϊν μζςω του ευρϊ, το οποίο δεν μπορεί να ελζγχει και επομζνωσ, δεν μπορεί να το υποτιμιςει. Ψα επιχειριματα ζγκεινται ςτο γεγονόσ ότι το νόμιςμα δεν είναι ζνα απλά ζνα ουδζτερο μζςο ςυναλλαγϊν, κακϊσ κακορίηει επιπλζον ζνα πλζγμα χρθματοοικονομικϊν ςχζςεων μεταξφ επενδυτϊν και τραπεηικϊν ιδρυμάτων. Υρόκειται για μία περίπτωςθ, όπου αυτι θ αδυναμία νομιςματικισ υποτίμθςθσ, πλθςιάηει ςε ζναν «οιονεί κανόνα χρυςοφ», όπου θ ποςότθτα του χριματοσ δεν επθρεάηει τισ ςχετικζσ τιμζσ τθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ (παραγωγι, απαςχόλθςθ, ςχετικζσ τιμζσ αγακϊν, εργαςία) παρά μόνο τισ απόλυτεσ (ceteris paribus) και χαρακτθρίηεται από: (α) ςτακερι νομιςματικι ιςοτιμία, β) ςτακερι ποςότθτα χριματοσ για κάκε κράτοσ με ςκοπό τθ ςυναλλαγματικι ςτακερότθτα διεκνϊσ. Ψαυτόχρονα, ωσ χϊρα που βρίςκεται ςε περίοδο οικονομικισ κρίςθσ, δεν 111

112 ζχει τθ δυνατότθτα ελεφκερθσ βοφλθςθσ ςτθν άςκθςθ δθμοςιονομικισ πολιτικισ (Βαρουφάκθσ Γ. & Πίςςοσ Β., 2012, ςελ. 51). Αξιοςθμείωτο είναι το γεγονόσ ότι ο Ξζυνσ το 1925, ςε μια γνωςτι εργαςία του με αφορμι τθν τότε πρόςδεςθ τθσ ςτερλίνασ ςτον «κανόνα χρυςοφ», εξθγοφςε ότι, υπό τισ δεδομζνεσ ςυνκικεσ, θ μόνθ δυνατότθτα ιςορροπίασ τθσ οικονομίασ ιταν μζςα από τθν μείωςθ των πραγματικϊν μιςκϊν. Υρόςκετε δε, ότι αυτό εγκυμονοφςε τον κίνδυνο κοινωνικϊν ςυγκροφςεων. Ωπ αυτιν τθν ζννοια, θ κατάςταςθ τθσ Ελλάδασ του 2014 κυμίηει τθν αντίςτοιχθ τθσ Πεγάλθσ Βρετανίασ τοφ 1925, με τθν βαςικι διαφορά ότι θ Ελλάδα είναι δθμοςιονομικά χρεοκοπθμζνθ. Θ μόνθ υπαρκτι γι αυτιν διζξοδοσ είναι μεν Ξεχνςιανϊν προδιαγραφϊν, αλλά εκείνων του Υρόκειται για τθν αναγκαία «εςωτερικι υποτίμθςθ», που κα επαναφζρει τθ μιςκολογικι δαπάνθ ανά μονάδα προϊόντοσ ςε επίπεδα ςυμβατά με τθν παραγωγικότθτα τθσ οικονομίασ τθσ, κακιςτϊντασ τθν διεκνϊσ ανταγωνιςτικι και οδθγϊντασ ςταδιακά τουσ παραγωγικοφσ τθσ ςυντελεςτζσ από τον προςτατευμζνο τομζα των «διεκνϊσ μθ εμπορευςίμων» ςτον ανταγωνιςτικό τομζα των «διεκνϊσ εμπορευςίμων» (Γάτςιοσ Ξ., 2014). Επομζνωσ, θ «εςωτερικι υποτίμθςθ», αποτζλεςε απόρροια τθσ αδικαιολόγθτθσ εςωτερικισ ανατίμθςθσ τθσ δεκαετοφσ νομιςματικισ ζνωςθσ με τισ χϊρεσ του ευρϊ. Αδικαιολόγθτθ και υπό ςυνκικεσ παρόρμθςθσ χαρακτθρίηεται κυρίωσ γιατί δεν προκλικθκε από μια εφλογθ αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ, αλλά από μια απόπειρα μείωςθσ πλθκωριςμοφ (ζυνεχής αύξηζη ηου γενικού επιπέδου ηων ηιμών) και να διαφυλαχκεί το βιοτικό επίπεδο των εργαηομζνων, ανεξαρτιτωσ παραγωγικότθτασ. 6.2 Απολογιςμόσ τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ Σι επιπτϊςεισ τθσ κρίςθσ και των πολιτικϊν, που ακολουκικθκαν τα τελευταία πζντε χρόνια είναι εμφανείσ ςε όλα τα επίπεδα τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ: οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό. Σι μεγάλεσ διαςτάςεισ, που πιρε θ κρίςθ ςτθν Ελλάδα και ςτισ χϊρεσ του ευρωπαϊκοφ Ρότου (κυρίωσ ςτθν Υορτογαλία, τθν Λςπανία και τθν Ξφπρο, αλλά και ςτθν Λρλανδία) ςχετίηονται με τισ αδυναμίεσ τθσ ευρωπαϊκισ ενοποίθςθσ, τθν απουςία κοινωνικοφ ιςτοφ και αλλθλεγγφθσ, κακϊσ και τθν άνιςθ κατανομι πόρων ςτο εςωτερικό τουσ. Επιπροςκζτωσ, τα εργαλεία που 112

113 είχαν οι ςυγκεκριμζνεσ χϊρεσ ςτθ διάκεςι τουσ ιταν περιοριςμζνα, αφοφ θ φπαρξθ του κοινοφ νομίςματοσ δεν επζτρεψε τθν αντιμετϊπιςθ των ςυνεπειϊν τθσ διεκνοφσ οικονομικισ κρίςθσ μζςα από τθ νομιςματικι υποτίμθςθ. Θ πορεία των εφαρμοςμζνων πολιτικϊν αντιμετϊπιςθσ τθσ κρίςθσ από τισ κυβερνιςεισ των ςυγκεκριμζνων χωρϊν δεν ανατράπθκε κετικά, κακϊσ ζωσ και ςιμερα κινείται αποκλειςτικά προσ τθ μείωςθ των δθμοςιονομικϊν ελλειμμάτων. Αυτό μεταφράηεται ςε μειϊςεισ μιςκϊν και ςυντάξεων και άλλων κοινωνικϊν παροχϊν, κακϊσ και ςτθ μείωςθ των δθμόςιων δαπανϊν ςτουσ κρίςιμουσ τομείσ τθσ υγείασ και τθσ εκπαίδευςθσ. Υαράλλθλα, παρατθρείται θ αφξθςθ τθσ φορολογίασ, χωρίσ όμωσ διεφρυνςθ τθσ φορολογικισ βάςθσ, με αποτζλεςμα να επιβαρφνονται υπζρμετρα οι μιςκωτοί και οι ςυνταξιοφχοι. Ψζλοσ, υποχωρεί θ βάςθ του επενδυτικοφ επιπζδου ςε υποδομζσ και αναπτυξιακά ζργα, μειϊνονται οι εξαγωγζσ των διεκνϊσ εμπορεφςιμων αγακϊν και αυξάνονται οι ειςαγωγζσ των διεκνϊσ μθ εμπορεφςιμων αγακϊν και παράλλθλα εξαλείφονται οι πρωτοβουλίεσ καινοτομίασ ςε επιςτθμονικό, εκπαιδευτικό και επιχειρθςιακό επίπεδο. Ξακίςταται, λοιπόν, ςαφζσ ότι ςτθν Ελλάδα κατά τα ζτθ , θ αςκοφμενθ πολιτικι τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ» ι του «ανταγωνιςτικοφ αποπλθκωριςμοφ» ι τθσ «λιτότθτασ» ορίηεται ωσ μια διαδικαςία διαδοχικϊν κφκλων μείωςθσ των μιςκϊν και των τιμϊν, όπου ζχει αναγκάςει τθν ελλθνικι οικονομία να προςαρμοςτεί ςε ςυνκικεσ αποπλθκωριςμοφ (ο αρνθτικόσ πλθκωριςμόσ που χαρακτθρίηεται από επίμονθ μείωςθ των τιμϊν για οριςμζνο χρονικό διάςτθμα), ιςοςκελιςμζνου εξωτερικοφ εμπορίου αγακϊν και υπθρεςιϊν (με τισ μεταβιβάςεισ κεφαλαίου είναι ελλειμματικό ι πλεοναςματικό και αντιςτακμίηεται πάντοτε από ζνα κετικό ι αρνθτικό εμπορικό ιςοηφγιο ςυναλλαγϊν και, επομζνωσ, είναι πάντοτε λογιςτικά ιςοςκελιςμζνο), αλλά και ςχεδόν μθδενικοφ δθμοςιονομικοφ ελλείμματοσ (θ μακροοικονομικι κατάςταςθ ςφμφωνα με τθν οποία οι δθμόςιεσ δαπάνεσ υπερβαίνουν τα δθμόςια ζςοδα) (ΡΑΑΤΘΜΑ 1). Χυνζπειεσ αυτισ τθσ προςαρμογισ ςυνδζονται με μεγάλο βακμό αβεβαιότθτασ, οι οποίεσ μεταφράηονται ςε: 1) παρατεταμζνθ μείωςθ των μιςκϊν, 2) αξιοςθμείωτα υψθλό ποςοςτό ανεργίασ, 3) υποβάκμιςθ του κοινωνικοφ κράτουσ, 4) απορρφκμιςθ των λειτουργιϊν του κρατικοφ μθχανιςμοφ, 5) κατάρρευςθ του φυςικοφ περιβάλλοντοσ και των δθμόςιων 113

114 υποδομϊν, 6) δραματικι επζκταςθ τθσ φτϊχειασ και τθσ πολιτιςτικισ υπανάπτυξθσ, 7) από-επζνδυςθ και ςυρρίκνωςθ του παραγωγικοφ και τεχνολογικοφ δυναμικοφ, 8) ιδιωτικοποιιςεισ δθμόςιων επιχειριςεων και οργανιςμϊν, και 9) άνιςθ αναδιανομι του ειςοδιματοσ ςε βάροσ των μιςκωτϊν (Greek Economy, 2010, ςελ ). Χυνεπϊσ, ςτα πλαίςια αυτισ τθσ εφαρμοηόμενθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ, οι ςυςτάςεισ τθσ Ψρόικα (Λοφλιοσ 2014) ςυνεχίηουν με ζνα ςκλθρό και αδιζξοδο τρόπο να αναφζρονται με ζμφαςθ ςτθν αναγκαιότθτα αλλαγϊν ςτθν αγορά εργαςίασ, οι οποίεσ όμωσ δεν κα ταράξουν τθν ανεξαρτθςία τθσ. Ενδεικτικά, απαιτοφν αλλαγι του ςυνδικαλιςτικοφ νόμου, απελευκζρωςθ των ομαδικϊν απολφςεων, περαιτζρω δυςμενείσ αλλαγζσ ςτο αςφαλιςτικό, και επιπλζον μείωςθ των δθμόςιων και κοινωνικϊν δαπανϊν. Σι πολιτικζσ, που μζχρι τϊρα ζχουν αςκθκεί και οι κεςμικζσ παρεμβάςεισ, που ζχουν υιοκετθκεί περιορίηουν τα δικαιϊματα των εργαηομζνων, κακϊσ οδιγθςαν ςτθν αποκζντρωςθ των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων και ςτθ αποδυνάμωςθ των ρυκμίςεων, που είχαν ςτόχο τθν προςταςία των εργαηομζνων. Ξάτω από αυτζσ τισ ςυνκικεσ και με δεδομζνο το υψθλό ποςοςτό ανεργίασ, οι εργαηόμενοι αναγκάηονται να αποδεχτοφν ολοζνα και χειρότερουσ όρουσ εργαςίασ και ραγδαία μείωςθ των μιςκϊν τουσ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014). Υαρά τισ επικείμενεσ αρνθτικζσ διαςτάςεισ, οι νζο-φιλελεφκεροι υποςτθρικτζσ δεν διακζτουν απαιςιόδοξθ οπτικι απζναντι ςτον μθχανιςμό τθσ αγοράσ και ςτθν επιχειρθματικι δραςτθριότθτα. Θ πίςτθ τουσ παραμζνει ακζραια ακόμθ και ςτθν περίπτωςθ τθσ ολιςτικισ φφεςθσ, που κατακλφηει τθν ελλθνικι επικράτεια. Ωποςτθρίηουν ότι θ αγορά κεφαλαίων και θ αγορά εργαςίασ ζχουν τθν δυνατότθτα να αυτό-ςυντθροφνται, αυτό-ςυντονίηονται και αυτό-διορκϊνονται με τθν προχπόκεςθ ότι παραμζνουν ανεξάρτθτεσ από κρατικζσ, ςυνδικαλιςτικζσ ι άλλεσ ςυλλογικζσ παρεμβάςεισ, οι οποίεσ επιφζρουν τα αντίκετα από τα επικυμθτά αποτελζςματα. Ακλόνθτα πιςτεφουν ότι όποτε θ προςφορά υπερβαίνει τθ ηιτθςθ, θ τιμι μειϊνεται ζωσ ότου θ ηιτθςθ και θ προςφορά να φτάςουν ςε κατάςταςθ ιςορροπίασ. Υαρά τισ ολοζνα δυςμενείσ εξελίξεισ, θ παραπάνω κζςθ δικαιολογεί και τθν επίμονθ ςτάςθ τουσ απζναντι ςτθν ςυνεχι μείωςθ των μιςκϊν, τόςο ςτθν αγορά κεφαλαίων, όςο και ςτθν αγορά εργαςίασ. Κεωροφν ότι με αυτόν τον τρόπο κα αντιμετωπίςουν το μεγάλο πρόβλθμα τθσ ανεργίασ, που ςυνεχϊσ διογκϊνεται. Τμωσ, αφοφ τόςο θ αγορά 114

115 εργαςίασ, όςο και θ αγορά κεφαλαίου ειςζρχονται ταυτόχρονα ςτθν οικονομικι φφεςθ, ςτθν περίπτωςθ που οι εργαηόμενοι/μιςκωτοί αποδεχκοφν τθν ςυνεχι μείωςθ των μιςκϊν τουσ ωσ αντίδραςθ ςτθν μειωμζνθ προςφορά εργαςίασ (ανεργία), τότε οι εργοδότεσ κα ερμθνεφςουν το γεγονόσ ωσ μια κακι εξζλιξθ ςτθν προοπτικι των πωλιςεων τουσ, κακϊσ θ περαιτζρω μείωςθ των μιςκϊν κα ςιμαινε ταυτόχρονα πτϊςθ ςτθ ηιτθςθ των προϊόντων και υπθρεςιϊν, λόγω μείωςθσ των μιςκϊν (υποκατανάλωςθ) (Βαρουφάκθσ Γ. & Πίςςοσ Β., 2012, ςελ 56). Εν τοφτοισ, θ ςυνζχιςθ αυτισ τθσ αςκοφμενθσ νεοφιλελεφκερθσ πολιτικισ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ» κα ςυντθρεί τθν κοινωνικι και οικονομικι ςτείρωςθ του ελλθνικοφ κράτουσ. Πια τζτοια κζςθ ςε καμία περίπτωςθ δεν μπορεί να αμφιςβθτθκεί, κακϊσ είναι πλζον εμφανζσ μζςα από τισ κυςίεσ μιασ χϊρασ, θ οποία επιδιϊκει περιόδουσ ανάκαμψθσ και ειρινθσ. Χτον αντίποδα αυτισ τθσ κζςθσ τοποκετοφνται οι εφαρμοςτζσ αυτισ τθσ κακισ δθμαγωγίασ, κακϊσ υποςτθρίηουν ότι μζςω των ςυνεχϊν και πιεςτικϊν μειϊςεων ςε όλουσ τουσ τομείσ κα ενιςχυκεί θ ανταγωνιςτικότθτα τθσ χϊρασ, κα αυξθκοφν οι κακαρζσ εξαγωγζσ, κα βελτιωκεί το εξωτερικό ζλλειμμα ςτο εμπόριο αγακϊν και υπθρεςιϊν και κα αυξθκεί θ ςυνολικι ηιτθςθ. Χτο τζλοσ τθσ διαδικαςίασ, θ οικονομία κα ιςορροπιςει, ςε ζνα ποςοςτό ανεργίασ υψθλότερο και ζνα επίπεδο παραγωγισ χαμθλότερο από το ςθμερινό, ενϊ κα ζχει επιτευχκεί ςθμαντικι βελτίωςθ ςτο εμπορικό ζλλειμμα αγακϊν και υπθρεςιϊν, εξαιτίασ των χαμθλότερων τιμϊν των εγχϊρια παραγομζνων προϊόντων. 6.3 Οι προοπτικζσ: Ανάπτυξθ βαςιςμζνθ ςτισ εξαγωγζσ ι ςταςιμότθτα; Χτισ ςυνκικεσ αυτζσ ζχει διαμορφωκεί μια κεμελιϊδθσ κακίηθςθ μεταξφ των βραχφ- και μακρό-πρόκεςμων προοπτικϊν τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, ςε βακμό, που θ πολιτικι τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ» να κεωρείται ότι αποδομεί τισ παραγωγικζσ δυνάμεισ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014). Επιπροςκζτωσ, μια οικονομία, θ οποία ζχει υποςτεί παρατεταμζνθ μείωςθ τθσ ηιτθςθσ δεν επανζρχεται ςτθν αρχικι τθσ κατάςταςθ όταν θ ηιτθςθ κα αρχίςει να ανακάμπτει, διότι εν τω μεταξφ ζχει υποςτεί μια ςειρά καταςτροφϊν ςτο παραγωγικό και εργατικό δυναμικό τθσ. Θ παρατεταμζνθ μείωςθ τθσ ηιτθςθσ επιδρά αρνθτικά ςτθν προςφορά: κα καταςτρζψει ζνα μζροσ του κεφαλαιακοφ αποκζματοσ, αφοφ κα πτωχεφςουν ςειρά επιχειριςεων και ζνα μζροσ του εργατικοφ δυναμικοφ κα απολζςει τισ γνϊςεισ του και τισ 115

116 δεξιότθτζσ του. Αυτό ςθμαίνει ότι κα μειωκεί ο μζγιςτοσ δυνατόσ ρυκμόσ ανάπτυξθσ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ (Greek economy, 2010). Επομζνωσ, ο βαςικόσ προβλθματιςμόσ, που τίκεται αφορά ςτο εάν τα επόμενα χρόνια, οι οικονομικζσ και κοινωνικζσ ανιςότθτεσ παγιωκοφν ωσ μια αναπόφευκτα μόνιμθ κατάςταςθ. Για να αποφευχκεί κάτι τζτοιο είναι αναγκαία θ ςφνκεςθ ενόσ κράτουσ-πρόνοια, για τθν αγωγι τθσ κοινωνίασ. Υαράλλθλα, για να αντιμετωπιςτοφν οι αργόςυρτοι ρυκμοί ανάκαμψθσ και με ότι αυτό ςυνεπάγεται για το επίπεδο των επενδφςεων, των μιςκϊν και των δθμόςιων και κοινωνικϊν δαπανϊν, κακίςταται απαραίτθτθ θ επιςτροφι των ελεφκερων ςυλλογικϊν διαπραγματεφςεων και θ βελτίωςθ τθσ πορείασ του εξαγωγικοφ τομζα. Βαςικι προχπόκεςθ αποτελεί θ μείωςθ (16%) του επιπζδου των μιςκϊν να μεταβιβαςτεί ςτισ τιμζσ (15%) των εξαγωγϊν ςε αγακά και υπθρεςίεσ, προκειμζνου να επιτραπεί θ μεγζκυνςθ του ΑΕΥ, χωρίσ τθ δθμιουργία ενόσ ανεπικφμθτου εξωτερικοφ ελλείμματοσ. Διαφορετικά, θ ελλθνικι οικονομία κα βρίςκεται εγκλωβιςμζνθ ςε μία διαδικαςία αργισ ανάπτυξθσ, υψθλισ ανεργίασ και διατιρθςθσ του μεριδίου των μιςκϊν ςτο ΑΕΥ ςτο ςθμερινό χαμθλό επίπεδό του ςε ςφγκριςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ ). Ψα επιχειριματα αυτά, ωςτόςο, είναι γενικά και δεν λαμβάνουν υπόψθ τθν αναλογία των ειςοδθμάτων από ιδιοκτθςία ωσ προσ το ςφνολο των μιςκϊν εργαςίασ (ςυν των αςφαλιςτικϊν ειςφορϊν), όπου ςτθν Ελλάδα ανερχόταν το 2009 ςε 0,43 ςε ςφγκριςθ με το 0,08 και 0,3 ςτισ περιςςότερεσ από τισ υπόλοιπεσ προθγμζνεσ χϊρεσ τθσ ΕΕ (με εξαίρεςθ τθν Λρλανδία). Σι ίδιοι υπολογιςμοί μποροφν να χρθςιμοποιθκοφν ςτον επιχειρθματικό τομζα, οι οποίοι αφοροφν πιο αυςτθρά ςτθν μιςκωτι ςχζςθ (Διάγραμμα 2.1) επιβεβαιϊνοντασ ότι θ αναλογία κερδϊν (ακακάριςτων λειτουργικϊν πλεοναςμάτων)/μιςκϊν ςτθν Ελλάδα είναι θ υψθλότερθ μεταξφ των προθγμζνων χωρϊν τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ. 116

117 Διάγραμμα 41 Αναλογία κερδϊν (ακακάριςτων λειτουργικϊν πλεοναςμάτων / αμοιβϊν εργαςίασ) Υθγι: Ameco Database, Ευρωπαϊκθ Επιτροπι ( Greek Economy, 2010,ςελ.18) Χυνεπϊσ, ο αποπλθκωριςμόσ κα μποροφςε να πραγματοποιθκεί με απευκείασ μείωςθ των τιμϊν χωρίσ να επθρεαςτεί το επίπεδο των μιςκϊν, επειδι τα περικϊρια κζρδουσ (εκφράηει το κζρδοσ, όχι μόνο μετά τθν αφαίρεςθ του κόςτουσ, αλλά αφοφ ζχουν υπολογιςτεί τα λοιπά ζξοδα, όπωσ ο φόροσ, αφινοντασ περίςςιο μζροσ αυτοφ για επιπλζον χριςθ) ςτθν Ελλάδα είναι αυξθμζνα ζναντι των άλλων χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ. Χτθν περίπτωςθ, όμωσ, που παρατθρθκεί θ ενδεχόμενθ μείωςθ τουσ, αυτι κα αφιςει άκικτθ τθν απαςχόλθςθ και τθν επζνδυςθ, διότι θ κερδοφορία, κα παρζμενε υψθλι εξαιτίασ τθσ αφξθςθσ τθσ ηιτθςθσ από τθν αγοραςτικι δφναμθ των μιςκϊν. Ζνασ τζτοιοσ, εναλλακτικόσ, αποπλθκωριςμόσ, που κα ζκετε τθν ελλθνικι οικονομία ςε κακεςτϊσ μιςκολογικισ ανάπτυξθσ, δεν κα μποροφςε να επιτευχκεί χάρθ ςτθν καλι κζλθςθ των επιχειριςεων, αλλά θ κυβζρνθςθ είναι εκείνθ, όπου απαιτείται να λάβει δραςτικά μζτρα, για τον περιοριςμό των ακραίων ςυνκθκϊν πρωτίςτωσ ςτθν εγχϊρια αγορά προϊόντων, και μετζπειτα ςτθν αγορά εργαςίασ. 117

118 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Θ ΡΟΣΑΜΟΓΘ ΤΘΣ ΕΛΛΘΝΙΚΘΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΕ ΣΥΝΘΘΚΕΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΜΡΟΙΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΝΤΟΡΙΣΜΟ ΕΞΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΥΚΑΙΙΩΝ 7.1 Ειςαγωγικά ςτοιχεία Θ κρίςθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, δεν είναι μια «κρίςθ ηιτθςθσ», αφοφ ωσ μικρι ανοικτι οικονομία ζχει τθ δυνατότθτα μζςω αυξθμζνθσ παραγωγισ των διεκνϊσ εμπορεφςιμων αγακϊν ςε ανταγωνιςτικά επίπεδα, να απορροφθκεί από τθν παγκόςμια ηιτθςθ. Συςιαςτικά, πρόκειται για μια «κρίςθ προςφοράσ», εξαιτίασ τθσ προβλθματικισ διάκρωςθσ τθσ παραγωγικισ δομισ, που για χρόνια υποςκίαηε θ υψθλι τάςθ υπερδανειςμοφ και υπερκατανάλωςθσ. Χυνεπϊσ, θ παραγωγικι αναςυγκρότθςθ αυτοφ του κράτουσ μπορεί να επιτευχκεί μόνο μζςα από ζνα φάςμα ουςιαςτικϊν πολιτικϊν εφαρμογϊν, που ςτόχο κα ζχουν τθν ανάπτυξθ τθσ παραγωγισ, των επενδφςεων, τθσ καινοτομίασ και των εξαγωγϊν, και όχι ςτο αναμάςθμα των αποτυχθμζνων πολιτικϊν, τον παραςιτιςμό και τισ αυξθμζνεσ ειςαγωγζσ. Βαςικό βιμα προσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ αποτελεί θ αξιοποίθςθ των διακεςίμων πόρων για τθν ενίςχυςθ δυναμικϊν, εξωςτρεφϊν και χρεοκοπθμζνων επιχειριςεων, οι οποίεσ απαιτοφν τθν οικονομικι αναςφςταςθ τουσ. Χε ςυνκικεσ βακιάσ φφεςθσ για το ελλθνικό κράτοσ, το παραγωγικό επίπεδο τθσ εμφανίηεται με δομικι αςυμμετρία ςτθν ικανότθτα των μιςκωτϊν και των εργοδοτϊν να επιδιϊκουν τθν αφξθςθ των μιςκϊν και των κερδϊν τουσ, αντιςτοίχωσ. Επομζνωσ, κατά τα τελευταία ζξι χρόνια εμφάνιςθσ των δυςχερϊν ςυνκθκϊν τθσ κρίςθσ ςτθν Ελλάδα, αντί τθσ μείωςθσ των τιμϊν και τθσ βελτίωςθσ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ παρατθρείται θ κατακόρυφθ άνοδο του μζςου περικωρίου κζρδουσ (βλ. υποενότθτα 1.2) ζναντι των ανταγωνιςτριϊν χωρϊν. Πε αυτόν τον τρόπο, καταρρίφτθκαν οι προςδοκίεσ για μια γριγορθ ανάκαμψθ τθσ οικονομίασ, που κα βαςιηόταν ςτισ εξαγωγζσ και ςτθν ενίςχυςθ τθσ ηιτθςθσ ςτθν εςωτερικι αγορά χάρθ ςτθ μείωςθ των τιμϊν. Υαράλλθλα, θ διαδικαςία «τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ» μετατράπθκε ςε διαδικαςία γενικευμζνθσ υποβάκμιςθσ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ και κοινωνίασ, δικαιολογϊντασ τον ςυνϊνυμο όρο «λιτότθτα» που ζχει κοινϊσ αποδοκεί. 118

119 Υαράλλθλα, θ υφιςτάμενθ φφεςθ επιβάλλει μείωςθ ςτουσ πραγματικοφσ μιςκοφσ 2 ςε ςυνδυαςμό με τισ διαρκρωτικζσ αλλαγζσ ςτθν αγορά εργαςίασ, που επιδεινϊνουν τθν διαπραγματευτικι κζςθ των εργαηόμενων-μιςκωτϊν. Πε δεδομζνθ τθν υψθλι τάςθ κατανάλωςθσ των εργαηόμενων και τθν αυξθτικι ροπι του ποςοςτοφ τθσ ανεργίασ, μειϊνεται θ ςυνολικι ηιτθςθ, και επζρχεται επανεκκίνθςθ του κφκλου τθσ φφεςθσ. Επομζνωσ, θ οικονομικι κζςθ τθσ Ελλάδασ ζχει αντιςτραφεί με όρουσ αρνθτικισ ροπισ, κακϊσ αντί θ ανταγωνιςτικότθτα τθσ τιμισ να ανζλκει ςτο επίπεδο ευθμερίασ, που είχε επιτφχει θ ελλθνικι οικονομία μζχρι το 2008, επιλκε μείωςθ του επιπζδου ευθμερίασ ςτο υπάρχον χαμθλό επίπεδο ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ (θ οποία εξαρτάται από το κόςτοσ παραγωγισ και τα λοιπά ποιοτικά χαρακτθριςτικά των παραγόμενων προϊόντων και υπθρεςιϊν) ςτα χρόνια, που ακολοφκθςαν από το (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ 2014, ςελ. 138). Χτα πλαίςια τθσ οικονομικισ κρίςθσ, που πλιττει γενικά τθν παγκόςμια κοινότθτα και ειδικότερα τθν ελλθνικι, θ ανάγκθ για υιοκζτθςθ μιασ κατάλλθλθσ ςτρατθγικισ διεκνοποίθςθσ κατζχει εξζχοντα ρόλο για τθν επιβίωςθ και ανάπτυξθ τθσ επιχειρθματικισ δραςτθριότθτασ και των δομϊν, που τθν ορίηουν. Ωπό αυτζσ τισ ςυνκικεσ, κακίςταται αναγκαίο να βελτιωκοφν πρωτίςτωσ οι επιδόςεισ του εξαγωγικοφ τομζα. Σ κεντρικόσ πυλϊνασ τθσ επιτυχίασ, λοιπόν, βρίςκεται ςτον κακοριςμό ςαφϊν προτεραιοτιτων και επιτεφξιμων ςτόχων για τθ κεμελίωςθ ενόσ ιςχυροφ ςτρατθγικοφ προςανατολιςμοφ, που ςυνάδει με το κατευκυντιριο όραμα των επιχειριςεων, οι οποίεσ κακορίηουν τθν παραγωγι, τισ επενδφςεισ και τισ εξαγωγζσ των διεκνϊσ εμπορεφςιμων αγακϊν. Υαράλλθλα, θ κεμελίωςθ ςυγκριτικϊν πλεονεκτθμάτων και θ επζκταςθ τθσ ανταγωνιςτικισ κζςθσ τθσ κάκε επιχείρθςθσ από τθν μικρι ανοικτι αγορά τθσ Ελλάδασ ςτθν διεκνι αγορά προςδιορίηεται από τθν ικανότθτά τουσ να προβλζπουν τισ περιβαλλοντικζσ, κοινωνικζσ και οικονομικζσ εξελίξεισ αντιδρϊντασ ςε αυτζσ. Από τα ιςτορικά γεγονότα των προθγοφμενων κρίςεων και των πιο πρόςφατων εξελίξεων ςε διεκνζσ επίπεδο, ζχει καταςτεί ςαφζσ ότι θ παγκοςμιοποίθςθ και θ ςυμμετοχι των διαφόρων χωρϊν ςτο διεκνζσ εμπόριο τισ κάνει ευάλωτεσ ςε κάκε 2 Υραγματικόσ μιςκόσ είναι οι πραγματικζσ κακαρζσ αποδοχζσ, που αποκτά ζνασ εργαηόμενοσ-μιςκωτόσ ωσ αντάλλαγμα για τθν απϊλεια μιασ μονάδασ ελεφκερου χρόνου. Αποτελεί κακοριςτικό παράγοντα τθσ ποςότθτασ εργαςίασ, που προςφζρεται από τουσ εργαηόμενουσ-μιςκωτοφσ και επθρεάηει ςθμαντικά τθν ικανότθτά τουσ για δαπάνθ και αποταμίευςθ. Ωπολογίηεται μετά τθν αφαίρεςθ των εν λόγω ειςφορϊν και τυχόν ποςϊν που οφείλονται ςτο κράτοσ, όπωσ οι φόροι ειςοδιματοσ. 119

120 οικονομικι αλλαγι. Χε ζνα τζτοιο περιβάλλον, θ ελλθνικι οικονομία κακϊσ και τα κεμελιϊδθ οικονομικά μεγζκθ που τθν χαρακτθρίηουν και τθν περιγράφουν (όπωσ το επίπεδο των τιμϊν, τθσ παραγωγισ και των μιςκϊν), ςαφϊσ επθρεάηονται από τισ διεκνείσ εξελίξεισ ςτθν αγορά εργαςίασ. 7.2 Οι Θεωρίεσ του Διεκνοφσ Εμπορίου Σι κεωρίεσ του Διεκνοφσ Εμπορίου εξετάηουν τισ υπαίτιεσ παραμζτρουσ, για τισ οποίεσ οι διάφορεσ χϊρεσ ανταλλάςςουν τα προϊόντα τουσ, κακϊσ και τισ ςυνζπειεσ τθσ ανταλλαγισ ςτθν εςωτερικι οικονομία. Συςιαςτικά, μζςα από τισ κεωρίεσ αυτζσ εξετάηεται θ επίδραςθ του εμπορίου ςτισ τιμζσ των αγακϊν και των ςυντελεςτϊν παραγωγισ, ςτο επίπεδο των μιςκϊν και ςτθν ευθμερία. Ψζλοσ, προςδιορίηουν τα μζςα, με τα οποία το κράτοσ παρεμβαίνει ςτθ διεκνι αγορά αγακϊν, αλλά και τισ ςυνζπειεσ των παρεμβάςεων αυτϊν ςτισ τιμζσ, τθν παραγωγι και τουσ μιςκοφσ αντιςτοίχωσ (Ξωςτελζτου Ρ., 20/10/2005). Σι Χουθδοί οικονομολόγοι Eli Heckscher και Bertil Ohlin, ιδιαίτερα γνωςτοί για τισ εργαςίεσ τουσ ςτθ κεωρία του ελεφκερου Διεκνοφσ Εμπορίου, ανζπτυξαν ζνα αντιπροςωπευτικό και ρεαλιςτικό υπόδειγμα. Σι παράμετροι, οι οποίεσ χρθςιμοποιοφνται για τθν ανάλυςθ του, αφοροφν ςτουσ τρείσ παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ: εργαςία, γθ, κεφάλαιο. Επιπροςκζτωσ, κακοριςτικό ρόλο ςτθ διάρκρωςθ τθσ παραγωγισ και ςτθν εξζλιξθ του Διεκνοφσ Εμπορίου παίηει θ ςχετικι ποςότθτα των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν, που κατζχει κάκε ςυμμετζχουςα χϊρα. Ψο ςυγκριτικό πλεονζκτθμα βρίςκεται ςτο προϊόν, ςτθ παραγωγι του οποίου χρθςιμοποιείται ο ςχετικά άφκονοσ παραγωγικόσ ςυντελεςτισ (εργαςία, γθ ι κεφάλαιο). Θ κεωρία των Hecksher-Ohlin οδθγεί ςε ςαφι και αντιπροςωπευτικά τθσ πραγματικότθτασ ςυμπεράςματα ωσ προσ τισ ποςότθτεσ και τισ τιμζσ των αγακϊν, που ανταλλάςςονται μεταξφ των χωρϊν διεκνϊσ, αλλά και τισ επιδράςεισ του Διεκνοφσ Εμπορίου ςτθν ςφνκεςθ τθσ παραγωγισ και ςτο επίπεδο του μιςκοφ. Ωςτόςο, κάτω από οριςμζνεσ προχποκζςεισ (Ρομιςματικισ Ενοποίθςθσ), οι κακαρζσ αποδοχζσ-μιςκοί εξιςϊνονται μεταξφ των εμπλεκόμενων χωρϊν. Χε κάκε περίπτωςθ, τα ςυμπεράςματα προκφπτουν βαςιηόμενα ςτισ κεωρίεσ του απόλυτου και ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ, ϊςτε να καταςτεί ςαφισ ο προςδιοριςμόσ των παραγόντων τθσ οικονομικισ πορείασ, για κάκε εμπλεκόμενθ ςε αυτό χϊρα (όπωσ τθν 120

121 Ελλάδα): των τιμϊν των προϊόντων που παράγει, των τιμϊν των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν που χρθςιμοποιεί (εργαςίασ, γθσ, κεφαλαίου), τθσ παραγωγισ προϊόντων και των μιςκϊν που διανζμει (Ξωςτελζτου Ρ., 21/12/2005, ςελ.1). Θ αποδοχι αυτοφ του νεοκλαςικοφ κεωριματοσ προςανατολίηει πολλζσ οικονομικζσ ςχολζσ ςκζψθσ προσ τθν κατεφκυνςθ ότι θ Ελλάδα εντάςςεται ςτθ διεκνι αγορά, ωσ μια χϊρα που παράγει εμπορεφματα «ζνταςθσ εργαςίασ». Οαμβάνοντασ υπόψθ κατά τα τελευταία ζτθ τθν εφαρμογι τθσ πολιτικισ «τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ» ι αλλιϊσ τθσ «λιτότθτασ», ο ςυντελεςτισ παραγωγισ τθσ εργαςίασ κατζχει ςτθν Ελλάδα μια ςυγκριτικά χαμθλι τιμι (μεταξφ των χωρϊν τθσ Δφςθσ, προσ τισ οποίεσ προςανατολίηεται και το ελλθνικό εξωτερικό εμπόριο). Χυνεπϊσ, ςφμφωνα με τισ παραπάνω ςχολζσ ςκζψθσ, θ ςυγκεκριμζνθ πολιτικι καταδικάηει τθν Ελλάδα ςε μια παραγωγικι εξειδίκευςθ, που δεν αφινει περικϊρια ενίςχυςθσ των παραγωγικϊν κλάδων «ζνταςθσ κεφαλαίου» και πολφ περιςςότερο «ζνταςθσ τεχνολογίασ», παρζχοντασ τθσ διεκνι ςυγκριτικά πλεονεκτιματα αποκλειςτικά και μόνο ςτουσ παραγωγικοφσ τομείσ «ζνταςθσ εργαςίασ» (Λωακειμόγλου Θ., & Πιλιοσ Γ., 1992). 7.3 Θ Θεωρία του απόλυτου πλεονεκτιματοσ Θ ανάκτθςθ τθσ χαμζνθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ δεν αφορά αποκλειςτικά τουσ ζλλθνεσ εξαγωγείσ, κακϊσ θ επιδείνωςθ του ελλείμματοσ του Λςοηυγίου Ψρεχουςϊν Χυναλλαγϊν, όπου αντανακλά τθν κακαρι επζνδυςθ ςτθ χϊρα από το εξωτερικό, τθν τελευταία δεκαετία δεν οφείλεται μόνο ςτθν απϊλεια διεκνοφσ ανταγωνιςτικότθτασ των ελλθνικϊν εξαγωγϊν και των άμεςων ξζνων επενδφςεων, αλλά και ςτθ μεταφορά ςθμαντικϊν παραγωγικϊν πόρων από τον τομζα των εμπορεφςιμων ςτον τομζα των μθ εμπορεφςιμων αγακϊν και υπθρεςιϊν. Για να γίνει θ ελλθνικι οικονομία πιο εξωςτρεφισ, πρζπει να επανζλκουν ςταδιακά παραγωγικοί πόροι (κεφάλαιο, τεχνολογία και εργαςία) ςε κλάδουσ και εταιρείεσ με εξαγωγικό προςανατολιςμό. Υαράλλθλα με τθ μείωςθ του δθμόςιου τομζα, απαιτοφνται τολμθρζσ διαρκρωτικζσ πολιτικζσ, που αποςκοποφν ςτθ μεγαλφτερθ ευελιξία των αγορϊν εργαςίασ και προϊόντων και ςτθ δθμιουργία κινιτρων για τον αναπροςανατολιςμό επενδφςεων ςε κλάδουσ με ιςχυρι εξωςτρζφεια. Χφμφωνα με τον Adam Smith, όπωσ δθμοςιεφτθκε για πρϊτθ φορά ςτο βιβλίο του Σ Υλοφτοσ των εκνϊν (The Wealth of Nations) το 1776, το Διεκνζσ Εμπόριο 121

122 είναι δυνατόν να ςυντελζςει ςτθ βελτίωςθ του βιοτικοφ επιπζδου όλων των ςυμμετεχόντων χωρϊν τθσ παγκόςμιασ κοινότθτασ. Σ ίδιοσ υποςτιριξε ότι οι παραγωγικοί ςυντελεςτζσ μιασ χϊρασ (εργαςία και κεφάλαιο), απαιτείται να εξειδικεφονται ςτθν παραγωγι των προϊόντων εκείνων, που μποροφν να παράγουν πιο αποτελεςματικά ςε ςχζςθ με τισ υπόλοιπεσ χϊρεσ. Εν ολίγοισ, θ κάκε χϊρα κα πρζπει να παράγει εκείνα τα προϊόντα, ςτθν παραγωγι των οποίων ζχει το απόλυτο πλεονζκτθμα (Ξωςτελζτου Ρ, 20/10/2005, ςελ. 3). Υιο αναλυτικά, με βάςθ τθ κεωρία του απόλυτου πλεονεκτιματοσ, θ Ελλάδα δεν πρζπει να παράγει εκείνο το προϊόν, το οποίο μπορεί να αγοράςει από μια άλλθ χϊρα, ςε χαμθλότερθ τιμι από το κόςτοσ τθσ εγχϊριασ παραγωγισ. Άρα, κα πρζπει να επικεντρϊνεται ςτθν παραγωγι των προϊόντων, όπου το κόςτοσ παραγωγισ τουσ είναι χαμθλότερο ςε ςφγκριςθ με το κόςτοσ αγοράσ τουσ ςε ςχζςθ με τθν άλλθ χϊρα. Πε άλλα λόγια, ο ςτόχοσ επικεντρϊνεται ςε εκείνα τα προϊόντα, ςτα οποία ζχει το απόλυτο πλεονζκτθμα κόςτουσ. Αυτόσ είναι ζνασ τρόποσ, μζςω του οποίου αναπτφςςεται θ εμπορικι ευκαιρία μεταξφ τθσ Ελλάδασ και άλλων των χωρϊν να ανταλλάςςουν τα προϊόντα, ςτα οποία ζχουν απόλυτο πλεονζκτθμα. Ψο κετικό αποτζλεςμα είναι εμφανζσ και για τισ δυο χϊρεσ ανταλλαγισ, κακϊσ ζτςι επιτυγχάνεται θ αφξθςθ του όγκου παγκόςμιασ παραγωγισ και ευθμερίασ, ςε ςφγκριςθ με τθν περίπτωςθ, όπου θ κάκε χϊρα προςπακιςει να επιτφχει αυτάρκεια (να παράγει όλα τα αναγκαία προϊόντα εντόσ των ςυνόρων τθσ). Χυνεπϊσ, κατά τον Smith, θ διεξαγωγι Διεκνοφσ Εμπορίου είναι επικερδισ, επιτεφξιμθ και μακροχρόνια. 7.4 Θ Θεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ Θ κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ αναπτφχκθκε για πρϊτθ φορά από τον οικονομολόγο David Ricardo και δθμοςιεφτθκε ςτο βιβλίο του Οι αρτές ηης πολιηικής οικονομίας και ηης θορολογίας (The Principles of Political Economy and Taxation) το 1817, ςτθν προςπάκεια του να διορκωκεί μια ουςιαςτικι αδυναμία τθσ κεωρίασ του απόλυτου πλεονεκτιματοσ. Χυγκεκριμζνα, ςφμφωνα με τθ κεωρία του απόλυτου πλεονεκτιματοσ, μια χϊρα, όπωσ θ Ελλάδα, θ οποία ζχει απόλυτο πλεονζκτθμα ςε κάκε προϊόν, που μπορεί να παράγει (όπωσ, είναι τα τρόφιμα αγροτικισ παραγωγισ), δε κα ζχει κανζνα όφελοσ από τθ ςυμμετοχι τθσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο. Τμωσ, ςτθν περίπτωςθ που δεν ζχει απόλυτο πλεονζκτθμα ςε κανζνα από 122

123 τα προϊόντα που μπορεί να παράγει, τότε δεν ζχει τθ δυνατότθτα λόγω κόςτουσ να ςυμμετάςχει ςτο Διεκνζσ Εμπόριο (Ξωςτελζτου Ρ., 20/10/2005, ςελ. 3). Θ εμφάνιςθ ενόσ άλλου κεωρθτικοφ υποδείγματοσ, αποδείχκθκε ότι τα παραπάνω ςυμπεράςματα, που διεξάγονται από τθ κεωρία του απόλυτου πλεονεκτιματοσ, δεν είναι ορκά. Υρόκειται για τθ κεωρία του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ, μζςω τθσ οποίασ ο Ricardo υποςτιριξε ότι θ διεξαγωγι Διεκνοφσ Εμπορίου μεταξφ δυο χωρϊν μπορεί να είναι επωφελισ αμφότερα, ακόμθ κι αν θ μία εξ αυτϊν ζχει το απόλυτο πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι όλων των προϊόντων. Για να αποδείξει τθν ορκότθτα των απόψεϊν του για το ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο, χρθςιμοποίθςε ζνα απλό αρικμθτικό υπόδειγμα το οποίο περιλαμβάνει: δφo χϊρεσ, που παράγουν δφο προϊόντα, με ζναν μόνο ςυντελεςτι παραγωγισ. Υιο αυςτθρά, οι υποκζςεισ του υποδείγματοσ είναι οι ακόλουκεσ (Ξωςτελζτου Ρ., 20/05/2005, ςελ. 3-6) (ΡΑΑΤΘΜΑ 2): O κόςμοσ αποτελείται από δφο χϊρεσ, τθν Αλλοδαπι και τθν Θμεδαπι π.χ. τθ Γερμανία και τθν Ελλάδα. Ξαι οι δφο χϊρεσ παράγουν και καταναλϊνουν δφο μόνο προϊόντα. Υρόκειται, για προϊόντα μεταποίθςθσ (π.χ. φφαςμα) για τθ Γερμανία και τρόφιμα αγροτικισ παραγωγισ (π.χ. λάδι) για τθν Ελλάδα. Θ παραγωγικι διαδικαςία πραγματοποιείται με ζναν και μόνο παραγωγικό ςυντελεςτι, τθν εργαςία. Θ ορκι τοποκζτθςθ ορίηει ότι υπάρχουν και άλλοι παραγωγικοί ςυντελεςτζσ, που λαμβάνουν μζροσ ςτθν παραγωγικι διαδικαςία, αλλά ςτθν ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ είναι ςτακεροί, όπωσ το κεφάλαιο, το κλίμα, το ζδαφοσ, ενϊ ο μόνοσ ςυντελεςτισ που μεταβάλλεται είναι θ εργαςία. Θ εργαςία λοιπόν ςυνεργάηεται με τουσ ςτακεροφσ παραγωγικοφσ ςυντελεςτζσ. Ψο κράτοσ δεν παρεμβαίνει ςτο Διεκνζσ Εμπόριο, δθλαδι οι ειςαγωγζσ και εξαγωγζσ των προϊόντων είναι ελεφκερθ. Θ μεταφορά των προϊόντων δεν επιβαρφνεται με επιπλζον κόςτθ ι ζςτω αυτά είναι μθδαμινά. Θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ είναι διαφορετικι μεταξφ των δυο προϊόντων. Επίςθσ θ παραγωγικότθτα διαφζρει από χϊρα ςε χϊρα. Σ ανταγωνιςμόσ επιτρζπει ςτουσ εργάτεσ να λαμβάνουν ζναν «ανταγωνιςτικό» μιςκό, που εξαρτάται από τθν παραγωγικότθτά τουσ και τθν τιμι του αγακοφ που 123

124 μποροφν να πωλιςουν, και τουσ επιτρζπει να απαςχολοφνται ςτον κλάδο με τον υψθλότερο μιςκό. Θ εργαςία είναι κινθτόσ ςυντελεςτισ μζςα ςτθ χϊρα, ενϊ δεν μετακινείται μεταξφ χωρϊν. Θ ιδιότθτα αυτι του δίνει τθ δυνατότθτα να μεταφζρεται ελεφκερα και γριγορα από τον ζναν κλάδο παραγωγισ ςτον άλλο. Χτο υπόδειγμα του Ricardo, λοιπόν, ο ςυντελεςτισ τθσ εργαςίασ μπορεί να μεταφερκεί από τον κλάδο μεταποίθςθσ (του υφάςματοσ) ςτον αγροτικό κλάδο (του λαδιοφ), όχι όμωσ να μετακινθκεί από τθ μία χϊρα ςτθν άλλθ (από τθ Γερμανία ςτθν Ελλάδα). Πε άλλα λόγια, κεωρείται ότι παραμζνει ςτθν Θμεδαπι χϊρα, χωρίσ ενδείξεισ κινθτικότθτασ. Σι παραγωγικοί πόροι αξιοποιοφνται πλιρωσ, δθλαδι θ διακζςιμθ εργαςία είναι πλιρωσ απαςχολθμζνθ. Ψο κόςτοσ ευκαιρίασ ςτθν παραγωγι είναι ςτακερό. Υρόκειται για τθν ποςότθτα ενόσ αγακοφ, που πρζπει να κυςιαςτεί, δθλαδι να μθν παραχκεί, ϊςτε να αυξθκεί θ παραγωγι του άλλου αγακοφ κατά μία μονάδα. Για δφο αγακά, το φφαςμα (Χ) και το λάδι (Ω), το κόςτοσ ευκαιρίασ του υφάςματοσ είναι θ ποςότθτα του λαδιοφ, που πρζπει να κυςιαςτεί, ϊςτε να παραχκεί μία επιπλζον μονάδα του υφάςματοσ. Λςχφει θ εργαςιακι κεωρία τθσ αξίασ. Αυτό ςθμαίνει ότι θ αξία κάκε προϊόντοσ κακορίηεται από τθν ποςότθτα τθσ εργαςίασ, που απαιτείται για να παραχκεί μία μονάδα προϊόντοσ. Αξιοςθμείωτεσ αποτελοφν οι αντίςτοιχεσ προβλζψεισ του Φικαρντιανοφ υποδείγματοσ, ςφμφωνα με τισ οποίεσ υποςτθρίηεται ότι οι οικονομίεσ των διαφόρων χωρϊν, που ςυμμετζχουν ςτο Διεκνζσ Εμπόριο εξειδικεφονται αντιςτοίχωσ ςτθν παραγωγι των προϊόντων ςτα οποία ζχουν το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα. Ωςτόςο, θ εξειδίκευςθ ςτθν παραγωγι των ςυγκεκριμζνων προϊόντων επιτρζπει ςτισ εμπλεκόμενεσ χϊρεσ να διευρφνουν τισ καταναλωτικζσ δυνατότθτεσ πζραν των παραγωγικϊν δυνατοτιτων τουσ. Ψο αποτζλεςμα αφορά ςτθν εν λόγω διεφρυνςθ, όπου μπορεί να οδθγιςει ςε αφξθςθ τθσ ευθμερίασ των χωρϊν αυτϊν. Επιπροςκζτωσ, ςτο βακμό, που οι καταναλωτικζσ προτιμιςεισ μεταξφ των χωρϊν δεν εμφανίηουν μεγάλεσ διαφορζσ, τότε τα καταναλωτικά πρότυπα τουσ ςυγκλίνουν, κακϊσ με ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο οι καταναλωτζσ ςε όλεσ τισ χϊρεσ αντιμετωπίηουν τισ ίδιεσ ςχετικζσ τιμζσ των προϊόντων. Ψζλοσ, οι πραγματικοί μιςκοί 124

125 ιςοφνται με τθν παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ, ενϊ οι ςχετικοί μιςκοί 3 δυο εμπλεκόμενων χωρϊν (όπωσ ςυμβαίνει και με τισ ςχετικζσ τιμζσ) προςδιορίηονται μεταξφ των ςχετικϊν παραγωγικοτιτων ςτουσ τομείσ εξειδίκευςθσ τθσ κάκε χϊρασ. Ξάτι τζτοιο δίνει ςε κάκε εμπλεκόμενθ χϊρα ζνα πλεονζκτθμα κόςτουσ ςτον τομζα, που εξειδικεφεται (Αλογοςκοφφθσ Γ., 2013). Τςον αφορά ςτθν ςυγκεκριμζνθ πρόβλεψθ, ο Ricardo ζχει τονίςει ωσ πρϊτθ φράςθ ςτο βιβλίο του (1817) ότι θ τιμι ενόσ εμπορεφματοσ εξαρτάται από τθν ςχετικι ποςότθτα εργαςίασ, που είναι αναγκαία για τθν παραγωγι του και όχι από τον μικρότερο ι μεγαλφτερο μιςκό του εργαηόμενου-μιςκωτοφ. Χε αυτό το ςθμείο τθσ ανάλυςθσ και με βάςθ το παραπάνω κεωρθτικό υπόδειγμα κατά Ricardo, ςθμαντικό είναι να εςτιαςτεί θ προςοχι ιδιαίτερα ςτο ςυγκριτικό πλεονζκτθμα, που φζρει θ Ελλάδα ςε ςχζςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ τθσ ΕΕ προςδιορίηοντασ τα οφζλθ, που αποκομίηει από τθν ςυμμετοχι τθσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο. Χυγκεκριμζνα, ςφμφωνα με 2 Σ τεφχοσ του μθνιαίου δελτίου οικονομικϊν εξελίξεων του Ξζντρου Υρογραμματιςμοφ και Σικονομικϊν Ερευνϊν, (ΞΕΥΕ, 02/2014), οι κλάδοι ςτουσ οποίουσ θ Ελλάδα παρουςιάηει ςτακερά ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ζναντι των άλλων χωρϊν τθσ ΕΕ είναι οι εξισ: Ψουριςμόσ, μεταφορζσ, βαμβάκι, φροφτα, ιχκυοκαλλιζργεια, γαλακτοκομικά και λάδι, γουναρικά, μάρμαρο, διφλιςθ πετρελαίου, αλουμινίου και είδθ ζνδυςθσ. Αναλυτικά ςτθ μελζτθ αναφζρεται ότι ςτον τομζα των αγακϊν, θ Ελλάδα φαίνεται να παρουςιάηει ςτακερό ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ζναντι τθσ ΕΕ-28 ςε 29 από τουσ 97 διψιφιουσ κλάδουσ τθσ διεκνοφσ ταξινόμθςθσ αγακϊν HS (Harmonized System), µε χριςθ ςτοιχείων για τισ εξαγωγζσ και τισ ειςαγωγζσ αγακϊν τθσ Ελλάδασ και των χωρϊν τθσ ΕΕ-28 ανά κλάδο για τθν περίοδο Επίςθσ, ενκαρρυντικό είναι το γεγονόσ ότι κλάδοι, που δεν καταγράφουν ςυγκριτικά πλεονεκτιματα, παρουςιάηουν ςυςτθματικά υψθλά μερίδια ςτισ εξαγωγζσ καταδεικνφοντασ μία ςχετικι δυναμικι. Χτον τομζα των υπθρεςιϊν αξιόλογα πλεονεκτιματα εμφανίηονται ςτον τουριςμό και τισ μεταφορζσ, ενϊ από το 2012 και ζπειτα, ο κλάδοσ των καταςκευϊν ζχει κατακτιςει ςθμαντικό ζδαφοσ ςτθ διεκνι ανταγωνιςτικότθτα. 3 Σ ςχετικόσ μιςκόσ, κατά τον οικονομολόγο Πάρξ, εκφράηει το μερίδιο, που παίρνει θ άμεςθ εργαςία από τθν νζα κεφαλαιακι αξία αποδίδοντασ τθν ςτθν πρϊτθ φλθ για τθν παραγωγι του τελικοφ προϊόντοσ. Χαρακτθριςτικό του είναι ότι μειϊνεται ακόμα κι όταν ο πραγματικόσ μιςκόσ μζνει ο ίδιοσ ι αυξάνει κιόλασ. Αυτόσ είναι ο λόγοσ τθσ ειςαγωγισ τθσ ζννοιασ του ςχετικοφ μιςκοφ: να καταδειχκεί θ ανταγωνιςτικι ςχζςθ των δυο μεριδίων ςτα οποία χωρίηεται θ νζα αξία. 125

126 Χυμπεραςματικά, θ ανάπτυξθ τθσ Ελλθνικισ οικονομίασ κα μπορζςει να καταςτεί βιϊςιμθ μόνο κάτω από το πρίςμα τθσ ενδυνάμωςθσ των εξαγωγϊν, με ενίςχυςθ των υφιςτάμενων ςυγκριτικϊν πλεονεκτθμάτων και παράλλθλθ δθμιουργία νζων. Υροσ τθν κατεφκυνςθ αυτι, είναι αναγκαία θ ευρφτερθ αξιοποίθςθ διακζςιμων εγχϊριων πόρων ι αλλιϊσ των ςυντελεςτϊν παραγωγισ, όπωσ ζμπειρο και καταρτιςμζνο ανκρϊπινο δυναμικό και αναξιοποίθτοι πλουτοπαραγωγικοί πόροι, κακϊσ και θ ςτροφι τθσ παραγωγισ προσ προϊόντα υψθλισ προςτικζμενθσ αξίασ,. Χκοπόσ είναι θ αφξθςθ τθσ αξίασ των εξαγωγϊν ςε κατθγορίεσ αγακϊν, που μζχρι ςιμερα εξακολουκοφν να εξάγονται ςε ζνα ςθμαντικό ποςοςτό τουσ ανεπεξζργαςτα (π.χ. ελαιόλαδο, βαμβάκι, καπνόσ, ορυκτά). Ωςτόςο, βαςικόσ μοχλόσ των παραπάνω ςτοιχείων αποτελεί θ διανομι του μιςκοφ, διαμορφϊνοντασ κίνθτρα απαςχόλθςθσ, εξειδίκευςθσ και αφξθςθ τθσ ποςότθτασ των διεκνϊσ εμπορεφςιμων αγακϊν. Σχετικόσ μιςκόσ: πυρινασ αντιπαλότθτασ για τθν απελευκζρωςθ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο Ζνα κυρίαρχο κζμα πολιτικισ, εργαςιακισ και κοινωνικισ αντιπαλότθτασ αφορά ςτθν επίδραςθ τθσ απελευκζρωςθσ του Διεκνοφσ Εμπορίου με χϊρεσ, όπου ο μιςκόσ είναι πολφ χαμθλόσ (π.χ. Ξίνα, Λνδία, Βουλγαρία, Υολωνία, Υορτογαλία, Ελλάδα). Θ ανθςυχία ςχετίηεται κυρίωσ με τον κίνδυνο μείωςθσ των εγχωρίων μιςκϊν. Για τθν αποδεικτικι ιςχφ τθσ εν λόγω ανθςυχίασ, θ ανάλυςθ εςτιάηεται ςτθν εξζταςθ του ςχετικοφ μιςκοφ ςτα πλαίςια πάντα τθσ κεωρίασ του Ricardo για το Διεκνζσ Εμπόριο. Θ βαςικι ςυνιςτϊςα προσ εξζταςθ, μζςα από το εν λόγω υπόδειγμα είναι οι παράγοντεσ, που κακορίηουν τον ςχετικό μιςκό μίασ χϊρασ. Για αυτόν λόγο, γίνεται ξανά θ υπόκεςθ ότι θ χϊρα (Λ)-Γερμανία ζχει ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι προϊόντων μεταποίθςθσ π.χ. φφαςμα και θ χϊρα (ΛΛ)-Ελλάδα ςυγκριτικό πλεονζκτθμα ςτθν παραγωγι τροφίμων αγροτικισ παραγωγισ, π.χ. λάδι, δθλαδι ιςχφει θ κάτωκι ςχζςθ: (αlc / αlo) < (α*lc / α*lo) (ΡΑΑΤΘΜΑ 3) (Ξωςτελζτου Ρ., 20/05/2005, ςελ.13). Πετά τθν ζναρξθ ςυμμετοχισ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο, θ κάκε χϊρα εξειδικεφεται ςτον τομζα του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ, το οποίο μεταφράηεται ςε όρουσ μιςκοφ για κάκε χϊρα ωσ εξισ: Χτθν (Λ)-Γερμανία, ο μιςκόσ, ω, είναι ω = ΡC δ(διεκνισ ςχετικι τιμι) (1/ αlc). 126

127 Χτθν (ΛΛ)-Ελλάδα, ο μιςκόσ ω*, είναι ω* = ΡO δ (1/ α*lo). Σ ςχετικόσ μιςκόσ επομζνωσ είναι ω/ω* = ( ΡC / ΡO ) (α*lo/ αlc) (1) Από τθν (1) προκφπτει ότι ο μιςκόσ εξαρτάται από τισ ςχετικζσ τιμζσ των προϊόντων, κακϊσ και τθν ςχετικι παραγωγικότθτα ςτουσ τομείσ τθσ εξειδίκευςθσ. Ωπό γενικζσ οικονομικζσ παραδοχζσ, οι αυξιςεισ των (ονομαςτικϊν) μιςκϊν εξαρτϊνται κατά κφριο λόγο από τισ αυξιςεισ των τιμϊν (δθλαδι τον πλθκωριςμό), οι δε αυξιςεισ των τιμϊν εξαρτϊνται κατά κφριο λόγο από τισ αυξιςεισ των (ονομαςτικϊν) μιςκϊν. Ψα δφο μεγζκθ ςυνδζονται μεταξφ τουσ ζτςι ϊςτε οι αυξιςεισ του ενόσ να τροφοδοτοφν τισ αυξιςεισ του άλλου: βρίςκονται, δθλαδι, ςε μια ςχζςθ κετικισ αλλθλεξάρτθςθσ και ςυγκροτοφν, ωσ εκ τοφτου, ζναν «φαφλο κφκλο». Χτθν περίπτωςθ του Διεκνοφσ Εμπορίου, οι μιςκοί μεταξφ των χωρϊν δεν εξιςϊνονται. Σ μιςκόσ ςτθν χϊρα (Λ)-Γερμανία είναι τόςο υψθλότεροσ, όςο υψθλότερθ είναι θ ςχετικι τιμι του προϊόντοσ, που εξάγει, κακϊσ και όςο μεγαλφτερθ θ ςχετικι παραγωγικότθτα ςτθν παραγωγι αυτοφ του προϊόντοσ. Χτθν ειδικι περίπτωςθ, όπου ιςχφει θ ςχζςθ που (ΡC/ΡO) δ = 1, τότε, ο ςχετικόσ μιςκόσ, ω/ω*, κακορίηεται από τθν ςχετικι παραγωγικότθτα των δφο χωρϊν ςτουσ τομείσ τθσ εξειδίκευςθσ. Ωςτόςο, όςο υψθλότερθ είναι θ παραγωγικότθτα ςτον τομζα τθσ εξειδίκευςθσ, τόςο υψθλότεροσ είναι ο ςχετικόσ μιςκόσ τθσ χϊρασ (Λ)-Γερμανία. Για παράδειγμα, αν αlc=3 και α*lo=6, τότε ω/ω*= 2. Δθλαδι, ςτθν ςυγκεκριμζνθ χϊρα, ο μιςκόσ είναι δυο φορζσ υψθλότεροσ απ ότι ςτθν (ΛΛ), λόγω τθσ μεγαλφτερθσ παραγωγικότθτασ ςτον τομζα τθσ εξειδίκευςθσ. Ψα όρια μζςα ςτα οποία κυμαίνεται το επίπεδο των μιςκϊν προςδιορίηεται από τθν προςζγγιςθ του επιπζδου των ςχετικϊν τιμϊν. Έηζι, ζηο ζσγκεκριμένο παράδειγμα, αν οι διεκνείσ όροι εμπορίου ταυτίηονται με τισ τιμζσ αυτάρκειασ τθσ χϊρασ (Λ)-Γερμανίασ, τότε θ τελευταία παράγει και τα 2 προϊόντα (φφαςμα και λάδι), ενϊ, θ χϊρα (ΛΛ)-Ελλάδα παράγει μόνο λάδι: Χτθν (Λ)-Γερμανία ιςχφει ότι ω = ΡC (1/ αlc) = ΡO (1/ αlo) (2) Χτθν (ΛΛ)-Ελλάδα ιςχφει ότι ω* = ΡO* (1/ α*lo) (3). Πετά το εμπόριο, οι ςχετικζσ τιμζσ των προϊόντων εξιςϊνονται, ςφμφωνα με τθν κεωρία του Ricardo. Εδϊ, γίνεται θ υπόκεςθ ότι θ χϊρα (Λ) επιβάλλει και τισ δικζσ τθσ απόλυτεσ τιμζσ. Από τθν (2) και τθν (3) προκφπτει ότι ω/ω* = (PO / ΡO*) (α*lo/ αlo) και αν οι απόλυτεσ τιμζσ του προϊόντοσ O, που παράγεται και ςτισ δφο χϊρεσ είναι ίδιεσ, δθλαδι ΡO = ΡO*, τότε κα 127

128 ιςχφει ότι ω/ω* = (α*lo/ αlo) (4). Θ ςχζςθ (4) δείχνει το κατϊτατο όριο του ςχετικοφ μιςκοφ μεταξφ των δφο χωρϊν. Ξατ ανάλογο τρόπο μπορεί να βρεκεί το ανϊτερο όριο του ςχετικοφ μιςκοφ, ξεκινϊντασ με τθν υπόκεςθ ότι οι διεκνείσ όροι εμπορίου (οι διεκνείσ τιμζσ) κακορίηονται από τθ χϊρα (ΛΛ)-Ελλάδα. Χυμπεραςματικά, τα όρια του ςχετικοφ μιςκοφ ταυτίηονται με τον λόγο των παραγωγικοτιτων των δφο χωρϊν ςτουσ κλάδουσ, όπου θ κάκε χϊρα διακζτει το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα, δθλαδι: α*lo/ αlo) ω/ω* (α*lc/ αlc (5). Από τθν (5) προκφπτει ότι: α*lo ω* α LO ω (6) και αlc ω α*lc ω* (7). Από τθν ςχζςθ (6) διαπιςτϊνεται ότι θ χϊρα (ΛΛ)-Ελλάδα ζχει χαμθλότερο κόςτοσ ςτθν παραγωγι λαδιοφ. Ψο χαμθλότερο κόςτοσ παραγωγισ κατζχει εκείνοσ ο κλάδοσ του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ και οφείλεται είτε ςτο χαμθλότερο μιςκό, είτε ςτθν υψθλότερθ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ. Από τθν άλλθ πλευρά, θ ςχζςθ (7) αποδεικνφει ότι θ χϊρα (Λ)-Γερμανία ζχει χαμθλότερο κόςτοσ παραγωγισ ςτον κλάδο των τροφίμων. Ξάτω από οριςμζνεσ ςυνκικεσ είναι δυνατόν ο μιςκόσ των εργαηομζνων να μειωκεί ωσ αποτζλεςμα τθσ ςυμμετοχισ τθσ χϊρασ τουσ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο. Χε αυτιν τθν περίπτωςθ θ διαμόρφωςθ του μιςκοφ ορίηεται ωσ εξισ: Σ μιςκόσ ςτθν χϊρα (Λ)-Γερμανία, πριν τθν ζναρξθ του εμπορίου είναι: ω = ΡC (1/ αlc) = ΡO (1/ αlo) Σ πραγματικόσ μιςκόσ αποτιμθμζνοσ ςε αγακό φφαςμα είναι: ω/ ΡC = 1/ αlc = ( ΡO/ ΡC) (1/ αlo) (8) Σ πραγματικόσ μιςκόσ αποτιμθμζνοσ ςε αγακό λάδι είναι: ω/ ΡO =( ΡC/ΡO) (1/ αlc) = 1/ αlo (9) Πετά τθν ζναρξθ του εμπορίου, ςτθ χϊρα (Λ) παράγεται μόνο φφαςμα. Σ πραγματικόσ μιςκόσ τϊρα, ςε όρουσ του αγακοφ φφαςμα είναι: ω/(ρc) δ = 1/ αlc (10). Από αυτιν τθν ςχζςθ ςυμπεραίνομε ότι θ πραγματικόσ μιςκόσ ςε φφαςμα δεν ζχει μεταβλθκεί ωσ αποτζλεςμα τθσ ςυμμετοχισ τθσ Γερμανίασ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο και είναι ίςοσ με 1/ αlc, όπωσ και πριν το εμπόριο (όπωσ φαίνεται από τθ ςχζςθ 8). Σ πραγματικόσ μιςκόσ ςε όρουσ του αγακοφ λάδι είναι: ω/(φo) δ = (ΦC/ ΦO) δ (1/ αlc) (11). Από τθν ςυγκεκριμζνθ ςχζςθ διεξάγεται το ςυμπζραςμα ότι ο πραγματικόσ μιςκόσ ςε όρουσ του αγακοφ λάδι, ζχει αυξθκεί, μετά τθν ζναρξθ του Διεκνοφσ Εμπορίου, αν λθφκεί υπόψθ ότι οι όροι εμπορίου τθσ χϊρασ βελτιϊνονται για το εξαγόμενο αγακό. Άρα, ο πραγματικόσ μιςκόσ είναι ίδιοσ 128

129 πριν και μετά τθ ςυμμετοχι τθσ Ελλάδασ ςτο Διεκνζσ Εμπόριο μετροφμενοσ ςε όρουσ του αγακοφ που εξάγεται. Σι βαςικζσ ερμθνείεσ, οι οποίεσ προκφπτουν από τθν παραπάνω ανάλυςθ με βάςθ το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα κατά Ricardo και τθν ωφελιμότθτα από τθ ςυμμετοχι ςτο ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο, μποροφν να οριςτοφν οι εξισ: Ωπάρχει περίπτωςθ, ακόμθ και μία μθ παραγωγικι χϊρα ωφελείται από το Διεκνζσ Εμπόριο, αποφεφγοντασ το υψθλό κόςτοσ για τα αγακά που κα ζπρεπε διαφορετικά να παράγει θ ίδια. Ψο υψθλό κόςτοσ οφείλεται ςτθν αναποτελεςματικι χριςθ των πόρων. Ψα οφζλθ από το ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο δεν εξαρτϊνται από το απόλυτο πλεονζκτθμα, αλλά από το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα: ειδίκευςθ ςτουσ κλάδουσ που χρθςιμοποιοφν τουσ πόρουσ πιο αποτελεςματικά. Ψο Διεκνζσ Εμπόριο μπορεί να μειϊςει τουσ μιςκοφσ οριςμζνων εργαηομζνωνμιςκωτϊν, επθρεάηοντασ ζτςι τθ διανομι του ειςοδιματοσ ςε μια χϊρα. Ωςτόςο, μπορεί να ωφελιςει τουσ καταναλωτζσ και τουσ υπόλοιπουσ εργάτεσ. Σι καταναλωτζσ ωφελοφνται, επειδι μποροφν να αγοράηουν φκθνότερα αγακά. Σι παραγωγοί/εργάτεσ ωφελοφνται κερδίηοντασ υψθλότερο ειςόδθμα ςτουσ κλάδουσ, όπου χρθςιμοποιοφν πιο αποτελεςματικά τουσ πόρουσ, επιτρζποντάσ τουσ να ζχουν υψθλότερεσ τιμζσ και υψθλότερουσ μιςκοφσ. Υαρότι τα εργαςιακά πρότυπα ςε οριςμζνεσ χϊρεσ δεν μποροφν να ςυγκρικοφν με τα δυτικά πρότυπα, κα ιταν ςτθν ίδια κατάςταςθ οφτωσ ι άλλωσ (χωρίσ ι με τθν εμφάνιςθ του Διεκνοφσ Εμπορίου). Χτθν περίπτωςθ απουςίασ του Διεκνζσ Εμπορίου, μπορεί θ φτϊχια και θ εκμετάλλευςθ (π.χ. αναγκαςτικι πορνεία) να είναι μεγαλφτερεσ. Σι καταναλωτζσ ωφελοφνται από το ελεφκερο Διεκνζσ Εμπόριο, διότι ζχουν πρόςβαςθ ςε αγακά με χαμθλότερο κόςτοσ παραγωγισ. Σι παραγωγοί/εργαηόμενοι ωφελοφνται από τα υψθλοτζρα κζρδθ/μιςκοφσ ςε ςφγκριςθ με τθν περίπτωςθ απουςίασ Διεκνοφσ Εμπορίου. Χυμπεραςματικά, ςφμφωνα με τισ ςυγκεκριμζνεσ ςχζςεισ και ερμθνείεσ τουσ με βάςθ το Φικαρντιανό Κεωρθτικό Ωπόδειγμα, προκφπτει ότι το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα 129

130 μιασ χϊρασ, θ οποία ςυμμετζχει ςτο Διεκνζσ Εμπόριο, οφείλεται είτε ςτισ χαμθλζσ αμοιβζσ, είτε ςτθν υψθλι παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ. 130

131 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Θ ΘΕΩΙΑ ΑΙΣΤΩΝ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΩΝ ΡΕΙΟΧΩΝ ΕΞΘΓΕΙ ΤΘΣ ΑΣΥΜΜΕΤΕΣ ΔΙΑΤΑΑΧΕΣ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΙΚΟ ΤΘΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 8.1 Θεωρθτικι προςζγγιςθ Θ παραπάνω ανάλυςθ μπορεί να αποτυπωκεί με ςχεδόν απόλυτθ ςαφινεια για τθν περίπτωςθ τθσ Ελλάδασ λαμβάνοντασ υπόψθ τουσ λοιποφσ παράγοντεσ, που επθρεάηουν το εμπορικό, αλλά και πολιτικό και οικονομικό επίπεδο τθσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, το φαινόμενο τθσ παγκοςμιοποίθςθσ και θ ενοποίθςθ των ευρωπαϊκϊν χωρϊν (1999) δθμιοφργθςαν ζνα περιβάλλον, όπου από τθν μια πλευρά αναπτφςςεται αςφμμετρα ςτισ διάφορεσ γεωγραφικζσ περιοχζσ, ενϊ από τθν άλλθ ομογενοποιείται από τθν άποψθ του ανταγωνιςμοφ με τθν εξαφάνιςθ των περιοριςμϊν ςτισ οικονομικζσ ςυναλλαγζσ και ανταλλαγζσ. Πε τθν πάροδο των ετϊν, ακόμθ και πριν τθν ζναρξθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ, θ μειωμζνθ ανταγωνιςτικότθτα αποδείκνυε ότι θ διαδικαςία τθσ ταχφρρυκμθσ οικονομικισ μεγζκυνςθσ δεν κα ιταν διατθριςιμθ. Πζχρι τθ ςτιγμι όπου θ ςυρρίκνωςθ τθσ οικονομικισ μεγζκυνςθσ να εμφανιςτεί λόγω τθσ απϊλειασ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ, παριλκε εξαιρετικά μεγάλο χρονικό διάςτθμα κατά το οποίο παριλκε ζλλειμμα ςτο εξωτερικό εμπόριο και ςτο ιςοηφγιο τρεχουςϊν ςυναλλαγϊν. Σι εξελίξεισ αυτζσ ζχουν αποκαλφψει ότι ο μθχανιςμόσ προςαρμογισ ιταν ανεπαρκισ ςε αλλαγζσ, που αφοροφν ςτουσ μιςκοφσ και ςτθν ανταγωνιςτικότθτα τθσ τιμισ, όπωσ αυτόσ που αρχικά είχε προβλεφκεί κατά τθ ςφςταςθ τθσ ΣΡΕ ωσ δίαυλοσ προςαρμογισ τθσ οικονομίασ ςε περιπτϊςεισ αςφμμετρων διαταραχϊν (Dullien & Fritsche 2009) (Greek Economy, 2010). Θ λειτουργία και θ βιωςιμότθτα μιασ Ρομιςματικισ Ζνωςθσ (ΡΕ) αποτελοφν αλλθλοεξαρτϊμενα τμιματα των οικονομικϊν και πολιτικϊν ςυνκθκϊν που υφίςτανται οι Ευρωπαίοι πολίτεσ. Πζςω τθσ ανάλυςθσ που προθγικθκε, μασ δίνεται θ δυνατότθτα να εξετάςουμε πτυχζσ τθσ οικονομικισ κεωρίασ, πρόςφατα ηθτιματα που αφοροφν ςτθν Ελλάδα ωσ χϊρα μζλοσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ρομιςματικισ Ζνωςθσ (ΕΡΕ), κακϊσ και τισ υφιςτάμενεσ αλλαγζσ που ζχει υποςτεί ςτα οικονομικά μεγζκθ τθσ (παραγωγι, τιμζσ, μιςκοί), λόγω αυτισ τθσ ζνωςθσ ςε ςυνδυαςμό με τα κακϊσ κείμενα, που φζρει τα τελευταία χρόνια θ οικονομικι κρίςθ. 131

132 Χτθν παραδοςιακι Κεωρία Άριςτων Ρομιςματικϊν Υεριοχϊν (ΚΑΡΥ), όπωσ δθμιουργικθκε από τουσ Mundell (1961), Mc Kinnon (1963) και Kenen (1969) (De Grauwe, 2008, ςελ.32) προςδιορίηονται τα κριτιρια κόςτουσ και οφζλουσ από τθν ζνταξθ μιασ χϊρασ ςε ΡΕ. Θ απϊλεια τθσ ςυναλλαγματικισ πολιτικισ, τα διαφορετικά κριτιρια ευελιξίασ των μιςκϊν και των παραγωγικϊν ςυντελεςτϊν, θ ζλλειψθ κοινοτικοφ προχπολογιςμοφ και οι δομικζσ διαφορζσ των επιμζρουσ οικονομιϊν ςυνκζτουν μια απαιςιόδοξθ πλευρά τθσ νομιςματικισ ολοκλιρωςθσ μεταξφ των χωρϊν. Χυγκεκριμζνα, το εγχείρθμα τθσ ΕΕ ιταν και εξακολουκεί να παραμζνει μια πολφπλευρθ διαδικαςία, χωρίσ ολιςτικά ςυμπεράςματα και κριτικζσ κζςεισ. Αυτό προκφπτει από το γεγονόσ ότι θ Άριςτθ Ρομιςματικι Ενοποίθςθ (ΑΡΕ) των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ περικλείει ωσ υποςφνολα πολλζσ ενοποιιςεισ, όπωσ είναι θ πολιτικι, θ κοινωνικι, θ πολιτιςμικι, ωσ και θ ενοποίθςθ ςε ηθτιματα δικαιοςφνθσ και εςωτερικϊν υποκζςεων. Διαχρονικά, ο ΣΡΕ μζςα από εςωτερικζσ κρίςεισ, αντιπαλότθτεσ και αδυναμίεσ ειςχωρεί ςε αυτό το πλαίςιο των πολλαπλϊν ολοκλθρϊςεων. Ωςτόςο, θ ειςαγωγι μιασ χϊρασ ςε ΡΕ ζχει ςθμαντικζσ επιπτϊςεισ τόςο ςτθν αγορά εργαςίασ όςο και ςτθν αγορά κεφαλαίου τθσ, άρα και κατ επζκταςθ ςτθν οικονομία τθσ. Ψο ίδιο ςυμβαίνει και ςτθν περίπτωςθ τθσ Ελλάδασ, μιασ χϊρασ θ οποία ζχει χάςει τθν αυτονομία τθσ ωσ προσ τθν νομιςματικι πολιτικι τθσ. Θ αντικατάςταςθ του εκνικοφ τθσ νομίςματοσ με το ενιαίο τθσ ζνωςθσ αποτελεί τθν αφετθρία για μια ςειρά από αλλαγζσ, που ςυμβάλουν ςτθν κοινωνία. Χτθν κρίςιμθ αυτι περίοδο, δθμιουργείται εφλογα το ηιτθμα τθσ αφξθςθσ ι τθσ μείωςθσ τθσ ευθμερίασ των πολιτϊν τθσ χϊρασ, ωσ ενταγμζνθ ςτθν ΕΡΕ. Χτθν περίπτωςθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, θ οποία βρίςκεται υπό το πρίςμα τθσ κρίςθσ από το 2008, το ηιτθμα τθσ ευθμερίασ είναι μείηον κακιςτϊντασ αναγκαία τθν εξζταςθ ςυγκεκριμζνων μεταβολϊν ςτθν εν λόγω ενότθτα: το κόςτοσ του κοινοφ νομίςματοσ, οι ποικίλεσ μεταβολζσ ςτο επίπεδο τθσ ηιτθςθσ ςε ςυςχετιςμό με τθν εξζλιξθ τθσ πορείασ των μιςκϊν, κακϊσ και οι κεςμικζσ διαφορζσ ςτθν αγορά εργαςίασ. Ξάτι τζτοιο κα βοθκιςει ςτθν κριτικι επιςκόπθςθ των δθμοςιονομικϊν πολιτικϊν, που ζχουν λθφκεί από τισ ελλθνικζσ κυβερνιςεισ υπό το κακεςτϊσ τθσ ENE. 132

133 8.2 Θ εμφάνιςθ αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν Ελλάδα ωσ χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΝΕ: 1) Στθ Νομιςματικι και Δθμοςιονομικι πολιτικι Σι μεγάλεσ και ζντονεσ αλλαγζσ ζχουν εμφανιςτεί ποικιλοτρόπωσ ςτθν εφαρμογι νομιςματικισ και δθμοςιονομικισ πολιτικισ υπό το πρίςμα τθσ ΕΡΕ. Αν και θ νομιςματικι πολιτικι ςτον ΣΡΕ κακορίηεται από τθν ΕΞΨ, μεγάλο μζροσ του προχπολογιςμοφ, που αφορά ςτισ δαπάνεσ και ςτθ φορολόγθςθ διαχειρίηονται οι πολιτικζσ αρχζσ των χωρϊν-μελϊν τθσ. Χυνεπϊσ, κακίςταται εφλογο ότι οι διαφορετικζσ προτεραιότθτεσ μεταξφ των εκνϊν-κρατϊν τθσ ΕΕ, αποτελοφν τθν κφρια πθγι εμφάνιςθσ αςφμμετρων διαταραχϊν ςε ολόκλθρθ τθν Ευρωηϊνθ, οι οποίεσ ςθματοδοτοφν τθν ανιςορροπία και τθν κρίςθ των οικονομιϊν τθσ. Για παράδειγμα, κάκε αλλαγι ςτον προχπολογιςμό τθσ Ελλάδασ ωσ χϊρα-μζλοσ κα προκαλζςει διαταραχζσ ςτθν οικονομία τθσ, αλλά και ςτθν οικονομία τθσ ΕΕ. Χαφι εξιγθςθ ζρχεται να δϊςει θ ΚΑΡΥ, κατά τθν οποία μία χϊρα-μζλοσ, που ανικει ςε μια ΑΡΥ απαιτείται να ικανοποιεί ζξι κριτιρια, που αφοροφν (De Grauwe, 2008, ςελ ): ςτθν κινθτικότθτα τθσ εργαςίασ, ςτθν διαφοροποίθςθ τθσ παράγωγθσ, ςτο άνοιγμα και ςτθν απελευκζρωςθ τθσ οικονομίασ, ςτισ δθμοςιονομικζσ μεταβιβάςεισ, κακϊσ και ςτα κριτιρια των ομογενϊν κοινωνικϊν προτιμιςεων και τθσ αλλθλεγγφθσ. Χφμφωνα με αυτά τα κριτιρια, ςτθν περίπτωςθ όπου μία χϊρα-μζλοσ ακολουκεί διαφορετικι δθμοςιονομικι πολιτικι, τότε επιτακτικι είναι θ φπαρξθ εκείνων των ςυνκθκϊν, που κα ομαλοποιιςουν και κα ςτακεροποιιςουν τθν κατάςταςθ. Ξατά τθν ανάλυςθ του Mundell (1961) (De Grauwe, 2008, ςελ.32), ςτθ ΚΑΡΥ, γίνεται θ υπόκεςθ τθσ φπαρξθσ δυο χωρϊν, για παράδειγμα θ Ελλάδα και θ Γερμανία (γίνεται τυχαία επιλογι χωρϊν ςτθν εν λόγω μελζτθ), αντικακιςτοφν τα εκνικά τουσ νομίςματα με ζνα κοινό, ελεγχόμενο από κοινι κεντρικι τράπεηα, ςυνιςτϊντασ ζτςι μια ΡΕ. Επίςθσ, γίνεται θ υπόκεςθ ότι θ Γερμανία, ακολουκεί μια πολιτικι λιτότθτασ ςτθν διανομι των μιςκϊν, ενϊ θ Ελλάδα αυξάνει τουσ ονομαςτικοφσ ι πραγματικοφσ μιςκοφσ, τα τελευταία 6 χρόνια. Υαράλλθλα, οι καταναλωτζσ τθσ ΕΕ, αρχίηουν να προτιμοφν περιςςότερο τα προϊόντα τθσ Γερμανίασ από αυτά τθσ Ελλάδασ, προκαλϊντασ μόνιμθ αςφμμετρθ διαταραχι ςυνολικισ ηιτθςθσ ςτθν τελευταία. Για τθ Γερμανία, αυτό ςθμαίνει ότι ςε ςφγκριςθ με τθν Ελλάδα, θ ανταγωνιςτικότθτα τθσ 133

134 βελτιϊνεται με εμφανι αποτελζςματα ςτισ μεταξφ τουσ πραγματικζσ ςυναλλαγματικζσ ιςοτιμίεσ. Σι παραπάνω ςυνκικεσ εξθγοφν τθν αναγκαιότθτα αντιμετϊπιςθσ των αςφμμετρων ςυνκθκϊν, άρα και τθσ ανιςορροπίασ, για τισ διάφορεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ. Βάςει τθσ ΚΑΡΥ, υπάρχουν δφο παραδοχζσ, οι οποίεσ λειτουργοφν ωσ αυτόματοι μθχανιςμοί εξιςορρόπθςθσ επιτρζποντασ ςτισ χϊρεσ να αντιμετωπίςουν αςφμμετρεσ διαταραχζσ ςε δθμοςιονομικά ηθτιματα (ηιτθςθσ και προςφοράσ). Θ πρϊτθ βαςίηεται ςτθν ευελιξία των μιςκϊν και θ δεφτερθ ςτθν κινθτικότθτα τθσ εργαςίασ (ι ςτθν κινθτικότθτα του κεφαλαίου) (De Grauwe, 2008, ςελ.35-37): 1)Ευελιξία των μιςκών: Εάν και ςτισ δυο χϊρεσ, Ελλάδα και Γερμανία, το επίπεδο των μιςκϊν παρουςιάηουν ευελιξία, τότε οι άνεργοι τθσ Ελλάδασ κα δεχκοφν τουσ απαραίτθτουσ περιοριςμοφσ ςτουσ μιςκοφσ τουσ. Υαράλλθλα, ςτθ Γερμανία, θ αφξθςθ του παραγόμενου προϊόντοσ κα δθμιουργιςει υπερβάλλουςα ηιτθςθ εργαςίασ, αςκϊντασ ανοδικζσ τάςεισ ςτουσ μιςκοφσ. Ωςτόςο, οι δευτερεφουςεσ επιδράςεισ ςτθ ςυνολικι ηιτθςθ κα ενιςχφςουν το μθχανιςμό εξιςορρόπθςθσ, κακϊσ θ άνοδοσ των μιςκϊν και των τιμϊν ςτθν Γερμανία αυξάνει τθν ανταγωνιςτικότθτα των ελλθνικϊν προϊόντων ζναντι των Γερμανικϊν. Σι μεταβολζσ αυτζσ κα επαναφζρουν τθν ιςορροπία. 2)H κινθτικότθτα τθσ εργαςίασ: Θ ςυγκεκριμζνθ παραδοχι αφορά ςτθν ευελιξία του εργατικοφ δυναμικοφ μεταξφ των δυο χωρϊν. Ψο κενό, που δθμιουργεί θ υπερβάλλουςα ηιτθςθ εργαςίασ ςτθ Γερμανία μπορεί να καλυφκεί από Ζλλθνεσ ανζργουσ. Θ μετακίνθςθ αυτι περιορίηει τθ μείωςθ των μιςκϊν ςτθν Ελλάδα και τθν αφξθςθ των μιςκϊν ςτθ Γερμανία. Πε αυτόν τον τρόπο κα λυκεί το πρόβλθμα ανεργίασ ςτθν Ελλάδα και κα εξαφανιςτοφν οι πλθκωριςτικζσ πιζςεισ ςτθ Γερμανία. ι Η κινθτικότθτα του κεφαλαίου: ςε επζκταςθ τθσ κεωρίασ του ςυγκριτικοφ πλεονεκτιματοσ (βλ. υποενότθτα 2.1.2) κα μποροφςε να υποςτθριχτεί θ άποψθ ότι με τθν κινθτικότθτα των κεφαλαίων μεταξφ των χωρϊν-μελϊν, Ελλάδασ και Γερμανίασ, μπορεί να υπάρξει αποτελεςματικι κατανομι των παραγωγικϊν πόρων, ςτουσ οποίουσ ζχει θ κακεμία το ςυγκριτικό τθσ πλεονζκτθμα (θ Ελλάδα ςτον κλάδο 134

135 αγροτικισ παραγωγισ και θ Γερμανία ςτον κλάδο μεταποίθςθσ ι βιομθχανικοφ εξοπλιςμοφ) Χε περίπτωςθ, όπου οι παραπάνω παραδοχζσ δεν ικανοποιοφνται, το επίμονο πρόβλθμα τθσ Ελλάδασ, μπορεί να λυκεί μόνο με αποπλθκωριςμό (λιγότερεσ πωλιςεισ ςε πιο χαμθλζσ τιμζσ, άρα λιγότερα ζςοδα και για το κράτοσ, μείωςθ μιςκϊν, απολφςεισ κτλ.). Σι ςυνζπειεσ αυτισ τθσ πολιτικισ ςτθν παραγωγι και τθν απαςχόλθςθ, αντικατοπτρίηουν το κόςτοσ τθσ ςυμμετοχισ τθσ Ελλάδασ ςτθ ΡΕ, όταν θ χϊρα αντιμετωπίηει τισ αρνθτικζσ επιδράςεισ μιασ διαταραχισ ςτθ ηιτθςθ. Από τθν άλλθ πλευρά, θ ςυμμετοχι ςτθ ΡΕ επιβαρφνει με κάποιο κόςτοσ και τθν Γερμανία, αφοφ θ οικονομία τθσ δζχεται ζντονεσ πλθκωριςτικζσ πιζςεισ. Χυμπεραςματικά, μονό θ κινθτικότθτα κεφαλαίων μπορεί να υποςτθριχτεί ότι υπάρχει ςτθν ευρωηϊνθ αλλά και αυτι εν τζλει δεν υπάρχει ςε τζτοιο βακμό, όπου να εξαλειφκοφν οι επικείμενεσ αςφμμετρεσ διαταραχζσ. Σι άλλεσ παραδοχζσ, δεν φζρουν αυξθμζνεσ πικανότθτεσ πλθρότθτασ και αποτελεςματικότθτασ. Τςο δεν υπάρχουν μθχανιςμοί εξιςορρόπθςθσ μακροχρόνια, τόςο το χάςμα ανάμεςα ςτισ χϊρεσ τισ Ευρωηϊνθσ μπορεί να μεγαλϊνει επιφζροντασ κρίςεισ. Χυνεπϊσ, θ ελλθνικι οικονομικι πολιτικι φαίνεται να είναι παγιδευμζνθ από τισ αρχζσ τθσ οικονομικισ κεωρίασ. 2) Στθν οικονομικι και εμπορικι ολοκλιρωςθ τθσ Θ ανάλυςθ του Mundell για το κόςτοσ τθσ ΡΕ, ξεκινά με τθν εξισ υπόκεςθ: Πια μεταβολι των προτιμιςεων των καταναλωτϊν, προκαλεί μόνιμθ αςφμμετρθ διαταραχι ςτθν Ελλάδα και επιφζρει μείωςθ τθσ ηιτθςθσ των προϊόντων τθσ, ενϊ ευνοεί τα προϊόντα τθσ Γερμανίασ. Ωςτόςο, υπάρχουν δυο διαφορετικζσ ςχολζσ ςκζψθσ, εκ των οποίων θ μία προζρχεται από τθν Ευρωπαϊκι Επιτροπι και θ άλλθ από τον Paul Krugman, ςχετικζσ με τθν πικανότθτα τθσ ςυχνότθτασ να ςυμβαίνει διαταραχι ανάμεςα ςτισ χϊρεσ, που ςχθματίηουν ΕΡΕ. Χτθν ζκκεςθ τθσ ΕΕ με τίτλο «Πια αγορά, ζνα νόμιςμα», υποςτθρίχκθκε ότι θ ΕΡΕ μπορεί να περιορίςει τισ διαφορετικζσ διαταραχζσ τθσ ηιτθςθσ, κακϊσ το εμπόριο μεταξφ των βιομθχανικϊν χωρϊν-μελϊν τθσ Ευρϊπθσ είναι κυρίωσ ενδοκλαδικό. Υρόκειται, για εμπόριο, που ςυνιςτάται από τθν παραγωγι μικροφ φάςματοσ και διαφοροποιθμζνων προϊόντων του ίδιου κλάδου, ςτον οποίο θ κάκε χϊρα φζρει το ςυγκριτικό τθσ πλεονζκτθμα. Χυνεπϊσ, με τθν ολοκλιρωςθ μιασ ενιαίασ αγοράσ υπό το πρίςμα τθσ ΕΡΕ, οι 135

136 αςφμμετρεσ διαταραχζσ, που αφοροφν ςτθ ηιτθςθ τείνουν να γίνονται πιο ςυμμετρικζσ (De Grauwe P., 2008, ςελ. 60). Από τθν άλλθ πλευρά, ο Paul Krugman (1991), ενϊ δεν μπορεί να διαφωνιςει με τθν αρχικι άποψθ του Mundell, υποςτιριξε παράλλθλα ότι θ ολοκλιρωςθ του εμπορίου, οδθγεί επίςθσ ςε περιφερειακι ςυγκζντρωςθ των βιομθχανικϊν δραςτθριοτιτων, δθλαδι τθσ οικονομικισ μεγζκυνςθσ και ανάπτυξθσ. Θ οικονομικι ολοκλιρωςθ οδθγεί τισ χϊρεσ ςε όλο και μεγαλφτερθ εξειδίκευςθ οπότε κα υπόκεινται ςε όλο και περιςςότερεσ αςφμμετρεσ διαταραχζσ. Σι διαταραχζσ, που εμφανίηονται ςε ςυγκεκριμζνουσ κλάδουσ παραγωγισ μποροφν να γίνουν αποκλειςτικζσ για ςυγκεκριμζνεσ χϊρεσ. Επομζνωσ, με ςκοπό να διορκϊςουν αυτζσ τισ ςυγκεκριμζνεσ διαταραχζσ, οι αντίςτοιχεσ χϊρεσ προτιμοφν να βρίςκονται ςε ενιαία ςυναλλαγματικι ιςοτιμία, ωσ εργαλείο οικονομικισ πολιτικισ. Αν και ςαφι απάντθςθ για τθν ορκότθτα των δφο απόψεων είναι δφςκολο να δοκεί, ωςτόςο θ άποψθ τθσ ΕΕ τυγχάνει μεγαλφτερθσ αποδοχισ. Αποτελζςματα εμπειρικϊν ερευνϊν για τισ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ, ζδειξαν ότι θ ΣΡΕ αφξθςε τον όγκο των εμπορικϊν ςυναλλαγϊν μεταξφ των χωρϊν-μελϊν κατά 20% ζωσ 40%, γεγονόσ που αποδεικνφει ότι θ νομιςματικι ζνωςθ επιτάχυνε τθ διαδικαςία τθσ οικονομικισ ολοκλιρωςθσ. Επιπλζον, από άλλεσ εμπειρικζσ ζρευνεσ ςυνάγεται ότι θ ανάπτυξθ ιςχυρϊν εμπορικϊν ςχζςεων μεταξφ δφο χωρϊν, αυξάνει τθ ςυςχζτιςθ των οικονομικϊν τουσ δραςτθριοτιτων και κζτει ςε παράλλθλεσ τροχιζσ τισ οικονομίεσ τουσ. Βάςει των παραπάνω δεδομζνων, θ ίδρυςθ μιασ ΡΕ, όπωσ είναι θ ΕΡΕ, δθμιουργεί τισ κατάλλθλεσ ςυνκικεσ, που διευκολφνουν τθν εμπορικι λειτουργία τθσ. Ζτςι, όςο αυξάνεται ο βακμόσ εμπορικισ ολοκλιρωςθσ ανάμεςα ςτισ χϊρεσ, τόςο μικρότερθ απόκλιςθ κα παρουςιάηουν οι οικονομίεσ τουσ. Χτον αντίποδα τθσ διαπίςτωςθσ των παραπάνω ςχολϊν ςκζψθσ, ζχει αναδυκεί, μετά τθν κακιζρωςθ του ευρϊ, μια Ευρϊπθ δφο όψεων, με χϊρεσ που ζχουν παρουςιάςει οικονομικι ανακζρμανςθ και χϊρεσ, που αντιμετωπίηουν μειωμζνθ εςωτερικι ηιτθςθ και χαμθλοφσ ρυκμοφσ οικονομικισ ανάπτυξθσ. Χφμφωνα, με τθν κριτικι των Ahearne & Pisani-Ferry (2006) (Greek Economy, 2010), κάποιεσ από τθσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ ζχουν εμφανίςει βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ, ενϊ άλλεσ επιδείνωςθ τθσ οικονομικισ κατάςταςθσ τουσ, με αναμενόμενο 136

137 αποτζλεςμα τθν ςφγκλιςθ τθσ οικονομίασ τουσ ςε ζνα ςθμείο ιςορροπίασ, όπου ο εκνικόσ πλθκωριςμόσ ςε κάκε χϊρα κα ιταν ίςοσ με τον μζςο πλθκωριςμό τθσ ευρωηϊνθσ. Ψελικά, ζτεινε να ςυμβεί το ακριβϊσ αντίκετο ακολουκϊντασ εξαιρετικά βραδείσ ρυκμοφσ ανάπτυξθσ. Χαρακτθριςτικό είναι το παράδειγμα τθσ Γερμανίασ, όπου οι μιςκοί και οι τιμζσ μειϊκθκαν ςε ςφγκριςθ με τον μζςο ευρωπαϊκό όρο, με ςυνζπεια τθν αφξθςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ των γερμανικϊν προϊόντων ςτο εςωτερικό τθσ Ευρωηϊνθσ κατά 10% και τθν ενίςχυςθ τθσ γερμανικισ εξαγωγικισ ιςχφοσ. Ξατά τα τελευταία ζτθ, θ αφξθςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ επζτρεψε ςτθν Γερμανία να αναπλθρϊςει το ζλλειμμα τθσ εςωτερικισ ηιτθςθσ από το οποίο υπζφερε, όπου όμωσ αποδείχκθκε μια μακρά και κοινωνικά επϊδυνθ διαδικαςία. Χτον αντίποδα τθσ οικονομικισ και εμπορικισ ολοκλιρωςθσ τθσ Γερμανίασ, υπιρξαν θ Ελλάδα και θ Λςπανία, ςτισ οποίεσ θ εςωτερικι ηιτθςθ αυξανόταν κεαματικά εξαιτίασ: 1) τθσ μείωςθσ των ονομαςτικϊν αλλά και των πραγματικϊν επιτοκίων (εξαιτίασ του υψθλότερου πλθκωριςμοφ), 2)του υπερδανειςμοφ λόγω του φαινομζνου ζξαρςθσ τθσ κατανάλωςθσ, κακϊσ και 3)τθσ επακόλουκθσ άνκιςθσ του τομζα τθσ οικοδόμθςθσ. Χτθν περίπτωςθ των εν λόγω χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, θ υπερκζρμανςθ τθσ οικονομίασ οδιγθςε ςε πλθκωριςμό μεγαλφτερο από τον μζςο ευρωπαϊκό όρο. Αυτό είχε ωσ αποτζλεςμα τθν απϊλεια ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ για τθν Λςπανία και τθν Ελλάδα ζναντι των άλλων χωρϊν τθσ Ευρωηϊνθσ και τθν ςταδιακι διάβρωςθ τθσ εξαγωγικισ ικανότθτασ τουσ. Δυο είναι οι κφριοι λόγοι, μζςα από τουσ οποίουσ μπορεί να εξθγθκεί το παραπάνω φαινόμενο. Σ πρϊτοσ ζχει ιδθ αναλυκεί παραπάνω από τον Paul Krugman, όπου κατά τον οποίο ςτθν περίπτωςθ τθσ ΕΡΕ υπάρχει περιφερειακι ςυγκζντρωςθ τθσ ανάπτυξθσ και τθσ μεγζκυνςθσ, ενϊ ο δεφτεροσ ζγκειται ςτισ κεωρίεσ του ςυγκριτικοφ και απόλυτου πλεονεκτιματοσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, το ςυγκριτικό πλεονζκτθμα (κατά το Ricardo) που απολαμβάνουν οι οικονομικά κυρίαρχεσ χϊρεσ, ζχει αντικαταςτακεί από το απόλυτο πλεονζκτθμα (κατά τον Smith), ςτα πλαίςια τθσ φπαρξθσ τθσ παγκοςμιοποίθςθσ και τθσ ΕΡΕ. Χτθν περίπτωςθ τθσ Ελλάδασ, αυτό ςθμαίνει ότι τα εγχϊρια προϊόντα και οι εγχϊριεσ επιχειριςεισ κα πρζπει να είναι ανταγωνιςτικά όχι μόνο ςτο ελλθνικό, αλλά και ςτο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Τμωσ, οι παραπάνω οικονομικοί λόγοι δε φαίνεται να ζχουν κατανοθκεί από τθν εκάςτοτε ελλθνικι κυβζρνθςθ, οφτε πριν οφτε και μετά τθν ζνταξθ τθσ 137

138 Ελλάδασ ςτθν ΕΡΕ, με αποτζλεςμα θ ελλθνικι οικονομία να μείνει απροςτάτευτθ και ευάλωτθ ςτισ ςυνζπειεσ τθσ διεκνοφσ χρθματοπιςτωτικισ κρίςθσ. 3) Στουσ κεςμοφσ τθσ αγοράσ εργαςίασ μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΝΕ Σι αποκλίςεισ ςτουσ κεςμοφσ τθσ αγοράσ εργαςίασ μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ είναι αξιοςθμείωτεσ. Ψο βαςικό ερϊτθμα, που τίκεται αφορά ςτο κατά πόςο θ νομιςματικι ενοποίθςθ ςυγκλίνει ι όχι αυτζσ τισ αποκλίςεισ. Απάντθςθ ςτο ερϊτθμα αυτό δίνεται μζςα από το οικονομικό μοντζλο-υπόδειγμα των McDonald και Solow (1981) χρθςιμοποιϊντασ ενδεικτικά τισ ςυνκικεσ, οι οποίεσ επικρατοφν ςτθν αγορά εργαςίασ δυο χωρϊν-μελϊν πριν από τθν ζνταξθ τουσ ςτθν ΕΕ (De Grauwe, 2008, ςελ ): Χτθν αποτφπωςθ του ςυγκεκριμζνου μοντζλου, βαςικό ρόλο παίηει θ φπαρξθ ενόσ και μόνο εργατικοφ ςωματείου/ςυνδικάτου για κάκε χϊρα ξεχωριςτά. Υιο ςυγκεκριμζνα, ςτον κάκετο άξονα απεικονίηεται το φψοσ του πραγματικοφ μιςκοφ (W/p), ενϊ ςτον οριηόντιο το επίπεδο απαςχόλθςθσ (Ρ). Σι κυρτζσ καμπφλεσ είναι οι καμπφλεσ αδιαφορίασ του εργατικοφ ςωματείου/ςυνδικάτου, ςτισ οποίεσ αποτυπϊνεται ο επικυμθτόσ ςυνδυαςμόσ του φψουσ του πραγματικοφ μιςκοφ και του επιπζδου απαςχόλθςθσ των μελϊν του. Για κάκε εργατικό ςωματείο θ μεγιςτοποίθςθ τθσ χρθςιμότθτασ του επζρχεται όςο αυξάνονται το φψοσ του πραγματικοφ μιςκοφ και θ απαςχόλθςθ των μελϊν του. Θ καμπφλθ με τθν αρνθτικι κλίςθ είναι θ καμπφλθ ηιτθςθσ εργαςίασ ςτο ςφνολο τθσ οικονομίασ. Χυνεπϊσ, το ςωματείο/ςυνδικάτο τθσ κάκε χϊρασ επιλζγει ζνα ςθμείο πάνω ςτθν καμπφλθ που μεγιςτοποιεί τθ χρθςιμότθτά του (ςθμεία Α και Β). Χαρακτθριςτικι απόρροια του ςυγκεκριμζνου υποδείγματοσ είναι θ ςχζςθ, θ οποία προκφπτει μεταξφ των ενεργειϊν του εργατικοφ ςωματείου και τθσ αντίδραςθσ των κρατικϊν αρχϊν. Πια επιπλζον υπόκεςθ, για τθν ομαλι εξζλιξθ τθσ ανάλυςθσ του, γίνεται για τισ κρατικζσ αρχζσ τθσ κάκε χϊρασ-μζλοσ τθσ ΕΕ, όπου ςτθ ςυνάρτθςθ χρθςιμότθτασ τουσ δίνουν μεγαλφτερθ βαρφτθτα ςτθν απαςχόλθςθ, ςε ςφγκριςθ με το εκάςτοτε εργατικό ςωματείο/ςυνδικάτο. Χυνεπϊσ, ςτθν περίπτωςθ, όπου το εργατικό ςωματείο/ςυνδικάτο κακορίςει το επίπεδο του μιςκοφ ςε ζνα ςθμείο, όπου το φψοσ τθσ απαςχόλθςθσ κα μειϊνεται κάτω από το άριςτο για τισ κρατικζσ αρχζσ φψοσ, τότε οι τελευταίεσ αντιδροφν μεταβάλλοντασ τισ πολιτικζσ τουσ. Για παράδειγμα, μποροφν να προβοφν ςτθν εφαρμογι επεκτατικισ 138

139 νομιςματικισ και δθμοςιονομικισ πολιτικισ, ϊςτε να δθμιουργιςουν νζεσ κζςεισ εργαςίασ. Διαγραμματικά, θ κλίςθ τθσ γραμμισ απαςχόλθςθσ αντικατοπτρίηει τθν εν λόγω υπόκεςθ μζςω τθσ προκυμίασ τουσ να προβοφν ςε επεκτατικζσ πολιτικζσ για τθν απαςχόλθςθ, όταν αυξάνεται το φψοσ του μιςκοφ (De Grauwe P., 2008, ςελ ). Χτο παρακάτω Διάγραμμα 2.2 ζχει ςχθματιςτεί θ γραμμι απαςχόλθςθσ (ι καμπφλθ αντίδραςθσ τθσ κυβζρνθςθσ) τθσ χϊρασ 2 με πιο απότομθ κλίςθ ςε ςχζςθ με εκείνθ τθσ χϊρασ 1. Επιπλζον, γίνεται θ υπόκεςθ ότι οι κρατικζσ αρχζσ τθσ χϊρασ 2 εμφανίηονται πιο πρόκυμεσ να αντιμετωπίςουν τθ ςυμπεριφορά των εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων. Διάγραμμα 42 Υπόδειγμα Solow-Mac Donald για δφο χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ Χϊρα 1 Χϊρα 2 (W/p) A (W/p) B B A N A N B Υθγι: (De Grauwe, 2008, ςελ ) Χτο ςθμείο αυτό τθσ ανάλυςθσ είναι ςθμαντικό να προςδιοριςτοφν οι ςυνκικεσ τθσ αγοράσ εργαςίασ για τισ δυο χϊρεσ, όταν πλζον ζχουν ςχθματίςει ΡΕ. Άρα, θ λιψθ νομιςματικϊν και δθμοςιονομικϊν πολιτικϊν παφει να είναι ανεξάρτθτθ, άλλα υπάγεται υπό το κακεςτϊσ κοινϊν κεςμϊν τθσ αγοράσ εργαςίασ. Επιπλζον, τα εργατικά ςωματεία/ςυνδικάτα των δυο χωρϊν αντιμετωπίηουν τισ ίδιεσ νομιςματικζσ πολιτικζσ και διαρκρωτικζσ αλλαγζσ επί των μιςκϊν και τθσ απαςχόλθςθσ. 139

140 Διαγραμματικά, θ αλλαγι των ςυνκθκϊν ορίηεται μζςω του ςχθματιςμοφ παρόμοιων γραμμϊν απαςχόλθςθσ και του παρόμοιου ςυνδυαςμοφ μεταξφ του φψουσ του μιςκοφ και του επιπζδου απαςχόλθςθσ. Αν και οι εκνικζσ κυβερνιςεισ ζχουν ςτθ διάκεςι τουσ εναλλακτικζσ πολιτικζσ για τθν απαςχόλθςθ, οι διαφορζσ μεταξφ των εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων είναι απίκανο να εξαλειφκοφν εντελϊσ. Ξατά τθν ανάλυςθ του υποδείγματοσ, ζγινε θ υπόκεςθ ότι υπάρχει ζνα εργατικό ςωματείο/ςυνδικάτο με απολφτωσ ςυςπειρωμζνθ δομι. Χτθν πραγματικότθτα, όμωσ, τα εργατικά ςωματεία διαφζρουν λόγω διαφορετικοφ βακμοφ ςυςπείρωςθσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, ςτισ χϊρεσ με «ακραία» ςυςπείρωςθ ι αποςυςπείρωςθ των εργατικϊν ςυνδικάτων τουσ επιτυγχάνονται καλφτερα αποτελζςματα ςχετικά με τουσ μιςκοφσ και τισ τιμζσ (ανεργία και πλθκωριςμό), ζπειτα από μια διαταραχι τθσ προςφοράσ, ςε αντίκεςθ με άλλεσ χϊρεσ με «ενδιάμεςθ» ςυςπείρωςθ ι αποςυςπείρωςθ. Για παράδειγμα, θ ίδια αφξθςθ τθσ τιμισ του πετρελαίου ςε δυο από τισ χϊρεσ τθσ ΕΡΕ, κα επιφζρει διαφορετικι επίδραςθ ςτισ τιμζσ και ςτουσ μιςκοφσ, υπό τθν κυριαρχία διαφορετικοφ βακμοφ ςυςπείρωςθσ των ςωματείων/ςυνδικάτων τουσ. Εν κατακλείδι, οι χϊρεσ με πολφ διαφορετικοφσ κεςμοφσ ςτθν αγορά εργαςίασ τουσ, φζρουν μεγαλφτερεσ ενδείξεισ αρνθτικισ ςτάςθσ απζναντι ςτθν ςυμμετοχι τουσ ςτθν ΡΕ. Χτθν περίπτωςθ τθσ ΕΡΕ, ζχει διαπιςτωκεί ιδθ ότι ζχει οδθγιςει κακεμία από τισ χϊρεσ-μζλθ τθσ, όπωσ και τθν Ελλάδα, ςε αποκλίνουςεσ τάςεισ των μιςκϊν και τθσ απαςχόλθςθσ, αλλά και ςε ςοβαρά προβλιματα προςαρμογισ. Χαρακτθριςτικό είναι το παράδειγμα εκείνο, όπου κατά τθν εμφάνιςθ τθσ οικονομικισ κρίςθσ, που διανφει ολόκλθρθ θ Διεκνισ, αλλά κυρίωσ θ Ευρωπαϊκι Ξοινότθτα από το 2008 ζωσ ςιμερα, το εργαλείο τθσ ςυναλλαγματικισ ιςοτιμίασ αποδεικνφεται αναποτελεςματικό για τθν ςτακεροποίθςθ των κεςμϊν τθσ αγοράσ εργαςίασ. 4) Στο βακμό ευελιξίασ των αγορϊν εργαςίασ μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕNΕ Σ βακμόσ τθσ ευελιξίασ τθσ αγοράσ εργαςίασ, δθλαδι θ ευελιξία των μιςκϊν και θ κινθτικότθτα τθσ εργαςίασ, δεν είναι ο μοναδικόσ παράγοντασ που ζχει επθρεάςει τθν απόφαςθ ζνταξθσ μιασ χϊρασ ςε μια ΡΕ (όπωσ ιδθ ζχει ςυμβεί για κάκε χϊραμζλοσ τθσ ΕNΕ). Επιπροςκζτωσ, θ φπαρξθ αςφμμετρων διαταραχϊν αποτελεί ζναν δεφτερο και αναςταλτικό παράγοντα. Ειδικά, ςτθν περίπτωςθ των χωρϊν-μελϊν, των 140

141 οποίων οι βιομθχανικζσ δομζσ διαφζρουν κατά πολφ, είναι εφλογο να αντιμετωπίηουν διαφορετικζσ διαταραχζσ ςτθ ηιτθςθ και τθ προςφορά. Θ επιχειρθματολογία βαςίηεται ςτο γενικό πλαίςιο ανάλυςθσ, που αφορά τθν ενδεχόμενθ ι υφιςτάμενθ φπαρξθ μιασ χϊρασ ςε μια ΡΕ, αλλά και ειδικότερα τθσ κάκε χϊρασ- μζλοσ ςτθν ΕΕ. Χφμφωνα με τθν ΚΑΡΥ, το ςυμπζραςμα είναι ότι οι χϊρεσ, που παρουςιάηουν υψθλι απόκλιςθ ςτο ρυκμό μεγζκυνςθσ και απαςχόλθςθσ, χρειάηονται ςθμαντικό βακμό ευελιξίασ των αγορϊν εργαςίασ, εφόςον επικυμοφν να ςχθματίςουν ΡΕ χωρίσ να υπόκεινται ςε αςφμμετρεσ διαταραχζσ ηιτθςθσ ι προςφοράσ. Ψο μζγεκοσ και θ ςυχνότθτα αυτϊν εξαρτάται κετικά από το βακμό ανομοιογζνειασ ςτθ διάρκρωςθ τθσ παραγωγισ των εν δυνάμει χωρϊν-μελϊν τθσ ΡΕ. Θ ςχζςθ ανάμεςα ςτθν ευελιξίασ τθσ αγοράσ εργαςίασ και τισ αςφμμετρεσ διαταραχζσ, απεικονίηεται ωσ αφξουςα γραμμικι ςυνάρτθςθ (Διάγραμμα 2.3). Χτον κάκετο άξονα μετριζται θ απόκλιςθ ςτουσ ρυκμοφσ αφξθςθσ τθσ παραγωγισ και τθσ απαςχόλθςθσ, ωσ αποτζλεςμα αςφμμετρων διαταραχϊν. Χτον οριηόντιο άξονα μετριζται ο βακμόσ ευελιξίασ των μιςκϊν και θ κινθτικότθτα τθσ εργαςίασ (De Grauwe P., 2008, ςελ. 156). Διάγραμμα 43 Θ πραγματικι απόκλιςθ ςτουσ ρυκμοφσ αφξθςθσ τθσ παραγωγισ και απαςχόλθςθσ και θ ευελιξία ςτθν αγορά εργαςίασ ςε ΝΕ A Ε.Ε.-25 ΘΥΑ A Ε.Ε.-12 Υθγι: De Grauwe P., 2008, ςελ. 156 Ψο κεντρικό και πιο χριςιμο ςυμπζραςμα τθσ ΚΑΡΥ είναι ότι οι χϊρεσ που γνωρίηουν υψθλι απόκλιςθ ςτθν ανάπτυξθ του προϊόντοσ και τθσ απαςχόλθςθσ, τότε ζχουν ανάγκθ από μεγάλο βακμό ευελιξίασ ςτισ αγορζσ εργαςίασ τουσ. Ψότε, οι χϊρεσ αυτζσ επιδιϊκουν να ςχθματίςουν μια ΡΕ και παράλλθλα, να αποφφγουν μεγαλφτερα προβλιματα προςαρμογισ. Τςο μεγαλφτεροσ είναι ο βακμόσ τθσ απόκλιςθσ, τόςο μεγαλφτερθ είναι θ ανάγκθ ευελιξίασ των αγορϊν εργαςίασ, ϊςτε θ ενδεχόμενθ ΡΕ να 141

142 αποβεί πιο ομαλι και λειτουργικι. Χφμφωνα με το παραπάνω διάγραμμα, οι χϊρεσ που βρίςκονται κάτω από τθ γραμμι ΑΑ, μποροφν να ςχθματίςουν ΡΕ χωρίσ μεγάλο κόςτοσ προςαρμογισ. Διακζτουν, λοιπόν, μεγάλο βακμό ευελιξίασ ςτισ αγορζσ εργαςίασ τουσ και ςυνιςτοφν μια ΑΡΥ. Αντικζτωσ, οι χϊρεσ που βρίςκονται πάνω από τθ γραμμι ΑΑ, μποροφν να ςχθματίςουν ΡΕ με μεγάλο κόςτοσ προςαρμογισ. Σι χϊρεσ αυτζσ χαρακτθρίηονται από μικρό βακμό ευελιξίασ ςτισ αγορζσ εργαςίασ τουσ και δεν ςχθματίηουν μια ΑΡΥ. Επομζνωσ, για αυτζσ τισ χϊρεσ, ςθμαντικό κα ιταν να διατθριςουν κάποιο βακμό ευελιξίασ ςτθ ςυναλλαγματικι τουσ ιςοτιμία, αφοφ το κόςτοσ ζνταξθσ τουσ ςε ΡΕ κα ιταν μεγαλφτερο από το όφελοσ. Υοικίλα ςυμπεράςματα ζχουν διεξαχκεί από εμπειρικζσ μελζτεσ, οι οποίεσ ζχουν πραγματοποιθκεί για να προςδιορίςουν ςε ποιο ςθμείο πάνω ι κάτω από τθ γραμμι ΑΑ βρίςκεται θ κάκε χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΕ ι αλλιϊσ να καταδείξουν αν θ διευρυμζνθ ΕΕ των 25 χωρϊν-μελϊν αποτελεί ΑΡΥ. Χφμφωνα με κάποιεσ οικονομικζσ και εμπειρικζσ μελζτεσ ζχει προςδιοριςτεί ότι θ ΕΕ των 25 χωρϊν-μελϊν δεν ςυνιςτά μια ΑΡΥ, επειδι το κόςτοσ για πολλζσ χϊρεσ-μζλθ υπερβαίνει το όφελοσ από τθν ζνταξθ τουσ ςτθν ΕΕ. Ζτςι ςτο διάγραμμα ευελιξίασ-απόκλιςθσ, θ ΕΕ-25 τοποκετείται πάνω από τθν ευκεία ΑΑ. Άλλεσ εμπειρικζσ μελζτεσ, αποδεικνφουν ότι υποςφνολα τθσ ΕΕ-25, όπωσ θ ΕΕ των 12 (Αυςτρία, Βζλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ελλάδα, Λρλανδία, Λςπανία, Λταλία, Οουξεμβοφργο, Σλλανδία, Υορτογαλία, Φινλανδία) αποτελοφν μια ΑΡΥ. Τμωσ, οι απόψεισ είναι και πάλι διφοροφμενεσ. Ψο βαςικότερο κριτιριο για τθν φπαρξθ ι όχι μια ΑΡΥ για μια ΡΕ, αποτελεί το μζγεκοσ και το είδοσ των αςφμμετρων διαταραχϊν. Χτθν περίπτωςθ, όπου οι χϊρεσ-μζλθ διατθροφν τθν ανεξαρτθςία τουσ ςτθ διαμόρφωςθ πολιτικϊν περί δθμόςιων δαπανϊν και φορολόγθςθσ, τότε προκφπτει μια ςθμαντικι πθγι αςφμμετρων διαταραχϊν. Χτα πλαίςια, όμωσ, μιασ ΡΕ οι διαταραχζσ αυτζσ μποροφν να περιοριςτοφν (De Grauwe P., 2008, ςελ. 157). Θ μελζτθ των Artis και Zhang (1995) (De Grauwe, 2008, ςελ. 158) δείχνει ότι οι επιχειρθματικοί κφκλοι των χωρϊν τθσ ΕΕ επιδεικνφουν πολφ μεγαλφτερθ οικονομικι ςυςχζτιςθ από τισ αρχζσ τισ δεκαετίασ του Χυνεπϊσ, ςιμερα, υπάρχουν λιγότερεσ προςωρινζσ αςφμμετρεσ διαταραχζσ μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ από ότι πριν 20 χρόνια. Θ δυςκολία τθσ ποςοτικισ μζτρθςθσ του κόςτουσ ζνταξθσ μιασ χϊρασ-μζλοσ ςτθν ΕΡΕ, δεν μπορεί να μασ οδθγιςει ςε απολφτωσ αντικειμενικά και ςαφι ςυμπεράςματα. Τςο μεγαλφτερθ απόκλιςθ παρουςιάηουν οι οικονομίεσ των 142

143 χωρϊν-μελϊν μιασ ΡΕ, τόςο δυςκολότερθ κα είναι και θ άριςτθ ενοποίθςθ μεταξφ τουσ. Χυνεπϊσ, θ πρόκλθςθ για τθν ΕΕ-25 να αναδιαμορφωκεί με λιγότερο κόςτοσ μπορεί να επιτευχκεί μζςω πολιτικισ και οικονομικισ ενοποίθςθσ. Πετά από το πζρασ μιασ δεκαετίασ από τθ ίδρυςθ τθσ ΕΡΕ, αναδεικνφονται οι ατζλειεσ τθσ οικοδόμθςθσ τθσ, κακϊσ ζχει αποδειχκεί ανεπαρκισ θ λειτουργία των διαφλων προςαρμογισ τθσ οικονομίασ μετά από μια αςφμμετρθ διαταραχι. Διαφορετικά, ζχει αναδυκεί ο ελλιπισ μθχανιςμόσ ςφγκλιςθσ των οικονομιϊν των χωρϊν-μελϊν τθσ ςε κοινοφσ ρυκμοφσ πλθκωριςμοφ, ςτακερζσ πραγματικζσ ςυναλλαγματικζσ ιςοτιμίεσ και κοινοφσ ρυκμοφσ αφξθςθσ του ΑΕΥ. Θ ςφνκεςθ τθσ ΕΕ πραγματοποιικθκε, ϊςτε μζςω των εντονότερων εμπορικϊν ανταλλαγϊν και τθσ ςυνακόλουκθσ ανταγωνιςτικισ πίεςθσ να προκφψουν μεταβολζσ των τιμϊν και των μιςκϊν (εςωτερικι υποτίμθςθ). Απϊτεροσ ςτόχοσ αυτοφ αποτζλεςε θ πραγματικι ςυναλλαγματικι ιςοτιμία (δθλαδι θ ανταγωνιςτικότθτα τιμισ) να παραμζνει περίπου ςτακερι ζναντι των άλλων χωρϊν. Πζχρι ςτιγμισ, κάτι τζτοιο δεν ζχει ςυμβεί, κακϊσ οι μθχανιςμοί ςφγκλιςθσ των διαφόρων οικονομιϊν δεν αποδειχκεί ωσ αποτελεςματικοί. Υαρά τθν αποτυχία του αρχικοφ ςχεδίου του ΣΡΕ, θ προωκοφμενθ ςιμερα πολιτικι προςαρμογισ ενόψει των ςυνεπειϊν τθσ οικονομικισ κρίςθσ ςτα δθμόςια οικονομικά των χωρϊν-μελϊν τθσ ηϊνθσ τθσ Ευρωηϊνθσ, βαςίηεται ςτθν υποτικζμενθ αποτελεςματικότθτα των μθχανιςμϊν ςφγκλιςθσ των εκνικϊν οικονομιϊν και ελζγχου των εξωτερικϊν ελλειμμάτων. 8.3 Κριτικι επιςκόπθςθ τθσ ΘΑΝΡ: Ελλάδα και Ευρωπαϊκι Ζνωςθ Χτισ προθγοφμενεσ παραγράφουσ πραγματοποιικθκε θ ανάλυςθ του κόςτουσ ςτθ νομιςματικι και δθμοςιονομικι πολιτικι, αλλά και του κόςτουσ τθσ αγοράσ εργαςίασ, κακϊσ το κζντρο ενδιαφζροντοσ ςε αυτό το κεφάλαιο ζχει εςτιαςτεί ςτθν πορεία του επιπζδου των μιςκϊν από το 2008 ζωσ ςιμερα. Υαράλλθλα, ζχει λθφκεί υπόψθ θ διεκνισ οικονομικι κρίςθ, που ζχει διαταράξει τθν πολιτικι, κοινωνικι και οικονομικι ςυνοχι τθσ ευρωπαϊκισ κοινότθτασ, αλλά και τθ κζςθ του ελλθνικοφ κράτουσ. Υρόκειται για μια χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΡΕ, θ οποία ζχει δεχκεί τισ απαιτοφμενεσ αλλαγζσ ςτθν δθμοςιονομικι και νομιςματικι πολιτικι, ςφμφωνα με τθν ΚΑΡΥ, όπωσ τουσ κανόνεσ τιρθςθσ ενόσ ομαδικοφ παιχνιδιοφ. Χφμφωνα με τθν κριτικι των Dullien & Fritsche (2009) (Greek Economy, 2010), oι εξελίξεισ τθσ τελευταίασ εξαετίασ 143

144 αποτελοφν ιςχυρι ζνδειξθ ότι ο μθχανιςμόσ προςαρμογισ τθσ οικονομίασ, που αρχικά είχε προβλεφκεί ςτθν αρχιτεκτονικι του ΣΡΕ για τισ περιπτϊςεισ αςφμμετρων διαταραχϊν, (δθλαδι οι αλλαγζσ ςτουσ μιςκοφσ, που οδθγοφν ςε μεταβολζσ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τιμισ) αποδεικνφεται ανεπαρκισ. Πε άλλα λόγια, ο δίαυλοσ τθσ διαδικαςία τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ αποδεικνφεται ότι δεν είναι ςε κζςθ να οδθγιςει γριγορα τθν οικονομία ςε ζνα νζο επίπεδο ιςορροπίασ, ςτο οποίο οι μιςκοί και οι τιμζσ κα είχαν μειωκεί ζναντι των άλλων χωρϊν-μελϊν. Ξάτω από αυτζσ τισ ςυνκικεσ και εξαιτίασ του ότι δεν υπάρχει οφτε θ κεςμικι οφτε θ πολιτικοοικονομικι προςταςία, χϊρεσ όπωσ θ Ελλάδα δεν μποροφν να ανταποκρικοφν μζςα ςε ζνα τόςο αβζβαιο ευρωπαϊκό οικονομικό περιβάλλον. Αξιολογϊντασ τισ τρζχουςεσ εξελίξεισ, που βιϊνει θ Ελλάδα ίςωσ να μθν πλθροφςε ποτζ τα κριτιρια για τισ ΑΡΥ, ϊςτε αναποτελεςματικά οι ελλθνικζσ κυβερνιςεισ αναηθτοφςαν εναγωνίωσ τθν ζνταξθ τθσ απροετοίμαςτθσ χϊρασ ςτθν ευρωηϊνθ. Χτθν Ελλάδα, παρατθροφνται τόςο οι ακαμψίεσ μιςκϊν και τιμϊν όςο και θ μθ κινθτικότθτα κεφαλαίων και εργαςίασ. Υρόκειται, ουςιαςτικά, για τθν ςθμερινι ελλθνικισ πραγματικότθτα, που απελευκζρωςε θ παγκόςμια κρίςθ του 2008 και ζφερε το ευρωπαϊκό οικοδόμθμα ζνα βιμα πριν τθν διάλυςθ. Θ Ελλάδα βρίςκεται παγιδευμζνθ, όχι μονό από τθν πρακτικι τθσ οικονομικισ κεωρίασ αλλά και από τισ πολιτικζσ των μεγάλων ευρωπαϊκϊν χωρϊν. Ενδεικτικά, χϊρεσ όπωσ θ Γερμάνια κζλουν να ςυντθροφν ι ζχουν ςυμφζρον να ςυντθροφν τθν Ελλάδα ςτθν ευρωηϊνθ για να εκμεταλλεφονται τα ανταγωνιςτικά και εμπορικά πλεονεκτιματα τουσ. Αυτό άλλωςτε δείχνουν τόςο τα επίπεδα του εμπορικοφ ιςοηυγίου, και τθσ ανεργίασ τουσ το τελευταίο διάςτθμα. Επομζνωσ, θ ΕΡΕ αποτζλεςε για τθν Ελλάδα, κακϊσ και για άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ Ευρωηϊνθσ ζνα αμφιςβθτοφμενο κανάλι προςαρμογισ ωσ προσ τθν ταχφτθτα ανάπτυξθσ και παραγωγισ βιϊςιμων αποτελεςμάτων. Αυτι θ διαπίςτωςθ πθγάηει από τα ςτοιχεία τθσ κεωρθτικισ προςζγγιςθσ που προθγικθκε, αλλά και τθσ εμπειρικισ που κα ακολουκιςει, κακϊσ θ αποκάλυψθ των ςτατιςτικϊν ςτοιχείων ςτο επίπεδο των μιςκϊν είναι ουςιαςτικι. Είναι χαρακτθριςτικό ότι για τθν αντιμετϊπιςθ αυτισ τθσ ανεπάρκειασ ςτθν εςωτερικι λειτουργία τθσ Ελλάδασ, που ςχετίηεται κυρίωσ με τθν ανεπάρκεια των μθχανιςμϊν τθσ αγοράσ εργαςίασ, κακιςτά αναγκαία τθ κζςπιςθ μθχανιςμϊν παρακολοφκθςθσ, ελζγχου και διόρκωςθσ εξαγωγϊν μζςω 144

145 του Διεκνοφσ Εμπορίου προκαλϊντασ προσ τα πάνω ζτςι, τθν ανταγωνιςτικότθτα τθσ τιμισ ςε ςχζςθ με τισ άλλεσ προθγμζνεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ (Greek Economy, 2010). 145

146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Θ ΕΞΕΛΙΞΘ ΤΘΣ ΡΟΕΙΑΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΡΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΩΝ ΜΙΣΘΩΝ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΡΟ ΤΟ Ειςαγωγι Θ γενικι πορεία εξζλιξθσ των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν ι αλλιϊσ των πραγματικϊν μιςκϊν διαπραγμάτευςθσ των εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων (negotiated wage) φαίνεται να παρουςιάηει ςθμαντικι ςτατιςτικι ςυςχζτιςθ με το ποςοςτό ανεργίασ, ι ιςοδφναμα με το επίπεδο τθσ απαςχόλθςθσ ωσ ποςοςτό του εργατικοφ δυναμικοφ (βλ. Διάγραμμα 2.4). Χαφϊσ, οι μεταβολζσ, που φζρει το γενικό επίπεδο των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν επθρεάηεται από τθν ςυνδυαςτικά αςκοφμενθ νομιςματικι και δθμοςιονομικι πολιτικι, τθ ςυνακόλουκθ άςκθςθ πολιτικισ «τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ» (μείωςθ τιμϊν και μιςκϊν), τισ δυςοίωνεσ ςυνκικεσ τθσ οικονομικισ φφεςθσ, το ιδεολογικό και πολιτικό κλίμα, κακϊσ και από το ςυςχετιςμό των κοινωνικϊν δυνάμεων αλλθλεγγφθσ και ςυνεργαςίασ ςτα πλαίςια τθσ ΕΡΕ. Συςιαςτικά, οι ςυνζπειεσ ζγιναν εμφανείσ μζςα από τθν κατακόρυφθ πτϊςθ τθσ απαςχόλθςθσ, που με τθ ςειρά τθσ οδιγθςε το επίπεδο του πραγματικοφ μιςκοφ ςε πολφ χαμθλά ποςοςτά αναπτφςςοντασ ζτςι, ζνα μεγάλο χάςμα μεταξφ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ και των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν των εργαηομζνων-μιςκωτϊν. Ψο ςυγκεκριμζνο χάςμα ερμθνεφεται ωσ μια κατακόρυφθ άνοδοσ του λόγου κερδϊν / μιςκϊν. Διάγραμμα 44 Μζςοσ πραγματικόσ μιςκόσ διαπραγμάτευςθσ και απαςχόλθςθσ ωσ % του εργατικοφ δυναμικοφ ( και πρόβλεψθ ) Υθγι: Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 148) Annual 146

147 Υράγματι, κατά τθν τελευταία πενταετία , ζχει παρατθρθκεί μεγάλθ μείωςθ των πραγματικϊν μιςκϊν (-22,3%) ζναντι τθσ μικρισ μείωςθσ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ (-2,3), με αποτζλεςμα τθν αυξανόμενθ μείωςθ του μεριδίου τθσ εργαςίασ. Τςον αφορά ςτουσ πραγματικοφσ μιςκοφσ (εκτόσ εκείνων των αυτοαπαςχολουμζνων) μειϊκθκαν κατά περίπου 30 δισ ευρϊ, από τα περίπου 85 δισ το 2009 ςε 56 δισ το 2014 (προ φόρων και χωρίσ τθ διόρκωςθ του 5% των υψθλϊν μιςκϊν, οι οποίοι αντιςτοιχοφν ςε διευκυντζσ των οποίων οι αμοιβζσ δεν μειϊκθκαν). Εμπεριςτατωμζνεσ εκτιμιςεισ των παραπάνω ςτοιχείων πραγματοποιοφνται από τθν Ελλθνικι Χτατιςτικι Αρχι (ΕΟ.ΧΨΑΨ, 26/09/2014, ςελ. 1), οι οποίεσ ςτθρίηονται ςε προςωρινά ςτοιχεία του τριμθνιαίου Δείκτθ Πιςκϊν για το ςφνολο τθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ (εκτόσ του Υρωτογενι τομζα και τισ δραςτθριότθτεσ των Ροικοκυριϊν) (ΡΑΑΤΘΜΑ 4). Υρόκειται για προςωρινζσ εκτιμιςεισ, βαςιηόμενεσ ςε ςυλλογι ερωτθματολογίων ςτα πλαίςια ερευνθτικισ μελζτθσ περί μιςκϊν ςτθν Ελλάδα και για αυτόν τον λόγο είναι πικανι οποιαδιποτε ανακεϊρθςθ τουσ. Χυγκεκριμζνα, όπωσ, φαίνεται ςτον ακόλουκο πίνακα 1, γίνεται παρουςίαςθ του Δείκτθ Πιςκϊν χωρίσ να ζχει εφαρμοςτεί, οφτε εποχικι προςαρμογι, οφτε προςαρμογι ωσ προσ τον αρικμό των εργάςιμων θμερϊν. Θ ςυγκεκριμζνθ επιςιμανςθ ςε ςυνδυαςμό με το γεγονόσ ότι ο 14 οσ μιςκόσ, κακϊσ και οι επιπλζον αμοιβζσ μιςκϊν λόγω υπερωριϊν ςε οριςμζνουσ κλάδουσ τθσ οικονομίασ καταβάλλονται το 4 ο τρίμθνο κάκε ζτουσ, δικαιολογεί τα ετιςια υψθλά επίπεδα μιςκϊν του δείκτθ για τισ ςυγκεκριμζνεσ περιόδουσ. Επιπλζον, ςθμαντικό ςτοιχείο αποτελεί θ διαφοροποίθςθ των ςτοιχείων, που φζρει ο Δείκτθσ Πιςκϊν για το Β τρίμθνο του ζτουσ 2014 χωρίσ καμία προςαρμογι, ςε ςχζςθ με τον αντίςτοιχο του ζτουσ Χυγκεκριμζνα, ο πρϊτοσ του 2014 παρουςιάηει μείωςθ κατά 1,4% ςε ςχζςθ με τον δεφτερο του 2013, ενϊ ο δεφτεροσ του 2013 παρουςιάηει μεγαλφτερθ μείωςθ τθσ τάξεωσ 7,4% ςε ςχζςθ με το Εν ςυνεχεία, ςτον Υίνακα 2 παρουςιάηεται ο Δείκτθσ Πιςκϊν του Β τριμινου 2014 με τισ αντίςτοιχεσ εκτιμιςεισ του επιπζδου των μιςκϊν κατά το ίδιο χρονικό πλαίςιο, αυτιν τθν φορά με εποχικι προςαρμογι, αλλά όχι προςαρμογι ωσ προσ τον αρικμό των εργάςιμων θμερϊν. Χε ςφγκριςθ πάλι με τον αντίςτοιχο Δείκτθ του Β τριμινου του ζτουσ 2013, παρουςιάηει μείωςθ κατά 1,0% ζναντι μείωςθσ 9,1 % του ζτουσ 2013 ςε ςχζςθ με το

148 Ρίνακασ 31 Εξζλιξθ Δείκτθ Μιςκϊν, που αφοροφν ςτουσ κλάδουσ Β-Σ (βλ. ΡΑΑΤΘΜΑ 4) χωρίσ εποχικι διόρκωςθ και διόρκωςθ εργάςιμων θμερϊν για το Β Τρίμθνο των ετϊν (2008=100,00) Θ ανάλυςθ του Δείκτθ Μιςκϊν κατά ζτοσ ( , όπου επικεντρϊνεται θ εν λόγω μελζτθ) Ζτοσ - Τρίμθνο Δείκτθσ 1 Τριμθνιαία μεταβολι (%) Ετιςια Μεταβολι (%) 2009 Α 88,0-13,6-3,7 Β 99,9 13,5 1,0 Γ 103,9 4,0-3,7 Γ 110,6 6,4 8, Α 99,8-9,8 13,4 Β 100,1 0,3 0,2 Γ 100,4 0,3-3,4 Γ 2 106,3 5,9-3, Α 93,4-12,1-6,4 Β 97,5 4,4-2,6 Γ 94,8-2,8-5,6 Γ 2 100,3 5,8-5, Α 84,8-15,5-9,2 Β 90,3 6,5-7,4 Γ 84,9-6,0-10,4 Γ 2 97,7 15,1-2, Α 74,7-23,5-11,9 Β 83,6 11,9-7,4 Γ 83,2-0,5-2,0 Γ 2 92,9 11,7-4, Α 3 73,7-20,7-1,3* Β 4 82,4 11,8-1,4 148

149 Θ διακφμανςθ του δείκτθ οφείλεται ςτθν εποχικότθτα και ςτθν καταβολι του επιμίςκιου (επιπλζον ποςό επί του κυρίου μιςκοφ). Υρόκειται για αλυςιδωτό δείκτθ Laspeyres με ζτοσ βάςθσ το Ξαταρτίηεται ανά τρίμθνο και περιλαμβάνει το ςφνολο των ακακάριςτων μιςκϊν των εργαηομζνων κατά τθν περίοδο αναφοράσ. Για τον υπολογιςμό του χρθςιμοποιοφνται οι ακακάριςτοι αμοιβζσ προσ τισ ϊρεσ εργαςίασ. Σι ακακάριςτεσ αμοιβζσ περιλαμβάνουν τουσ μιςκοφσ και τα θμερομίςκια, τακτικζσ αμοιβζσ και υπερωρίεσ, τα επιμίςκια και τισ ζκτακτεσ αμοιβζσ (δϊρα Χριςτουγζννων και Υάςχα, επίδομα αδείασ και κάκε μορφι bonus, που δεν καταβάλλεται τακτικά), κακϊσ και τισ αμοιβζσ για τισ θμζρεσ που δεν πραγματοποιικθκε εργαςία (π.χ. θμζρεσ αδείασ, αργίασ, κφθςθσ, λοχείασ, αςκζνειασ, αποηθμιϊςεισ απόλυςθσ, κλπ.). Σ Δείκτθσ Πιςκϊν ςτουσ κλάδουσ Β-Χ (ΡΑΑΤΘΜΑ 4) καταρτίηεται ςε εφαρμογι του Ξανονιςμοφ 450/2003 (εκ) του Ευρωπαϊκοφ Ξοινοβουλίου και Χυμβουλίου. Διατίκεται και δθμοςιεφεται και από διεκνείσ οργανιςμοφσ (EUROSTAT, IMF) Ξατά το 4 ο τρίμθνο καταβάλλεται ο 14 οσ μιςκόσ, κακϊσ και bonus ςτο τζλοσ του ζτουσ, με αποτζλεςμα τθν αφξθςθ του δείκτθ, Ανακεωρθμζνα ςτοιχεία, Υροςωρινζσ εκτιμιςεισ * Χε οριςμζνουσ κλάδουσ και επιχειριςεισ, ο 14 οσ μιςκόσ καταβλικθκε ςτο 1 ο τρίμθνο του 2014, αντί το 4 ο τρίμθνο του 2013, όπωσ ςυνζβαινε τα προθγοφμενα ζτθ Υθγι: ΕΟ.ΧΨΑΨ., 26/09/2014, ςελ.2, 6) Ρίνακασ 32 Εξζλιξθ Δείκτθ Μιςκϊν, που αφοροφν ςτουσ κλάδουσ Β-Σ (βλ. ΡΑΑΤΘΜΑ 4) με εποχικι διόρκωςθ για το Β Τρίμθνο των ετϊν (2008=100,00) Θ ανάλυςθ των δεικτϊν κατά ζτοσ ( , όπου επικεντρϊνεται θ εν λόγω μελζτθ) Ζτοσ - Τρίμθνο Δείκτθσ 1 Τριμθνιαία μεταβολι (%) Ετιςια Μεταβολι (%) 2009 Α 96,2-1,2-3,8 Β 101,3 5,3 0,0 Γ 101,4 0,1-0,1 149

150 Γ 104,1 2,6 6, Α 108,2 4,0 12,5 Β 102,7-5,1 1,4 Γ 100,1-2,5-1,3 Γ 99,3-0,8-4, Α 99,2-0,1-8,4 Β 99,0-0,2-3,6 Γ 95,1-3,9-5,0 Γ 95,2 0,1-4, Α 92,4-2,9-6,9 Β 91,6-0,9-7,5 Γ 85,9-6,2-9,7 Γ 90,8 5,7-4, Α 80,9-10,9-12,4 Β 83,3 3,0-9,1 Γ 84,0 0,8-2,2 Γ 83,3-0,8-8, Α 1 82,5-1,0 2,0* Β 2 82,5 0,0-1,0 1 Ανακεωρθμζνα ςτοιχεία, Υροςωρινζσ εκτιμιςεισ * Χε οριςμζνουσ κλάδουσ και επιχειριςεισ, ο 14 οσ μιςκόσ καταβλικθκε ςτο 1 ο τρίμθνο του 2014, αντί το 4 ο τρίμθνο του 2013, όπωσ ςυνζβαινε τα προθγοφμενα ζτθ Υθγι: (ΕΟ.ΧΨΑΨ., 26/09/2014,ςελ.2, 7) Οαμβάνοντασ υπόψθ τουσ παραπάνω πίνακεσ για τα ζτθ 2009 ζωσ 2014, θ ερμθνεία οριςμζνων ενδεικτικϊν ςτατιςτικϊν ςτοιχείων, τα οποία αποτυπϊνουν τουσ μζςουσ μιςκοφσ των Ελλινων εργαηομζνων-μιςκωτϊν, μπορεί να αποδοκεί ςυνοπτικά κατά απόλυτουσ αρικμοφσ με τθν βοικεια των επίςθμων εγγεγραμμζνων πινάκων του Λδρφματοσ Ξοινωνικισ Αςφάλιςθσ (ΛΞΑ). Χυγκεκριμζνα, όπωσ προκφπτει από τισ τακτικζσ αναφορζσ των εργοδοτϊν ςτο ΛΞΑ μζςω των «Αναλυτικϊν Υεριοδικϊν Δθλϊςεων» (ΑΥΔ), ο μζςοσ μεικτόσ μιςκόσ (ακακάριςτεσ αμοιβζσ 4 και 4 Σι ακακάριςτεσ αμοιβζσ καλφπτουν τθ χρθματικι αμοιβι που καταβάλλεται απευκείασ από τον εργοδότθ, πριν από τθν αφαίρεςθ των φόρων και των ειςφορϊν κοινωνικισ αςφάλιςθσ που καταβάλλονται από τουσ μιςκωτοφσ και παρακρατοφνται από τον εργοδότθ. Χυμπεριλαμβάνονται οι μιςκοί και τα θμερομίςκια, τακτικζσ αμοιβζσ και υπερωρίεσ, τα επιμίςκια και οι ζκτακτεσ αμοιβζσ (δϊρα Χριςτουγζννων και Υάςχα, επίδομα αδείασ και κάκε μορφι bonus, που δεν καταβάλλεται τακτικά), 150

151 ειςφορζσ εργοδότθ) τον Δεκζμβριο του 2013, διαμορφϊκθκε ςυνολικά ςτα 1048,45 ευρϊ, το μζςο θμερομίςκιο ςτα 48,26 ευρϊ. Για τουσ εργαηόμενουσ με μερικι απαςχόλθςθ, οι οποίοι ζφταςαν ςτουσ μιςκωτοφσ, οι μζςοι μεικτοί μιςκοί περιορίςτθκαν ςτα 445,33 ευρϊ, ενϊ για τουσ εργαηόμενουσ με πλιρθ απαςχόλθςθ, οι μζςεσ αποδοχζσ ανιλκαν ςτα 1265,08 ευρϊ. Επίςθσ, με βάςθ τα επίςθμα ςτοιχεία μζχρι το Δεκζμβριο του 2013 προκφπτει ότι οι μιςκοί διαμορφϊνονται ωσ εξισ (iefimerida, 20/08/2014): > ευρϊ: μιςκωτοί Από μζχρι ευρϊ: ι το 22,9% των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν Από 751 μζχρι ευρϊ: ι το 14,5% των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν Από 501 μζχρι 750 ευρϊ: ι το 16% των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν Πζχρι 500 ευρϊ: ι το 23,2%των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν Σ μζςοσ όροσ των εργαηομζνων-μιςκωτϊν, που λαμβάνει ζωσ 1000 ευρϊ μεικτά φτάνουν ςτο ςφνολο τουσ ι το 53,7%. Ωςτόςο, το μεγαλφτερο ποςοςτό τθσ των μερικϊσ ι εκ περιτροπισ εργαηομζνων-μιςκωτϊν τθσ τάξεωσ 23,2% ( αςφαλιςμζνοι μιςκωτοί), λαμβάνει μθνιαίο μιςκό ωσ 500 ευρϊ. Υρόκειται, για ζνα αξιοςθμείωτο φαινόμενο, κακϊσ ζχει διειςδφςει ςθμαντικά ςτθν αγορά εργαςίασ ςε αναλογία 1 ςτουσ 4 ι πάνω από εργαηόμενοι-μιςκωτοί να απορροφοφνται ςτθν 4ωρθ ι μερικι απαςχόλθςθ. Για τθν ολοκλθρωμζνθ ερμθνεία των παραπάνω ςτατιςτικϊν ςτοιχείων αποδίδονται ςυμπλθρωματικά ςτοιχεία, από τθν ολιςτικι επεξεργαςία των Α.Υ.Δ. και από τισ εγγραφζσ οι οποίεσ ζχουν ελεγχκεί κατά το χρόνο επεξεργαςίασ τουσ από τουσ επίςθμουσ ςτατιςτικοφσ πίνακεσ του ΛΞΑ. Χυνεπϊσ, ζχουν διεξαχκεί τα εξισ δθμογραφικά χαρακτθριςτικά ςχετικά με τθν θλικία και το φφλο των δθλωκζντων εργαηομζνων-μιςκωτϊν ςτθν Ελλάδα μζχρι ςιμερα (iefimerida, 20/08/2014): H μζςθ θλικία είναι 38,77 ζτθ (ανδρϊν 39,52 και γυναικϊν 37,71) Σι νζοι θλικίασ ζωσ 29 ετϊν αποτελοφν το 22,19% των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν κακϊσ και οι αμοιβζσ για τισ θμζρεσ που δεν πραγματοποιικθκε εργαςία π.χ. θμζρεσ αδείασ, αργίασ, κφθςθσ, λοχείασ, αςκζνειασ, αποηθμιϊςεισ απόλυςθσ, κλπ.). 151

152 Σι νζοι θλικίασ ωσ 39 ετϊν είναι το 56,78% των αςφαλιςμζνων μιςκωτϊν Σι αςφαλιςμζνοι μιςκωτοί θλικίασ 25 ζωσ 49 ετϊν αποτελοφν το 75,88% Σι αςφαλιςμζνοι μιςκωτοί θλικίασ 50 και ωσ 65 αποτελοφν το 15,31% Για πλιρθ απαςχόλθςθ, το μζςο θμερομίςκιο είναι 54,66ευρϊ και ο μζςοσ μιςκόσ 1.265,08ευρϊ Για μερικι απαςχόλθςθ ανζρχονται το μζςο θμερομίςκιο είναι 25,07 και ο μζςοσ μιςκόσ 445,33ευρϊ Για τισ γυναίκεσ το μζςο θμερομίςκιο πλιρουσ απαςχόλθςθσ είναι το 84,40% του μζςου ανδρικοφ, ενϊ ςτθ μερικι απαςχόλθςθ το 95,42%. Σ μζςοσ μιςκόσ αντιςτοιχεί ςτο 73,40% του μιςκοφ των ανδρϊν. Χυνεχίηοντασ τθν ανάλυςθ, θ προςοχι εςτιάηεται ςτο επίπεδο των ονομαςτικϊν μιςκϊν ςτθν Ελλάδα από το Υιο αναλυτικά, όπωσ επιςθμάνκθκε ιδθ παραπάνω (βλ. ενότθτα 3.2), ςτθν Ελλάδα, ζχει παρατθρθκεί υψθλι ακαμψία των ονομαςτικϊν μιςκϊν προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ μείωςθσ, κάτω από ςυνκικεσ χαμθλοφ πλθκωριςμοφ (όπωσ επιδιϊκει θ ΕΞΨ), με αποτζλεςμα να κακίςταται δφςκολθ θ μείωςθ των πραγματικϊν μιςκϊν. Υρόκειται, για τθ ςθμερινι ελλθνικι πραγματικότθτα, που απελευκζρωςε θ παγκόςμια κρίςθ του 2008 και επζφερε το ευρωπαϊκό οικοδόμθμα. Θ χαρακτθριςτικι ακαμψία των ονομαςτικϊν μιςκϊν ζχει προκφψει κυρίωσ λόγω ζλλειψθσ ςυντονιςμοφ των εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων και κοινωνικϊν ςυμφωνιϊν (social pacts), θ οποία οφείλεται ςτθν φπαρξθ των απρόβλεπτων αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν αγορά εργαςίασ. Χε κάκε περίπτωςθ, τα εκάςτοτε εργατικά ςωματεία/ςυνδικάτα απαιτοφν διανομι δίκαιου μιςκοφ, κυρίωσ ςτισ ςυνκικεσ χαμθλοφ πλθκωριςμοφ. Χφμφωνα με τον Keynes θ ακαμψία των ονομαςτικϊν μιςκϊν κεωρείται δεδομζνθ. Αντικζτωσ, κάτω από τισ υφιςτάμενεσ οικονομικζσ ςυνκικεσ και ςφμφωνα με τουσ Coenen και Kieler (2003), θ ακαμψία των μιςκϊν δεν αντιμετωπίηεται ωσ δεδομζνθ αλλά τίκεται ςε αμφιςβιτθςθ. Θ εφαρμογι ςτθν πράξθ αυτισ τθσ αντίλθψθσ ζχει εκκινιςει ςτθν Ελλάδα με τθν αλλαγι τθσ νομοκεςίασ, που διζπει τισ εργαςιακζσ ςχζςεισ με αφορμι τθν κρίςθ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ. Πε αφετθρία το παραπάνω κεωρθτικό ςχιμα, οι κυριότερεσ κατευκφνςεισ, που προτείνονται από τθν Ευρωπαϊκι Επιτροπι ςε ότι αφορά τον ςχθματιςμό των μιςκϊν είναι οι εξισ (Greek Economy, 2010, ςελ ): 1) Σι αυξιςεισ των ονομαςτικϊν μιςκϊν δεν πρζπει να 152

153 υπερβαίνουν τισ αυξιςεισ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Επίςθσ, απαιτείται να ςυμβάλουν ςτθν ςτακερότθτα των τιμϊν, ϊςτε θ νομιςματικι πολιτικι τθσ ΕΞΨ να μθν είναι περιοριςτικι. Τπωσ υποςτθρίηεται από τισ νομοκετικζσ αρχζσ τθσ Ευρωπαϊκι Επιτροπι, θ ςτακερότθτα των τιμϊν αποτελεί ςθμαντικό παράγοντα τθσ αφξθςθσ τθσ παραγωγισ και τθσ απαςχόλθςθσ. Υαράλλθλα, οι ιπιεσ μιςκολογικζσ αυξιςεισ μειϊνουν το πραγματικό κόςτοσ ανά μονάδα προϊόντοσ ενιςχφοντασ τθν ανταγωνιςτικότθτα των επιχειριςεων τθσ Ευρωπαϊκισ Ξοινότθτασ. 2) Ψο επίπεδο των μιςκϊν κα πρζπει να προςαρμόηεται ςτθν παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ανά χϊρα, ανά περιοχι και ανά κλάδο. Για να ςυμβεί, όμωσ, κάτι τζτοιο, θ αγορά εργαςίασ πρζπει να απελευκερωκεί από ρυκμίςεισ, που τθν κακιςτοφν ανελαςτικι και άκαμπτθ. Χτο ςθμείο αυτό, είναι ςθμαντικό να τονιςτεί θ περίπτωςθ των ΘΥΑ, όπου οι μετακινιςεισ των εργαηομζνων-μιςκωτϊν ςτο εςωτερικό τθσ χϊρασ αναλαμβάνουν ζναν ςθμαντικό ρόλο ωσ μθχανιςμόσ προςαρμογισ, ενϊ ςτθν Ευρϊπθ θ διακίνθςθ εργαηομζνων είναι περιοριςμζνθ. Αυτό ςθμαίνει ότι ωσ κφριοσ δίαυλοσ προςαρμογισ του επιπζδου των μιςκϊν για τισ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ αποτελεί θ περιφερειακι ευελιξία αυτϊν. Ωςτόςο, εάν, δεν υπάρξει αυξθμζνθ κινθτικότθτα του εργατικοφ δυναμικοφ και ουςιαςτικι ευελιξία των μιςκϊν μεταξφ περιφερειϊν τότε, ςφμφωνα με τισ πιο επίςθμεσ οικονομικζσ μελζτεσ απαιτείται είτε θ μεταφορά πόρων από τισ πιο παραγωγικζσ οικονομίεσ τθσ Ευρϊπθσ ςε εκείνεσ με τισ χαμθλότερεσ επιδόςεισ, είτε θ αφξθςθ τθσ ανεργίασ ςτισ τελευταίεσ. Σι οικονομολόγοι του κυρίου ρεφματοσ των οικονομικϊν και οι διεκνείσ οργανιςμοί κζτουν ςε αμφιςβιτθςθ τον κακοριςμό των μιςκϊν ςε εκνικό ι κλαδικό επίπεδο και ςυνθγοροφν υπζρ τθσ άποψθσ ότι οι μιςκοί κα πρζπει να κακορίηονται με βάςθ το φψοσ τθσ παραγωγικότθτασ ςε ςυγκεκριμζνεσ περιοχζσ, κλάδουσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ, επιχειριςεισ και μιςκωτοφσ. Θ ευελιξία ςε τοπικό επίπεδο επιτρζπει ςε μια περιοχι με χαμθλότερα επίπεδα παραγωγικότθτασ να ςτραφεί ςτθ μείωςθ των μιςκϊν ςε περίπτωςθ οικονομικϊν διαταραχϊν, ϊςτε να μθν υποςτεί τισ αρνθτικζσ ςυνζπειεσ τθσ μείωςθσ τθσ παραγωγισ και τθσ ανόδου τθσ ανεργίασ. Άλλοι οικονομολόγοι ζχουν επιχειρθματολογιςει επί τθσ τακτικισ των ςυνδικαλιςτικϊν οργανϊςεων των εργαηομζνων-μιςκωτϊν κεωρϊντασ ότι δεν επιτρζπει τθν ανάπτυξθ των λιγότερο προθγμζνων περιοχϊν. Υροσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ, ο Spilimbergo (1999) απζδειξε ότι για τουσ εργαηόμενουσ των περιςςότερο αναπτυγμζνων περιοχϊν είναι 153

154 ςυμφζρουςα λφςθ να ενιςχφονται οικονομικά οι αςκενζςτερεσ περιοχζσ με μονομερείσ μεταβιβάςεισ. Υιο ςυγκεκριμζνα, ιςχυρίςτθκε, ότι ζνασ τζτοιοσ μθχανιςμόσ μπορεί να εξθγιςει τισ μεγάλεσ μεταβιβάςεισ δθμοςιονομικϊν ροϊν από τθν βόρεια ςτθν νότια Λταλία, από τθν δυτικι ςτθν ανατολικι Γερμανία, και από τθν βόρεια ςτθν νότια Λςπανία, αλλά και τθν Ελλάδα. Ξατά τθν ΕΕ, ςθμαντικό βιμα μεταρρυκμιςτικισ κίνθςθσ ςχετικά με τθν πολιτικι των χαμθλϊν ονομαςτικϊν μιςκϊν, αποτελεί θ απόδοςθ τουσ ςε χαμθλισ ειδίκευςθσ εργαηόμενουσ, ςε νζοειςερχόμενουσ ςτθν αγορά εργαςίασ και ςτουσ μακροχρόνια άνεργουσ. 3) Ψζλοσ, οι αυξιςεισ των πραγματικϊν μιςκϊν πρζπει να υπολείπονται τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ, με ςκοπό τθν οικονομικι ενίςχυςθ των επιχειριςεων, των επενδφςεων παγίου κεφαλαίου, άρα και τθσ απαςχόλθςθσ. Άρα, εξαιτίασ των μεγάλων μακροοικονομικϊν αποκλίςεων ανάμεςα ςτισ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ, οι μεταβιβάςεισ των δθμοςιονομικϊν ροϊν δεν οδθγοφν ςε βελτίωςθ τθσ προςαρμογισ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, ενϊ αντίκετα θ εμβάκυνςθ των μεταρρυκμίςεων ςτθν αγορά εργαςίασ κα βελτιϊςει ςθμαντικά τισ αςφμμετρεσ διαταραχζσ, που επζφερε θ νομιςματικι τθσ ενοποίθςθσ και θ οικονομικι κρίςθ. 9.2 Οι μζςοι μιςκοί και θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ( ): Θ Ελλάδα ςε ςφγκριςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΝΕ Χφμφωνα με τισ προβλζψεισ τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ (2 ο τρίμθνο του 2014), θ αγοραςτικι δφναμθ των μζςων αποδοχϊν ανά εργαηόμενο-μιςκωτό πρόκειται να μειωκεί περαιτζρω μζχρι το τζλοσ του 2014 κατά 1,9 ποςοςτιαίεσ μονάδεσ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 143). Θ μείωςθ αυτι αναμζνεται να προςτεκεί ςτισ μειϊςεισ τθσ προθγοφμενθσ τετραετίασ ( ), οι οποίεσ αυξικθκαν ςυνολικά ςε ποςοςτό που ανζρχεται ςτα 21% περίπου. Άμεςθ απόρροια τθσ ςυνολικισ απϊλειασ αγοραςτικισ δφναμθσ του μζςου μιςκοφ είναι θ ανοδικι πορεία του ςε ζνα επίπεδο τθσ τάξεωσ του 23%, κατά τθν επόμενθ πενταετία Τπωσ, διαπιςτϊνεται παρακάτω από τθν απεικόνιςθ του διαγράμματοσ 2.4 θ αγοραςτικι δφναμθ των μζςων αποδοχϊν ςτο τζλοσ του 2014, κα ζχει μετακυλιςει ςτο επίπεδο του ζτουσ 1995 (ζτοσ 1995=100, ζτοσ 2014=101). 154

155 Διάγραμμα 45 Αγοραςτικι δφναμθ μζςων αποδοχϊν, ςε ςτακερζσ τιμζσ (ετιςιεσ % μεταβολζσ και δείκτθσ 1995=100), ( και πρόβλεψθ ) Υθγι: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 143) Πζςα από τθν μελζτθ τθσ εν λόγω κεματολογίασ περί των μιςκϊν των απαςχολουμζνων ςτθν Ελλάδα από το 2009 ζωσ ςιμερα, ςθμαντικόσ κακίςταται ο προςδιοριςμόσ τουσ πριν από τθν τελευταία 6ετία υπό ςυνκικεσ οικονομικι κρίςθσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, αξιοςθμείωτο φαινόμενο των προθγοφμενων ετϊν από το 1993 μζχρι και το 2009, αποτελεί ότι οι πραγματικζσ αποδοχζσ ανά απαςχολοφμενο αυξάνονταν με ρυκμοφσ που επζτρεπαν τθν ςφγκλιςθ των αμοιβϊν ςτθν Ελλάδα ςε ςφγκριςθ με το αντίςτοιχο μζςο όρο των 15 πιο προθγμζνων χωρϊν τθσ ΕΕ. Τπωσ ακριβϊσ απεικονίηεται παρακάτω (Διάγραμμα 2.4) μζχρι το 2009, θ ςφγκλιςθ των αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν αγορά εργαςίασ ακολουκοφςε ανοδικι τάςθ παρά τισ προςωρινζσ αλλά ςυχνζσ επιβραδφνςεισ τθσ πορείασ τθσ, με ςυνζπεια οι μζςοι μιςκοί των εργαηομζνων-μιςκωτϊν (ςε μονάδεσ αγοραςτικισ δφναμθσ) να ανζλκουν το 2009 ςε ποςοςτό 81% τθσ μζςθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των ΕΕ-15. Ωςτόςο, κατά τα τελευταία χρόνια, όπου ορίηεται και θ ςυγκεκριμζνθ μελζτθ, και ειδικότερα από το , θ αυξθτικι τάςθ τθσ ςφγκλιςθσ των μιςκϊν ζχει ανατραπεί, κακϊσ ο δείκτθσ απόκλιςθσ των μζςων μιςκϊν από τον αντίςτοιχο μζςο όρο των υπολοίπων ΕΕ-15 οδθγικθκε αυτι τθ φορά ςτο 65% του μζςου όρου τθσ ΕΕ- 15. Θ απόκλιςθ αυτι ζχει αυξθκεί τόςο, ϊςτε να είναι ςυγκρίςιμθ με τθν αντίςτοιχθ απόκλιςθ τθσ δεκαετίασ του 1980 (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 144). 155

156 Θ ςφγκλιςθ των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν ανά απαςχολοφμενο-μιςκωτό ςτθν Ελλάδα ςε ςχζςθ με το ςφνολο των υπολοίπων 15 προθγμζνων χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, που παρατθρικθκε μζχρι το 2009, αλλά και θ μετζπειτα κατιοφςα πορεία τθσ κατά 19,7% το , ςχετίηεται προφανϊσ με τθν γενικότερθ πορεία ςφγκλιςθσ ι απόκλιςθσ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ. Χυνεπϊσ, για τθν εκτενζςτερθ και πιο αποτελεςματικι ανάλυςθ του επιπζδου των μιςκϊν απαιτείται ο προςδιοριςμόσ τθσ ςφγκλιςθ των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν ςε ςφγκριςθ με τθ ςφγκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Υροκειμζνου να επιτευχκεί με τον καλφτερο δυνατό τρόπο θ αναλυτικι περιγραφι των παραπάνω μεταβολϊν τθσ αγοράσ εργαςίασ τθσ Ελλάδασ ςε ςχζςθ με εκείνεσ των άλλων 15 χωρϊν μελϊν τθσ ΕΕ, κα πρζπει να χρθςιμοποιθκεί ο παράγοντασ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Για αυτόν τον λόγο, απαιτείται να προςμετρθκοφν προσ αυτιν τθν κατεφκυνςθ δυο χαρακτθριςτικά ςτοιχεία τθσ ελλθνικισ οικονομίασ: 1) τθν εξζλιξθ τθσ ωσ χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΡΕ και 2) τθ κζςθ τθσ ςτθν φάςθ τθσ φφεςθσ, τθν οποία διανφει εντόνωσ από το Βαςικό εργαλείο για τθν ανάλυςθ τθσ ςυμπεριφοράσ τθσ παραγωγικότθτασ, πριν και κατά τθ διάρκεια τθσ κρίςθσ, αποτελεί ο δείκτθσ απόκλιςθσ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των μζςων αποδοχϊν ανά απαςχολοφμενο ςτθν Ελλάδα ςυγκριτικά με το μζςο όρο τθσ ΕΕ-15. Ζνασ τζτοιοσ δείκτθσ ζχει καταςκευαςτεί με ςκοπό να διορκϊνει τθν απόκλιςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των μζςων μιςκϊν με τθν απόκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ μεταξφ Ελλάδασ και των άλλων 15 χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ. Θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ με βάςθ τισ αςφμμετρεσ διαταραχζσ ςτθν αγορά εργαςίασ ςτθν Ελλάδα, εμφάνιςε ςθμαντικι άνοδο από το 1995 ζωσ ςτισ αρχζσ τθσ οικονομικισ κρίςθσ ( ), ςε ςφγκριςθ είτε με τα άλλα οικονομικά μεγζκθ τθσ εγχϊριασ οικονομίασ, είτε τθσ διεκνοφσ κοινότθτασ (παραγωγι, τιμζσ, μιςκοί). Ψο 2003 είχε φτάςει ςε επίπεδο του 91% και παρζμεινε ςχεδόν αμετάβλθτθ ζωσ το 2009, ςε ςχζςθ με το αντίςτοιχο ποςοςτό του μζςου αντίςτοιχου μεγζκουσ των υπόλοιπων 15 χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ. Εν ςυνεχεία, από το 2010 αρχίηει θ διαδικαςία απόκλιςθσ τθσ και ζπειτα, ο αντίςτοιχοσ δείκτθσ παρουςίαςε πτϊςθ φτάνοντασ το 85% το Χφμφωνα με τισ προβλζψεισ τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ, θ υποχϊρθςθ ςυνεχίηεται από το πρϊτο τρίμθνο του τρζχοντοσ ζτουσ ζωσ το επίπεδο του 84%. 156

157 Χυμπεραςματικά, θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ςτθν Ελλάδα, κατά τθν περίοδο , είχε ςυγκλίνει κοντά ςτο μζςο όρο τθσ ΕΕ-15. Θ ςτακερότθτα τθσ παραγωγικότθτασ, θ οποία επικράτθςε τθ ςυγκεκριμζνθ μακρά περίοδο πριν από τθν κρίςθ, επθρεάςτθκε και ανατράπθκε από τισ μεταβολζσ των οικονομικϊν ςυνκθκϊν που επζφερε θ τελευταία πενταετία τθσ κρίςθσ ςτθν ελλθνικι οικονομία (ςτθν οποία εςτιάηεται θ εν λόγω μελζτθ). Επιπλζον, λόγω των επικείμενων οικονομικϊν ςυνκθκϊν, τζκθκε ςε μικρότερο περιοριςμό θ ςφγκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ ςε ςφγκριςθ με τθν υφιςτάμενθ του μζςου μιςκοφ ανά απαςχολοφμενο-μιςκωτό (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 145). Τπωσ παρατθρείται, ςτο παρακάτω Διάγραμμα 2.6, ςτθν εξελικτικι πορεία του δείκτθ εμφανίηεται θ ςχετικι ςτακερότθτα τθσ απόκλιςθσ των μιςκϊν ωσ αγοραςτικι δφναμθ μεταξφ τθσ Ελλάδασ και υπολοίπων χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ κατά το χρονικό διάςτθμα τθσ δεκαετίασ 1999 ζωσ 2009, αλλά και τθ διεφρυνςθ τθσ απόκλιςθσ που ακολοφκθςε από το 2010 ζωσ ςιμερα. Τπωσ, ακριβϊσ διαφαίνεται από τισ διακυμάνςεισ των καμπυλϊν, θ απόκλιςθ των μιςκϊν επθρεαςμζνθ από τισ μεταβολζσ τθσ παραγωγικότθτασ ζχει υπερδιπλαςιαςτεί κατά 12 ποςοςτιαίεσ μονάδεσ (από 10% ςε 22%). Διάγραμμα 46 Μζςεσ αποδοχζσ εργαηομζνων και παραγωγικότθτα ςτθν Ελλάδα % τθσ ΕΕ-15, ςε μονάδεσ αγοραςτικισ δφναμθσ. Ο δείκτθσ απόκλιςθσ των μιςκϊν από τον μζςο όρο των 15 πιο προθγμζνων χωρϊν τθσ ΕΕ είναι θ απόκλιςθ των μιςκϊν διορκωμζνθ με τθν απόκλιςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ ( και πρόβλεψθ ) Υθγι: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 144) 157

158 Επιπροςκζτωσ, μια επιπλζον ςφγκριςθ, που μπορεί να αποτυπωκεί για τθν αναλυτικι αποτφπωςθ και ερμθνεία του επιπζδου των μιςκϊν ςτθν Ελλάδα, είναι μεταξφ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ και του μζςου πραγματικοφ μιςκοφ τθσ εργαςίασ (υπολογιςμζνθ ανά εργαηόμενο-μιςκωτό). Υιο ςυγκεκριμζνα, ςφμφωνα με τα ςτοιχεία τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 146), κατά το 1 ο τρίμθνο του 2009 εξαιτίασ τθσ υποχϊρθςθσ του δείκτθ τιμϊν καταναλωτι και ζχοντασ προθγθκεί θ διαπραγματευτικι δφναμθ των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων των εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων για τον κακοριςμό των ονομαςτικϊν μιςκϊν για το ίδιο ζτοσ, παρατθρικθκε: 1)αφξθςθ των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν κατά 3,2%, 2) παράλλθλθ μείωςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ ςτο 3,0%, και τζλοσ 3) αφξθςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ του μζςου μιςκοφ. Χφμφωνα με τα ςτοιχεία, όπου εμφανίηονται ςτο Διάγραμμα 2.7, αποτυπϊνεται ότι κατά τα τρζχοντα ζτθ 2010 ζωσ 2014, οι μειϊςεισ των μζςων πραγματικϊν μιςκϊν ανά εργαηόμενο-μιςκωτό (-22,3%), υπολογιςμζνεσ με βάςθ τον δείκτθ τιμϊν καταναλωτι, δθλαδι ωσ αγοραςτικι δφναμθ, υπερζβθςαν κατά πολφ τισ αντίςτοιχεσ μειϊςεισ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ (-2,3%). Χυνεπϊσ, κατά το χρονικό διάςτθμα τθσ επικείμενθσ πενταετίασ, ζχει διευρυνκεί το χάςμα τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των μιςκϊν ζναντι τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Διάγραμμα 47 Ρραγματικζσ αμοιβζσ ανά απαςχολοφμενο και παραγωγικότθτα, ςε ςτακερζσ τιμζσ ( και πρόβλεψθ ) Υθγι: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΕΨΘΧΛΑ ΕΞΚΕΧΘ ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 147) 158

159 Χφμφωνα με τα ςτοιχεία τθσ ετιςιασ βάςθσ δεδομζνων τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ για το ζτοσ 2009 (Greek Economy, 2010, ςελ. 97), ςτθν επίςθμθ κατάταξθ των προθγμζνων χωρϊν με κριτιριο τουσ μεικτοφσ μιςκοφσ ςε ευρϊ (ακακάριςτεσ αμοιβζσ και ειςφορζσ εργοδότθ), θ Ελλάδα διατθρεί μια από τισ τελευταίεσ κζςεισ. Υρόκειται για μία ςυνθκιςμζνθ εικόνα, που παρουςιάηει ο επίςθμοσ δείκτθσ Πιςκϊν κατά τα προθγοφμενα ζτθ, προτοφ θ οικονομικι κρίςθ ξεςπάςει. Χυγκεκριμζνα, οι μζςοι ετιςιοι μιςκοί ανζρχονταν ςε ευρϊ (Διάγραμμα 2.8) ζναντι κατά μζςο όρο ςτισ άλλεσ 15 προθγμζνεσ οικονομίεσ τθσ ΕΕ. Ξατ εξαίρεςθ ςε τρείσ εκ αυτϊν των χωρϊν, ςτθν Ξφπρο, Χλοβενία και Υορτογαλία, οι μζςοι μιςκοί αποτυπϊνονται ςε χαμθλότερα επίπεδα ςε ςχζςθ με τθν Ελλάδα. Χε αυτό το ςθμείο κα πρζπει να επιςθμανκεί ότι θ παραπάνω εκτίμθςθ ςχετικά με το επίπεδο των μζςων μιςκϊν ςτθν Ελλάδα, γίνεται απόκρυψθ βαςικϊν χαρακτθριςτικά, που υπό άλλεσ ςυνκικεσ μποροφν να αποβοφν ουςιαςτικά ςτθν αξιολόγθςθ τθσ κατανομισ των μζςων μιςκϊν μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ-15. Αρχικά, οι διάμεςεσ μθνιαίεσ ακακάριςτεσ αμοιβζσ, που καταβλικθκαν από επιχειριςεισ του ιδιωτικοφ τομζα και κυρίωσ από εκείνεσ με μζςο αρικμό άνω των 10 εργαηόμενων-μιςκωτϊν, και που αφοροφν τθν πλιρθ απαςχόλθςθ, ανζρχονταν το 2009, ςε περίπου 1550 ευρϊ (ΛΡΕ- ΓΧΕΕ, 2009). Πε άλλα λόγια, το 50% των πλιρωσ απαςχολουμζνων μιςκωτϊν ςτθν Ελλάδα αμείβονταν το 2009 με ακακάριςτεσ αμοιβζσ μικρότερεσ των 1550 ευρϊ. Σι μζςεσ ακακάριςτεσ αμοιβζσ ανζρχονταν ςε 2060 ευρϊ και ιταν κατά πολφ υψθλότερεσ τθσ διάμεςθσ αμοιβισ (1550 ευρϊ), επειδι ζνα μικρό ποςοςτό μιςκωτϊν διακζτουν υψθλοφσ μιςκοφσ αποκρφπτοντασ τθν ενδεχόμενθ ςυμμετοχι ςε άλλα κζρδθ. Θ ςυμμετοχι αυτϊν των μιςκωτϊν ςτο δείγμα ανεβάηει τεχνθτά τον μζςο όρο δθμιουργϊντασ ψευδείσ εντυπϊςεισ για το ςφνολο των εργαηομζνων-μιςκωτϊν. 159

160 Διάγραμμα 48 Οι Μζςοι Ετιςιοι Μιςκοί ανά εργαηόμενο-μιςκωτό κατά το ζτοσ 2009 Υθγι: Annual Macro-economic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (Greek Economy, 2010, ςελ. 98) Θ εκτενζςτερθ απόδοςθ των παραπάνω ςτοιχείων μπορεί να αποκαλφψει ότι μόνο το 1% των εργαηομζνων-μιςκωτϊν του επιχειρθματικοφ τομζα τθσ οικονομίασ το 2009, απολάμβαναν μιςκοφσ άνω των 7220 ευρϊ. Σι μζςεσ ακακάριςτεσ αμοιβζσ του υπόλοιπου 99% με πλιρθ απαςχόλθςθ εκτιμάται ςτα 1790 ευρϊ, ενϊ οι διάμεςεσ αμοιβζσ παραμζνουν ςχεδόν αμετάβλθτεσ. Εν ςυνεχεία, εάν παραλθφκεί από τουσ υπολογιςμοφσ το 5% και όχι το 1% των πλζον υψθλόμιςκων, δθλαδι, εκείνων που αμείβονται με ακακάριςτεσ αμοιβζσ άνω των 4200 ευρϊ, οι μζςεσ ακακάριςτεσ αμοιβζσ του υπόλοιπου 95% των πλιρωσ απαςχολουμζνων εργαηομζνων-μιςκωτϊν ανζρχονταν, το 2009, ςε ευρϊ, με τισ διάμεςεσ αμοιβζσ να φτάνουν ςτο επίπεδο των ευρϊ. Χε γενικό επίπεδο, το φψοσ του μιςκοφ, που χαρακτθρίηει ζναν εργαηόμενο-μιςκωτό αποτελεί τα 2/3 των διάμεςων αποδοχϊν, το οποίο μεταφράηεται ςε απόλυτο αρικμό ςτα 1,00 ευρϊ περίπου. Πε βάςθ το ςυγκεκριμζνο κριτιριο, για τα ελλθνικά δεδομζνα, το 24% των εργαηομζνων-μιςκωτϊν υπό πλιρθ απαςχόλθςθ ςτον επιχειρθματικό, κυρίωσ, τομζα χαρακτθρίηονται ωσ χαμθλόμιςκοι (Greek Economy, 2010, ςελ. 99). Υολλζσ οικονομικζσ και κοινωνικζσ εξθγιςεισ ζχουν δοκεί για αυτι τθν, κατά τον Paul Krugman εποχι τθσ «μεγάλθσ απόκλιςθσ». Θ ςφγχρονθ εποχι τθσ τεχνολογίασ και τθσ ταχφτθτασ απαιτεί, πλζον, εργατικό δυναμικό με δεξιότθτεσ και ικανότθτεσ και 160

161 λιγότερο (ζωσ κακόλου) ανειδίκευτο και χαμθλϊν απαιτιςεων. Θ οικονομικι ι θ μετανάςτευςθ τθσ εργαςίασ, το εμπόριο με τισ χαμθλόμιςκεσ χϊρεσ τθσ Αςίασ, Ξίνασ και Ξεντρικισ Αμερικισ, είναι παράγοντεσ που ζχουν προτακεί κατά καιροφσ από διάφορουσ επιςτιμονεσ οικονομολόγουσ. Τμωσ, κανζνασ από αυτοφσ τουσ παράγοντεσ δεν μπορεί να εξθγιςει ικανοποιθτικά τον λόγο, κατά τον οποίο δεν παρατθρείται διαχρονικά τόςο μεγάλθ αφξθςθ τθσ ανιςότθτασ ςτισ, παραδοςιακά πιο εξιςωτικζσ, χϊρεσ τθσ Ξεντρικισ και Βόρειασ Ευρϊπθσ, κακϊσ και το λόγο για τον οποίο μόνο το προνομιοφχο 1% των εργαηομζνων-μιςκωτϊν, αποτελεί ςυνεχϊσ τθν εξαίρεςθ από το υπόλοιπο 99%. Σικονομικοί παράγοντεσ, που ςυνδζονται με τθν ιδεολογικι και πολιτικι θγεμονία του νεοφιλελευκεριςμοφ, όπωσ θ απελευκζρωςθ των αγορϊν εργαςίασ και κεφαλαίου, θ επίκεςθ ςτο εργατικό κίνθμα και θ ςυνεπακόλουκθ μείωςθ ςτο μζγεκοσ και ςτθν αποτελεςματικότθτα Ψων ςυνδικαλιςτικϊν ςυςπειρϊςεων ςτθν Ευρϊπθ, κακϊσ και θ εγκακίδρυςθ κοινωνικϊν ςτερεοτφπων που προωκοφν τθν ανιςότθτα και τον ρατςιςμό, αποτελοφν ςθμαντικά ςυςτατικά ςτοιχεία για τθν εξιγθςθ του φαινομζνου. Ωςτόςο, για τθν αντικειμενικι ςφγκριςθ των μιςκϊν μεταξφ των εργαηομζνωνμιςκωτϊν ςτθν Ελλάδα ςτθν ςυγκεκριμζνθ μελζτθ, απαιτείται θ αξιολόγθςθ του διαφορετικοφ φψουσ των τιμϊν των αγακϊν και υπθρεςιϊν, ςτισ υπόλοιπεσ 15 χϊρεσ μζλθ τθσ ΕΕ. Υροκειμζνου, όμωσ, οι μιςκοί να είναι ςυγκρίςιμοι μεταξφ τουσ ωσ προσ τθν αγοραςτικι τουσ δφναμθ, από τα αποτελζςματα που προκφπτουν μζςω του υπολογιςμοφ του μζςου ακακάριςτου μιςκοφ ςε ιςοτιμίεσ αγοραςτικισ δφναμθσ ςτθν Ελλάδα ςε ςχζςθ με τισ εν λόγω χϊρεσ, προκφπτει ότι: θ αγοραςτικι δφναμθ του μζςου ακακάριςτου μιςκοφ ςτθν Ελλάδα, το 2009, ανερχόταν ςτο 82,4% του μζςου όρου τθσ EE-15, θ αντίςτοιχθ αγοραςτικι δφναμθ ςτθν Υορτογαλία ιταν 65,7% τθσ ΕΕ- 15, ενϊ το επίπεδο τθσ Λςπανίασ ανερχόταν ςτο 84,3%. Χτον υπολογιςμό αυτό υπειςζρχεται ο παράγοντασ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ. Από τθν ςφγκριςθ τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ ςτθν Ελλάδα ςε ςφγκριςθ με τισ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ-15 (Διάγραμμα 2.9) αποδεικνφεται ότι υςτερεί ζναντι αυτϊν των χωρϊν, αλλά θ διαφορά που παρατθρείται είναι μικρότερθ από τθν αντίςτοιχθ διαφορά του επιπζδου των μιςκϊν εργαςίασ (Greek Economy, 2010, ςελ. 100). 161

162 Διάγραμμα 49 Θ Ραραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ςε ιςοτιμίεσ αγοραςτικισ δφναμθσ ανά εργαηόμενο μιςκωτό (2009) Υθγι: Annual Macro-economic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (Greek Economy, 2010, ςελ. 100) Χτθν κατάταξθ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, με κριτιριο τουσ μζςουσ ετιςιουσ μιςκοφσ ςε ευρϊ (ακακάριςτθ αμοιβι και εργοδοτικζσ ειςφορζσ), θ Ελλάδα καταλαμβάνει μία από τισ χαμθλόβακμεσ κζςεισ. Τπωσ, ιδθ αναφζρκθκε ςτισ παραπάνω παραγράφουσ τθσ εν λόγω μελζτθσ, οι αρνθτικζσ ςυνκικεσ τθσ οικονομικισ φφεςθσ και τα αποτελζςματα από τθν εφαρμογι τθσ πολιτικισ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ» ατά τθν τελευταία εξαετία , θ απόςταςθ από το μζςο όρο μακραίνει όλο και περιςςότερο, με αποτζλεςμα θ Ελλάδα να φζρει κατιοφςα τάςθ, όςον αφορά ςτθν απόδοςθ των μζςων μιςκϊν. Από τθ ςθμερινι ςκοπιά και εκτιμϊντασ τθν κζςθ τθσ Ελλάδασ ωσ χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΕ-15 με βάςθ τθν αςκοφμενθ πολιτικι των μιςκϊν κατά το 2009 (ζναρξθ μεταβολϊν ςε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο λόγω κρίςθσ), ουςιαςτικι κακίςταται θ μετατόπιςθ τθσ εκτιμϊμενθσ κατάςταςθσ μετά από ζξι ζτθ ζντονων αλλαγϊν και αςφμμετρων διαταραχϊν. Αναλυτικότερα, οι μζςοι ετιςιοι μιςκοί ανά εργαηόμενο-μιςκωτό ςτθν 162

163 Ελλάδα κατά το 2014 παρουςιάηονται μικρότερεσ από αυτζσ τθσ Χλοβενίασ και τθσ Ξφπρου (όπου επίςθσ ζχει μειωκεί ο πραγματικόσ μιςκόσ), ανζρχονται ςτο απόλυτο ποςό των ευρϊ ζναντι ευρϊ περίπου ςτθν Λςπανία, ςτθ Γερμανία, ςτθν Γαλλία και ςτθν Λρλανδία. Χτο Διάγραμμα 2.10 παρουςιάηεται θ ςφγκριςθ ςτο επίπεδο των μζςων ετιςιων μιςκϊν ανά εργαηόμενομιςκωτό ςτθν Ελλάδα ςε ςχζςθ με τισ άλλεσ 15 χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ. Διαφαίνεται, ωςτόςο, ευδιάκριτθ θ ταξινόμθςθ των χωρϊν ςε τζςςερισ κατθγορίεσ με ιδιαίτερα εμφανισ ανιςότθτεσ μεταξφ των κρατικϊν κλιμακίων των μζςων ετιςιων μιςκϊν: 1) τθν ομάδα των χαμθλϊν μιςκϊν ςε επίπεδο κάτω των ευρϊ ετθςίωσ αποτελοφν οι χϊρεσ του πρϊθν υπαρκτοφ ςοςιαλιςμοφ (Ψςεχία, Οετονία, Χλοβακία, Συγγαρία, Οικουανία, Υολωνία, Βουλγαρία και Φουμανία), 2) τθν ομάδα των υψθλϊν μιςκϊν, κακϊσ καταγράφεται το επίπεδο τουσ άνω των ευρϊ ετθςίωσ αποτελοφν οι χϊρεσ του ευρωπαϊκοφ βορρά (Λρλανδία, Οουξεμβοφργο, Βζλγιο, Φιλανδία, Χουθδία, Αυςτρία, Δανία, Σλλανδία) μαηί με τθ Γαλλία, 3) τθν ομάδα με ενδιάμεςουσ ετιςιουσ μιςκοφσ εργαςίασ τθσ τάξεωσ ζωσ ευρϊ αποτελοφν οι τζςςερισ μεγάλεσ χϊρεσ τθσ Ευρωηϊνθσ (Γερμανία, Βρετανία, Λταλία και Λςπανία), και τζλοσ 4) τθν ομάδα των μεςαίων προσ χαμθλϊν μιςκϊν εργαςίασ τθσ τάξεωσ ζωσ ευρϊ ετθςίωσ αποτελοφν οι υπόλοιπεσ ςτθν κατάταξθ (Ελλάδα, Ξφπροσ, Χλοβενία, Πάλτα και Υορτογαλία) (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 152). Διάγραμμα 50 Οι Μζςοι Ετιςιοι Μιςκοί ανά εργαηόμενο-μιςκωτό κατά το ζτοσ 2014 Υθγι: Annual Macro-economic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 152) 163

164 Υαράλλθλα με τθν αποτφπωςθ των παραπάνω χαρακτθριςτικϊν ςτοιχείων με βάςθ τθν ετιςια ζκκεςθ του Λνςτιτοφτου Εργαςίασ τθσ Γενικισ Χυνομοςπονδίασ Ελλάδασ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ), ςθμαντικι είναι θ αναφορά ςτισ ςχετικζσ εκτιμιςεισ τθσ ΕΟ.ΧΨΑΨ (ΕΟ.ΧΨΑΨ, 26/09/2014, ςελ. 1) περί των ετιςιων μζςων μιςκϊν τθσ Ελλάδασ ςε ςχζςθ με τισ υπόλοιπεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ. Χυγκεκριμζνα, θ ΕΟ.ΧΨΑΨ παρουςιάηει προςωρινά ςτοιχεία του τριμθνιαίου Δείκτθ Πιςκϊν του Β τριμινου του τρζχοντοσ ζτουσ ςε ςχζςθ με το αντίςτοιχο Α τρίμθνο, ςτο ςφνολο τθσ οικονομικισ δραςτθριότθτασ των κλάδων Β-Χ (ΡΑΑΤΘΜΑ 4), εκτόσ από τον Υρωτογενι τομζα και τισ δραςτθριότθτεσ των Ροικοκυριϊν. Ψα αποτελζςματα επιβεβαιϊνουν τα παραπάνω ςτοιχεία του Διαγράμματοσ 2.9, κακϊσ θ Ελλάδα διαφαίνεται ωσ θ χϊρα, που ςυγκαταλζγεται ςτθν τελευταία ομάδα των χωρϊν μεςαίων-χαμθλϊν μζςων μιςκϊν, λαμβάνοντασ όλο και πιο αρνθτικι κζςθ ςτθν επίςθμθ κατάταξθ μεταξφ των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ. Ρίνακασ 33 Ετιςια μεταβολι (%) του Δείκτθ Μιςκϊν ςτουσ κλάδουσ Β-Σ (βλ. ΡΑΑΤΘΜΑ 4) ςτθν ΕΕ 1, το Β τρίμθνο ςε ςχζςθ με το Α τρίμθνο του Ρεριλαμβάνει διόρκωςθ εργάςιμων θμερϊν, αλλά όχι αντίςτοιχα εποχικι Θ ανάλυςθ των δεικτϊν κατά ζτοσ ( από το , όπου επικεντρϊνεται θ εν λόγω μελζτθ) Α τρίμθνο 2014 Β τρίμθνο 2014 Κωδικόσ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ (28 1,4 1,2 EU χϊρεσ) Βζλγιο 0,8 0,9 BE Βουλγαρία 2,8 3,0 BG θ Τςεχικι Δθμοκρατία * 2,4 2,4 CZ Δανία 0,9 1,0 DK 164

165 Γερμανία 1,3 1,6 DE Εςκονία 7,7 7,4 EE Ιρλανδία 0,0-0,6 IE Ελλάδα -3,6-1,2** EL Ιςπανία 0,6 1,2 ES Γαλλία 1,9 1,5 FR Κροατία * -1,7 0,4 HR Ιταλία -0,4-0,1 IT Κφπροσ -5,7-4,5 CY Λετονία 7,4 6,9 LV Λικουανία 3,6 5,2 LT Λουξεμβοφργο 3,0 4,7 LU Ουγγαρία 3,1 4,9 HU Μάλτα * 1,5 3,7 MT Κάτω Χϊρεσ 0,7-0,1 NL Αυςτρία 2,6 3,5 AT Ρολωνία 3,6 3,6 PL Ρορτογαλία -1,8 2,6 PT ουμανία 5,3 5,0 RO Σλοβενία 3,0 2,4 SI Σλοβακία 3,5 6,1 SK Φιλανδία * 1,8 4,0 FI Σουθδία 2,9 2,4 SE Θνωμζνο Βαςίλειο 2,2 0,4 UK 1 Ανακεωρθμζνα ςτοιχεία, *Χωρίσ διόρκωςθ εργάςιμων θμερϊν **Υροςωρινζσ εκτιμιςεισ Υθγι: (ΕΟ.ΧΨΑΨ., 26/09/2014, ςελ.8) Θ κατάταξθ με βάςθ τισ ετιςιεσ αποδοχζσ ςε ευρϊ δεν αποδίδει αυκεντικά τθν εικόνα τθσ υποβάκμιςθσ των αμοιβϊν εργαςίασ ςτθν Ελλάδα, διότι δεν ςυνυπολογίηεται το διαφορετικό φψοσ των τιμϊν των αγακϊν και υπθρεςιϊν ςτισ διάφορεσ χϊρεσ. Χφμφωνα με τα αποτελζςματα του υπολογιςμοφ τθσ μζςθσ 165

166 ακακάριςτθσ αμοιβϊν ςτισ χϊρεσ με υψθλι και μεςαία ανάπτυξθ ςε Λςοτιμίεσ Αγοραςτικισ Δφναμθσ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ ), προκφπτει ότι θ αγοραςτικι δφναμθ του μζςου ακακάριςτου μιςκοφ ςτθν Ελλάδα, το 2014, ανζρχεται ςτα 2/3 τθσ αντίςτοιχθσ αγοραςτικισ δφναμθσ ςτθν ΕΕ-15 των πιο προθγμζνων χωρϊν. Ιδθ, θ αγοραςτικι δφναμθ των μζςων μιςκϊν εργαςίασ ςτθν Ελλάδα είναι χαμθλότερθ από τθν αντίςτοιχθ τθσ Πάλτασ, τθν Χλοβενία, τθν Ξφπρο και τθν Ξροατία. Χαρακτθριςτικό είναι το γεγονόσ ότι για τθν Ελλάδα, ζχει πλζον εξιςωκεί με αυτιν τθσ Υορτογαλίασ, ζναντι τθσ οποίασ υπιρχε πάντοτε ςθμαντικι απόςταςθ ωσ απόρροια τθσ αξιοςθμείωτθσ διαφοράσ ςτθν παραγωγικότθτα εργαςίασ μεταξφ τουσ. Τπωσ προκφπτει από το κάτωκι Διάγραμμα 2.11 ςε ςυνδυαςμό με τθν αναλυτικι απόδοςθ των μζςων ετιςιων μιςκϊν κατά το 2014, ενϊ θ παραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ ςτθν Ελλάδα είναι υψθλότερθ από τθν εκείνθ τθσ Χλοβενίασ, Ξροατίασ και Υορτογαλίασ, ο αντίςτοιχοσ μζςοσ μιςκόσ, ωσ αγοραςτικι δφναμθ παρουςιάηεται μικρότεροσ ι ίςοσ. Διάγραμμα 51 H Ραραγωγικότθτα τθσ εργαςίασ, ςε ιςοτιμίεσ αγοραςτικισ δφναμθσ ανά εργαηόμενο-μιςκωτό (2014) Υθγι: Annual Macro-economic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 154) 166

167 Θ ολοκλθρωμζνθ αποτφπωςθ των ςυμπεραςμάτων για το επίπεδο των μιςκϊν ςτθν Ελλάδα, απαιτεί τθ ςφγκριςθ του αφενόσ με τισ άλλεσ 15 χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ (κακϊσ, οι κυβερνιςεισ των οποίων ςυγκλίνουν προσ μια ενιαία νομιςματικι πολιτικι για τθ λιψθ αποφάςεων), αλλά και το ςφνολο των πιο προθγμζνων 37 χωρϊν τθσ διεκνοφσ κοινότθτασ. Για αυτόν τον ςκοπό, οι διεκνείσ ςυγκρίςεισ των μιςκϊν μεταξφ των παραπάνω χωρϊν πραγματοποιοφνται ςε εκνικό νόμιςμα, ϊςτε να κακίςτανται εμφανείσ οι εςωτερικζσ αιτίεσ, που προκάλεςαν μεταβολζσ ςτο μζγεκοσ των μιςκϊν, αλλά και ςε ξζνο νόμιςμα (δολάριο) ϊςτε να προςδιοριςτεί επαρκϊσ θ επίδραςθ τθσ ςυναλλαγματικισ ιςοτιμίασ του ευρϊ. Από τθν αποτφπωςθ του Διαγράμματοσ 2.12, γίνεται εμφανζσ το γεγονόσ ότι κατά τα τελευταία 6 χρόνια ( ), όπου επικεντρϊνεται και θ ανάλυςθ τθσ εν λόγω μελζτθσ, θ μείωςθ των μζςων ονομαςτικϊν μιςκϊν ςτθν Ελλάδα ζναντι των 37 αναπτυγμζνων χωρϊν ανζρχεται ςε 30% υπολογιςμζνθ ςε εκνικό νόμιςμα, και ςε 25,0% υπολογιςμζνθ ςε δολάρια (ΛΡΕ- ΓΧΕΕ, 2014, ςελ.154). Διάγραμμα 52 Μζςεσ ονομαςτικζσ αποδοχζσ ανά απαςχολοφμενο ςε ςφγκριςθ με 37 προθγμζνεσ χϊρεσ, ςε εκνικά νομίςματα και ςε δολάρια ( και πρόβλεψθ ) Υθγι: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 147) 167

168 Σι ςτατιςτικζσ αναφορζσ και εκτενείσ υπολογιςμοί, για τθν διεξαγωγι ςυμπεραςμάτων ςχετικϊν με το επίπεδο των μζςων μιςκϊν, που λαμβάνουν μζςω τθσ παραγωγικότθτασ τθσ εργαςίασ τουσ οι εργαηόμενοι-μιςκωτοί ςτθν Ελλάδα και τισ άλλεσ χϊρεσ τθσ ΕΕ-15, αφοροφςαν τον ατομικό μιςκό, δθλαδι τον μιςκό ανά εργαηόμενο-μιςκωτό. Χε αυτό το ςθμείο, κακίςταται αναγκαίοσ ο υπολογιςμόσ του ςυνολικοφ μιςκοφ των εργαηόμενων-μιςκωτϊν, ωσ κοινωνικι ομάδα ςε κάκε χϊρα. Σ μιςκόσ αυτόσ υπολογίηεται αρικμθτικά ωσ το γινόμενο του μζςου μιςκοφ επί των αρικμό των μιςκωτϊν. Ψα αποτελζςματα όλων των προθγθκζντων επίςθμων εκτιμιςεων παραπάνω ςυνοψίηονται ςτο Διάγραμμα 2.13 και ζχουν ωσ εξισ (ΛΡΕ- ΓΧΕΕ, 2014, ςελ ). Διάγραμμα 53 Θ ςυνολικι μείωςθ των ειςοδθμάτων από μιςκωτι εργαςία πριν από τον φόρο ςτον μιςκό ( ) Υθγι: Annual Macroeconomic Database, Ευρωπαϊκι Επιτροπι (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 157) Σι ςυγκεκριμζνοι υπολογιςμοί, αφοροφν τθν απϊλεια μιςκοφ ανά εργαηόμενομιςκωτό κατά μζςο όρο. Θ απϊλεια, όμωσ, του ςυνόλου των ελλινων εργαηομζνωνμιςκωτϊν ωσ κοινωνικι ομάδα, ςχετίηεται και με τθν ανεργία, θ οποία αφαιρεί διακζςιμο ειςόδθμα από τα νοικοκυριά. Ψα ίδια νοικοκυριά πρζπει τϊρα να ςυντθρθκοφν με αγοραςτικι δφναμθ που ζχει μειωκεί για δφο λόγουσ: όχι μόνο 168

169 επειδι θ αγοραςτικι δφναμθ του μζςου μιςκοφ αποδοχϊν ανά μιςκωτό) ζχει μειωκεί αλλά και επειδι εργάηονται λιγότερα μζλθ αυτϊν των νοικοκυριϊν. Τπωσ, επίςθσ, διαπιςτϊνεται από τα ενδελεχι ςτοιχεία τθσ Βάςθσ Δεδομζνων Ameco τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ, οι μειϊςεισ των ονομαςτικϊν μιςκϊν ανά μιςκωτό κατά τθν πενταετία , ανιλκαν ςωρευτικά ςε 17,6%. Υρόκειται για μιςκοφσ ςτουσ οποίουσ προςμετροφνται οι διάμεςεσ-ακακάριςτεσ αμοιβζσ (δϊρα Χριςτουγζννων και Υάςχα, επίδομα αδείασ και κάκε μορφι bonus, που δεν καταβάλλεται τακτικά), κακϊσ και οι αμοιβζσ για τισ θμζρεσ που δεν πραγματοποιικθκε εργαςία π.χ. θμζρεσ αδείασ, αργίασ, κφθςθσ, λοχείασ, αςκζνειασ, αποηθμιϊςεισ απόλυςθσ, κλπ.), οι αςφαλιςτικζσ ειςφορζσ του εργοδότθ και του εργαηόμενου, κακϊσ και οι παρακρατιςεισ του φόρου ειςοδιματοσ. Επιπροςκζτωσ, αξιοςθμείωτο ορίηεται το ςυςτατικό ςτοιχείο τθσ αγοραςτικισ δφναμθ ςτουσ ονομαςτικοφσ μιςκοφσ ανά εργαηόμενο-μιςκωτό, από τισ μεταβολζσ ςτουσ υφιςτάμενουσ μιςκοφσ αλλά και από τισ μεταβολζσ των τιμϊν ςτα είδθ κατανάλωςθσ. Χυνεπϊσ, θ μείωςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ, όπωσ φαίνεται και από το διάγραμμα 2.11, ζχει προκφψει λόγω των εκτενϊν μειϊςεων ςτουσ ονομαςτικοφσ μιςκοφσ και τισ αυξιςεισ των τιμϊν ςτα προϊόντα και υπθρεςίεσ κατανάλωςθσ. Υιο ςυγκεκριμζνα, προςδιορίηεται ότι θ ςυνολικι αφξθςθ του δείκτθ τιμϊν καταναλωτι κατά τθν πενταετία ζχει λάβει ανοδικι πορεία ςε επίπεδο 7,2%, ενϊ θ αντίςτοιχθ μείωςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των μιςκϊν ανά εργαηόμενο-μιςκωτό προςζγγιςε το 23,1%. Χτο ςφνολο των χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, τα ςτατιςτικά ςτοιχεία τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ αποδεικνφουν ότι ο αρικμόσ των εργαηομζνων-μιςκωτϊν ςτθ διάρκεια των ετϊν μειϊκθκε κατά 20,0%. Επομζνωσ, θ αγοραςτικι δφναμθ των αποδοχϊν του ςυνόλου των μιςκωτϊν μειϊκθκε ςωρευτικά ςτθ διάρκεια τθσ πενταετίασ , κατά 38,5%. Επομζνωσ, ο μζςοσ εργαηόμενοσ-μιςκωτόσ, πριν φορολογθκεί το ειςόδθμά του, ζχει χακεί περίπου το 1/4 τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των μιςκϊν του ςε ςχζςθ με τθν αντίςτοιχθ του 2009, ενϊ το ςφνολο των εργαηομζνων-μιςκωτϊν ωσ κοινωνικι ομάδα, ζχουν χακεί, εξαιτίασ και τθσ υψθλισ ανεργίασ, τα 2/5 τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των αποδοχϊν τουσ. Χε αυτζσ τισ απϊλειεσ, κα πρζπει να προςτεκοφν και οι απϊλειεσ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ, που οφείλονται ςτθν φορολογία και απορρζουν από τθν 169

170 ιδιότθτα του μιςκωτοφ. Για τισ απϊλειεσ αυτζσ, τα ςτατιςτικά ςτοιχεία δεν αποκαλφπτουν τθν ολιςτικι πραγματικότθτα. Εάν τεκεί ωσ υπόκεςθ ότι θ επιπλζον αυτι επιβάρυνςθ φτάνει ςε 10% των μικτϊν αποδοχϊν για το ςφνολο τθσ πενταετίασ ζναντι του 2009, οι απϊλειεσ ανά μιςκωτό ανζρχονται ςωρευτικά ςτο 30%, ενϊ για τουσ μιςκωτοφσ ωσ κοινωνικι ομάδα ςε 44%. Πε εξαίρεςθ τθν ομάδα του 5% των υψθλά μιςκωτϊν (διευκυντζσ, ανϊτερα και ανϊτατα ςτελζχθ), των οποίων οι αποδοχζσ είναι μικτό ειςόδθμα από εργαςία και ςυμμετοχι ςτα κζρδθ, οι εργαηόμενοι-μιςκωτοί ςτο ςφνολο τουσ είχαν απϊλειεσ, κατά τθν τελευταία πενταετία, τθσ τάξθσ του 50% (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ. 158). Πια πρϊτθ κριτικι ςτα ςτοιχεία, που παρουςιάςτθκαν ςτισ προθγοφμενεσ παραγράφουσ, ζχει να κάνει με τισ ςυνζπειεσ τθσ οικονομικισ κρίςθσ. Χτθν πρόςφατθ φφεςθ (που επιςιμωσ άρχιςε ςτισ ΘΥΑ τον Δεκζμβρθ του 2007 και τζλειωςε τον Λοφνθ του 2009), ςθμαντικό μζροσ του ςυνολικοφ μιςκοφ του ανϊτερου 1% εξαφανίςτθκε κυρίωσ λόγω τθσ καταςτροφισ κεφαλαίου και τθσ μείωςθσ τθσ αξίασ των επενδφςεων. Αυτό όμωσ δε ςθμαίνει απολφτωσ τίποτα, εφόςον οι ςχετικά πλουςιότεροι υφίςτανται μεγάλεσ απϊλειεσ ςτουσ μιςκοφσ ςε κάκε οικονομικι κρίςθ. Αυτόσ είναι και ο βαςικόσ λόγοσ, για τον οποίο γίνεται θ ςφγκριςθ των ίδιων ςθμείων ςτον οικονομικό κφκλο και παρατθρείται θ μακροχρόνια τάςθ τθσ ανιςότθτασ ςτθ διανομι των μιςκϊν, ξεχωρίηοντάσ τθν από τισ βραχυχρόνιεσ διακυμάνςεισ τθσ. Επομζνωσ, λοιπόν, θ οικονομικι κρίςθ, θ οποία βρίςκεται ςε εξζλιξθ (από το 2007 ςε διεκνζσ επίπεδο και από το 2008 ςε ευρωπαϊκό επίπεδο) μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ θ χειρότερθ ςτθ μεταπολεμικι περίοδο λαμβάνοντασ υπόψθ όλα τα ςτατιςτικά ςτοιχεία ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ παραγωγισ και τθσ λειτουργίασ του οικονομικοφ ςτερεϊματοσ. Ωςτόςο, αν εξακολουκιςουν οι υφιςτάμενεσ ιδεολογίεσ και πολιτικζσ των τελευταίων 30 χρόνων, τότε είναι βζβαιο πωσ με το τζλοσ τθσ κρίςθσ θ ανιςότθτα ςτισ ΘΥΑ και τθν Ευρϊπθ κα επανζλκει ςτθ μακροχρόνια αυξθτικι τθσ τάςθ. 170

171 9.3 Οι κατϊτατοι μιςκοί ςτθν Ελλάδα και ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ κατά τθν τρζχουςα περίοδο τθσ οικονομικισ κρίςθσ ( ) Κανόνεσ και εξαιρζςεισ για τθν Ελλάδα και τισ υπόλοιπεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ Σ κατϊτατοσ μιςκόσ, από τθν πρϊτθ κζςπιςι του ςε δικαςτικό επίπεδο το 1894 ςτθ Ρζα Ηθλανδία και το 1932 ςε ομοςπονδιακό επίπεδο ςτισ Θ.Υ.Α., ςυνοδεφτθκε από ζντονθ κεωρθτικι και πολιτικι διαμάχθ για τθ ςχζςθ του με τθν ανεργία. Χιμερα πλζον τυγχάνει αποδοχισ και υποςτιριξθσ από ζνα ευρφ φάςμα θγετϊν, οικονομολόγων, οργανιςμϊν, φορζων και κοινωνικϊν εταίρων. Αν και οι αντίλογοσ δεςπόηει ακόμθ, θ ςυηιτθςθ γφρω από τον κατϊτατο μιςκό περιορίηεται κυρίωσ ςτον τρόπο και το επίπεδο προςδιοριςμοφ για πιο βζλτιςτεσ εργαςιακζσ ςυνκικεσ, και λιγότερο ςτθν αναγκαιότθτα φπαρξισ του. Χτθν παροφςα ενότθτα, γίνεται ο προςδιοριςμόσ του μεγζκουσ και τθσ εξζλιξθσ των κατϊτατων μιςκϊν ςτθν Ελλάδα και τθν ΕΕ κατά το χρονικό διάςτθμα εξζλιξθσ τθσ οικονομικισ κρίςθσ ( ), κακϊσ και θ ςυςχζτιςθ τουσ με το επίπεδο τθσ ανεργίασ, τθσ απαςχόλθςθσ και τθσ ανταγωνιςτικότθτασ. Οαμβάνοντασ υπόψθ τισ πολιτικζσ του ΔΡΨ, δικαιολογθμζνα υποςτθρίηει ότι θ φπαρξθ του κατϊτατου μιςκοφ, ςε ςυνδυαςμό με τθν νομοκεςία και τισ ςυλλογικζσ διαπραγματεφςεισ για τθν προςταςία των δικαιωμάτων περί απαςχόλθςθσ, ςυμβάλει ςτθν επίτευξθ χαμθλισ ανεργίασ και ςτθν οικονομικι ανάπτυξθ. Ωςτόςο, κεωρεί ότι ζνα υπερβολικό επίπεδο προςταςίασ μπορεί να οδθγιςει ςε ςτρεβλϊςεισ τθσ αγοράσ εργαςίασ, με αποτζλεςμα οριςμζνεσ ομάδεσ πλθκυςμοφ, κυρίωσ οι νζοι, να βρίςκονται αντιμζτωποι με υψθλά ποςοςτά ανεργίασ. Επιπλζον, ο Σργανιςμόσ Σικονομικισ Χυνεργαςίασ και Ανάπτυξθσ (ΣΣΧΑ) αποτελεί υπζρμαχοσ του κεςμοφ του κατϊτατου μιςκοφ, προτείνοντασ δφο ευνοϊκζσ λφςεισ για τισ χϊρεσ τθσ ΕΕ: (α) ο κατϊτατοσ μιςκόσ να αυξάνεται λιγότερο από τον μζςο όρο των μιςκϊν για να αυξθκοφν οι ευκαιρίεσ απαςχόλθςθσ για τουσ χαμθλόμιςκουσ, και (β) να κεςπιςτεί (π.χ. ςτθν Ελλάδα) για τουσ νζουσ ζνασ «μιςκόσ κατάρτιςθσ» χαμθλότεροσ από τον εκνικό κατϊτατο μιςκό. Πζςα ςε ζνα γενικό πλαίςιο ανάλυςθσ και ςφμφωνα με τθν οικονομικι επιςτιμθ, θ ςχζςθ του κατϊτατου μιςκοφ με τθν απαςχόλθςθ και κατ επζκταςθ τθν ανεργία και τθν ανταγωνιςτικότθτα δφναται να είναι από αρνθτικι ι κετικι ζωσ και ανφπαρκτθ. Θ μορφι αυτισ τθσ ςχζςθσ ορίηεται 171

172 ςτθ βάςθ οριςμζνων παραδοχϊν ςχετικϊν με τα χαρακτθριςτικά τθσ εκάςτοτε αγοράσ εργαςίασ και τθσ ςχζςθσ των μιςκϊν με τθν απαςχόλθςθ. Χιμερα, θ φπαρξθ του κατϊτατου μιςκοφ ςε εκνικό επίπεδο επικρατεί ςτισ περιςςότερεσ από τισ 28 χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ. Πόνο 7 από αυτζσ (Δανία, Χουθδία, Φινλανδία, Γερμανία, Αυςτρία, Λταλία, Ξφπροσ) δεν υποςτθρίηουν τθν ςθμαςία τθσ φπαρξθ τθσ, ϊςτε να επιδιϊξουν τθ κεςμοκζτθςθ τθσ, αλλά ςε 4 από αυτζσ (Γερμανία 5, Αυςτρία, Φινλανδία, Λταλία) ιςχφουν κατϊτατοι μιςκοί ςε κλαδικό επίπεδο, που προςδιορίηονται με ςυλλογικζσ διαπραγματεφςεισ. Χτισ χϊρεσ αυτζσ υπάρχουν ιςχυρζσ ςυνδικαλιςτικζσ οργανϊςεισ, με αποτζλεςμα θ διαμόρφωςθ του κατϊτατου μιςκοφ να προκφπτει από διμερι ςυλλογικι-κοινωνικι διαπραγμάτευςθ εργατικϊν ςωματείων/ςυνδικάτων και εργοδοτϊν. Χε αυτό το ςθμείο επιςθμαίνεται ότι ο εκνικά κεςμοκετθμζνοσ κατϊτατοσ μιςκόσ επιτάςςεται να τθρείται, ωσ αποτζλεςμα των ςυλλογικϊν διαπραγματεφςεων ανάμεςα ςτα εργατικά ςωματεία/ςυνδικάτα των οικονομικϊν και επιχειρθματικϊν κλάδων. Ωπό το ςυγκεκριμζνο νομοκετικό πλαίςιο, ιδθ, ζχει ιςχφ ςτισ 9 από τισ 15 πρϊτο-ειςερχόμενεσ χϊρεσ τθσ ΕΕ (Βζλγιο, Ελλάδα 6, Λςπανία, Γαλλία, Οουξεμβοφργο, Σλλανδία 7, Υορτογαλία Λρλανδία και Θνωμζνο Βαςίλειο). Από τθν άλλθ πλευρά, θ ιςχφσ του κατϊτατου μιςκοφ ςε εκνικό επίπεδο επικρατεί και ςτισ επιπλζον 12 από τισ 13 νζο-ειςερχόμενεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ (Ψςεχία, Εςκονία, Συγγαρία, Οικουανία, Οετονία, Πάλτα, Υολωνία, Χλοβενία, Χλοβακία, Βουλγαρία, Φουμανία, Ξροατία). Τμωσ, ςτθν περίπτωςθ των περιςςοτζρων από αυτζσ τισ χϊρεσ-μζλθ, το φψοσ του ορίηεται από τθν κυβζρνθςθ, είτε μονομερϊσ, είτε πάνω ςτθ βάςθ διαβουλεφςεων ι διαπραγματεφςεων μεταξφ κυβζρνθςθσ και ςυνδικαλιςτικϊν ςωματείων. Χυνοψίηοντασ, το οριηόμενο φψοσ του κατϊτατου μιςκοφ, ςε κάκε χϊρα-μζλοσ ςτθν οποία εφαρμόηεται, διαμορφϊνεται είτε από τθν κυβζρνθςθ με βάςθ τισ 5 Χε χϊρεσ όπωσ θ Γερμανία, διεξάγεται κατά τα τελευταία ζτθ ζντονθ δθμόςια ςυηιτθςθ για τθν κζςπιςθ και κατϊτατου μιςκοφ ςε εκνικό επίπεδο, δεδομζνου ότι μετά τθν επανζνωςθ των δφο Γερμανιϊν (Δυτικι και Ανατολικι), αλλά και με τθν διεφρυνςθ τθσ ΕΕ παρατθρείται μεγαλφτεροσ κατακερματιςμόσ ςτθν αγορά εργαςίασ μειϊνοντασ ςθμαντικά το ποςοςτό των εργαηομζνωνμιςκωτϊν, που καλφπτεται από ςυλλογικζσ ςυμβάςεισ. 6 Χτθν Ελλάδα, φςτερα από δεκαετίεσ διμεροφσ ςυλλογικισ διαπραγμάτευςθσ των κοινωνικϊν εταίρων για τον κακοριςμό του κατϊτατου μιςκοφ, τα Πνθμόνια 2 και 3 καταργοφν ςτθν πράξθ τθν Εκνικι Γενικι Χυλλογικι Χφμβαςθ Εργαςίασ (ΕΓΧΧΕ) και ο κατϊτατοσ μιςκόσ κα κακορίηεται εφεξισ νομοκετικά από τθν κυβζρνθςθ κατόπιν διαβοφλευςθσ. Χφμφωνα με Ρ (Ροζμβριοσ 2012) (βλ. ΡΑΑΤΘΜΑ 5), ο νζοσ και νόμιμα νομοκετθμζνοσ κατϊτατοσ μιςκόσ κα αποτελεί ςτο εξισ τθ νζα βάςθ διαμόρφωςθσ των μιςκϊν Λδιωτικοφ τομζα, κα ορίηεται νομοκετικά ςτα πλαίςια του νζου ςυςτιματοσ διαμόρφωςθσ από τθν Ξυβζρνθςθ, κακϊσ και κα αναπροςαρμόηεται λαμβάνοντασ υπόψθ τθ ςυμβολι του ςτθ μείωςθ τθσ ανεργίασ, τθν αφξθςθ τθσ απαςχόλθςθσ και ςτθ βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ(λρε-γχεε, 2014, ςελ.159). 7 Χτθν περίπτωςθ τθσ Σλλανδίασ προβλζπεται θ αναπροςαρμογι του κατϊτατου μιςκοφ ανά εξάμθνο ςτο φψοσ των ςυλλογικά ςυμφωνθμζνων μιςκολογικϊν αυξιςεων. Χε ζκτακτεσ περιςτάςεισ θ κυβζρνθςθ μπορεί να παρακάμψει αυτι τθ διαδικαςία. 172

173 υποςτθρικτικζσ απόψεισ των κοινωνικϊν εκπροςϊπων και ςυνδικαλιςτικϊν ομάδων (όπωσ ςυμβαίνει ςτθν Γαλλία, Λςπανία, Οουξεμβοφργο, Θνωμζνο Βαςίλειο και Λρλανδία), είτε από τθν ςυλλογικι διαπραγμάτευςθ μεταξφ των κοινωνικϊν εκπροςϊπων και ςυνδικαλιςτικϊν ομάδων (Βζλγιο, Εςκονία και Ελλάδα). Εξαιρζςεισ από τον εκνικό κατϊτατο μιςκό προβλζπονται ςε αρκετζσ από τισ παραπάνω χϊρεσ, υπό τθ μορφι ενόσ χαμθλότερου κατϊτατου μιςκοφ για τουσ νζουσ ι μακθτευόμενουσ, ι ακόμα υπό τθ μορφι ενόσ υψθλότερου μιςκοφ για οριςμζνεσ περιοχζσ ι επαγγζλματα. Για παράδειγμα, προβλζπεται χαμθλότεροσ για τουσ νζουσ ι/και μακθτευόμενουσ (Ελλάδα, Βζλγιο, Γαλλία, Λρλανδία, Σλλανδία, Πάλτα, Θνωμζνο Βαςίλειο, Οουξεμβοφργο, Χλοβακία, Οετονία). Ψο θλικιακό όριο για πλιρθ κάλυψθ από τον κατϊτατο μιςκό κυμαίνεται ςυνικωσ από τα 18 ζωσ τα 22 ζτθ (ςτθν Ελλάδα τα 25 ζτθ) (ΥΑΦΑΦΨΘΠΑ 5). Επιπλζον, προβλζπεται υψθλότεροσ κατϊτατοσ μιςκόσ για οριςμζνεσ περιοχζσ ςτθν Υορτογαλία ι για οριςμζνα επαγγζλματα υψθλισ εξειδίκευςθσ ςτο Βζλγιο. Χε όλεσ τισ περιπτϊςεισ των χωρϊν εκείνων, όπου ο κατϊτατοσ μιςκόσ βρίςκει εφαρμογι, τότε αυτόσ αφορά κατά κφριο λόγο ςτο ςφνολο των εργαηομζνωνμιςκωτϊν τθσ οικονομίασ και ςε όλουσ τουσ επαγγελματικοφσ κλάδουσ. Ωςτόςο, θ ςυλλογικι/ςυνδικαλιςτικι διαπραγμάτευςθ, που παραδοςιακά ορίηει τουσ κατϊτατουσ μιςκοφσ ςτο επίπεδο των επαγγελματικϊν κλάδων, δεν είναι ςε κζςθ να αποτρζψει το κακοπλθρωμζνο ςφςτθμα τθσ μιςκωτισ εργαςίασ που προκφπτει λόγω: 1) τθσ αφξθςθσ τθσ οικονομικισ μετανάςτευςθσ, 2)του πολλαπλαςιαςμοφ των μθ νόμιμων ςυμβάςεων εργαςίασ, αλλά και 3) τθσ αρνθτικισ ζωσ εχκρικισ ςτάςθσ των εργοδοτϊν απζναντι ςτθν πολιτικι επζκταςθσ του φψουσ των κατϊτατων μιςκϊν, ςε κλαδικό και περιφερειακό επίπεδο, ςε ςυμφωνία με τισ αντίςτοιχεσ ςυλλογικζσ επιτροπϊν, που αποφαςίηουν για τισ επεκτάςεισ. Ψζλοσ, ςε οριςμζνεσ χϊρεσ προβλζπεται αυτόματθ αναπροςαρμογι του κατϊτατου μιςκοφ, κακϊσ θ πορεία των τιμϊν εξελίςςεται, επιτρζποντασ με αυτόν τον τρόπο τθν διατιρθςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ του και τθν ενίςχυςθ του. Χυγκεκριμζνα, ςε 5 περιπτϊςεισ χωρϊν-μελϊν προβλζπεται θ αυτόματθ τιμαρικμικι 173

174 αναπροςαρμογι του κατϊτατου μιςκοφ (Γαλλία 8, Βζλγιο, Οουξεμβοφργο, Πάλτα, Χλοβενία). Σποιοδιποτε κακεςτϊσ (νόμιμο ι παράνομο, τυπικό ι άτυπο), που τίκεται από το κυβερνθτικό πλαίςιο ι από ςυνδικαλιςτικζσ διαπραγματεφςεισ με ςκοπό τον προςδιοριςμό φπαρξθσ ενόσ κατϊτατου μιςκοφ, εφλογα επθρεάηει και το φψοσ του. Χτισ περιπτϊςεισ όπου προςδιορίηεται από τθν κυβζρνθςθ, ο κατϊτατοσ μιςκόσ τείνει να είναι χαμθλότεροσ από τισ περιπτϊςεισ όπου προςδιορίηεται από τισ ςυλλογικζσ δια-πραγματεφςεισ. Θ φπαρξθ του κατϊτατου μιςκοφ ςτθν Ελλάδα και τισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ Θ ετιςια ειδικι μελζτθ (Mindeslohnbericht 2014) του γερμανικοφ Σικονομικοφ και Ξοινωνικοφ Λνςτιτοφτου (Wirtschafts Sozialwissenschaftliches Institut WSI) (Ξατςαγάνθσ Δ., 06/03/2014) εκπονικθκε με ςκοπό τθν ζρευνα γφρω από τισ εξελίξεισ του κατϊτατου μιςκοφ ςτισ ςθμαντικότερεσ ανεπτυγμζνεσ και αναπτυςςόμενεσ οικονομίεσ ςε παγκόςμιο επίπεδο. Υιο αναλυτικά, ςφμφωνα με τθν εν λόγω μελζτθ, το 2012 ςτθν Ελλάδα παρατθρικθκε ζνα από τα μεγαλφτερα χάςματα μεταξφ του κατϊτατου μιςκοφ και των εκνικϊν μζςων ετιςιων μιςκϊν υπό πλιρθ απαςχόλθςθ, κακϊσ ο κατϊτατοσ μιςκόσ ενόσ ανειδίκευτου εργάτθσ ζφτανε ςτα 586 ευρϊ μεικτά, ςε ςφγκριςθ με τον αντίςτοιχο ενόσ μζςου εργαηόμενου-μιςκωτοφ ςτα 1362 ευρϊ. Χθμειϊνεται ότι οι εν λόγω ςυνκικεσ δε φζρουν καμία αλλαγι από τότε, κακϊσ ζωσ και ςιμερα, το επίπεδο του κατϊτατου μιςκοφ εξακολουκεί να αποτελεί το 43% του μζςου μιςκοφ. Ενϊ, ςτθν Ελλάδα και ςτισ υπόλοιπεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ Ρότιασ και Ρότιο-Ανατολικισ Ευρωηϊνθσ, οι κατϊτατοι μιςκοί ζχουν διατθρθκεί ςτο ίδιο επίπεδο, ςτισ χϊρεσ τθσ Βαλτικισ και ςτα Βαλκάνια παρατθρείται άνοδοσ αυτϊν. Χτθν ιεραρχία τθσ διεκνοφσ κατάταξθ ωσ προσ το ρυκμό μεταβολισ του κατϊτατου μιςκοφ, θ Ελλάδα ωσ χϊρα-μζλοσ τθσ ΕΕ, εμφανίηεται τελευταία. Αυτό προςδιορίηεται από το γεγονόσ ότι θ Ελλάδα μαηί με τθν Λρλανδία, τθν Υορτογαλία, τθν Λςπανία, τθ Οικουανία και το Βζλγιο εμφανίηουν ςταςιμότθτα ωσ προσ τθν αλλαγι του φψουσ του κατϊτατου μιςκοφ, κακϊσ παραμζνει ο ίδιοσ κατά τα 2 τελευταία ζτθ, τουλάχιςτον. Αντίκετα ςθμαντικζσ αυξιςεισ παρατθροφνται ςτθ 8 Χτθν περίπτωςθ τθσ Γαλλίασ προβλζπεται, επιπλζον, και θ αφξθςι του κατά το 50% τθσ αφξθςθσ του μζςου μιςκοφ. 174

175 Φουμανία (21,5%) ςτθ Οετονία (12,9%), ςτθν Εςκονία (12,1%), ςτθ Βουλγαρία (9,7%) και ςτθν Ψουρκία(9,4%). Πεταξφ των 26 χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, που εξετάηει θ μελζτθ, θ Ελλάδα κατζχει τθν 19θ κζςθ με κριτιριο τθν αναλογία του φψουσ του κατϊτατου ςε ςχζςθ εκείνο του μζςου μιςκοφ. Χτισ πρϊτεσ τζςςερισ κζςεισ τθσ κατάταξθσ βρίςκονται θ Ψουρκία με τον κατϊτατο μιςκό να αποτελεί το 73%, θ Γαλλία το 62%, ενϊ θ Ρζα Ηθλανδία και θ Χλοβενία το 60% του μζςου μιςκοφ. Χτισ τζςςερισ τελευταίεσ κζςεισ, δθλαδι λίγο κάτω από εκείνθ τθσ Ελλάδασ, βρίςκονται θ Λαπωνία και οι ΘΥΑ με τον κατϊτατο μιςκό να αποτελεί το 38%, ενϊ θ Εςκονία και θ Ψςεχία προςεγγίηουν το 36% του μζςου μιςκοφ. Αξιοςθμείωτο είναι ότι οι χϊρεσ των Βαλκανίων και τθσ Βαλτικισ (εκτόσ τθν Εςκονία) ζχουν καλφτερθ αναλογία μεταξφ κατϊτατου και μζςου μιςκοφ, ςε ςχζςθ με τθν αντίςτοιχθ τθσ Ελλάδασ. Ενδεικτικά, ο κατϊτατοσ μιςκόσ ςτθ Οετονία αποτελεί το 51%, ςτθ Οικουανία το 48% και ςτθν Υολωνία το 47% του μζςου μιςκοφ. Εν ςυνζχεια τθσ ερευνθτικισ μελζτθσ, όςον αφορά ςτο κόςτοσ τθσ εργατοϊρασ με βάςθ τον κατϊτατο μιςκό, θ Ελλάδα φαίνεται να βρίςκεται ςε υψθλότερθ κατάταξθ. Χυγκεκριμζνα, εν ζτθ 2014, θ Ελλάδα καταλαμβάνει τθν 11θ κζςθ ανάμεςα ςε 22 χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ με το κόςτοσ ανά εργατοϊρα να φτάνει τα 3,35 ευρϊ. Επιπλζον, οι χϊρεσ-μζλθ με το πιο υψθλό κόςτοσ ανά εργατοϊρα αποτελοφν το Οουξεμβοφργο (11,10 ευρϊ/ϊρα), θ Γαλλία (9,53 ευρϊ/ ϊρα), θ Σλλανδία (9,11 ευρϊ/ϊρα), το Βζλγιο (9,10 ευρϊ/ϊρα) και θ Λρλανδία (8,65 ευρϊ/ϊρα). Από τθν άλλθ πλευρά, ςτισ χϊρεσ-μζλθ με το χαμθλότερο κόςτοσ ανά εργατοϊρα ςυγκαταλζγονται, κυρίωσ, οι χϊρεσ του πρϊθν ανατολικοφ μπλοκ (Ξροατία, Εςκονία, Χλοβακία, Συγγαρία, Ψςεχία, Οετονία, Οικουανία, Φουμανία, Βουλγαρία) με κυμαινόμενθ τιμι από 2,3 ευρϊ μζχρι 1,04 ευρϊ/ϊρα. Χφμφωνα με τθν κριτικι του κ. Κόρςτεν Χοφλτεν (Thorsten Schulten) ςυντάκτθ τθσ εν λόγω μελζτθσ, ζνα χρόνο πριν (2013) ςυνεχίςτθκε θ αςκενισ εξζλιξθ των κατϊτατων μιςκϊν ςτισ περιςςότερεσ από τισ χϊρεσ τθσ Ευρωηϊνθσ, με εξαίρεςθ οριςμζνεσ χϊρεσ τθσ ανατολικισ Ευρϊπθσ όπου αναγνωρίηεται κάποια αποφαςιςτικι δυναμικι αλλαγι ςτο επίπεδο των κατϊτατων μιςκϊν. Υιο ςυγκεκριμζνα, διαμορφϊκθκαν υψθλότερα ποςοςτά ςτθν Οικουανία 25%, ςτθν Εςκονία 10,3%, ςτθν Φουμανία 14,3% (βϋ εξάμθνο 2013) ςτθν Βουλγαρία 6,9% (μετά από αφξθςθ κατά 12,5% και 7,4% το 2012) ςτθν Υολωνία 6,7% (μετά από αφξθςθ 8,2% το 2012) ςτθν 175

176 Συγγαρία 5,4% (μετά από αφξθςθ 19,2% το 2012). Υαρόμοιεσ είναι οι ενδείξεισ του κατϊτατου μιςκοφ ςε υψθλότερθ κλίμακα εμφανίςτθκαν, κατά το ίδιο ζτοσ, ςτισ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ, με το Οουξεμβοφργο να παρουςιάηει ποςοςτό πλθςίον του 4,1%, τθ Χλοβακία 3,3%, τθ Χλοβενία 2,7%, τθ Πάλτα 2,6 και τζλοσ, το Βζλγιο πολφ χαμθλότερο ςε φψοσ 2%. Υαράλλθλα, παρουςιάηεται ςτακερότθτα των μιςκϊν ςτισ χϊρεσ που βρίςκονται υπό το κακεςτϊσ Πνθμονίου και των μζτρων λιτότθτασ που ορίηουν οι πολιτικζσ τθσ Ψρόικα όπωσ είναι θ Λρλανδία, θ Ελλάδα και θ Υορτογαλία. Ενϊ, ταυτόχρονα εκτιμϊνται πολφ μικρζσ ονομαςτικζσ αυξιςεισ του κατϊτατου μιςκοφ ςτθν Λςπανία με ποςοςτό μόλισ 0,6%, ςτθν Γαλλία περίπου 0,3%, ςτθν Σλλανδία 0,9% και 0,6% και τζλοσ, ςτο Θνωμζνο Βαςίλειο 0,6%) και ςτο Θνωμζνο Βαςίλειο ςε ποςοςτό 1,6%. Θ τάςθ για ολοζνα και χαμθλότερα επίπεδα κατϊτατου μιςκοφ ςε πολλζσ ευρωπαϊκζσ και μθ χϊρεσ τίκεται πλζον ςτθν πολιτικι θμεριςια επικαιρότθτα. Πία ιςχυρότερθ δυναμικι των κατϊτατων μιςκϊν κα μποροφςε να βοθκιςει να αντιμετωπίςει τισ τάςεισ αποπλθκωριςμοφ και να βελτιϊςει τθν ειςοδθματικι κατάςταςθ των χαμθλόμιςκων (Ξατςαγάνθσ Δ., 06/03/2014) Εκτόσ των απωλειϊν ςε πραγματικοφσ όρουσ των κατϊτατων μιςκϊν λόγω πλθκωριςμοφ κατά τθν διετία , θ Ελλάδα είναι θ μοναδικι χϊρα τθσ ΕΕ, όπου κάτω από το κακεςτϊσ του 2 ου Πνθμονίου και τισ εφαρμοηόμενεσ πολιτικζσ τθσ Ψρόικα, τον Φεβρουάριο του 2012, θ ονομαςτικι μείωςθ ςτουσ κατϊτατουσ μιςκοφσ και τα θμερομίςκια ζφταςε ςε ζνα ιδιαίτερα υψθλό ποςοςτό τθσ τάξεωσ 22%, ενϊ ζφταςε ςτο 32% αντίςτοιχα για τουσ νζουσ θλικίασ κάτω των 25 ετϊν. Γενικότερα, ο κατϊτατοσ μιςκόσ ωσ ζνα μζςο προςταςίασ των χαμθλόμιςκων εργαηόμενων, μετατρζπεται ςε μζςο για τθν επιτάχυνςθ τθσ διαδικαςίασ ςωρευτικισ μείωςθσ των μιςκϊν ςτον ιδιωτικό τομζα. Υρόκειται, παράλλθλα για μία διαδικαςία-- ςτόχο τθσ πολιτικισ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ». Εξαιτίασ των πολιτικϊν ρυκμίςεων, που επιβάλλει το Πνθμόνιο, παρουςιάηεται ςτο παρακάτω Διάγραμμα 2.14 θ βίαιθ ςυρρίκνωςθ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ των κατϊτατων μιςκϊν ςτθν Ελλάδα, θ ςθμαντικά υψθλι απόκλιςθ τουσ από τουσ αντίςτοιχουσ των άλλων προθγμζνων χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΕ, αλλά και θ ιδιαίτερα αξιοςθμείωτθσ ςφγκλιςθσ με τουσ αντίςτοιχουσ των χωρϊν τθσ Ανατολικισ Ευρϊπθσ. Ψαυτόχρονα, ςφμφωνα με τα εξαμθνιαία ςτατιςτικά ςτοιχεία τθσ Εurostat γίνεται ο υπολογιςμόσ τθσ ςωρευτικισ μεταβολισ των κατϊτατων πραγματικϊν μιςκϊν ςτισ 176

177 χϊρεσ τθσ Ε.Ε τθν τελευταία τετραετία αποπλθκωρίηοντασ τθν εξζλιξθ των κατϊτατων μιςκϊν ςε εκνικό νόμιςμα ςτισ διάφορεσ χϊρεσ. Διάγραμμα 54 Σωρευτικι μεταβολι κατϊτατων πραγματικϊν μιςκϊν ςτισ χϊρεσ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, τετραετία : Υπολογιςμοί με βάςθ τα εξαμθνιαία ςτοιχεία εξζλιξθσ των κατϊτατων μιςκϊν ςε εκνικό νόμιςμα, αποπλθκωριςμζνα με τον Εναρμονιςμζνο εκνικό Δείκτθ Τιμϊν Καταναλωτι (Eurostat) Υθγι: Χρ. Ψριανταφφλλου ΛΡΕ/ΓΧΕΕ (ΛΡΕ-ΓΧΕΕ, 2014, ςελ.166) Ξατά τθν τελευταία τετραετία , ςθμειϊκθκαν ςυνολικζσ αυξιςεισ ςτουσ κατϊτατουσ πραγματικοφσ μιςκοφσ ςτθν Χλοβενία με ποςοςτό που ανιλκε περίπου ςτα 21,8%, ςτθν Βουλγαρία κοντά ςτο 18%, ςτθν Συγγαρία ςτο 17,2%, ςτθν Οικουανία περίπου ςε ποςοςτό 13,6%), ςτθν Υολωνία 12,4 %, ςτθν Οετονία 5,5%, ςτθν Φουμανία μόνο ςτο 4,4 %, ςτθν Χλοβακία 3,4%, ςτο Οουξεμβοφργο μόλισ ςε επίπεδο πλθςίον ςτο 1.1%, ενϊ ςτθν Πάλτα ςτο χαμθλό ποςοςτό τθσ τάξεωσ 0,8%) και ςτθν Γαλλία μόλισ ςτο 0,2%. Ξατά τθν ίδια χρονικι περίοδο, ςτισ υπόλοιπεσ χϊρεσμζλθ τθσ Ε.Ε ςθμειϊκθκαν ςυνολικζσ μειϊςεισ ςτουσ κατϊτατουσ πραγματικοφσ μιςκοφσ λόγω πολιτικϊν ςτακερότθτασ ι ανεπάρκειασ ωσ προσ τθν αφξθςθ τουσ ςε ςχζςθ με τον πλθκωριςμό οδθγϊντασ ζτςι, ςτθν υποβάκμιςθ τθσ αγοραςτικισ τουσ δφναμθσ, με αντιπροςωπευτικά παραδείγματα τθσ Ψςεχίασ (-7,8%), του Θνωμζνου Βαςιλείου (-5,5%), τθσ Λςπανίασ (-5,4%), του Βελγίου (-1,6%), τθσ Εςκονίασ (-0,8%) και τθσ Υορτογαλίασ (-0,6%). Χε αυτό το ςθμείο, αξιοςθμείωτο είναι το ςυμπζραςμα που προκφπτει μζςα από τουσ επίςθμουσ υπολογιςμοφσ και τα ςτατιςτικά ςτοιχεία τθσ Eurostat, ςτο οποίο αφορά ςτθν αποτελμάτωςθ του μειωμζνου επιπζδου τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ του κατϊτατου μιςκοφ ςτθν Ελλάδα. Υρόκειται για ζνα ςυμπζραςμα, το οποίο δεν επιδζχεται ςφγκριςθ του αντίςτοιχου των άλλων χωρϊν-μελϊν τθσ Ευρωηϊνθσ, κακότι ο πραγματικόσ κατϊτατοσ μιςκόσ μειϊκθκε κατά 25,9% και κατά 35,4% για τουσ νζουσ κάτω των 25 ετϊν, κατά τθν ίδια περίοδο (Διάγραμμα 2.14) 177

178 Ψζλοσ, από τα παραπάνω ςτοιχεία του Διαγράμματοσ προκφπτει ότι το Αϋ εξάμθνο του 2014 παρατθροφνται ςθμαντικζσ αυξιςεισ ςτουσ κατϊτατου μιςκοφσ κυρίωσ ςτισ ανατολικζσ χϊρεσ όπωσ ςτθν Οετονία (12,5%), ςτθν Εςκονία (10,9%), ςτθν Βουλγαρία (9,7%) ςτθν Φουμανία (6,3%), ενϊ οι αυξιςεισ του Β εξαμινου του 2013 χαρακτιριςαν χϊρεσ όπωσ τθν Ψςεχία με ποςοςτό 6,3% μετά από μία εξαετισ ςτακερότθτα του κατϊτατου μιςκοφ, τθν Υολωνία με ποςοςτό τθσ τάξεωσ 5% και τθν Χλοβακία με 4,2%. Αντίκετα, καμία αλλαγι δε φζρουν οι κατϊτατοι μιςκοί ςτισ χϊρεσ, οι οποίεσ που βρίςκονται υπό το κακεςτϊσ Πνθμονίου και των μζτρων λιτότθτασ που ορίηουν οι πολιτικζσ τθσ Ψρόικα, όπωσ είναι θ Ελλάδα, θ Υορτογαλία, θ Λρλανδία (ζχει υποςτεί εξαετι ςτακερότθτα του κατϊτατου μιςκοφ) και θ Λςπανία. 9.4 Συμπζραςμα Από ότι φαίνεται δεν βριςκόμαςτε ςτθν αρχι διεξόδου από τθ διεκνι κρίςθ, αλλά μάλλον ςτθν αρχι νζων και πιο ςφνκετων αδιεξόδων για τθν παγκόςμια οικονομία, θ οποία ςυνεχίηει με ταχείσ ρυκμοφσ αντί να ανακόπτει τον αντικοινωνικό νεοφιλελεφκερο μονόδρομό τθσ. Ξαι αυτό διότι οδεφουμε ςε μια νζα φάςθ διεκνοφσ οικονομικισ ςταςιμότθτασ του Δυτικοφ Ξόςμου που κα ςυνοδεφεται από αυξθμζνα δθμοςιονομικά ελλείμματα, ιδιωτικά και δθμόςια χρζθ, αυξθμζνεσ τιμζσ πρϊτων υλϊν και εμπορευμάτων, αδυναμία επενδυτικϊν ευκαιριϊν, ιςχνζσ κοινωνικζσ ανιςότθτεσ, επιδείνωςθ του περιβάλλοντοσ και κυρίωσ αδυναμία δθμιουργίασ νζων κζςεων εργαςίασ. Θ Ελλάδα ζμελε να ςυνεχίςει να ξετυλίγει το μίτο του αςτακοφσ χρθματοπιςτωτικοφ περιβάλλοντοσ από το 2009 ζωσ και τισ μζρεσ μασ, με τθ κρίςθ χρζουσ να μειϊνει δραματικά τθ πιςτολθπτικι τθσ ικανότθτα και μαηί με αυτιν τθ πολιτικι αμφιςβιτθςθ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ και εν τζλει του ενιαίου ευρωπαϊκοφ νομίςματοσ. Από το 2010, θ Ελλάδα βρίςκεται ςε ζνα επιτακτικό πρόγραμμα δθμοςιονομικισ εξυγίανςθσ, με τθν εφαρμογι τθσ πολιτικισ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ», που φζρει τθν οικτρι λιτότθτα ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ δραςτθριότθτασ Ψο αντάλλαγμα αυτοφ είναι θ ςυνεχισ πιςτωτικι υποςτιριξθ των κρατϊν-μελϊν τθσ ευρωηϊνθσ, ο πλιρθσ αναςχεδιαςμόσ τθσ δθμοςιονομικισ πολιτικισ, αλλά και θ ςυγκράτθςθ των κρατικϊν δαπανϊν του Διεκνοφσ Ρομιςματικοφ Ψαμείου, με το τελευταίο να ζχει αναλάβει ζργο οικονομικοφ ελζγχου των ελλειμμάτων και χρεϊν ςε ςυνεργαςία με τθν ελλθνικι κυβζρνθςθ, 178

179 δείχνοντασ ιδιαίτερθ ζμφαςθ ςτθ δαπάνθ τθσ μιςκοδοςίασ και των κοινωνικϊν παροχϊν. Θ επιτακτικι εναςχόλθςθ του ΔΡΨ με το λογαριαςμό μιςκοδοςίασ, οι ςυνζπειεσ των παρεπόμενων αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν αγορά εργαςίασ και ςτθν ευελιξία των μιςκϊν, ο κοινωνικόσ αντίκτυποσ των επικείμενων διορκωτικϊν μεταβολϊν ςτθν Ελλάδα ςε ςφγκριςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΕ, αποτζλεςε τθ κινθτιρια δφναμθ για τθν εκπόνθςθ τθσ τρζχουςασ πτυχιακισ εργαςίασ. Πζςα από το πρίςμα τθσ ανάλυςθσ, αποδόκθκαν εναλλακτικζσ προτάςεισ πολιτικισ, που απζδειξαν τθν ςφηευξθ τθσ κεωρθτικισ και αναλυτικισ ςκζψθσ, κακϊσ και τθν ςφηευξθ τθσ εξζλιξθσ και τθσ ςφνκεςθσ τόςο των πτυχϊν τθσ οικονομικισ, πολιτικισ και κοινωνικισ κατάςταςθσ ςτθν Ελλάδα, όςο και τον αποτελεςμάτων τουσ ςτο επίπεδο των μιςκϊν προςδιόριςαν το πλαίςιο του εργαςιακοφ και ςυνδικαλιςτικοφ περιβάλλοντοσ, κακϊσ και τισ ςυνκικεσ αιςιοδοξίασ, αξιοπρζπειασ και επιβίωςθσ. Χτθν ολοκλιρωςθ τθσ εκπόνθςθσ τθσ εν λόγω μελζτθσ, διαπιςτϊνεται ότι ςτισ ςυνκικεσ αυτζσ θ απορρφκμιςθ και θ ευελιξία τθσ αγοράσ εργαςίασ ςτισ χϊρεσ μζλθ τθσ ΕΕ, δεν ςυνζβαλαν ςτθν επίλυςθ των προβλθμάτων τθσ διαρκρωτικισ ανταγωνιςτικότθτασ και τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ. Αντικζτωσ, οι βίαιεσ μειϊςεισ ςτο γενικό επίπεδο των μιςκϊν και των κατϊτατων μιςκϊν ςυνζβαλαν ςτθν αφξθςθ των φτωχϊν-εργαηομζνων ςτθν Ελλάδα και ςτισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ. Χυνεπϊσ, κακίςταται πλζον φανερό ότι οι αςκοφμενεσ πολιτικζσ τθσ ευελιξίασ τθσ εργαςίασ και των μιςκϊν δεν ςυνιςτοφν πολιτικζσ, που δθμιουργοφν νζεσ κζςεισ εργαςίασ. Χτο πλαίςιο αυτό, προκφπτει ωσ επιτακτικι ανάγκθ θ οργανικι ενότθτα των πολιτικϊν απαςχόλθςθσ με τισ ανάγκεσ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ πραγματικότθτασ τθσ αναπτυξιακισ πολιτικισ ςτθν ΕΕ και ςτθν Ελλάδα, γεγονόσ, που ςθμαίνει τον άμεςο προςανατολιςμό τθσ προσ τθν κατεφκυνςθ ρφκμιςθσ των εργαςιακϊν ςχζςεων και αποκατάςταςθσ των ςυλλογικϊν διαπραγματεφςεων και των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων εργαςίασ. Υαράλλθλα, απαιτείται ςφνδεςθ των δθμόςιων πολιτικϊν με τον χαρακτιρα και τθ διάρκρωςθ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ τθσ χϊρασ, κακϊσ και τθ βελτίωςθ των αλλθλεξαρτιςεων των θγετικϊν κλάδων παραγωγισ, με ςτόχο τθν αφξθςθ τθσ εξαγωγικισ δραςτθριότθτασ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, τθν αφξθςθ του ΑΕΥ και τθσ απαςχόλθςθσ, με βαςικό εργαλείο οικονομικισ πολιτικισ τθν μεταβίβαςθ τθσ μείωςθσ του μοναδιαίου κόςτουσ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ τθσ εργαςίασ 179

180 ΣΥΜΡΕΑΣΜΑΤΑ Τπωσ προκφπτει, θ Ελλάδα βρίςκεται ςτθν αρχι διεξόδου από τθ διεκνι κρίςθ, αλλά μάλλον ςτθν αρχι νζων και πιο ςφνκετων αδιεξόδων για τθν παγκόςμια οικονομία, θ οποία ςυνεχίηει με ταχείσ ρυκμοφσ αντί να ανακόπτει τον αντικοινωνικό νεοφιλελεφκερο μονόδρομό τθσ. Ξαι αυτό, διότι οδεφει ςε μια νζα φάςθ διεκνοφσ οικονομικισ ςταςιμότθτασ του Δυτικοφ Ξόςμου που κα ςυνοδεφεται από αυξθμζνα δθμοςιονομικά ελλείμματα, ιδιωτικά και δθμόςια χρζθ, αυξθμζνεσ τιμζσ πρϊτων υλϊν και εμπορευμάτων, αδυναμία επενδυτικϊν ευκαιριϊν, ιςχνζσ κοινωνικζσ ανιςότθτεσ, επιδείνωςθ του περιβάλλοντοσ και κυρίωσ αδυναμία δθμιουργίασ νζων κζςεων εργαςίασ. Θ Ελλάδα ζμελε να ςυνεχίςει να ξετυλίγει το μίτο του αςτακοφσ χρθματοπιςτωτικοφ περιβάλλοντοσ από το 2009 ζωσ και ςιμερα, με τθ κρίςθ χρζουσ να μειϊνει δραματικά τθ πιςτολθπτικι τθσ ικανότθτα και μαηί με αυτιν τθ πολιτικι αμφιςβιτθςθ τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ, και εν τζλει του ενιαίου ευρωπαϊκοφ νομίςματοσ. Από το 2010, θ Ελλάδα βρίςκεται ςε ζνα επιτακτικό πρόγραμμα δθμοςιονομικισ εξυγίανςθσ, με τθν εφαρμογι τθσ πολιτικισ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ», που φζρει τθν οικτρι λιτότθτα ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ δραςτθριότθτασ. Ψο αντάλλαγμα αυτοφ είναι θ ςυνεχισ πιςτωτικι υποςτιριξθ των κρατϊν-μελϊν τθσ ευρωηϊνθσ, ο πλιρθσ αναςχεδιαςμόσ τθσ δθμοςιονομικισ πολιτικισ, αλλά και θ ςυγκράτθςθ των κρατικϊν δαπανϊν του Διεκνοφσ Ρομιςματικοφ Ψαμείου, με το τελευταίο να ζχει αναλάβει ζργο οικονομικοφ ελζγχου των ελλειμμάτων και χρεϊν ςε ςυνεργαςία με τθν ελλθνικι κυβζρνθςθ, δείχνοντασ ιδιαίτερθ ζμφαςθ ςτθ δαπάνθ τθσ μιςκοδοςίασ και των κοινωνικϊν παροχϊν. Θ επιτακτικι εναςχόλθςθ του ΔΡΨ με το λογαριαςμό μιςκοδοςίασ, οι ςυνζπειεσ των παρεπόμενων αςφμμετρων διαταραχϊν ςτθν αγορά εργαςίασ και ςτθν ευελιξία των μιςκϊν, ο κοινωνικόσ αντίκτυποσ των επικείμενων διορκωτικϊν μεταβολϊν ςτθν Ελλάδα ςε ςφγκριςθ με τισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ Ε.Ε., αποτζλεςε τθν κινθτιρια δφναμθ για τθν εκπόνθςθ τθσ τρζχουςασ πτυχιακισ εργαςίασ. Πζςα από το πρίςμα τθσ ανάλυςθσ, αποδόκθκαν εναλλακτικζσ προτάςεισ πολιτικισ, που απζδειξαν τθν ςφηευξθ τθσ κεωρθτικισ και αναλυτικισ ςκζψθσ, κακϊσ και τθν ςφηευξθ τθσ 180

181 εξζλιξθσ και τθσ ςφνκεςθσ τόςο των πτυχϊν τθσ οικονομικισ, πολιτικισ όςο και τθσ κοινωνικισ κατάςταςθσ ςτθν Ελλάδα. Χτθν ολοκλιρωςθ τθσ εκπόνθςθσ τθσ εν λόγω μελζτθσ, διαπιςτϊνεται ότι ςτισ ςυνκικεσ αυτζσ θ απορρφκμιςθ και θ ευελιξία τθσ αγοράσ εργαςίασ ςτισ χϊρεσ μζλθ τθσ ΕΕ, δεν ςυνζβαλαν ςτθν επίλυςθ των προβλθμάτων τθσ διαρκρωτικισ ανταγωνιςτικότθτασ και τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ τιμισ. Αντικζτωσ, οι βίαιεσ μειϊςεισ ςτο γενικό επίπεδο των μιςκϊν και των κατϊτατων μιςκϊν ςυνζβαλαν ςτθν αφξθςθ των φτωχϊν-εργαηομζνων ςτθν Ελλάδα και ςτισ άλλεσ χϊρεσ-μζλθ τθσ ΕΡΕ. Χυνεπϊσ, κακίςταται πλζον φανερό ότι οι αςκοφμενεσ πολιτικζσ τθσ ευελιξίασ τθσ εργαςίασ και των μιςκϊν ςε ςχζςθ με τθν παραγωγι και τισ τιμζσ δεν ςυνιςτοφν πολιτικζσ, που δθμιουργοφν νζεσ κζςεισ εργαςίασ. Χτο πλαίςιο αυτό, προκφπτει ωσ επιτακτικι ανάγκθ θ οργανικι ενότθτα των πολιτικϊν απαςχόλθςθσ με τισ ανάγκεσ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ πραγματικότθτασ τθσ αναπτυξιακισ πολιτικισ ςτθν Ε.Ε. και ςτθν Ελλάδα, γεγονόσ, που ςθμαίνει τον άμεςο προςανατολιςμό τθσ προσ τθν κατεφκυνςθ ρφκμιςθσ των εργαςιακϊν ςχζςεων και αποκατάςταςθσ των ςυλλογικϊν διαπραγματεφςεων και των ςυλλογικϊν ςυμβάςεων εργαςίασ. Υαράλλθλα, απαιτείται ςφνδεςθ των δθμόςιων πολιτικϊν με τον χαρακτιρα και τθ διάρκρωςθ του παραγωγικοφ ςυςτιματοσ τθσ χϊρασ, κακϊσ και τθ βελτίωςθ των αλλθλεξαρτιςεων των θγετικϊν κλάδων παραγωγισ, με ςτόχο τθν αφξθςθ τθσ εξαγωγικισ δραςτθριότθτασ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, τθν αφξθςθ του ΑΕΥ και τθσ απαςχόλθςθσ, με βαςικό εργαλείο οικονομικισ πολιτικισ τθν μεταβίβαςθ τθσ μείωςθσ του μοναδιαίου κόςτουσ τθσ αγοραςτικισ δφναμθσ τθσ εργαςίασ. 181

182 ΜΕΟΣ V ΡΑΑΤΘΜΑ 182

183 ΡΑΑΤΘΜΑ 1: Θ ΕΦΠΘΡΕΛΑ ΨΣΩ ΣΦΣΩ «ΨΘΧ ΕΧΩΨΕΦΛΞΘΧ ΩΥΣΨΛΠΘΧΘΧ» ΧΨΘ ΥΣΦΕΛΑ ΠΕΨΑΒΣΟΘΧ ΨΩΡ ΠΛΧΚΩΡ ΠΕΧΩ ΨΣΩ ΒΑΧΛΞΣΩ ΩΥΣΔΕΛΓΠΑΨΣΧ Σ όροσ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ», είναι μια παράφραςθ τθσ νομιςματικισ υποτίμθςθσ, αφοφ ςε ςυνκικεσ κοινοφ νομίςματοσ δεν υπάρχει εκνικό νόμιςμα, οφτε είναι δυνατόν να υπάρξει υποτίμθςθ. Θ παράφραςθ αυτι αναφζρεται ςτθν βραδφτερθ αφξθςθ των τιμϊν ςτθν Ελλάδα ζναντι των υπολοίπων χωρϊν-μελϊν τθσ Ευρωπαϊκισ Ρομιςματικισ Ζνωςθσ, ϊςτε να βελτιωκεί θ ανταγωνιςτικότθτα τθσ ελλθνικισ οικονομίασ, με εντελϊσ διαφορετικό τρόπο από τθν νομιςματικι υποτίμθςθ (δθλαδι ςαν να είχαμε δικό μασ νόμιςμα και να πραγματοποιοφςαμε υποτίμθςθ). Πε άλλα λόγια, αυτό που πριν από χρόνια επιτυγχάνονταν με τθν υποτίμθςθ τθσ δραχμισ (νομιςματικι υποτίμθςθ), ςιμερα δφναται να επιτευχκεί ςε ςυνκικεσ νομιςματικισ ζνωςθσ, με μια διαφορετικι πολιτικι, εκείνθ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ, θ οποία ςυνοπτικά είναι θ εξισ: αρχικϊσ, θ οικονομία απαιτείται να δεχκεί ζνα αρνθτικό γεγονόσ, όπωσ ςθμαντικι μείωςθ τθσ ηιτθςθσ, θ οποία κα οδθγιςει άμεςα ςε μείωςθ τθσ παραγωγισ και ςε άνοδο τθσ ανεργίασ. Ξάτω από υφιςτάμενεσ ςυνκικεσ, κακίςταται αναγκαίο να ειςζλκει ςε περίοδο φφεςθσ, ϊςτε να καταλαγιάςουν τα αρνθτικά αποτελζςματα παρακινϊντασ τθν οικονομία ςε μια νζα και δυναμικι ιςορροπία. Χτο νζο μειωμζνο επίπεδο παραγωγισ και αυξθμζνθσ ανεργίασ, τα εργατικά ςυνδικάτα/ςωματεία, και γενικότερα οι εργαηόμενοι-μιςκωτοί κα απολζςουν ζνα μζροσ από τθν διαπραγματευτικι τουσ δφναμθ, με αποτζλεςμα οι μιςκοί τουσ να αυξθκοφν λιγότερο από πριν, ι ακόμθ και να μειωκοφν. Θ απόρροια τθσ μείωςθσ του κόςτουσ εργαςίασ, κα οδθγιςει ςε μείωςθ των τιμϊν (ι ςε βραδφτερθ αφξθςι τουσ ζναντι των τιμϊν, που επικρατοφν ςτθν Ευρωηϊνθσ), επομζνωσ και ςε βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ. Πζςω αυτισ τθσ βελτίωςθσ, που κα ζχει επιτευχκεί εξαιτίασ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ», κα αρχίςει πλζον να αυξάνεται θ ηιτθςθ και να ανακάμπτει θ παραγωγι ζωσ ότου ανακάμψουν οι μιςκοί. Ψότε, θ οικονομία κα ζχει ιςορροπιςει ςε ζνα χαμθλότερο επίπεδο παραγωγισ (υψθλότερθσ ανεργίασ) ςε ςχζςθ με το ςθμείο εκκίνθςθσ (που υπιρχε πριν από το αρχικι αρνθτικι πορεία τθσ ηιτθςθσ). Από τθν άλλθ, όμωσ, κα ζχει βελτιωκεί το ζλλειμμα τθσ χϊρασ ςτο εξωτερικό ιςοηφγιο αγακϊν και υπθρεςιϊν, άρα και θ ανάγκθ εξωτερικοφ δανειςμοφ (Greek Economy, 2010, ςελ. 13) 183

184 Χυνεπϊσ, όπωσ προςδιορίηεται από τθν παραπάνω πορεία τθσ οικονομίασ, θ «εςωτερικι υποτίμθςθ», λοιπόν, είναι ο μθχανιςμόσ, που λειτουργεί ςε ςυνκικεσ επικράτθςθσ του κοινοφ νομίςματοσ (του ευρϊ), ςε αντικατάςταςθ τθσ υποτίμθςθσ του εκνικοφ νομίςματοσ (τθσ δραχμισ). Υροκφπτει, ζτςι, το ίδιο αποτζλεςμα με τθν υποτίμθςθ τθσ δραχμισ, αλλά όμωσ, με εντελϊσ διαφορετικό τρόπο: μεταφζροντασ ολόκλθρθ τθν πίεςθ του διεκνοφσ ανταγωνιςμοφ, από τθν ςυναλλαγματικι ιςοτιμία του εκνικοφ νομίςματοσ ςτθν αγορά εργαςίασ. Υρόκειται για τθ διαδικαςία, που είχε ιδθ περιγραφεί ςτθν μελζτθ του Λνςτιτοφτου Εργαςίασ με τίτλο Θ ΣΡΕ, οι μιςκοί και θ ανεργία" το 1998, ωσ προειδοποίθςθ για το ζλλειμμα διαρκρωτικισ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ με το οποίο θ χϊρα ειςιλκε ςτθν ηϊνθ του ευρϊ, και το οποίο ευκφνεται για τθν μεγζκυνςθ του εξωτερικοφ χρζουσ τθσ Ελλάδασ ςτθν δεκαετία του Ζπειτα από τθν αναλυτικι περιγραφι τθσ πορείασ τθσ ελλθνικισ οικονομίασ ζναντι των άλλων χωρϊν-μελϊν τθσ ΕΡΕ, με τθ χριςθ τθσ «εςωτερικισ υποτίμθςθσ», είναι αναγκαίο να γίνει θ χριςθ ενόσ καλουπιοφ-μοντζλου, μζςω του οποίου κα αποδειχκεί θ πρακτικότθτα του με όρουσ μακθματικισ αποκάλυψθσ: πρϊτον, με όρουσ διαπραγμάτευςθσ των ονομαςτικϊν μιςκϊν υπό ςυνκικεσ ςυςχετιςμοφ δυνάμεων μεταξφ των επιχειριςεων και των εργαηομζνων και δεφτερον, με όρουσ κακοριςμοφ των τιμϊν από τισ επιχειριςεισ ςε ςυνκικεσ ατελοφσ ανταγωνιςμοφ και ανοιχτισ οικονομίασ. Ψο ςφςτθμα εξιςϊςεων κλείνει με μια εξίςωςθ για τθν ηιτθςθ. Χφμφωνα με τον Stockhammer (2008) ζνα τζτοιο μοντζλο μπορεί να ανικει ςτο κφριο ρεφμα των οικονομικϊν, δθλαδι ςτον "νζο μακροοικονομικό ςυμβιβαςμό" νεοκεχνςιανϊν, μονεταριςτϊν και λοιπϊν ορκόδοξων οικονομολόγων, αλλά και ςτθν μετακεχνςιανι ι μαρξιςτικι παράδοςθ ανάλογα με τισ υποκζςεισ που ενςωματϊνονται ςτισ εξιςϊςεισ (Greek Economy, 2010, ςελ. 14). Χτθν βιβλιογραφία των οικονομικϊν και μακθματικϊν εγχειριδίων αναφζρονται ποικίλα ςυςτιματα εξιςϊςεων, τα οποία περιλαμβάνουν περιςςότερεσ μεταβλθτζσ, και ωσ εκ τοφτου είναι πολυπλοκότερα. Τμωσ, ςτα πιο ςθμαίνοντα ςθμεία ταυτίηονται με το απλό μοντζλο, που εκτίκεται αμζςωσ παρακάτω και το οποίο είναι επαρκζσ για να δείξει τθν ουςία των επιχειρθμάτων ςχετικά με τθν χριςθ «τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθ». Ψο εν λόγω μοντζλο αναφζρεται ςε μια μικρι ανοιχτι οικονομία, όπωσ είναι θ περίπτωςθ τθσ Ελλάδασ, θ οποία λειτουργεί υπό ςυνκικεσ Ρομιςματικισ 184

185 Ζνωςθσ. Επιπλζον, είναι αρκετά ευζλικτο, με ςκοπό να λαμβάνει (ι να μθν λαμβάνει) υπόψθ του τον βακμό χρθςιμοποίθςθσ του παραγωγικοφ δυναμικοφ και το κεφαλαιακό απόκεμα, να κεωρεί (ι να μθν κεωρεί) τθν παραγωγικότθτα ι άλλεσ μεταβλθτζσ ωσ εξωγενϊσ δεδομζνεσ, και να περιλαμβάνει (ι να μθν περιλαμβάνει) οριςμζνεσ άλλεσ μεταβλθτζσ. Ζτςι, μπορεί να φζρει τθ μορφι ενόσ ορκόδοξου μοντζλου του κυρίου ρεφματοσ των οικονομικϊν, όπου αναφζρεται παρακάτω ωσ "βαςικό υπόδειγμα" ι ενόσ ετερόδοξου μοντζλου (Greek Economy, 2010, ςελ ): 185

186 Ψο μοντζλο του κυρίου ρεφματοσ (Carlin and Soskice 1990, κεφάλαιο 11 και 12, Carlin and Soskice 2006, κεφάλαια 9 και 10, Layard, Nickell and Jackman 1991, κεφάλαιο 8, Goretti 2008 κ.ά.) (Greek Economy, 2010) αποτελεί το ςθμείο αναφοράσ για τουσ διεκνείσ οργανιςμοφσ και τθν ακαδθμαϊκι οικονομικι ορκοδοξία. Αναλφει τθν διαδικαςία τθσ εςωτερικισ υποτίμθςθσ κεωρϊντασ ότι είναι ουδζτερθ θ ςυςςϊρευςθ κεφαλαίου ςτθν διαμόρφωςθ τθσ ανεργίασ ςτακεροφ πλθκωριςμοφ, 186