Βιομθχανικι κλθρονομιά: ηθτιματα προςταςίασ, διαχείριςθσ και αξιοποίθςθσ ςτον ευρωπαϊκό χϊρο

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΤΣΕΧΝΙΚΗ ΧΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ Βιομθχανικι κλθρονομιά: ηθτιματα προςταςίασ, διαχείριςθσ και Αλεξάνδρου Ευςτρατία Επιβλζπουςα κακθγιτρια: Βιτοποφλου Ακθνά Σεπτζμβρθσ 2011, Βζροια

2 Περιεχόμενα ερευνθτικισ εργαςίασ Ειςαγωγι... 5 Κεφάλαιο 1 : Η βιομθχανικι κλθρονομιά ωσ τμιμα τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ Οριςμόσ και αντικείμενο τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Διεκνζσ κεςμικό πλαίςιο προςταςίασ Η Διεκνισ Επιτροπι TICCIH Η Χάρτα Nizhny Tagil Συμπεράςματα Κεφάλαιο 2: Καταγραφι, αναγνϊριςθ και διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Ιςτορικι εξζλιξθ του ενδιαφζροντοσ για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά Ρρϊτεσ προςπάκειεσ διατιρθςθσ και προβολισ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Ιδιαιτερότθτεσ ςτθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε ςχζςθ με τθν αρχαιολογικι και ιςτορικι πολιτιςμικι κλθρονομιά Αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςμικισ αξίασ των βιομθχανικϊν μνθμείων Συμπεράςματα Κεφάλαιο 3: Ρροςταςία, διαχείριςθ και αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Ρολιτικζσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Ρόροι βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και τουριςτικζσ δραςτθριότθτεσ Σχζςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ με το κοινό Σθμαντικά προβλιματα ςτθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ Συμπεράςματα Κεφάλαιο 4: Ραραδείγματα διατιρθςθσ από τον ευρωπαϊκό χϊρο Το επιτυχθμζνο παράδειγμα αξιοποίθςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ του Ironbridge Μθ επιτυχθμζνα παραδείγματα αξιοποίθςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ: Brome και Swannington Το παράδειγμα του Brome Το παράδειγμα του Swannington Συμπεράςματα υμπεράςματα Περίλθψθ Abstract

3 Βιβλιογραφία Παράρτθμα Περιεχόμενα Εικόνων - Διαγραμμάτων Εικόνα 1: Ρανοραμικι άποψθ του εργοςταςίου παραςκευισ ψευδαργφρου το 1920 Champion's Brass Works, ςτο Warmley τθσ Αγγλίασ το Εικόνα 2: Μφλοσ τςιμζντου ςτθν επαρχία Bedzin ςτθν Ρολωνία. 17 Εικόνα 3: Το πρϊτο τεχνικό μουςείο ςτον κόςμο, Conservatoire des Arts et Métiers ςτο Ραρίςι. 22 Εικόνα 4: Το υπαίκριο μουςείο τθσ Ludvika, ζνα τμιμα του ςαφϊσ ευρφτερου Οικομουςείου Bergslagen ςτθ Σουθδία. 23 Εικόνα 5: Το οικομουςείο τθσ περιοχισ Fourmies- Trelon και τμιμα του εςωτερικοφ του. 25 Εικόνα 6: Υπαίκριο μουςείο Rademacher forges με ςιδθρουργεία ςτο Eskilstuna τθσ Σουθδίασ. 34 Εικόνα 7: Ρρϊθν βιομθχανικι περιοχι Soho ςτθ Νζα Υόρκθ. 39 Εικόνα 8: Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτο Sheffield τθσ Αγγλίασ. 40 Εικόνα 9: Ραιδικι εργαςία. 47 Εικόνα 10: Μεταλλικι γζφυρα ςτο Ironbridge τθσ Αγγλίασ. 50 Εικόνα 11: Χάρτθσ τθσ βιομθχανικισ περιοχισ του Ironbridge. 52 Εικόνα 12: Το μουςείο του Brome. 54 Εικόνα 13: Σιδθρόδρομοσ ςτο Swannington. 56 Εικόνα 14: Μφλοσ ςτο Swannington. 57 Διάγραμμα 1: Το βιομθχανικό μνθμείο ωσ φορζασ πλθροφοριϊν και πιςτι απεικόνιςθ διαφορετικϊν επιδράςεων. 10 3

4 Ευχαριςτίεσ Ευχαριςτϊ όςουσ βοικθςαν με οποιοδιποτε τρόπο ςτθ δθμιουργία του ερευνθτικοφ. Θα ικελα να ευχαριςτιςω ιδιαίτερα τθν επιβλζπουςα κακθγιτριά μου κα Βιτοποφλου Ακθνά για τθ ςυνεργαςία, τθν κακοδιγθςθ, τθν αμζριςτθ βοικειά τθσ και τισ χριςιμεσ υποδείξεισ τθσ κατά τθν εκπόνθςθ τθσ εργαςίασ. 4

5 Ειςαγωγό Η εγκατάλειψθ των παλιϊν βιομθχανικϊν κτιρίων και ςυγκροτθμάτων είναι φαινόμενο που το διαπιςτϊνουμε ρίχνοντασ μια ματιά γφρω μασ. Είναι το πρακτικό αποτζλεςμα των μεγάλων αλλαγϊν τθσ οικονομικισ οργάνωςθσ τθσ κοινωνίασ και των ταχφτατων ρυκμϊν τθσ τεχνολογικισ ανανζωςθσ, που βιϊνονται με ςθμαντικζσ επιπτϊςεισ ςτο περιβάλλον τθσ πόλθσ και τθσ περιφζρειάσ τθσ. Ππωσ κάποτε ςυνζβαινε με τουσ αρχαίουσ ναοφσ και τα βυηαντινά μνθμεία, ζτςι και τϊρα παλιά εργοςτάςια, ελαιοτριβεία, μφλοι, αποκικεσ, μθχανζσ γκρεμίηονται, καταρρζουν, ςαπίηουν κάβοντασ μνιμεσ και μαρτυρίεσ, αποςιωπϊντασ μια ιςτορία που ακόμα δεν ζχει γραφτεί, τθν ιςτορία του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ ενόσ τόπου. Χρειάηεται λοιπόν μζριμνα και μελζτθ για να μθ χακοφν, αλλά, αντίκετα, να αναδειχτοφν τα βιομθχανικά μνθμεία. Με τον όρο βιομθχανικι κλθρονομιά αναφερόμαςτε ςτισ επινοιςεισ, τα τεχνικά επιτεφγματα και τα αγακά τθσ βιομθχανικισ εποχισ που διαμόρφωςαν αυτό που αποκαλείται ςφγχρονοσ τρόποσ ηωισ. Ωςτόςο τθ ραγδαία ανάπτυξθ των επιςτθμϊν και τθσ βιομθχανίασ, διαδζχτθκε θ ταχφτατθ αποβιομθχάνιςθ, ο μαραςμόσ, δθλαδι, ςθμαντικϊν βιομθχανιϊν με μακρόχρονθ ιςτορία, θ πλθκυςμιακι εριμωςθ ολόκλθρων περιοχϊν, και το τεράςτιο πρόβλθμα τθσ ανεργίασ. Στο πλαίςιο αυτό θ αναγνϊριςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και τθσ διαχείριςι τθσ δεν ςυναρτάται μονοςιμαντα με τθν καταγραφι και προςταςία των αρχιτεκτονικϊν κελυφϊν και των διαδικαςιϊν ανάπτυξθσ αυτοφ του τομζα, αλλά και με τθν εςωτερικι ανάγκθ του ςφγχρονου ανκρϊπου να ςυνειδθτοποιιςει τον εαυτό του, τθν ατομικι και ςυλλογικι ταυτότθτα του, κακϊσ βλζπει το παρόν να μεταλλάςςεται με εκπλθκτικι ταχφτθτα ςε παρελκόν (Καραβαςίλθ, 2007: 7). Τα μνθμεία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι μια άκρωσ ενδιαφζρουςα περίπτωςθ πόρων που χαρακτθρίηονται για τθ μεγάλθ πολιτιςμικι τουσ αξία και αποτελοφν κατάλοιπα μιασ ςθμαντικισ χρονικισ περιόδου τθσ παγκόςμιασ ιςτορίασ. Αποτελεί πράγματι μια πρόκλθςθ θ παρακολοφκθςθ τθσ εξζλιξθσ του ενδιαφζροντοσ για αυτά τα μνθμεία, ιδιαίτερα ο τρόποσ που ξεκίνθςε όλο αυτό, ουςιαςτικά εραςιτεχνικά. Ζνασ εραςιτεχνιςμόσ που κα μποροφςαμε να ποφμε πωσ δεν ζχει «ξεπεραςτεί» ολοκλθρωτικά. Η ςυνειδθτοποίθςθ τθσ ςπουδαιότθτασ τουσ πραγματοποιικθκε ςταδιακά και ζλαβε διάφορεσ εκφράςεισ, ενϊ, ςιμερα, παρατθρείται μαηικι προςπάκεια αξιοποίθςθσ αυτϊν των πόρων, ενςωματωμζνθ ςε διαδικαςίεσ τουριςτικισ κυρίωσ προϊκθςθσ τθσ τοπικότθτασ πολλϊν περιοχϊν. Η διαδικαςία ςχεδίαςθσ τζτοιων ςτρατθγικϊν δεν είναι όμωσ πάντα εφκολθ και αποτελεςματικι. Ο επαναπροςδιοριςμόσ του ρόλου των μνθμείων αυτϊν αποτελεί ζνα κρίςιμο ηιτθμα. Η ςυνεχισ αναηιτθςθ ταυτότθτασ και προςανατολιςμοφ του κλάδου ςε ςυνδυαςμό με τισ αντιφάςεισ που ςυναντά κανείσ ςτισ προςεγγίςεισ, και τθ μθ ευρεία αποδοχι των καταλοίπων τθσ βιομθχανίασ ωσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ, αποτελοφν μερικά από τα προβλιματα που αντιμετωπίηει θ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Κάκε ςφγχρονθ παρζμβαςθ ςε βιομθχανικό τόπο ανεξάρτθτα από τθν κλίμακά τθσ π.χ. ςφςταςθ ενόσ κτιρίου ι ακόμθ θ επανα-ανάπτυξθ ενόσ ολόκλθρου τομζα είναι «προβαλλόμενθ», υλικά και νοθτικά, ςτο πεδίο παρζμβαςθσ και καταλιγει ςε ζνα πλζγμα 5

6 ιςχυρϊν ςχζςεων με το περιβάλλον φυςικό, κοινωνικό και πολιτιςτικό ι αλλιϊσ, δυνάμει τθσ ςυμμετοχισ τθσ ςτθ ςυνολικι πολιτιςτικι παραγωγι. Ο ςτόχοσ του προγράμματοσ παρζμβαςθσ πρζπει να είναι, θ διατιρθςθ όχι μόνο του κτιρίου, αλλά επίςθσ των πολιτιςτικϊν αξιϊν του (αιςκθτικζσ ι αρχιτεκτονικζσ αρετζσ, δομικι καινοτομία, τυπολογία, ιςτορικοί ςυςχετιςμοί, κλπ.). Βαςικι πρόκλθςθ αποτελεί θ εφρεςθ τθσ ςωςτισ ιςορροπίασ μεταξφ διατιρθςθσ και μεταβολισ. Η ςυντιρθςθ, ςχεδόν από τθν ετυμολογία τθσ, ςυμφιλιϊνει τθν επικυμία για ςυνζχεια με τθν ειςαγωγι νζων χριςεων, και τθν αμιγι διατιρθςθ με τθν ανάγκθ εκςυγχρονιςμοφ τθσ δομισ και τθσ εικόνασ ενόσ κτιρίου. Στόχοσ όμωσ, δεν είναι μόνο θ κατάρτιςθ μιασ πρόταςθσ διαχείριςθσ, αλλά επίςθσ θ εξζταςθ οικονομικϊν παραμζτρων (Καραβαςίλθ, 2007: 3). Κατόπιν παρουςίαςθσ τθσ παραπάνω προβλθματικισ, με τθν εκπόνθςθ τθσ παροφςασ ερευνθτικισ εργαςίασ γίνεται μια προςπάκεια να τονιςτοφν και να κατανοθκοφν τα παραπάνω προβλιματα και οι αδυναμίεσ του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτον ευρωπαϊκό χϊρο. Οι αδυναμίεσ αυτζσ ςχετίηονται με τθν προςταςία, τθ διαχείριςθ και αξιοποίθςθ των πόρων τθσ. Ριο αναλυτικά, μζςα από τθν παράκεςθ τθσ εξζλιξθσ του ενδιαφζροντοσ για τα κατάλοιπα τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ και τθσ αναγνϊριςθσ τθσ αξίασ τουσ, επιδιϊκεται θ εξαγωγι ςυμπεραςμάτων ςχετικά με το τι εμπόδιςε τισ διαδικαςίεσ ωρίμανςθσ και ςυνοχισ του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, τόςο ςε επίπεδο αναγνϊριςθσ όςο και ςε επίπεδο μελλοντικισ αξιοποίθςθσ. Στθν κατεφκυνςθ αυτι, παρουςιάηονται, ςυγκρίνονται και αξιολογοφνται οριςμζνα επιτυχθμζνα και αποτυχθμζνα παραδείγματα αξιοποίθςθσ βιομθχανικϊν υπολειμμάτων με ςκοπό να τονιςτοφν οι παράγοντεσ που οδθγοφν ςε μια επιτυχθμζνθ ι όχι επζμβαςθ. Ρρόκειται ουςιαςτικά για μία βιβλιογραφικι ζρευνα βαςιςμζνθ ςε δευτερογενείσ πθγζσ με εξζταςθ παραδειγμάτων, θ οποία βαςίςτθκε κυρίωσ ςε επιςτθμονικά άρκρα και μελζτεσ από το χϊρο τθσ ελλθνικισ και ξζνθσ βιβλιογραφίασ, κακϊσ και ςε μελζτεσ, ζρευνεσ και διαλζξεισ, αλλά και αναφορζσ φορζων διακζςιμεσ ςτο διαδίκτυο. Η επιςτθμονικι εργαςία αποτελείται από τζςςερα κεφάλαια. Το πρϊτο κεφάλαιο με τίτλο «Η βιομθχανικι κλθρονομιά ωσ τμιμα τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ» αποτελείται από τζςςερα υποκεφάλαια. Ριο ςυγκεκριμζνα ςτο πρϊτο υποκεφάλαιο αναλφεται θ ζννοια, το αντικείμενο και θ αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, κακϊσ επίςθσ και το διεκνζσ κεςμικό πλαίςιο που τθ διζπει. Επιπλζον παρατίκενται και ςυμπεράςματα που προκφπτουν από τθν εκπόνθςθ του κεφαλαίου. Το δεφτερο κεφάλαιο αποτελείται από πζντε υποκεφάλαια και φζρει ωσ τίτλο «Καταγραφι, αναγνϊριςθ και διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ». Αναλυτικότερα, το ςυγκεκριμζνο κεφάλαιο αςχολείται με τθν ιςτορικι εξζλιξθ του ενδιαφζροντοσ για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά, με τισ πρϊτεσ προςπάκειεσ διατιρθςθσ και προβολισ τθσ, αλλά και με τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςμικισ αξίασ των βιομθχανικϊν μνθμείων, προβαίνοντασ παράλλθλα και ςε οριςμζνα ςυμπεράςματα ςτο τζλοσ του κεφαλαίου. Στθ ςυνζχεια, το τρίτο κεφάλαιο ζχει τίτλο «Ρροςταςία, διαχείριςθ και αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ» και περιλαμβάνει πζντε υποκεφάλαια. Το κεφάλαιο πραγματεφεται κζματα ςχετικά με τισ πολιτικζσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των πόρων τθσ 6

7 βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, το ςυνδυαςμό των υπολειμμάτων του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ με τουριςτικζσ δραςτθριότθτεσ, αλλά και με το κοινό του κλάδου και τα προβλιματα διατιρθςθσ των μνθμείων του. Επιπλζον παρατίκενται ςυμπεράςματα μετά τθν ανάλυςθ του κεφαλαίου. Ακολουκεί το τζταρτο κεφάλαιο που περιλαμβάνει τρία υποκεφάλαια και ζχει τίτλο «Ραραδείγματα διατιρθςθσ από τον ευρωπαϊκό χϊρο». Στο κεφάλαιο αυτό αναλφεται ζνα επιτυχθμζνο παράδειγμα αξιοποίθςθσ πόρων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και δφο αποτυχθμζνα προβαίνοντασ ςε ςυμπεράςματα ςχετικά με τισ αιτίεσ που επζφεραν τα ςυγκεκριμζνα αποτελζςματα. Η ερευνθτικι εργαςία ολοκλθρϊνεται με τθν παράκεςθ των γενικϊν ςυμπεραςμάτων. Επιχειρείται ζτςι μια γενικι αναςκόπθςθ και αξιολόγθςθ των ηθτθμάτων προςταςίασ, διαχείριςθσ και αξιοποίθςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτον ευρωπαϊκό χϊρο, μζςα από τισ οποίεσ απορρζουν κάποιεσ γενικζσ κατευκφνςεισ ςχετικά με τθν εξάλειψθ των όποιων προβλθμάτων και αδυναμιϊν που αφοροφν τον ςυγκεκριμζνο επιςτθμονικό κλάδο. 7

8 Κεφϊλαιο 1 : Η βιομηχανικό κληρονομιϊ ωσ τμόμα τησ πολιτιςτικόσ κληρονομιϊσ Στο κεφάλαιο αυτό εξετάηουμε τθν ζννοια τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ωσ κλάδο τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ ςε διεκνζσ επίπεδο. Αναλφεται λοιπόν ο οριςμόσ, το αντικείμενό τθσ και θ αξία τθσ για τθν ανκρωπότθτα. Ραράλλθλα παρατίκεται το διεκνζσ κεςμικό πλαίςιο που τθ διζπει. Στθ ςυνζχεια γίνεται εξαγωγι ςυμπεραςμάτων ςχετικά με το τι αντιπροςωπεφουν οι βιομθχανικοί πόροι. Σκοπόσ τθσ ανάπτυξθσ αυτοφ του κεφαλαίου είναι να αποκτιςει ο αναγνϊςτθσ μία πρϊτθ επαφι με τθν ζννοια του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Ραράλλθλα, επιδιϊκεται να κατανοθκεί θ αξία και θ ςθμαντικότθτά τθσ για τθν κοινωνία, κάτι που κακιςτά αναγκαία τθν προςταςία και διατιρθςι τθσ. Εικόνα 1: Πανοραμικι άποψθ του εργοςταςίου παραςκευισ ψευδαργφρου το 1920 Champion's Brass Works, ςτο Warmley τθσ Αγγλίασ το 1920 Πηγή : 8

9 1.1 Οριςμόσ και αντικεύμενο τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Η εξζλιξθ και πρόοδοσ τθσ βιομθχανίασ «αφινει» πίςω τθσ μεγάλο αρικμό από αχρθςτεμζνα προϊόντα, μθχανζσ, κτίρια και υλικά. Ραρ όλα αυτά θ εγκατάλειψθ όλων αυτϊν των αντικειμζνων δε ςυνεπάγεται απαραίτθτα και τθν μθδενικι αξία τουσ. Ρολλά, εξάλλου, από αυτά τα αντικείμενα επαναχρθςιμοποιοφνται. Πτι περιςςεφει γενικότερα είναι θ «πρϊτθ φλθ» τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ. Χρθςιμοποιϊντασ τον όρο «βιομθχανικι κλθρονομιά» αναφερόμαςτε ςτο ςφνολο των πθγϊν του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ, που εμπλουτίηουν ςε μεγάλο βακμό αν όχι ςτον μεγαλφτερο- τθ γνϊςθ τθσ ιςτορίασ των παραγωγικϊν δραςτθριοτιτων μιασ χϊρασ ι ενόσ πλθκυςμοφ (Alfrey και Putnam,1992 : 15). Σίγουρα, αποτελεί ζνα τομζα τθσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ που δεν ζχει μελετθκεί όςο οι υπόλοιποι κλάδοι αλλά αποτελεί κομμάτι τθσ ανκρϊπινθσ ιςτορίασ το ίδιο ςθμαντικό με όλα τα υπόλοιπα. Τα υπολείμματα τθσ βιομθχανίασ ανικουν βζβαια ςτο πρόςφατο παρελκόν, γεγονόσ που ςθμαίνει ότι υπάρχει πλθκϊρα αυτϊν και αυτό και μόνο ςυντελεί ςε μεγάλο βακμό ςτο να μθν αποτείνεται θ ίδια προςοχι ςε αυτά, όπωσ ςυμβαίνει με τα μνθμεία για παράδειγμα των προϊςτορικϊν και αρχαίων χρόνων. Ραρ όλα αυτά δεν παφουν να εμπεριζχουν και αυτά πλθροφορίεσ και ςτοιχεία για μια μεγάλθ και ςθμαντικότατθ περίοδο τθσ ανκρϊπινθσ ιςτορίασ - κυρίωσ ςτθν Ευρϊπθ- που όμωσ ςυντζλεςε ςτο να επζλκουν κοςμοϊςτορικζσ αλλαγζσ όχι μόνο ςε επίπεδο βιοτικό αλλά και κοινωνικο- οικονομικό ςε όλο τον κόςμο. Η βιομθχανικι κλθρονομιά περιλαμβάνει τα εναπομείναντα ςτοιχεία του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ που ζχουν ιςτορικι, τεχνολογικι, αρχιτεκτονικι ι επιςτθμονικι αξία. Αυτά τα ςτοιχεία μπορεί να είναι κτίρια και μθχανιματα, εργαςτιρια, εργοςτάςια, ςιδθρουργεία και χϊροι ςυνδιαλλαγϊν και εμπορίου, αποκικεσ και καταςτιματα, χϊροι παραγωγισ, διάχυςθσ και χριςθσ τθσ ενζργειασ, υποδομζσ μεταφορικϊν ςυςτθμάτων, κακϊσ και τόποι φιλοξενίασ κοινωνικϊν δραςτθριοτιτων, που όμωσ ςχετίηονται άμεςα με τθ βιομθχανία όπωσ είναι οι κατοικίεσ των εργαηομζνων, οι κρθςκευτικοί χϊροι και τα εκπαιδευτιρια (Nizhny Tagil Charter: 2003). Μποροφμε να κεωριςουμε, λοιπόν, πωσ θ ηωι και τα επιτεφγματα του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ ςτο ςφνολό τουσ, αποτελοφν κομμάτι του ευρζοσ φάςματοσ των πολιτιςμικϊν πόρων. Η «τζχνθ» όμωσ, όπωσ επίςθσ και θ «τεχνικι» εμπεριζχονται ςε ίςεσ αναλογίεσ ςτον πολιτιςμό και ςε ότι ζχει να κάνει με αυτόν. Δεν είναι λίγεσ οι φορζσ που τα τεχνικά μνθμεία αποτελοφν τθν ίδια ςτιγμι και μνθμεία τζχνθσ, δεδομζνου ότι μπορεί να φζρουν ιδιαίτερθ διακόςμθςθ με αιςκθτικά ςτοιχεία (Slotta, 1982: 211). Πταν χρθςιμοποιοφμε τον όρο «βιομθχανικόσ πολιτιςμόσ» αναφερόμαςτε ςτον πολιτιςμό ο οποίοσ, παρά τθν τεράςτια ποικιλία και πολυπλοκότθτα τθσ πορείασ αλλά και του περιεχομζνου του, διακζτει πάντα ςαν πυρινα και ςυνεχι προχπόκεςι του τθ βιομθχανικι κουλτοφρα. Το εφροσ όλθσ αυτισ τθσ κουλτοφρασ ξεκινάει από τα μεταλλεία του μεςαίωνα και μπορεί να φτάνει μζχρι τθν «κατανάλωςθ» μουςικισ από ζνα ςφγχρονο ζφθβο (Alfrey και Putnam, 1992: 12). 9

10 Αντιλαμβανόμαςτε λοιπόν, ότι το αντικείμενο τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αποτελεί ζνα πλικοσ από αντικείμενα, ενϊ ουςιαςτικά τεχνικό μνθμείο μπορεί να αποτελεί οτιδιποτε ςχετίηεται με τθ βιομθχανία. Κάτι τζτοιο δυςκολεφει τθ δουλειά των μελετθτϊν τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αφοφ υπάρχει ουςιαςτικά υπερπλθροφόρθςθ. Τθ μελζτθ του ςυνόλου των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αναλαμβάνει ο επιςτθμονικόσ κλάδοσ τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ, μζςα από τθν οποία μελετϊνται διεπιςτθμονικά όλεσ οι μαρτυρίεσ, υλικζσ και άυλεσ, τα τεκμιρια, τα τεχνουργιματα, θ ςτρωματογραφία και οι καταςκευζσ, οι ανκρϊπινοι οικιςμοί και τα φυςικά και αςτικά τοπία που δθμιουργικθκαν με ςκοπό ι από τθ βιομθχανικι διεργαςία. Πταν αναφερόμαςτε ςτθν βιομθχανικι αρχαιολογία, πρόκειται για ζναν επιςτθμονικό κλάδο αντικείμενο μελζτθσ και ζρευνασ του οποίου αποτελεί ο τεχνικόσ και βιομθχανικόσ πολιτιςμόσ, θ εποχι του, όπωσ επίςθσ και θ εποχι που τον προετοίμαςε. Οι μζκοδοι ζρευνασ που χρθςιμοποιοφνται είναι αυτζσ που κρίνονται πιο κατάλλθλεσ για να διευρυνκεί θ κατανόθςθ του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ και παρόντοσ (Μπελαβίλασ, 2010: 1). Μζςα από τθ λεπτομερι διερεφνθςθ του ςυνόλου των πθγϊν του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ, από τθν προϊςτορία μζχρι και το ςιμερα, καταβάλλεται μια προςπάκεια, με βάςθ τα τεχνικά μνθμεία, να γίνει περιγραφι τθσ ιςτορίασ τθσ βιομθχανικισ εξζλιξθσ. Κατά τθν αντίλθψθ τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ, θ κεϊρθςθ ενόσ μνθμείου ωσ φορζα πλθροφοριϊν είναι ςθμαντικι, αλλά και απαραίτθτθ, αφοφ ςε αυτό εντοπίηεται ενςωματωμζνο το ςφνολο των επιδράςεων του πολιτιςμοφ και του περιβάλλοντοσ. Η ςθμαςία του μνθμείου ωσ ζγκυρου φορζα πλθροφοριϊν ςυνίςταται ςτο ότι αυτό αποτελεί μια πιςτι απεικόνιςθ όλων αυτϊν των διαφορετικϊν επιδράςεων (Slotta, 1992: 15). Συνειδθτοποιοφμε επομζνωσ, ότι κάκε τεχνικό μνθμείο εμπεριζχει πλθροφορίεσ και επιδράςεισ από τον πολιτιςμό και το περιβάλλον από τα οποία προιλκε, όπωσ άλλωςτε και κάκε άλλο μνθμείο. Συνεπϊσ, κατζχει μια πολφ ςθμαντικι κζςθ ςτθν ανκρϊπινθ πραγματικότθτα αφοφ περιλαμβάνει ςτοιχεία που κακορίηουν τθν ταυτότθτα του ατόμου, τθν εξζλιξθ τθσ κοινωνίασ ςτθν οποία ηει όπωσ επίςθσ και το βιοτικό του επίπεδο κ.α. Διάγραμμα 1: Σο βιομθχανικό μνθμείο ωσ φορζασ πλθροφοριϊν και πιςτι απεικόνιςθ διαφορετικϊν επιδράςεων. Πηγή: Slotta, 1982: 15 10

11 Η περίοδοσ που αποτελεί το επίκεντρο του ενδιαφζροντοσ του κλάδου τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ όπωσ επίςθσ και τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ, εκτείνεται από τθν αρχι τθσ Βιομθχανικισ Επανάςταςθσ, ςτο δεφτερο ιμιςυ του 18 ου αιϊνα, ζωσ και ςιμερα, με παράλλθλθ ζρευνα και μελζτθ και των πρϊτων προβιομθχανικϊν και πρωτο- βιομθχανικϊν ριηϊν τθσ. Ταυτόχρονα, δεν παραλείπεται και θ άντλθςθ ςτοιχείων από τθ μελζτθ τθσ εργαςίασ και των τεχνικϊν εργαςίασ που εμπεριζχονται ςτθν ιςτορία τθσ τεχνολογίασ (Nizhny Tagil Charter, 2003). Δεδομζνθσ τθσ ιςτορικισ περιόδου με τθν οποία αςχολείται θ βιομθχανικι κλθρονομιά, αφοφ πρόκειται για μια περίοδο με ςθμαντικότατεσ αλλαγζσ ςτθν ανκρϊπινθ ιςτορία ςε κοινωνικό, οικονομικό και τεχνολογικό επίπεδο, αλλά και τθσ φφςθσ των μνθμείων τθσ, αντιλαμβανόμαςτε ότι θ ορκι μελζτθ τθσ απαιτεί και τθν ταυτόχρονθ μελζτθ τθσ αρχαιολογίασ, τθσ τεχνολογίασ αλλά και τθσ κοινωνιολογίασ όπωσ και άλλων επιςτθμϊν. Είναι λοιπόν προφανζσ πωσ ο ςυνδυαςμόσ αυτόσ των επιςτθμϊν που απαιτοφνται για τθν εναςχόλθςθ με τθ βιομθχανικι κλθρονομιά προφανϊσ προςδίδει μία επιπλζον δυςκολία ςε ότι αφορά τθ μελζτθ τθσ. 1.2 Αξύα τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Οι λόγοι που καταςτοφν ςθμαντικι τθν βιομθχανικι κλθρονομιά προκφπτουν από δφο βαςικζσ αξίεσ: αρχικά διότι πρόκειται για μαρτυρίεσ ςχετικά με τον τρόπο ηωισ και εργαςίασ των ανκρϊπων κατά τθ διάρκεια μιασ περιόδου που μετάλλαξε τθν κακθμερινότθτα, ταυτόχρονα όμωσ και γιατί μζςα από τθ βιομθχανικι κλθρονομιά παρζχονται ιδιαίτερθσ ςθμαςίασ πλθροφορίεσ αλλά και ςτοιχεία προκειμζνου να διαδοκοφν και να γίνουν ευρφτερα γνωςτά όλα τα παραπάνω (Nizhny Tagil Charter, 2003). Εξάλλου είναι απαραίτθτθ θ γνϊςθ του παρελκόντοσ για τθν εξαςφάλιςθ τθσ προόδου ςτο μζλλον. Άλλωςτε, ακριβϊσ επειδι πρόκειται για ζνα παρελκόν αρκετά κοντινό ςτο παρόν μασ, αυτό κα πρζπει να ενκαρρφνει τθν παρατιρθςι του, κακϊσ υπάρχει πολφ περιςςότερο υλικό να μελετθκεί, όχι μόνο τα ίδια τα μνθμεία αλλά και ςτοιχεία που μπορεί να τα ςυνοδεφουν π.χ. κοινωνικά. Με αυτό τον τρόπο μποροφμε να αποςπάςουμε πολλζσ ςθμαντικζσ πλθροφορίεσ που μπορεί να αφοροφν ποικίλα κζματα, όπωσ τθν ταυτότθτα ενόσ τόπου ι τθ ςθμερινι εξζλιξθ ςε μια κοινωνία κτλ. Σε αυτό το ςθμείο όμωσ κα πρζπει να αναφζρουμε ότι τα κατάλοιπα του όχι και τόςο πρόςφατου παρελκόντοσ παρουςιάηουν μια καινοφριου είδουσ πρόκλθςθ. Ραρά το ότι κατζχουν μια ςχετικι αξία λόγω τθσ ςπανιότθτάσ τουσ, θ αξία αυτι επιςκιάηεται από τισ προφανείσ αμφιβολίεσ για τθν αξία τουσ ωσ μαρτυριϊν. Με άλλα λόγια τι είναι αυτό που αντιπροςωπεφουν τα μνθμεία και τι γίνεται με τθν ιςτορία όταν αυτά απουςιάηουν (Alfrey και Putnam, 1992: 15). Σίγουρα είναι δφςκολο να δοκεί μια ςυγκεκριμζνθ απάντθςθ ςε ζνα τζτοιο ερϊτθμα. Ριο ςυγκεκριμζνα αυτι είναι και μια από τισ ιδιαιτερότθτεσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, θ ανάγκθ να επιλζξει και να ξεχωρίςει. 11

12 Ππωσ κα ιταν αναμενόμενο θ αξία του κάκε ςτοιχείου των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ μεμονωμζνα δεν παρουςιάηει πάντα ουςιαςτικό ενδιαφζρον, αλλά ο ςυνδυαςμόσ όλων υπό κοινό πρίςμα μελζτθσ, με κοινό ςθμείο αναφοράσ, ςε κάκε περίπτωςθ, τον χϊρο όπου λαμβάνουν χϊρα οι διαδικαςίεσ τθσ βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ προςφζρει πλθκϊρα πλθροφοριϊν και εντυπϊςεων (ICOMOS, 2007). Το ςφνολο όλων αυτϊν των πλθροφοριϊν που αποκομίηει κάποιοσ από τα ςυγκεκριμζνα μνθμεία είναι ιδιαίτερα ςθμαντικό, όχι μόνο γιατί προςδίδει ιδιαίτερα ςτοιχεία ςτθν ταυτότθτα τθσ περιοχισ ςτθν οποία βρίςκονται τα μνθμεία αυτά, αλλά και γιατί προςφζρουν γνϊςεισ και ςυναιςκιματα ςτον παρατθρθτι επιςκζπτθ ςε ότι αφορά ςτθ βιομθχανικι δραςτθριότθτα του παρελκόντοσ για τον ςυγκεκριμζνο τόπο. Ενςωματϊνονται δθλαδι ςτο χϊρο, επομζνωσ αποτελοφν χαρακτθριςτικό του και προςδίδουν μια ιδιαιτερότθτα ςτθν ταυτότθτα τθσ περιοχισ. Ζνα τεχνικό μνθμείο ι αντικείμενο, ωσ αποτζλεςμα και ςυνιςταμζνθ των πολιτιςμικϊν επιδράςεων, και ταυτόχρονα ωσ φορζασ πλθροφοριϊν για αυτζσ, μπορεί να δϊςει διευκρινίςεισ για τισ πολιτικζσ, τθν οικονομία, ςε τοπικό και εκνικό επίπεδο, τισ τεχνικζσ ςυνκικεσ και εξελίξεισ, τισ κοινωνικζσ καταςτάςεισ, τισ ςυνκικεσ εργαςίασ, τισ γεωλογικζσ ςυνκικεσ και τισ πρϊτεσ φλεσ, το δίκαιο και τα νομικά κζματα, τισ οικολογικζσ και κλιματικζσ ςυνκικεσ, τθν ιατρικι και τισ ςυνκικεσ υγιεινισ. Μπορεί ακόμα να αποτελζςει πθγι πλθροφοριϊν για τισ καλλιτεχνικζσ αντιλιψεισ και τθ κρθςκεία αλλά και για πρόςωπα και μεμονωμζνα περιςτατικά (Slotta, 1992: 15-16). Αυτό ςτο οποίο πρζπει οπωςδιποτε να δϊςουμε τθν πρζπουςα ςθμαςία είναι ότι δεν κα πρζπει λοιπόν ςε καμία περίπτωςθ να υποτιμθκεί θ αξία των μνθμείων του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ. Πχι μόνο αποτελοφν όπωσ αναφζρκθκε και πιο πάνω φορείσ πλικουσ πλθροφοριϊν, αλλά τθν ίδια ςτιγμι επθρεάηουν και πολλοφσ άλλουσ τομείσ, όπωσ είναι ο επαναπροςδιοριςμόσ τθσ ταυτότθτασ ενόσ χϊρου, ι οι τοπικζσ κοινωνικοοικονομικζσ αλλαγζσ κτλ. Συνεπϊσ ςτθ βιομθχανικι κλθρονομιά περιλαμβάνονται το ςφνολο των δραςτθριοτιτων που επζφεραν και ςυνεχίηουν να επιφζρουν αλλαγζσ ιςτορικισ ςθμαςίασ. Η παγκόςμια αξία των ςυγκεκριμζνων δραςτθριοτιτων, και όχι τόςο θ μοναδικότθτα των μεμονωμζνων τόπων, είναι αυτι που δθμιουργεί τα κίνθτρα για τθν προςταςία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Τθν ίδια ςτιγμι θ βιομθχανικι κλθρονομιά αποτελεί τεράςτια κοινωνικι αξία, διότι πρόκειται για κομμάτι τθσ κακθμερινισ ηωισ των ανκρϊπων και ςυνεπϊσ μζςα από αυτι προςδίδονται ςθμαντικότατα ςτοιχεία ςτθν τοπικι ταυτότθτα των ατόμων. Μεγάλθ είναι, παράλλθλα, και θ τεχνολογικι και επιςτθμολογικι τθσ ςθμαςία ςε ότι αφορά ςτθν παραγωγι, ςτθ μθχανολογία και ςτθν καταςκευι, ενϊ παράλλθλα μπορεί να ζχει και μεγάλθ αιςκθτικι ςθμαςία όςον αφορά ςτθν ποιότθτα τθσ αρχιτεκτονικισ και του ςχεδιαςμοφ. Τζλοσ, ςχετικά με τθν επιβίωςθ των ςυγκεκριμζνων διαδικαςιϊν, τα ςτοιχεία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ζχουν ςυγκεκριμζνθ προςτικζμενθ αξία για το ςφνολο τθσ ευρφτερθσ περιοχισ που πρζπει να λαμβάνεται πάντα υπόψθ ςε οποιαδιποτε διαχειριςτικι διαδικαςία (Nizhny Tagil Charter, 2003). 12

13 Ραρατθροφμε δθλαδι ότι αυτό που αναδεικνφει περίτρανα τθ ςθμαντικότθτα τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι οι επιδράςεισ που αυτι αςκεί, όχι μόνο ςε ζνα τομζα τθσ ανκρϊπινθσ κακθμερινότθτασ αλλά ςε πολλοφσ. Με επιρροζσ ςτθ διαμόρφωςθ τθσ τοπικισ ταυτότθτασ, όπωσ επίςθσ ςτθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ και τθσ αιςκθτικισ γίνεται εφκολα αντιλθπτό ότι θ αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι πολυςιμαντθ και μπορεί να αγγίξει αιςκθτά ςθμαντικζσ πτυχζσ τθσ κακθμερινισ μασ ηωισ. 1.3 Διεθνϋσ θεςμικό πλαύςιο προςταςύασ Σιμερα, με το ζργο τθσ προςταςίασ, διατιρθςθσ και διαχείριςθσ αυτϊν των πόρων του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ είναι επιφορτιςμζνθ θ UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), και το ICOMOS (International Council On Monuments and Sites), που ςυμβουλεφονται το TICCIH (International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) ςε κζματα που αφοροφν τθν προςταςία, διατιρθςθ και αξιοποίθςθ των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Οι οργανϊςεισ αυτζσ ζχουν κθρφξει τθ 18 θ Απριλίου κάκε ζτουσ ωσ Ραγκόςμια Ημζρα των Μνθμείων. Η επζτειοσ αυτι ζχει ςαν ςτόχο τθν ευαιςκθτοποίθςθ του κοινοφ ςτο ςθμαντικό κζμα τθσ προςταςίασ τθσ Ρολιτιςτικισ Κλθρονομιάσ. Ταυτόχρονα, επιδιϊκεται να γνωςτοποιθκεί ςτο ευρφτερο κοινό θ ςθμαςία των μνθμείων κάκε χϊρασ και τα προβλιματα αυτϊν, ενϊ τθν ίδια ςτιγμι να προωκθκοφν και οι υποκζςεισ προςταςίασ και ζνταξισ τουσ ςτθ ςφγχρονθ κοινωνικι, πολιτιςτικι και οικονομικι ηωι. Κάκε χρόνο, θ ςυγκεκριμζνθ επζτειοσ αςχολείται με διαφορετικι κεματολογία, με ςκοπό να αναδειχκεί θ διαφορετικότθτα τθσ κλθρονομιάσ όλου του κόςμου. Η 18 θ Απριλίου 2006 ιταν αφιερωμζνθ ςτα Μνθμεία τθσ Βιομθχανικισ Κλθρονομιάσ, τα οποία λόγω τθσ καταςτροφισ ι εγκατάλειψισ τουσ, βρίςκονται ςιμερα ςε μεγάλο κίνδυνο και χριηουν άμεςθσ προςτατευτικισ επζμβαςθσ από το ςφνολο των φορζων ενόσ τόπου Η Διεθνόσ Επιτροπό TICCIH 1 Η Διεκνισ Επιτροπι του TICCIH είναι ο αντιπρόςωποσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, ενϊ πρόκειται και για τον ειδικό ςφμβουλο του ICOMOS ςε κζματα βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Είναι ο υπεφκυνοσ φορζασ ςε διεκνζσ επίπεδο για τα κζματα ςχετικά με τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage TICCIH). Το TICCIH δθμιοφργθςε τθν Χάρτα του Nizhny Tagil τθν οποία και κα αναλφςουμε αμζςωσ μετά. 1 Τα ςτοιχεία για το TICCIH αντλικθκαν από το ελλθνικό τμιμα του TICCIH ( 13

14 Σε ιςτορικό επίπεδο, θ περίοδοσ που ενδιαφζρει άμεςα τθ ςυγκεκριμζνθ οργάνωςθ περιλαμβάνει το διάςτθμα από τθν ζναρξθ τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ και γενικότερα τα υλικά υπολείμματα και ντοκουμζντα παραγωγισ όπωσ επίςθσ και τθσ εξορυκτικισ βιομθχανίασ, των μεταφορϊν και τθσ υποδομισ των υπθρεςιϊν κοινισ ωφζλειασ. Το TICCIH δθμιοφργθςε επίςθσ τθν Χάρτα του Nizhny Tagil τθν οποία και κα αναλφςουμε ςτθ ςυνζχεια. Ραρατθροφμε δθλαδι ότι ζχει γίνει μια ςχετικι επιλογι από τθν ςυγκεκριμζνθ οργάνωςθ ανάμεςα ςε ότι μπορεί να αποτελζςει τεχνικό μνθμείο. Το οποίο είναι κετικό από τθν άποψθ ότι υπάρχει μια πιο καταςταλαγμζνθ γνϊμθ ςχετικά με το τι πρζπει να προςτατευκεί, από τθν άλλθ όμωσ μπορεί να μζνουν χωρίσ προςταςία ίςθσ ι και μεγαλφτερθσ ςθμαςίασ μνθμεία του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ. Η ίδρυςθ του TICCIH ζλαβε χϊρα μετά τθν Ρρϊτθ Διεκνι Διάςκεψθ για τθ Διατιρθςθ τθσ Βιομθχανικισ Κλθρονομιάσ ςτο Ironbridge τθσ Αγγλίασ το Ζνα διοικθτικό ςυμβοφλιο αναλαμβάνει τθ διοργάνωςθ αυτϊν των ςυνδιαςκζψεων. Το ςυγκεκριμζνο ςυμβοφλιο αποτελείται από τουσ εκνικοφσ εκπροςϊπουσ διαφόρων εκνικϊν επιτροπϊν. Ραρ όλα αυτά δεν το απαρτίηουν μόνο μεμονωμζνα μζλθ αλλά και άλλεσ οργανϊςεισ όπωσ πχ. θ Βόρεια Αμερικανικι Εταιρεία Βιομθχανικισ Αρχαιολογίασ (SIA), θ Βρετανικι Ζνωςθ για τθν Βιομθχανικι Αρχαιολογία (ΔΑΑ) κτλ. Στα μζλθ αποςτζλλεται κάκε τρίμθνο ζνα TICCIH Δελτίο, όπωσ επίςθσ και το περιοδικό Βιομθχανικι Κλθρονομιά το οποίο εκδίδεται δυο φορζσ το χρόνο. Γενικότερα το TICCIH αποτελεί ειδικό ςφμβουλο του ICOMOS για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά από το 2000 και πιο ςυγκεκριμζνα, αξιολογεί περιοχζσ για τον κατάλογο Ραγκόςμιασ Κλθρονομιάσ. Ρρόκειται δθλαδι, για ζναν οργανιςμό που αςχολείται αποκλειςτικά και μόνο με τθ Βιομθχανικι Κλθρονομιά και με ότι αυτι ςυνεπάγεται, όπωσ δθλαδι τθν προςταςία τθσ, τθ ςωςτι διατιρθςι τθσ κτλ Η Χϊρτα Nizhny Tagil 2 Η Χάρτα του Nizhny Tagil δθμιουργικθκε από το TICCIH, ςτθ ςυνζχεια παρουςιάςτθκε ςτο ICOMOS για επικφρωςθ, και τζλοσ εγκρίκθκε από τθν UNESCO. Η ςυνάντθςθ προκειμζνου να ςυνταχκεί το ςυγκεκριμζνο κείμενο, ζλαβε χϊρα ςτθν ομϊνυμθ βιομθχανικι πόλθ τθσ ωςίασ, ςτθν περιοχι των Ουραλίων. Στθ χάρτα αυτι περιλαμβάνονται αναλυτικά οι οριςμοί, θ κεματολογία, οι ςτόχοι και τα πλαίςια των δράςεων, θ φπαρξθ των οποίων απαιτείται για τθν ζρευνα, τθ διατιρθςθ και τθ χριςθ των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ. Φυςικά κάτι τζτοιο ιταν απαραίτθτο προκειμζνου να υπάρχει και επιςιμωσ ζνα εγχειρίδιο που να ςυγκεκριμενοποιεί ςε όςο το δυνατόν μεγαλφτερο βακμό τα βαςικά ςτοιχεία που αφοροφν τθ βιομθχανικι κλθρονομιά. 2 Τα ςτοιχεία για τθ Χάρτα Nizhny Tagil αντλικθκαν από το ελλθνικό τμιμα του TICCIH ( 14

15 Οι εκπρόςωποι που ςυναντικθκαν ςτθ Διάςκεψθ του 2003 του TICCIH ςτθ ωςία, είχαν ςα ςτόχο τουσ τθν εξαςφάλιςθ τθσ αναγνϊριςθσ τθσ τεράςτιασ ςθμαςίασ των κτιρίων και των καταςκευϊν που δθμιουργικθκαν προκειμζνου να εξυπθρετιςουν βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ, αλλά και των διαδικαςιϊν και των εργαλείων, θ χριςθ των οποίων ζλαβε χϊρα μζςα ςτισ καταςκευζσ αυτζσ, αλλά και των πόλεων και των τοπίων ςτα οποία βρίςκονται, ςε ςυνδυαςμό με τισ άλλεσ υλικζσ και άυλεσ εκδθλϊςεισ τουσ. Πλα τα παραπάνω εμπνευςμζνα από τθ Χάρτα τθσ Βενετίασ προσ χριςθ και όφελοσ του ςιμερα και του αφριο. Σίγουρα θ Χάρτα του Nizhny Tagil ιταν ζνα μεγάλο βιμα για τθν διάςωςθ και διατιρθςθ τθσ Βιομθχανικισ Κλθρονομιάσ αλλά και για τθν αναγνϊριςθ τθσ μεγαλειϊδουσ ςθμαςίασ τθσ ςτισ ηωζσ των ανκρϊπων. 1.4 Συμπερϊςματα Ππωσ ζγινε κατανοθτό, θ βιομθχανικι κλθρονομιά είναι ουςιαςτικά ότι αφινει πίςω τθσ θ εξζλιξθ και θ πρόοδοσ τθσ βιομθχανίασ. Υπάρχει μια αλλθλεπίδραςθ μεταξφ των περιςςότερων επιςτθμϊν και τθσ βιομθχανίασ, γεγονόσ που δθμιουργεί τθν ανάγκθ ςυνδυαςμοφ πολλϊν επιςτθμονικϊν κλάδων προκειμζνου να γίνει ςωςτι μελζτθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Επιπλζον, θ ιςτορικι περίοδοσ με τθν οποία αςχολείται θ βιομθχανικι αρχαιολογία (από τθ Βιομθχανικι Επανάςταςθ ζωσ και ςιμερα) είναι ίςωσ θ πιο ςθμαντικι για τθν ανκρωπότθτα ζχοντασ επιφζρει κοςμογονικζσ αλλαγζσ ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι το αντικείμενο τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι ιδιαίτερα ευρφ, ενϊ το ίδιο ιςχφει και για τθν ιςτορικι περίοδο με τθν οποία αςχολείται. Ο ςυνδυαςμόσ των παραπάνω, αλλά και το γεγονόσ ότι πρόκειται για ζνα νεοςφςτατο ςχετικά κλάδο, δυςκολεφουν τθ μελζτθ του ςε ζνα ενιαίο επίπεδο και του προςδίδουν μια δόςθ εραςιτεχνιςμοφ τθν οποία δείχνει να μθ μπορεί να ξεπεράςει τελείωσ. Η αξία τθσ βιομθχανικι κλθρονομιάσ εντοπίηεται ςτον τεχνολογικό και αρχιτεκτονικό τομζα αλλά και ςε άλλεσ επιςτιμεσ. Εκεί όμωσ που θ ςυμβολι τθσ γίνεται ίςωσ πιο αιςκθτι, είναι ςτθν επιςτιμθ τθσ ιςτορίασ. Το κάκε τεχνικό μνθμείο είναι αρκετά ςθμαντικό αφοφ αποτελεί φορζα πλθροφοριϊν ςχετικά με τον πολιτιςμό και το περιβάλλον που το δθμιοφργθςε. Το κεςμικό πλαίςιο προςταςίασ που διζπει τα τεχνικά μνθμεία ςε διεκνζσ επίπεδο είναι ςίγουρα πολφ ςθμαντικό, παρ όλα αυτά κα μποροφςε να είναι πιο ςυγκεκριμζνο τουλάχιςτον όςον αφορά τθν περίοδο μελζτθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, ζνα χρονικό διάςτθμα το οποίο μοιάηει να μθν είναι απόλυτα καταςταλαγμζνο. Τα ςυγκεκριμζνα μνθμεία αντικατοπτρίηουν ζνα κομμάτι του παρελκόντοσ που αφορά τθν παραγωγικι δραςτθριότθτα του ανκρϊπου. 15

16 Ρρόκειται για ζναν ιδιαίτερα ςθμαντικό τομζα που επθρεάηει άμεςα τθν οποιαδιποτε εξζλιξθ των ανκρϊπινων κοινωνιϊν. Τζλοσ, μζςα από τθ μελζτθ ςυνόλου μνθμείων με κοινό ςθμείο αναφοράσ, θ βιομθχανικι κλθρονομιά ςυνεχίηει να επθρεάηει και τθν κακθμερινότθτα του παρόντοσ. Κάτι τζτοιο είναι ιδιαίτερα εμφανζσ ςε κοινωνίεσ των οποίων τα τεχνικά μνθμεία αποτελοφν αναπόςπαςτο κομμάτι. 16

17 Κεφϊλαιο 2: Καταγραφό, αναγνώριςη και διατόρηςη τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Στο κεφάλαιο αυτό εξετάηεται το χρονικό τθσ καταγραφισ, αναγνϊριςθσ και διατιρθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Αναλφεται θ ιςτορικι εξζλιξθ του ενδιαφζροντοσ για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά, όπωσ επίςθσ και οι πρϊτεσ προςπάκειεσ διατιρθςθσ και προβολισ τθσ μζχρι αυτζσ να πετφχουν τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςμικισ αξίασ των μνθμείων. Τζλοσ εξάγονται οριςμζνα ςυμπεράςματα με βάςθ τα παραπάνω. Στόχοσ τθσ εκπόνθςθσ του ςυγκεκριμζνου κεφαλαίου είναι να παρουςιαςτοφν οι δυςκολίεσ και τα προβλιματα που κακιςτοφςαν δυςχερι και χρονοβόρα τθν αναγνϊριςθ τθσ αξίασ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Ριο ςυγκεκριμζνα ακόμθ και ςιμερα δεν κα λζγαμε ότι ζχει επιτευχκεί θ απόλυτθ αναγνϊριςθ τθσ αξίασ του ςυγκεκριμζνου επιςτθμονικοφ κλάδου από το ευρφτερο κοινό. Εικόνα 2: Μφλοσ τςιμζντου ςτθν επαρχία Bedzin ςτθν Πολωνία Πηγή : 17

18 2.1 Ιςτορικό εξϋλιξη του ενδιαφϋροντοσ για τη βιομηχανικό κληρονομιϊ Η αντίλθψθ που επικρατεί πλζον ςιμερα ςχετικά με τθν προςταςία των τεχνικϊν μνθμείων και τθ βιομθχανικι ςυντιρθςθ διαμορφϊκθκε και αναπτφχκθκε μετά το τζλοσ του Β Ραγκοςμίου Ρολζμου. Ρατρίδα από τθν οποία προιλκε θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ κεωρείται θ Μ. Βρετανία, θ οποία είχε αποτελζςει άλλωςτε και τθ γενζτειρα τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ, γφρω ςτα μζςα του 18 ου αιϊνα. Ριο ςυγκεκριμζνα, από τθν τρίτθ δεκαετία του 20 ου αιϊνα, παρατθρείται ζνα ςυνεχϊσ αυξανόμενο ενδιαφζρον οριςμζνων ιςτορικϊν επαγγελματιϊν και μθ ςτθ Μ. Βρετανία, από το οποίο ςθματοδοτείται θ ζναρξθ του κινιματοσ για τθ διάςωςθ και προςταςία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ (Devine, 1998: 4). Τθν ίδια ςτιγμι, αρχίηει να ςθμειϊνεται αφξθςθ και ςτο ενδιαφζρον των τοπικϊν πλθκυςμϊν για τα βιομθχανικά μνθμεία τθσ περιοχισ τουσ. Από τα πιο χαρακτθριςτικά παραδείγματα αποτελεί το κτίριο τθσ βιομθχανίασ μεταλλουργίασ ςτο Sheffield, για τθ διάςωςθ και διατιρθςθ του οποίου εκδθλϊκθκε ενδιαφζρον πρωτίςτωσ από τισ δθμοτικζσ αρχζσ και τουσ κατοίκουσ (Crossley, 1987: ). Τελικά, θ διάςωςθ αυτι πραγματϊκθκε με τριακονταετι εκελοντικι εργαςία. Βζβαια, ςτισ εραςιτεχνικζσ αυτζσ προςεγγίςεισ εντοπίηεται πλικοσ ελλείψεων, τισ οποίεσ κα ζρκει τελικά να καλφψει θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ, με τθν ανάπτυξι τθσ ςαν επιςτθμονικόσ κλάδοσ μετά το 1960 και με γενζτειρα για μια ακόμθ φορά τθ Μ. Βρετανία (Alfrey και Putnam, 1992: 20). Ραρ όλα αυτά, θ κινθτοποίθςθ αρχικά τθσ τοπικισ κοινωνίασ για τθν προςταςία και διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθν περίπτωςθ του Sheffield, αποτελεί ζνα ιδιαίτερα αξιοπρόςεχτο γεγονόσ. Φυςικά, το γεγονόσ ότι θ μεταλλουργεία και τα ορυχεία είχαν ςθμαδζψει για μεγάλο διάςτθμα τισ ηωζσ των Άγγλων δικαιολογεί ςε μεγάλο βακμό τθ ςυνειδθτοποίθςθ τθσ ανάγκθσ διατιρθςθσ όλων αυτϊν των μνθμείων που αποτελοφςαν φορείσ πλθροφοριϊν του παρελκόντοσ τθσ χϊρασ τουσ. Το ενδιαφζρον για τθ διατιρθςθ του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ είχε εκδθλωκεί από νωρίσ και ςτθ Γερμανία. Στθν αρχι, ςθμαςία και ζμφαςθ ςτθν περιγραφι και διατιρθςθ των τεχνικϊν μνθμείων ζδωςαν κατά κφριο λόγο ςφλλογοι μθχανικϊν και πατριωτικζσ κινιςεισ που ζπαιρναν τα ςτελζχθ τουσ από κινιςεισ τθσ νεολαίασ (Weber, 1980: 432). Στθ ςυνζχεια, κατά τθ διάρκεια του Μεςοπολζμου, το ενδιαφζρον και θ εναςχόλθςθ με τα «τεχνικά μνθμεία πολιτιςμοφ» εςτιάηεται ςτο Μόναχο και ςτο «Γερμανικό Μουςείο των Επιτευγμάτων των Θετικϊν Επιςτθμϊν και τθσ Τεχνολογίασ», από το οποίο εκδίδεται και θ ςειρά Technikgeschichte. Ακολοφκωσ, το 1932 εκδίδεται το βιβλίο «Τεχνικά Μνθμεία Ρολιτιςμοφ», από τουσ Conrad Matschoss και Werner Lindner, το οποίο και κα κεωρθκεί επάξια πρόδρομοσ όλων των εκδόςεων που ακολοφκθςαν και αφοροφν τα τεχνικά μνθμεία μζχρι και ςιμερα. Ταυτόχρονα, δραςτθριότθτεσ και πρωτοβουλίεσ αναπτφςςονται από τθν «Κίνθςθ Ρροςταςίασ τθσ Ρατρίδασ» και τον «Σφλλογο Γερμανϊν Μθχανικϊν» για τθ φροντίδα των μνθμείων, με ιδιαίτερθ αξία και πολφτιμα ςτοιχεία για τθν ιςτορία τθσ τεχνολογίασ. Τζτοιου είδουσ δραςτθριότθτεσ αποτζλεςαν θ διατιρθςθ τθσ υψικαμίνου Luisenhuette, των μζςων του 19ου αιϊνα, ςτο Wocklum του Saarland, του φυςεροφ του 18

19 Schwarzenberg ςτο Freiberg, όπου βριςκόταν και το ορυχείο ζκκεμα Alte Elisabeth. Από τθν εποχι όλων αυτϊν των δραςτθριοτιτων και φςτερα, κάνει τθν εμφάνιςι τθσ και θ απαίτθςθ για δθμιουργία υπαίκριου μουςείου διατιρθςθσ προβιομθχανικϊν και πρωτοβιομθχανικϊν μζςων παραγωγισ (Weber, 1980: 425). Βλζπουμε, λοιπόν πωσ είχε αρχίςει -αμυδρά ζςτω-να εκδθλϊνεται θ ανάγκθ για διατιρθςθ και προςταςία των ςτοιχείων που είχαν να κάνουν με τθν παραγωγικι δραςτθριότθτα του ατόμου, ενόσ από τουσ πιο ςθμαντικοφσ τομείσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ. Μπορεί όλο αυτό βζβαια να ξεκίνθςε ςτθν Γερμανία ωσ μια μορφι εκνικιςμοφ, παρ όλα αυτά αναγνωρίςτθκε ςε μεγάλο βακμό θ αξία όλων αυτϊν των επιτευγμάτων τθσ παραγωγικισ δραςτθριότθτασ του ατόμου. Το ενδιαφζρον ςτράφθκε προσ τθν τζχνθ κυρίωσ κατά τθ διάρκεια τθσ εκνικοςοςιαλιςτικισ διακυβζρνθςθσ ( ). Ζτςι, μετά το δεφτερο παγκόςμιο πόλεμο, το ςφνολο των προςπακειϊν επικεντρϊνεται ςτθν αποκατάςταςθ μνθμείων τθσ τζχνθσ, αλλά μόνο μετά τισ μεγάλεσ κρίςεισ τθσ δεκαετίασ του ϋ60, οι οποίεσ επζφεραν το κλείςιμο πλικουσ βιομθχανιϊν και τον τερματιςμό λειτουργίασ των ορυχείων, ζγινε αιςκθτι θ ανάγκθ να λθφκοφν υπόψθ ςτθ διατιρθςθ τα ςθμαντικότερα τεχνικά μνθμεία. Τθν ςυγκεκριμζνθ εκείνθ περίοδο είναι που γίνεται για πρϊτθ φορά αντιλθπτι θ άςκθςθ μεγάλθσ επιρροισ από τθ Μ. Βρετανία ςτθ βιομθχανικι ςυντιρθςθ (Weber, 1980: ). Εφλογα πλζον θ Μ. Βρετανία κεωρείται πατρίδα τθσ βιομθχανικισ διατιρθςθσ, δεδομζνου ότι είναι θ χϊρα όπου εμφανίςτθκαν ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ του 1950 και εξελίχκθκαν ςτθ ςυνζχεια οι πιο αξιοςθμείωτεσ τάςεισ, μζςω των οποίων δθμιουργικθκε και αναπτφχκθκε ο επιςτθμονικόσ αυτόσ τομζασ ςτθ Δυτικι Ευρϊπθ. Σαν πρωταρχικόσ ςτόχοσ, των πρϊτων εκείνων δραςτθριοτιτων από μζροσ των Βρετανϊν είχε τεκεί θ ςωτθρία και αποκατάςταςθ των τεχνικϊν μνθμείων. Η ανάπτυξθ τθσ βιομθχανικισ ςυντιρθςθσ ωσ κλάδου με διεπιςτθμονικι υπόςταςθ, ιρκε αργότερα και μάλιςτα ςταδιακά, αποτελϊντασ όμωσ κυρίαρχο παράγοντα ςτθν προςταςία τεχνικϊν μνθμείων αλλά και ςτθν τεχνολογικι και οικονομικι ιςτορία. Σθμαντικότατεσ βάςεισ αυτισ τθσ ςυμβολισ ιταν θ κριτικι και θ ερμθνεία καταγεγραμμζνων και ταξινομθμζνων πθγϊν, με άλλα λόγια όλων των υλικϊν και καταλοίπων του βιομθχανικοφ και ςυγκοινωνιακοφ τομζα. Η νζα αυτι αντίλθψθ ςτθ Μ. Βρετανία, οφείλει τθν τελικι επικράτθςι τθσ ςτον Paulinyi Akos (1978) που τονίηει ότι αυτι ςυνοψίηεται ςτθν εναςχόλθςθ μερικϊν και ςτθν επιςτιμθ κάποιων άλλων, ζχοντασ όμωσ ωσ κοινό γνϊμονα τισ προςπάκειεσ για καταγραφι και ςωτθρία βιομθχανικϊν μνθμείων (Akos, 1957: 7). Οι πρϊτεσ λοιπόν προςπάκειεσ επιςτθμονικισ εναςχόλθςθσ και μελζτθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ εμφανίηονται ουςιαςτικά ςτθ Μ. Βρετανία και μετζπειτα ςτθ Γερμανία. Επίςθσ παρατθροφμε ότι γίνεται άμεςα αντιλθπτι θ ανάγκθ μελζτθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ υπό το πρίςμα πολλϊν επιςτθμϊν προκειμζνου να προκφψουν αξιοπρόςεκτα αποτελζςματα. Στο ξεκίνθμα τθσ δεκαετίασ του 1970, ο Buchanan A. (1972: 20), διατυπϊνεται ο οριςμόσ τθσ βιομθχανικισ ςυντιρθςθσ από τον Buchanan A. (1972): «είναι ζνασ ερευνθτικόσ τομζασ που αςχολείται με τθ διερεφνθςθ, τθν κατανόθςθ, τθν καταγραφι και, ςε μερικζσ 19

20 περιπτϊςεισ, τθν διατιρθςθ των βιομθχανικϊν μνθμείων. Η ςθμαςία των μνθμείων πρζπει να τεκεί ςτο πλαίςιο τθσ ιςτορίασ τθσ κοινωνίασ και τθσ τεχνολογίασ [ ]. Ο κλάδοσ βαςίηεται ςτον εντοπιςμό και ςτθν διατιρθςθ παραμελθμζνων υλικϊν καταλοίπων και μπορεί, με τθν κριτικι και τθν ερμθνεία αυτϊν των τεκμθρίων, ςτο πλαίςιο τθσ οικονομικισ, κοινωνικισ και τεχνικισ εξζλιξθσ, να διευρφνει τισ γνϊςεισ μασ για τθν οικονομικι εξζλιξθ και τισ τεχνολογικζσ και κοινωνικζσ όψεισ». Αυτό κεωρείται ζνα μεγάλο βιμα αφοφ είναι θ πρϊτθ φορά που αντιμετωπίηεται θ ςυντιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αυςτθρά επιςτθμονικά και με τθν προςοχι που απαιτείται. Τονίηεται επίςθσ θ αλλθλεπίδραςθ που εντοπίηεται μεταξφ αυτισ, τθσ κοινωνίασ και τθσ τεχνολογίασ κάτι που δεν είναι και δεν πρζπει να είναι κακόλου αμελθτζο. Ο Raistrick (1972: XIII), που προτείνει μια διαφορετικι προςζγγιςθ με τον ίδιο όμωσ ουςιαςτικά ςτόχο, κακϊσ τονίηει ότι ςτόχο τθσ ζρευνασ δεν αποτελοφν τα υλικά αντικείμενα ςαν αντικείμενα αλλά θ διερεφνθςθ και επιςτθμονικι ανάλυςθ αυτοφ του είδουσ πθγϊν, με απϊτερο ςκοπό τθν περαιτζρω ςυμβολι ςτθν ιςτορία τθσ παραγωγικισ δραςτθριότθτασ του ανκρϊπου και των ςυνκθκϊν τθσ. Υποςτθρίηει, τθν άρρθτθ ςφνδεςθ τθσ διατιρθςθσ τθσ βιομθχανικισ με τθ μελζτθ του εργαηόμενου ατόμου ςε ςυνάρτθςθ πάντα με τα εργαλεία του, τισ καταςκευζσ, τα κτίρια και τισ πρϊτεσ φλεσ με τισ οποίεσ εργάηεται κακϊσ και με το άμεςο περιβάλλον ςτο οποίο διεξάγεται θ εργαςία. Επομζνωσ ςτθν ζρευνα κα ζπρεπε να ςυμπεριλθφκοφν και τα φυςικά τεκμιρια κατάλοιπα όλων των παραγωγικϊν δραςτθριοτιτων, κυρίωσ αυτϊν τθσ γεωργίασ και των επαγγελμάτων τθσ υπαίκρου. Η άποψθ του Raistrick (1972) ςχετικά με τθ βιομθχανικι ςυντιρθςθ, ςυμφωνεί ςε αρκετά ςθμεία με τθν προγενζςτερθ πολωνικι κεϊρθςθ τθν οποία και αςπάςτθκαν τα ευρωπαϊκά ςοςιαλιςτικά κράτθ. Σφμφωνα με τον Pazdur (1953), υποςτθρικτι τθσ πολωνικισ αυτισ κεϊρθςθσ, δεν επιλκε θ δθμιουργία μιασ νζασ επιςτιμθσ, αλλά ενόσ διακλαδικοφ ερευνθτικοφ πεδίου. Από το 1953 και φςτερα, ςυντθρείται ςτθν Ρολωνία ζνα ινςτιτοφτο ιςτορίασ του υλικοφ πολιτιςμοφ ςτθν Ακαδθμία των Επιςτθμϊν τθσ. Οι τομείσ που ςυγκεντρϊνουν τθν προςοχι και το βάροσ των ερευνϊν κατά κφριο λόγο είναι θ ιςτορία των ορυχείων, θ μεταλλουργία, θ γεωργία, τα χειροτεχνικά επαγγζλματα και θ βιομθχανία, και τζλοσ, θ οικιςτικι δραςτθριότθτα και κατανάλωςθ από τθν παλαιολικικι εποχι μζχρι ςιμερα. Σθμαντικό πλεονζκτθμα ςχετικά με τον ςυγκεκριμζνο τομζα ςτθ χϊρα τθσ Ρολωνίασ, αποτελεί και θ κεςμικι κατοχφρωςθ τθσ διακλαδικότθτασ του. Ραρ όλα αυτά ακόμα και ςτθν Ρολωνία πρϊτα ζκανε τθν εμφάνιςι τθσ θ αντίλθψθ του κλάδου και μετά ακολοφκθςε το ακαδθμαϊκό τμιμα τθσ ζρευνασ. Σε αυτό το ςθμείο κα πρζπει να αναφερκεί ότι ςτα ςοςιαλιςτικά κράτθ, θ διατιρθςθ και διάςωςθ του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ ιταν κατά πολφ μεγαλφτερο βακμό ςυνδεδεμζνθ με τθ γενικι εκπαιδευτικι διαδικαςία, ςε ςχζςθ με τθ Δυτικι Ευρϊπθ. Το παραπάνω γεγονόσ προζκυψε από το ότι ςτισ ςυγκεκριμζνεσ χϊρεσ θ βιομθχανικι ιςτορία γίνεται αντιλθπτι με ζντονο κοινωνικοπολιτικό χαρακτιρα. Ριο ςυγκεκριμζνα, μζςα από τθν αναγνϊριςθ τθσ ςθμαςίασ των τεχνικϊν και παραγωγικϊν επιτευγμάτων αποτείνεται τιμι ςτισ δραςτθριότθτεσ τθσ εργατικισ τάξθσ, και ωσ άμεςθ ςυνεπαγωγι των παραπάνω προκφπτει ότι θ διατιρθςθ των τεχνικϊν μνθμείων είναι δικαίωμα και υποχρζωςθ τθσ τάξθσ αυτισ. Μζςω τθσ ςυγκεκριμζνθσ αντίλθψθσ προζκυψε για πρϊτθ φορά - ζνα άκρωσ ςθμαντικό ςυμπζραςμα: ότι απαιτείται μελζτθ και ςυντιρθςθ των τεχνικϊν μνθμείων του παρόντοσ, τα οποία μετά από οριςμζνο χρονικό 20

21 διάςτθμα κα πρζπει να προςτατευκοφν και αυτά από τισ δραςτθριότθτεσ τθσ βιομθχανικισ ςυντιρθςθσ (Slotta, 1992: 186-7, 188-9). Μζροσ του χϊρου τθσ ζρευνασ που αφορά τθ βιομθχανικι ςυντιρθςθ ςυνκζτουν και τα υλικά τεκμιρια, που μποροφν να κατθγοριοποιθκοφν ςε ζμμεςα και άμεςα, λαμβάνοντασ υπόψθ τθ δυνατότθτα παροχισ πλθροφοριϊν, αντιμετωπιηόμενα ωσ κατάλοιπα μιασ ςυγκεκριμζνθσ βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ, ι ωσ αντικείμενα που μποροφν να προςφζρουν επαρκείσ πλθροφορίεσ για τθ δραςτθριότθτα αυτι. Γενικότερα, παρατθροφμε ότι ζγινε αντιλθπτό το πόςο θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ και γενικότερα θ βιομθχανικι κλθρονομιά επθρεάηει και επθρεάηεται από άλλουσ επιςτθμονικοφσ τομείσ. Σε αυτό το ςθμείο κα πρζπει να τονίςουμε ότι ςτισ ανατολικζσ χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ εννοϊντασ τα ςοςιαλιςτικά κράτθ ιταν και μεγάλθ ανάγκθ τθσ κοινωνίασ να δοκεί θ πρζπουςα προςοχι ςτα υπολείμματα τθσ βιομθχανίασ και μάλιςτα και ςε εκπαιδευτικό επίπεδο αφοφ τουσ είχε ςτιγματίςει τόςο ςε κοινωνικό όςο και ςε ιδεολογικό επίπεδο. 2.2 Πρώτεσ προςπϊθειεσ διατόρηςησ και προβολόσ τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Στο Ραρίςι,ςτο πρϊτο τεχνικό μουςείο ςτον κόςμο, το Conservatoire des Arts et Métiers (Εικόνα 3), πραγματοποιικθκε θ πρϊτθ απτι διατιρθςθ καταλοίπων βιομθχανικισ δραςτθριότθτασ το Αυτό το ςε αρκετά πρϊιμο ςτάδιο ενδιαφζρον για τα βιομθχανικά κατάλοιπα, περιελάμβανε μόνο μθχανιματα, τμιματα εξοπλιςμοφ, ςφνεργα κτλ. Ρζραςε ζνασ αιϊνασ μζχρι να αναπτυχκεί και εξαπλωκεί το ενδιαφζρον για τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ, τεχνολογικισ και αρχιτεκτονικισ κλθρονομιάσ ςε ζνα ευρφτερο κοινό. Το πρϊτο ανοιχτό τεχνικό μουςείο ςτον κόςμο, το Skansen ιδρφεται ςτο 1891 ςτθ Στοκχόλμθ. Στθ προκειμζνθ περίπτωςθ, όςα βιομθχανικά κτίρια δεν ιταν δυνατό να διαςωκοφν όπωσ και όπου βρίςκονταν, χτίςτθκαν από τθν αρχι. Φυςικά, όλο αυτό δεν προζκυψε από τθ ςυνειδθτοποίθςθ τθσ τεχνικισ αξίασ των μνθμείων αυτϊν, αλλά λόγω του ότι τα ςυγκεκριμζνα μνθμεία αποτελοφςαν τυπικά τμιματα του Σουθδικοφ τοπίου (Wedhorn, 1987: 68). Ρροσ τα τζλθ του 19 ου αιϊνα αξιοπρόςεκτοσ είναι πλζον ο αρικμόσ των μουςείων που κάνουν τθν εμφάνιςι τουσ κατζχοντασ εξειδίκευςθ ςτθν επιςτιμθ και τθν τεχνολογία. Οριςμζνα από αυτά είναι τα δθμοτικά βιομθχανικά μουςεία, όπωσ το Βιομθχανικό Μουςείο τθσ Ρράγασ, των οποίων το αντικείμενο αποτελεί θ ιςτορία και ανάπτυξθ τθσ βιομθχανίασ. Η οργάνωςθ των εκκεςιακϊν χϊρων οι οποίοι αςχολοφνται κατά κφριο λόγο με το φάςμα των πθγϊν ενζργειασ, τθ μεταλλουργία, τθν υφαντουργία και τθν εξζλιξθ του αυτοκινιτου βαςίηεται ςτθν χρονολογικι παράκεςθ καινοτομιϊν τθσ τεχνολογικισ εξζλιξθσ. Ταυτόχρονα, αρκετζσ είναι οι ςυλλογζσ βιομθχανικϊν αντικειμζνων που δθμιουργοφνται από ιδιϊτεσ. Στο ςφνολό τουσ, τα παραπάνω αντικείμενα είτε 21

22 ανικουν ςτθ μία περίπτωςθ, είτε ςτθν άλλθ, είναι εξειδικευμζνα και οι ςυλλογζσ γενικότερα απαιτοφν εξειδικευμζνθ γνϊςθ, με αποτζλεςμα τα μουςεία αυτά να απευκφνονται ςε ειδιμονεσ (Alfrey και Putnam, 1992: 53-55). Εικόνα 3: Σο πρϊτο τεχνικό μουςείο ςτον κόςμο, Conservatoire des Arts et Métiers ςτο Παρίςι Πηγή: Αντιλαμβανόμαςτε δθλαδι, ότι ςτο ξεκίνθμα του κινιματοσ τθσ βιομθχανικισ ςυντιρθςθσ δεν ιταν ακριβείσ οι λόγοι ςυντιρθςθσ λόγοι αιςκθτικισ, ενϊ τα πρϊτα μουςεία που είχαν να κάνουν με τθν τεχνολογία και τθν εξζλιξθ των επιςτθμϊν, όπωσ επίςθσ και οι ςυλλογζσ απευκφνονταν ςε εξειδικευμζνουσ γνϊςτεσ του αντικειμζνου. Επομζνωσ, θ βιομθχανικι κλθρονομιά γενικότερα απουςίαηε από τισ ςυνειδιςεισ του ευρφτερου κοινοφ. Σταδιακά, με τον καιρό επζρχεται αναδιοργάνωςθ τζτοιου τφπου μουςειακϊν ςυλλογϊν, κακϊσ και επανερμθνεία τουσ, ενϊ αποκόπτονται από τθν παλιά εξειδίκευςθ, κζτοντασ τθ βιομθχανικι κουλτοφρα ςε ζνα ευρφτερο πρίςμα και μετατρζποντάσ τθ ςε ζναν τομζα προςιτό για το ευρφ κοινό. Ενςωματϊνεται ζνασ αφθγθματικόσ χαρακτιρασ, χωρίσ όμωσ να επιχειρείται μια πιο ολοκλθρωμζνθ μελζτθ των βιομθχανικϊν κοινωνιϊν. Σε αυτό το ςθμείο αξίηει να αναφερκεί ότι μεγάλο ποςοςτό αυτϊν των μουςείων οφείλει τθν φπαρξι του ςε εταιρίεσ ςτελεχωμζνεσ από τουσ αρχικοφσ οργανωτζσ των ςυλλογϊν τουσ (Björkenstam, 1985: 37). Γίνεται με άλλα λόγια μια προςπάκεια να υπάρξει ζλξθ του ευρφτερου κοινοφ μζςα από μουςειακζσ ςυλλογζσ που δεν απαιτοφν πλζον εξειδικευμζνεσ γνϊςεισ για τθν παρατιρθςι τουσ. Δεν υφίςταται όμωσ ακόμα ςυνολικι και ολοκλθρωμζνθ μελζτθ τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ ςε όλο το φάςμα τθσ και επίςθσ οι κφριοι οργανωτζσ των βιομθχανικϊν ςυλλογϊν είναι και οι υπεφκυνοι για τθν φπαρξθ των περιςςοτζρων μουςείων. 22

23 Με τθν ίδρυςθ του Deutsche Museum ςτο Μόναχο, το 1906, θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ δζχκθκε αξιοςθμείωτθ ϊκθςθ. Ήδθ, από το 1882, ο ιδρυτισ του μουςείου Arthur Miller, είχε δθμιουργιςει ςτο Μόναχο τθν First Electric Exhibition και μάλιςτα ιταν ο πρϊτοσ που χρθςιμοποίθςε τον όρο «τεχνικό πολιτιςμικό μνθμείο». Τα πρϊτα μουςεία που ςτεγάηονταν ςε πρϊθν βιομθχανικά ςυγκροτιματα και παρουςίαηαν τθ βιομθχανικι δραςτθριότθτα εκεί ακριβϊσ που βριςκόταν, ιδρφκθκαν τθν πρϊτθ δεκαετία του 20 ου αιϊνα. Ζνα τζτοιο είδουσ παράδειγμα αποτελεί το Rademacher forges ςτο Eskilstuna τθσ Σουθδίασ, όπου και λειτουργοφςαν είκοςι μικρισ ζκταςθσ ςιδθρουργεία από το Κατά τθ χρονικι περίοδο ζνα από αυτά είχε ιδθ μετατραπεί ςε μουςείο, ενϊ τελικά το 1959 μετατράπθκε ολόκλθρθ θ περιοχι ςε υπαίκριο μουςείο (Wedhorn, 1987: 68). Ο ςυνδυαςμόσ τθσ ραγδαίασ εξζλιξθσ τθσ τεχνολογίασ και των καταςτροφϊν που προκλικθκαν από τον Α Ραγκόςμιο Ρόλεμο, επζφερε ζνα καινοφριο για τα τότε δεδομζνα μεγάλο ρεφμα τεχνικϊν μουςείων κατά τθ διάρκεια των δεκαετιϊν του 1920 και Ραράδειγμα τζτοιου είδουσ μουςείου αποτελεί το Open Air Mining Museum ςτθ Ludvika (εικόνα 4) τθσ Σουθδίασ, το οποίο ιδρφκθκε το 1938, ενϊ θ δθμιουργία τθσ ςυλλογισ του είχε ξεκινιςει ιδθ από τθ δεκαετία του 1920 (Wedhorn, 1987: 69). Εικόνα 4: Σο υπαίκριο μουςείο τθσ Ludvika, ζνα τμιμα του ςαφϊσ ευρφτερου Οικομουςείου Bergslagen ςτθ ουθδία Πηγή: Ιςτοςελίδα Οικομουςείου Bergslagen: Κατά τθ διάρκεια του δεφτερου μιςοφ του 20 ου αιϊνα παρατθρικθκε ραγδαία αφξθςθ του αρικμοφ των βιομθχανικϊν μνθμείων όπωσ επίςθσ και των κακθμερινϊν αντικειμζνων του πρόςφατου παρελκόντοσ, που κεωρικθκαν πόροι κλθρονομιάσ, αναγνωρίςτθκαν και προςτατεφτθκαν. Τθν ίδια ςτιγμι αξιοςθμείωτθ αφξθςθ επιλκε και ςτο κοινό που εκδιλωςε ενδιαφζρον για αυτό το είδοσ κλθρονομιάσ (Wedhorn, 1987: 69). Με άλλα λόγια μετά τισ καταςτροφζσ του Α Ραγκοςμίου Ρολζμου άρχιςε να δίνεται θ πρζπουςα ςθμαςία ςτθ διατιρθςθ των τεχνικϊν μνθμείων. Δθμιουργοφνται πολφ περιςςότερα μουςεία, προςτατεφονται πολφ περιςςότερα μνθμεία και το ςθμαντικότερο εκδθλϊνεται ενδιαφζρον για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά από το ευρφτερο κοινό. 23

24 Με τον Β Ραγκόςμιο Ρόλεμο ςε ςυνδυαςμό πάντα με τισ επιπτϊςεισ που επζφερε, προκλικθκε τθ δθμιουργία του τρίτου και μεγαλφτερου κινιματοσ για τθ διατιρθςθ και προβολι τθσ τεχνικισ και βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Το 1967, ιδρφεται το πρϊτο ενόσ νζου είδουσ μουςείων, ζχοντασ ςαν χαρακτθριςτικά τθ μεγάλθ ποικιλία αλλά και το ςυνδυαςμό μουςείου και επιςτθμονικισ ζρευνασ, το Ironbridge Gorge MuseumTrust, το οποίο εξετάηεται αναλυτικότερα ςε επόμενο κεφάλαιο. Ρρόκειται για ζνα μουςείο πρότυπο, του οποίου το παράδειγμα ακολοφκθςαν εκατοντάδεσ τεχνολογικά και βιομθχανικά μουςεία ςε ολόκλθρο τον κόςμο (Wedhorn, 1987: 69). Αυτόσ ο τφποσ μουςείων, είναι τα αποκαλοφμενα «περιβαλλοντικά μουςεία» τα οποία ςυνδυάηουν τθν διατιρθςθ in situ και τθν ερμθνεία και ανάπτυξθ ςυλλογϊν που περιλαμβάνουν από εξοπλιςμό και βιομθχανικά προϊόντα μζχρι κτιριακζσ εγκαταςτάςεισ, εργαςτιρια, εργατικζσ κατοικίεσ και ςιδθροδρομικά δίκτυα, τα οποία χρθςίμευαν για τισ ανάγκεσ τθσ βιομθχανίασ. Με άλλα λόγια, γίνεται για πρϊτθ φορά ζνταξθ του περιβάλλοντοσ τθσ βιομθχανίασ ςτθ βιομθχανικι κλθρονομιά. Ξεχωριςτά από τθ δζουςα ςθμαςία τθσ νζασ αυτισ μορφισ αφιγθςθσ τθσ βιομθχανικισ ιςτορίασ, τα μουςεία του ςυγκεκριμζνου είδουσ πζτυχαν επιτζλουσ τθν προςζλκυςθ και το ενδιαφζρον του ευρφτερου κοινοφ και του τουριςμοφ (Alfrey και Putnam, 1992: 57-8). Το ότι επιτζλουσ θ βιομθχανικι κλθρονομιά προςτατεφκθκε και αναδείχκθκε ςε ςυνδυαςμό με το περιβάλλον τθσ ιταν ζνα πολφ ςθμαντικό βιμα, διότι θ εξζταςθ μεμονωμζνων τεχνικϊν μνθμείων όπωσ ζχουμε αναφζρει και παραπάνω, δεν προςφζρει το ςφνολο των πλθροφοριϊν που δφναται να παρζχει, ενϊ τθν ίδια ςτιγμι δεν προκαλεί και το ενδιαφζρον του κοινοφ ςτο μζγιςτο βακμό. Αντίκετα, θ προςταςία και διατιρθςι τθσ, ςε ςυνδυαςμό με το χϊρο επιτρζπει να μεταβιβάηονται ολοκλθρωμζνα μθνφματα προσ τον παρατθρθτι με άμεςθ ςυνζπεια το αυξανόμενο ενδιαφζρον του κοινοφ. Το ίδιο χρονικό διάςτθμα κάνει τθν εμφάνιςι τθσ ςτθ Γαλλία θ κίνθςθ των οικομουςείων, ςτοχεφοντασ ςτθν αδιάκοπθ αλλθλεπίδραςθ μουςείου και κοινοφ. Τζτοιου είδουσ παράδειγμα αποτελεί και το οικομουςείο τθσ περιοχισ Fourmies - Trélon (Εικόνα 5), το οποίο και πζτυχε τθν αποτελεςματικι χριςθ του κοινοφ που προςερχόταν ςτο μουςείο, τόςο ςτθ λιψθ αποφάςεων που αφοροφςαν τθ μουςειακι ςυγκρότθςθ και παρουςίαςθ των ςυλλογϊν, όςο και ςτθν τεκμθρίωςθ και τθν ερμθνεία (Alfrey και Putnam, 1992: 61). Ακολοφκωσ, το 1962, ςτθν Ρολωνία, ςυντάςςεται το 1962 ειδικόσ νόμοσ για τθν προςταςία των βιομθχανικϊν μνθμείων, ενϊ το 1973 λαμβάνει χϊρα το πρϊτο διεκνζσ ςυνζδριο ςτο Ironbridge Gorge Museum Trust, που αποτζλεςε τθν πρϊτθ ςυνάντθςθ των ενδιαφερόμενων για τα κζματα τθσ βιομθχανικισ αρχαιολογίασ από όλο τον κόςμο. Γενικότερα, ζνα κλίμα ενκουςιαςμοφ για τθ διάςωςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ζχει κατακλφςει όλο τον κόςμο κατά τθ διάρκεια των τελευταίων δεκαετιϊν. Αυτό ςυμβαίνει ακόμα και ςε χϊρεσ ι πόλεισ που αποτελοφν κυρίωσ κζντρα κλαςςικισ τζχνθσ, όπωσ πχ θ Βενετία, όπου το 1980 εγκαινιάςτθκε θ ζκκεςθ με τίτλο Venezia, cittas industriale, όπωσ επίςθσ και ςτθν Ιαπωνία αντίςτοιχα, το 1977, θ ζκκεςθ Society for Industrial Archaeology (Wedhorn, 1987: 69, 70). 24

25 Εικόνα 5: Σο οικομουςείο τθσ περιοχισ Fourmies- Trelon και τμιμα του εςωτερικοφ του Πηγή: Μζςα από όλεσ αυτζσ τισ αντιλιψεισ ςχετικά με τθ βιομθχανικι κλθρονομιά, πολλά ιταν τα προγράμματα αςτικισ ανάπλαςθσ ι αναβίωςθσ που ςτθρίχκθκαν, κατά κφριο λόγο ςε περιοχζσ με ζντονθ οικιςτικι ανάπτυξθ, με μια μακρόχρονθ βιομθχανικι ιςτορία, που είχαν καταλιξει ςε αδιζξοδο λόγω ανάμειξθσ εγκαταλειμμζνων και ενεργϊν βιομθχανιϊν. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα αποτελεί μια κοιλάδα ςτθν περιοχι του Πςλο, όπου το πρόγραμμα Akerseiva, μετά από ζναν μακρόχρονο ειδικό ςχεδιαςμό, κατζλθξε το 1987 ςτθ δθμιουργία του «Ρεριβαλλοντικοφ Ράρκου Aker River». Το ςυγκεκριμζνο πάρκο αποτελεί μια κοινι επιχείρθςθ του Υπουργείου Ρεριβάλλοντοσ και τθσ Τοπικισ Αυτοδιοίκθςθσ, με τθν πραγματοποίθςθ τθσ οποίασ χαράχκθκαν νζεσ κατευκυντιριεσ γραμμζσ για τον γενικό περιβαλλοντικό ςχεδιαςμό και τθ διατιρθςθ των ιςτορικϊν καταλοίπων. Αναγνωρίςτθκε θ ςθμαςία των βιομθχανιϊν που καταφζρνουν να επιβιϊςουν ςε μια περιοχι με μακρόχρονθ βιομθχανικι ιςτορία, αφοφ αντιπροςωπεφουν ζναν ςυνδετικό κρίκο με το παρελκόν, ενϊ παράλλθλα προτάκθκαν νζεσ χριςεισ για τα παλιά βιομθχανικά κτίρια (Alfrey και Putnam, 1992: 42). Ρλζον, ςτισ περιςςότερεσ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ ζχει γίνει αποδεκτι θ ςθμαςία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, τθσ οποίασ τθσ διαςφάλιςθ και προςταςία φροντίηει το γενικό νομοκετικό πλαίςιο που ιςχφει για τθν προςταςία και διατιρθςθ μνθμείων και χϊρων (Wedhorn, 1987: 71). Επομζνωσ ζγινε αντιλθπτό ότι ςε περιοχζσ με μακρόχρονθ ιςτορία ςτθ βιομθχανία τα υπολείμματά τθσ αποτελοφν πλζον ζνα κομμάτι τθσ ταυτότθτάσ τουσ ζνα αναπόςπαςτο κομμάτι που τισ χαρακτθρίηει. Ζτςι, ενϊ ςτο παρελκόν θ ανάπτυξθ τθσ βιομθχανίασ ςτισ ςυγκεκριμζνεσ περιοχζσ ίςωσ να είχε ςυμβάλλει ςτθν υποβάκμιςι τουσ, τϊρα πια τα κατάλοιπά τθσ ςυμβάλλουν ςτο ακριβϊσ αντίκετο αποτζλεςμα δίνοντασ ςτισ περιοχζσ αυτζσ πολλζσ νζεσ δυνατότθτεσ εξζλιξθσ και ανάπτυξθσ. 25

26 2.3 Ιδιαιτερότητεσ ςτη διατόρηςη τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ ςε ςχϋςη με την αρχαιολογικό και ιςτορικό πολιτιςμικό κληρονομιϊ Η ερευνθτικι μεκοδολογία τθσ τυπικισ αρχαιολογίασ και άλλων ιςτορικϊν κλάδων χρθςιμοποιείται κατά κφριο λόγο και για τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Ραρατθρείται όμωσ μια ειδοποιόσ διαφορά ανάμεςα ςτουσ δφο αυτοφσ επιςτθμονικοφσ κλάδουσ, θ οποία εντοπίηεται ςτα κριτιρια με βάςθ τα οποία γίνεται θ επιλογι τοπίου κτίςματοσ ι αντικειμζνου το οποίο κα χαρακτθριςτεί «κλθρονομιά», δεδομζνου ότι ο κλάδοσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι ςχετικά καινοφριοσ (Alfrey καιputnam, 1992: 24 25). Για τθν κλαςςικι αρχαιολογία δεν είναι θ μοναδικότθτα, θ ςπανιότθτα ι θ αιςκθτικι αξία που κα επθρεάςουν τον χαρακτθριςμό, αλλά οι πλθροφορίεσ που μποροφμε να εξάγουμε από ζνα τοπίο, κτίςμα ι αντικείμενο ςχετικά με τθν ιςτορία του παρελκόντοσ, τισ τεχνικζσ υποδομζσ, τισ κοινωνικζσ δομζσ, τθν τζχνθ κτλ. Ρροκειμζνου όμωσ να κρικεί αν ζνασ χϊροσ ι αντικείμενο αποτελοφν «βιομθχανικι κλθρονομιά», το βάροσ δίνεται κυρίωσ ςτθν ιδιαιτερότθτα, τθν αιςκθτικι και αρχιτεκτονικι αξία ςτθν περίπτωςθ ενόσ κτιρίου και ςτο ποςοςτό που αντιπροςωπεφει τεχνολογικζσ καινοτομίεσ ςτθν περίπτωςθ ενόσ αντικειμζνου. Με αυτό τον τρόπο, το τυπικό και αντιπροςωπευτικό αντικακίςταται από τθ μοναδικότθτα, ενϊ παραβλζπεται θ ςχζςθ των μνθμείων με τθν βιομθχανικι ανάπτυξθ και ιςτορία των τεχνικϊν και των επιςτθμϊν. Με άλλα λόγια, υπιρχε για μεγάλο χρονικό διάςτθμα απόκλιςθ ςτθ δαιτιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ από ζναν από τουσ ςθμαντικότερουσ ςτόχουσ τθσ, τθν κεϊρθςθ τθσ κοινωνίασ και τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ ωσ το πρωταρχικό και κυρίαρχο αντικείμενο ζρευνασ. Τθ κζςθ αυτϊν είχε καταλάβει θ «εξωτερικι» εμφάνιςθ, τα οπτικά χαρακτθριςτικά και μια επιφανειακι κεϊρθςθ τθσ λειτουργίασ και ανάλυςθ τθσ τεχνικισ των μνθμείων, με απουςία οποιαςδιποτε προςπάκειασ για βακφτερθ μελζτθ τθσ ιςτορίασ. Επίςθσ για αρκετό καιρό δεν γινόταν ουδεμία προςπάκεια για μελζτθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε ςυνδυαςμό με τισ υπόλοιπεσ ανκρϊπινεσ δραςτθριότθτεσ εκτόσ τθσ παραγωγικισ που τθν αφορά άμεςα. Φυςικά το γεγονόσ ότι ο ςυγκεκριμζνοσ κλάδοσ είχε κάνει τθν εμφάνιςι του εξαιρετικά πρόςφατα, αναηθτϊντασ ακόμα τον προςανατολιςμό του και ςυνεχίηοντασ να βιϊνει περαιτζρω ανάπτυξθ ακόμθ και ςιμερα, ιταν ζνασ ςθμαντικότατοσ παράγοντασ που επθρζαςε ςε μεγάλο βακμό τθν παραπάνω κατάςταςθ. Από ελάχιςτθ ζωσ μθδενικι ιταν θ μελζτθ, θ ζρευνα αλλά και θ τεκμθρίωςθ για τθ ςυντιρθςθ του βιομθχανικοφ εξοπλιςμοφ μζχρι τα μζςα τθσ δεκαετίασ του 80, θ οποία αποτελοφςε μια ςυντιρθςθ ρουτίνασ απλϊν, ογκωδϊν αντικειμζνων, ςε αντίκεςθ με τθ ςυντιρθςθ αντικειμζνων που προζρχονταν από αναςκαφζσ (Devine, 1995: 6). Ραρ όλα αυτά, υπάρχει και μία άλλθ αιτία που ςυνζβαλλε ςτθν εμφάνιςθ τθσ παραπάνω προβλθματικισ. Η εξζλιξθ ςτθν τεχνολογία αλλά και ςε πολλοφσ άλλουσ τομείσ, θ οποία 26

27 ακολοφκθςε μετά τθ βιομθχανικι επανάςταςθ ιταν τεράςτιου μεγζκουσ. Η ανανζωςθ και αντικατάςταςθ κτιριακϊν εγκαταςτάςεων και βιομθχανικοφ εξοπλιςμοφ δε ςυμβάδιηε με τθ φυςικι φκορά τουσ. Εκτόσ αυτοφ, γίνονταν και μεταςχθματιςμοί επί κτιρίων και εξοπλιςμοφ. Οι τάχιςτοι αυτοί μεταςχθματιςμοί ιταν και οι πιο χαρακτθριςτικοί για τθν ιςτορία του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ. Τθν ίδια ςτιγμι, μεγάλοσ αρικμόσ κτιρίων και μθχανϊν βίωνε τθν εγκατάλειψθ, αλλά και προϊόντα αχρθςτεφονταν και καταςτρζφονταν. Ωσ άμεςθ ςυνζπεια των παραπάνω θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ οφείλει να κάνει επιλογζσ ανάμεςα ςτα εναπομείναντα αντικείμενα και τοπία, που για κάποιεσ χρονικζσ περιόδουσ είναι υπεραρκετά, ενϊ για άλλεσ λιγότερα από το επικυμθτό, και να υποδείξει αυτά που κα πρζπει να χαρακτθριςτοφν ωσ «βιομθχανικι κλθρονομιά». Ππωσ είναι εφκολα αντιλθπτό, το ςφνολο όλων αυτϊν των αντικειμζνων είναι δεν είναι κακόλου αμελθτζο μάλλον το αντίκετο-, και μάλιςτα όςο πλθςιάηουμε ςτθ ςθμερινι εποχι αυξάνεται, με τον αρικμό των κακθμερινϊν αντικειμζνων να μεγαλϊνει. Ταυτόχρονα, ενϊ ςτθν περίπτωςθ τθσ τυπικισ αρχαιολογικισ ςυντιρθςθσ οι τομείσ τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ με τουσ οποίουσ αςχολείται ανικουν ςτο απϊτατο παρελκόν δίνοντάσ τθσ με αυτό τον τρόπο τθ δυνατότθτα να κρίνει πιο κακαρά, κάτι τζτοιο δεν ιςχφει για τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, που ςτθν ουςία υποχρεοφται χωρίσ το πλεονζκτθμα τθσ αποςταςιοποίθςθσ, να αναγνωρίςει τθν ίδια τθν εποχι ςτθν οποία δρα, τον χαρακτιρα τθσ και ουςιαςτικά ποιά δθμιουργιματά τθσ είναι απαραίτθτο να διαςωκοφν (Alfrey και Putnam, 1992: 15). Αυτό που ςυμπεραίνουμε δθλαδι, είναι ότι τα υπολείμματα που αφινει ο βιομθχανικόσ πολιτιςμόσ πίςω του είναι υπεραρκετά, ςε ςθμείο υπερβολισ πολλζσ φορζσ, και είναι απαραίτθτο χωρίσ τθν πολυτζλεια τθσ χρονικισ αποςταςιοποίθςθσ να γίνουν επιλογζσ ςε ό,τι αφορά ςτθ διατιρθςθ. Κάτι τζτοιο αποτελεί ειδοποιό διαφορά ανάμεςα ςτθ βιομθχανικι αρχαιολογία και ςτουσ άλλουσ κλάδουσ αρχαιολογίασ για τουσ οποίουσ τα ευριματα δεν είναι τόςο πολλά, οι πλθροφορίεσ είναι δυςεφρετεσ και απαραίτθτεσ και ο χρόνοσ είναι υπζρ των ςυντθρθτϊν δίνοντασ τουσ τθ δυνατότθτα τθσ ορκισ κρίςθσ. Δε κα πρζπει να παραλείψουμε να αναφζρουμε και τθν φπαρξθ ενόσ ακόμα παράγοντα που ςυμβάλλει ςτθ δθμιουργία όλθσ αυτισ τθσ προβλθματικισ που ςχετίηεται με τισ διαφορζσ ανάμεςα ςτουσ όρουσ «τεχνικό μνθμείο» (με άλλα λόγια «μνθμείο βιομθχανικισ κλθρονομιάσ») και «μνθμείο τζχνθσ». Συχνά, θ διαχωριςτικι γραμμι ανάμεςα ςτισ δφο αυτζσ ζννοιεσ είναι πολφ λεπτι και αςαφισ. Τα επονομαηόμενα «μνθμεία τζχνθσ» αντιμετϊπιςαν προνομιακι μεταχείριςθ, παρά το ότι ο τομζασ τθσ ςυντιρθςθ των μνθμείων, δίνει βάροσ όλο και περιςςότερο τα τελευταία χρόνια ςτθν οριακι περιοχι ανάμεςα ςτθν τζχνθ και τθν τεχνικι και τισ τεχνικζσ εγκαταςτάςεισ. Το «μνθμείο», ςτουσ νόμουσ που διζπουν τθν προςταςία του, ορίηεται ωσ «κινθτό ι ακίνθτο αντικείμενο που προζρχεται από μία περαςμζνθ πολιτιςμικι περίοδο. Ζχει ιδιαίτερθ αξία ωσ χαρακτθριςτικό ζργο τθσ περιόδου καταςκευισ του, για τθν κατανόθςθ τθσ τζχνθσ και τθσ ιςτορικισ εξζλιξθσ, για τθν γνϊςθ τθσ αρχαιότθτασ και τθν ιςτορικι ζρευνα και για τθν διάςωςθ διαδικαςιϊν που παρουςιάηουν ιδιαίτερο ιςτορικό ενδιαφζρον» (Slotta, 1992: 205). Ομολογουμζνωσ ο παραπάνω οριςμόσ οφείλει να διαφοροποιθκεί ςε ζνα τουλάχιςτον ςθμείο, με τθ διαγραφι τθσ φράςθσ «που προζρχεται από μια περαςμζνθ πολιτιςμικι περίοδο», ϊςτε να δφνανται και τα ςφγχρονα μνθμεία να υπαχκοφν ςτθν ζννοια αυτι. 27

28 Συνεπϊσ, ωσ «τεχνικό μνθμείο» κα μποροφςε να οριςτεί το κινθτό ι ακίνθτο αντικείμενο που αποτελεί χαρακτθριςτικό ςτοιχείο τθσ εποχισ του και ςυμβάλλει ςτθν κατανόθςθ μιασ εργαςιακισ διαδικαςίασ. Οι κλάδοι τθσ βιομθχανίασ, του εμπορίου, των μεταφορϊν, των υπθρεςιϊν παροχισ αγακϊν όπωσ και κάκε άλλοσ τομζασ ο οποίοσ ζχει επθρεαςτεί από τον τεχνικό πολιτιςμό, είναι δυνατόν να αποτελοφν πθγζσ των ςυγκεκριμζνων αντικειμζνων. 2.4 Αναγνώριςη τησ πολιτιςμικόσ αξύασ των βιομηχανικών μνημεύων Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ, παρατθρείται να διαγράφεται μια ςυνεχϊσ φκίνουςα πορεία τθσ δευτερογενοφσ δραςτθριότθτασ των ανεπτυγμζνων κυρίωσ χωρϊν, αφινοντασ με αυτό τον τρόπο πίςω τθσ ζναν αξιοπρόςεκτο αρικμό βιομθχανικϊν χϊρων, ςυγκροτθμάτων, κτιρίων και μθχανολογικοφ εξοπλιςμοφ ςε εγκατάλειψθ και παρακμι, χαμζνων ςτθ λικθ και τθ φκορά του χρόνου, των οικονομικϊν, κοινωνικϊν, πολιτικϊν εξελίξεων και των αςτικϊν μεταςχθματιςμϊν. Αυτά τα είδθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ των διαφόρων περιοχϊν υπιρξαν αιτίεσ ζντονου προβλθματιςμοφ αλλά και διαφωνιϊν ςε ότι αφοροφςε το αν ζπρεπε να αποτελζςουν μζροσ του καταλόγου πολιτιςμικϊν πόρων που ςυμβάλλουν ςτθ ςφνκεςθ τθσ ταυτότθτασ των περιοχϊν. Η ςθμαντικότθτα αυτοφ του γεγονότοσ κεωρείται κυρίαρχθ, δεδομζνου ότι πρόκειται για το πρϊτο ουςιαςτικό βιμα τθσ διαδικαςίασ αναγνϊριςθσ τθσ αξίασ των βιομθχανικϊν πόρων, τθ ςτιγμι που μζχρι πρόςφατα αυτι είχε ςχεδόν αγνοθκεί. Πτι αναγνωρίηονταν και προςτατεφονταν μζχρι πρόςφατα ωσ κλθρονομιά, ιταν επιλογι των βιομθχανικϊν κοινωνιϊν, λόγω του ότι ιταν προ- βιομθχανικό, παλιό, ςπάνιο, πιο «όμορφο», παραδοςιακό, πιο φυςικό, πιο πνευματικό. Μζςα από τθν βιομθχανικι κουλτοφρα, εξιδανικεφτθκαν πρότυπα τα οποία δεν ανικαν ςε αυτιν και τα οποία μετζπειτα τθν εμπόδιςαν για μεγάλο χρονικό διάςτθμα να αναγνωρίςει το δικό τθσ χαρακτιρα, τα δικά τθσ προβλιματα και επιτεφγματα, μιασ και ςιμερα ζχει αναδειχκεί ςε μια εποχι που θ απειλθτικι εκβιομθχάνιςθ άλλαξε ολότελα τθ μορφι οικείων τοπίων, διζλυςε ςυνικειεσ και αμφιςβιτθςε κακιερωμζνεσ αξίεσ (Alfrey και Putnam, 1992: 13). Με άλλα λόγια δεδομζνου ότι οι ςθμερινζσ κοινωνίεσ ζτςι όπωσ διαμορφϊκθκαν κατά κφριο λόγο με μεγάλθ επίδραςθ τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ, εμφανίηουν μια τάςθ να εξιδανικεφουν ότι δεν ανικει ςε αυτζσ. Με αυτό τον τρόπο αγνοοφν τθ ςθμαντικότθτα και τθν ιδιαιτερότθτα των χαρακτθριςτικϊν τουσ τα οποία είναι και αυτά από τα πιο ςθμαντικά κομμάτια τθσ ανκρϊπινθσ ιςτορίασ. Μζςα από τθν κλθρονομιά αντικατοπτρίηεται θ ταυτότθτα μιασ ομάδασ ατόμων και ταυτόχρονα αποτελεί ζννοια που μπορεί να περιλαμβάνει διαφορετικζσ ςθμαςίεσ. Με άλλα λόγια, ωσ κλθρονομιά μποροφμε να κεωριςουμε κάτι το οποίο μπορεί να ζχει 28

29 δθμιουργθκεί ςτο παρελκόν και μεταβιβάηεται ςτισ επόμενεσ γενιζσ, οι οποίεσ όμωσ ταυτόχρονα δεν ζχουν το δικαίωμα τθσ ιδιοκτθςίασ (Howard, 2003: 6-11). Από τθ ςτιγμι που ςαν κλθρονομιά ορίςτθκε ςυμβατικά το ςφνολο των καταλοίπων τθσ προβιομθχανικισ ιςτορίασ, τισ περιςςότερεσ φορζσ ςτάκθκε αρκετά δφςκολο να κεωρθκεί θ βιομθχανικι κουλτοφρα ωσ κλθρονομιά. Τθν ίδια ςτιγμι, ακόμθ και όταν αναγνωρίςτθκε κάποια αξία ςε ίχνθ τθσ βιομθχανίασ, όπωσ ιδθ αναφζραμε, θ τάςθ που επικράτθςε ιταν να εςτιάηεται θ προςοχι ςε κατάλοιπα οριςμζνου μόνο τφπου ι να χαρακτθρίηονται με περιγραφικοφσ όρουσ, όπωσ μνθμειϊδθ, υπζροχα, παλαιά, ςπάνια ι ςθμαντικά από τεχνολογικι άποψθ (Alfrey και Putnam, 1992: 23-24). Γίνεται επομζνωσ αντιλθπτό ότι ενϊ ωσ κλθρονομιά ορίηουμε ουςιαςτικά οτιδιποτε μεταβιβάηεται από μια γενιά ςτθν επόμενθ, εμπεριζχοντασ ωσ όροσ πολλζσ πικανζσ ςθμαςίεσ, λόγω του ότι θ βιομθχανικι κοινωνία όριςε ωσ κλθρονομιά οτιδιποτε προβιομθχανικό, ιταν δφςκολο να ςυμπεριλθφκοφν ςε αυτιν και τα βιομθχανικά κατάλοιπα. Εκτόσ αυτοφ ακόμα και ςτισ περιπτϊςεισ που δόκθκε ςθμαςία ςε τζτοιου είδουσ μνθμεία, θ προςοχι εςτιάςτθκε ςτθν εξωτερικι εμφάνιςθ και αιςκθτικι και όχι τόςο ςε αυτό που προςφζρουν ωσ μνθμεία. Οι πόροι τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ βίωςαν για πολλά χρόνια τον παραγκωνιςμό και τθν αδιαφορία, ενϊ δεν είναι αμελθτζοσ ο αρικμόσ των περιπτϊςεων που δε λιφκθκαν υπόψθ ςτο ςχεδιαςμό κάποιασ διαδικαςίασ διατιρθςθσ, θ οποία είχε τυπικά ωσ ςτόχο τθ διάςωςθ πολιτιςμικϊν περιουςιακϊν ςτοιχείων και ωσ τζτοια τισ περιςςότερεσ φορζσ κεωροφνται τα υπολείμματα του προβιομθχανικοφ τοπίου ςτο πλαίςιο μιασ ςτρατθγικισ που τείνει να δίνει τθ δυνατότθτα ςε μεμονωμζνουσ τφπουσ κτιρίων, τόπων και χϊρων να εξαιρεκοφν από τθ ςυνθκιςμζνθ διαδικαςία ανάπτυξθσ. Η προςαρμογι τθσ κλθρονομιάσ του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ ςε αυτι τθν παράδοςθ δεν ιταν εφκολθ υπόκεςθ. Μουςεία και ςυλλογζσ τοπικισ ιςτορίασ, τισ περιςςότερεσ φορζσ ζςτρεφαν το ενδιαφζρον τουσ ςτισ προβιομθχανικζσ κοινωνίεσ και τισ παραδοςιακζσ βιοτεχνίεσ μια κοινωνικι και οικονομικι τάξθ που ζδειχνε και δείχνει ότι απειλείται με εξαφάνιςθ από τθν εκβιομθχάνιςθ, θ οποία παρουςιάςτθκε ςαν καταςτροφι, ι το τελευταίο ςτάδιο μιασ αποφαςιςτικισ και αμετάκλθτθσ αλλαγισ που παρά τισ κετικζσ επιπτϊςεισ που αυτι ζχει φζρει αντιμετωπίηεται μάλλον αρνθτικά. Ρροσ τα τζλθ του 19 ου αιϊνα παρ όλα αυτά, ζκαναν τθν εμφάνιςι τουσ οριςμζνα μουςειακά ιδρφματα τα οποία εξειδικεφονταν ςτθν επιςτιμθ και τθν τεχνολογία. Τα ςυγκεκριμζνα μουςεία, εντρφφθςαν ςε διάφορεσ πλευρζσ τθσ βιομθχανίασ, όχι όμωσ απαραίτθτα και ςε αυτιν τθσ κουλτοφρασ και ίςωσ μάλιςτα οφτε τθσ τεχνικισ κουλτοφρασ (Alfrey και Putnam, 1992: 21-22, 51-53). Εντοπίηουμε και εδϊ τθ δυςκολία που υπιρχε να αντιμετωπιςτεί θ βιομθχανικι κουλτοφρα από τα μουςεία ωσ κάτι το οποίο ζχει ςυμβάλλει ςτθν τοπικι ιςτορία και κα πρζπει να διατθρθκεί, όταν θ εξζλιξι τθσ επζφερε και ςυνεχίηει να επιφζρει ίςωσ ζμμεςα τθν τεράςτια μείωςθ τθσ φπαρξθσ βιοτεχνιϊν, γεγονόσ το οποίο προκαλεί δυςαρζςκεια με ότι ςυνεπάγεται αυτι για τθν γενικότερθ αντίλθψθ που υπάρχει ςχετικά με τθ βιομθχανικι κουλτοφρα. Ραρ όλα αυτά ςταδιακά να ξεπεράςτθκαν αυτζσ οι αντιλιψεισ και δόκθκε ςθμαςία ςτθ βιομθχανικι κουλτοφρα, αν και όχι ςτο ςφνολό τθσ. 29

30 Τα εργοςτάςια, τα ςιδθρουργεία, τα μεταλλεία, οι ςιδθρόδρομοι και άλλεσ μορφζσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςθματοδοτοφν τουσ χϊρουσ εργαςίασ και παραγωγισ, ενϊ θ ςθμαςία τουσ κρίνεται ιςότιμθ, με τα κρθςκευτικά ι όποια οικιςτικά μνθμεία, που ςυνικωσ χαίρουν προτεραιότθτασ. Γενικότερα, θ βιομθχανικι κλθρονομιά, παρά τισ όποιεσ προςπάκειεσ αναγνϊριςθσ και διατιρθςθσ, απειλείται ακόμα με εξαφάνιςθ, λόγω κυρίωσ τθσ καταςτροφισ και εγκατάλειψθσ, κζτοντασ με αυτό τον τρόπο ςε κίνδυνο μερικζσ από τισ ςπουδαιότερεσ παρακατακικεσ και κυςιάηοντασ τθ δθμιουργικι αυκεντικότθτα τθσ ανκρωπότθτασ ( Σίγουρα θ παραγωγικι δραςτθριότθτα του ατόμου είναι ιςοδφναμθσ ςθμαςίασ με οποιαδιποτε άλλθ δραςτθριότθτά του. Επομζνωσ οι γνϊςεισ γφρω από αυτι οι οποίεσ περικλείονται ςτα τεχνικά μνθμεία είναι απαραίτθτο να διατθρθκοφν και να μεταβιβαςτοφν, κάτι που δεν είναι δυνατόν να επιτευχκεί με τθν καταςτροφι και τθν εγκατάλειψθ που βιϊνει μεγάλοσ αρικμόσ των μνθμείων του ςυγκεκριμζνου κλάδου. Η ανάπτυξθ του κινιματοσ τθσ που αφοροφςε τθν βιομθχανικι κλθρονομιά ζκανε τθν εμφάνιςι τθσ πολφ μεταγενζςτερα ςε ςχζςθ με τθν περίοδο που είχε εκδθλωκεί το ενδιαφζρον για αυτιν και πιο ςυγκεκριμζνα αποτζλεςε κομμάτι μιασ γενικότερθσ διεφρυνςθσ και επανατοποκζτθςθσ του ρόλου τθσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ, θ οποία πραγματεφεται διάφορεσ νζεσ πρωτοβουλίεσ ςτον τομζα τθσ διατιρθςθσ και τθσ μουςειακισ πολιτικισ. Η πρωτοβουλία για τθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ξεκίνθςε όπωσ αναφζρκθκε τθ δεκαετία του 60 ςτθν Αγγλία και ςιμερα είναι πλζον εμφανισ ςε κάκε χϊρα που διακζτει εμπειρία ςε βιομθχανικζσ δραςτθριότθτεσ ( Με τθν ανάπτυξθ του κινιματοσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ επιλκε ουςιαςτικά και ζνασ γενικότεροσ επαναπροςδιοριςμόσ τθσ προςφοράσ τθσ πολιτιςμικισ κλθρονομιάσ ςτον άνκρωπο, κάτι πολφ κετικό αφοφ πλζον ζχουμε μια πιο ςφαιρικι παρατιρθςθ και αντιμετϊπιςθ των μνθμείων. Ρλζον, θ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ κεωρείται ωσ κάτι δεδομζνο, και μάλιςτα ςε οριςμζνεσ περιοχζσ κυριαρχεί και αποτελεί και ελπίδα βελτίωςθσ του βιοτικοφ επιπζδου τουσ και τθσ ςυνολικότερθσ αναβάκμιςισ τουσ. Τθν τάςθ για ζνταξθ των βιομθχανικϊν κτιρίων, χϊρων και περιοχϊν ςτο φάςμα τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ κα τθν χαρακτθρίηαμε αρκετά πρόςφατθ, αφοφ, μόλισ μερικζσ δεκαετίεσ πριν, μια βιομθχανικι περιοχι αποτελοφςε τθ μετεξελικτικι μορφι μίασ προγενζςτερθσ περιοχισ, ενϊ παράλλθλα οι άνκρωποι τθν αντιλαμβάνονταν ωσ τον χϊρο εργαςίασ τουσ. Το γεγονόσ ότι ςτο μζλλον τζτοιεσ περιοχζσ κα μποροφςαν να ςυμπεριλθφκοφν ςτθν πολιτιςτικι κλθρονομιά ενόσ τόπου ιταν αδιανόθτο. Οι δεκαετίεσ του 1950 και 1960 χαρακτθρίςτθκαν από τισ βαρυςιμαντεσ τεχνολογικζσ και ςχεδιαςτικζσ αλλαγζσ, οι οποίεσ επζφεραν και αυτζσ με τθ ςειρά τουσ αλλαγι των προτφπων τθσ κακθμερινισ ηωισ των ατόμων. Τα παραπάνω, ςε ςυνδυαςμό με αρκετά ακόμα ζδωςαν ςτθν παραγωγικι δομι τθσ κοινωνίασ απθρχαιωμζνο χαρακτιρα και μετάλλαξαν τθ μορφι τθσ. Συνεπϊσ, οι βιομθχανικζσ περιοχζσ, ανάλογοι χϊροι και εγκαταςτάςεισ ανικαν πλζον ςτο παρελκόν και αποτελοφςαν κομμάτι τθσ ιςτορίασ ( org). 30

31 Τθν ίδια ςτιγμι όμωσ το βιομθχανικό παρελκόν δεν είναι τόςο μακρινό, γεγονόσ που δυςκολεφει τθν αντιμετϊπιςθ των υπολειμμάτων του ςαν μνθμείων. Επίςθσ, ςε πολλζσ κοινωνίεσ θ φπαρξθ βιομθχανίασ είναι ςυνυφαςμζνθ με τθν καταπίεςθ, τθν εξακλίωςθ κτλ, κάτι που προδιακζτει αρνθτικά τουσ ανκρϊπουσ απζναντι ςτθν βιομθχανικι κουλτοφρα. Ταυτόχρονα ο αρικμόσ των βιομθχανικϊν κατάλοιπων είναι μεγάλοσ δεδομζνου του ςφντομου ςχετικά χρονικοφ διαςτιματοσ που ζχει μεςολαβιςει. Απαρχαιωμζνα τεχνολογικά επιτεφγματα πολλζσ φορζσ αποτελοφν «ςκουπίδια» για περίπου μια γενιά προτοφ μετατραποφν ςε κλθρονομιά (Howard, 2003: 189). Μζςα από αυτό το γεγονόσ αντιλαμβανόμαςτε τθ ςθμαςία του χρόνου και πωσ αυτόσ επθρζαςε αλλά και ςυνεχίηει να αποτελεί πρωταρχικό παράγοντα ςε ότι αφορά ςτθν πολιτιςτικι αξία των πραγμάτων. Τα τεχνικά μνθμεία εξάλλου, όπωσ αναφζρκθκε και παραπάνω, δεδομζνου ότι αποτελοφν μάρτυρεσ γεγονότων αλλά και πθγζσ γνϊςθσ ςχετικά με τισ βιομθχανικζσ εξελίξεισ, «κουβαλοφν» πολφπλευρεσ πλθροφορίεσ για τισ ςυνκικεσ εργαςίασ ςτισ εγκαταςτάςεισ τθσ βιομθχανίασ και το άμεςο περιβάλλον τθσ (Slotta, 1982: 81). Οι επιςκζψεισ ςε τζτοιου είδουσ μνθμεία είναι πλζον αρκετά δθμοφιλείσ, αφοφ οι ςυνκικεσ εργαςίασ, ο τρόποσ λειτουργίασ και θ τεχνολογία των βιομθχανιϊν μιασ παλαιότερθσ εποχισ εγείρουν τθν περιζργεια, ενϊ ταυτόχρονα δθμιουργοφν τθν απαιτοφμενθ «επαφι» τθσ ςφγχρονθσ ηωισ με το μακρινό παρελκόν ( Καταλιγουμε λοιπόν ςτο ότι πλζον ίςωσ και να ζχει περάςει ζνα αξιοπρόςεκτο διάςτθμα από τθ «βαςιλεία» τθσ βιομθχανικισ κουλτοφρασ ϊςτε να μποροφμε να τθν παρατθριςουμε, να τθ μελετιςουμε και να τθν αντιμετωπίςουμε ωσ ζνα εξίςου ςθμαντικό με τα υπόλοιπα, κομμάτι του παρελκόντοσ μασ. Στθ ςφγχρονθ ηωι εξάλλου, είναι απαραίτθτθ θ γνϊςθ όλων των παραγόντων που ζχουν ςυμβάλλει ςτθ ςφνκεςι τθσ, όποιοι και αν είναι αυτοί. Στισ βιομθχανικζσ περιοχζσ τθσ δυτικισ Ευρϊπθσ, θ βιομθχανικι κουλτοφρα αποτζλεςε ζναν κακοριςτικό παράγοντα τθσ κακθμερινότθτασ των ανκρϊπων, κυρίωσ τθσ αριςτοκρατικισ και μεςαίασ τάξθσ και χαρακτθριηόταν από τθν ανδροκρατικι ςυμμετοχι. Τα τεχνολογικά επιτεφγματα τθσ εποχισ εκείνθσ δεν είναι οι μοναδικζσ μαρτυρίεσ τθσ λειτουργίασ των βιομθχανικϊν κοινωνιϊν. Η αναδιάρκρωςθ τθσ κοινωνίασ κατά τθ διάρκεια τθσ ςυγκεκριμζνθσ εποχισ, είναι και αυτι με τθ ςειρά τθσ άρρθκτα ςυνδεδεμζνθ με τθν κουλτοφρα τθσ βιομθχανίασ, με πρϊτθ αλλαγι τθν είςοδο ςτθν παραγωγι τθσ γυναίκασ, τθσ οποίασ θ ςυμμετοχι ςτα κοινωνικά δρϊμενα, με αφετθρία τθ ςυγκεκριμζνθ περίοδο, αρχίηει να ενδυναμϊνεται ςταδιακά (Byrne, 2002: 281). Με άλλα λόγια θ επιρροι τθσ βιομθχανίασ δεν εντοπίηεται μόνο ςτθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ και ςτα αποτελζςματά τθσ. Η ίδια θ δομι τθσ κοινωνίασ επθρεάςτθκε άμεςα από αυτι τθν άνκιςθ τθσ βιομθχανίασ. Είτε πραγματοποιικθκε με εξεγζρςεισ τθσ εργατικισ τάξθσ θ οποία δθμιουργικθκε και ενδυναμϊκθκε από τθ βιομθχανία- καταλαμβάνοντασ τθν εξουςία ςε πολλζσ περιπτϊςεισ, είτε με τθν είςοδο τθσ γυναίκασ δυναμικά ςτθν εργαςία αφοφ κρίκθκε πλζον αναγκαία θ φπαρξι τθσ ςυνειςφζροντασ ουςιαςτικά ζςτω και μζςω αυτισ τθσ διαδικαςίασ ςτθ ςταδιακι ανεξαρτθτοποίθςι τθσ. 31

32 Το γεγονόσ ότι θ βιομθχανικι κουλτοφρα εκτείνεται ςε τόςο μεγάλο εφροσ χρονικά αλλά και τομεακά, είναι αυτό που κακιςτά τθ ςυνοχι ςτθ μελζτθ τθσ αλλά και τθν προςταςία και διατιρθςθ ςτο ςφνολό τθσ αρκετά δφςκολθ χωρίσ αυτό να ςθμαίνει ότι είναι αδφνατθ. 2.5 Συμπερϊςματα Για μεγάλο χρονικό διάςτθμα, θ ζμφαςθ και θ ςθμαςία δινόταν ςτθν εξωτερικι εμφάνιςθ και τθν αιςκθτικι των μνθμείων, αφοφ οι βιομθχανικζσ κοινωνίεσ εμφάνιηαν μια τάςθ ωραιοποίθςθσ και εξιδανίκευςθσ οποιουδιποτε μνθμείου από περαςμζνεσ περιόδουσ, υποβακμίηοντασ με αυτό τον τρόπο τθ ςθμαςία τθσ δικισ τουσ κουλτοφρασ. Αρχικά, παρατθροφμε ότι κινθτοποιικθκαν οι τοπικζσ κοινωνίεσ για τθν διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ τθσ περιοχισ τουσ. Δθλαδι αναγνϊριςαν ουςιαςτικά τθν αξία τθσ για τθν τοπικι κουλτοφρα και ταυτότθτά τουσ. Διαπιςτϊκθκε επίςθσ, ότι θ ςθμαςία των μνθμείων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ οφείλει να τίκεται ςτο πλαίςιο τθσ ιςτορίασ τθσ κοινωνίασ αλλά και τθσ τεχνολογίασ. Επιπλζον, θ βιομθχανικι ςυντιρθςθ ζχει να κάνει με τθν παραγωγικι δραςτθριότθτα του ανκρϊπου ςε όλα τα επίπεδα και περιλαμβάνει τθν γεωργία όπωσ επίςθσ και όλα τα επαγγζλματα τθσ υπαίκρου. Δεδομζνου ότι θ παραγωγικι δραςτθριότθτα είναι εξίςου ςθμαντικι με οποιαδιποτε άλλθ δραςτθριότθτα τθσ ανκρϊπινθσ πραγματικότθτασ, κρίνεται απαραίτθτο να προςτατευκοφν οι χϊροι εργαςίασ και παραγωγισ και οτιδιποτε άλλο ςυνδζεται με αυτοφσ. Δεν μποροφμε να μθν τονίςουμε όμωσ ότι ςτα ςοςιαλιςτικά κράτθ όπου θ βιομθχανία είχε ςτιγματίςει τουσ κατοίκουσ κυρίωσ ςε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο δόκθκε πολφ νωρίτερα και μεγαλφτερθ ςθμαςία ςτθν βιομθχανικι ςυντιρθςθ και μάλιςτα εντάςςοντάσ τθ και ςτθ γενικι εκπαιδευτικι διαδικαςία. Στθν αρχι, θ βιομθχανικι κλθρονομιά, με τον τρόπο που εκτίκονταν ςε μουςεία και ςυλλογζσ απαιτοφςε εξειδικευμζνεσ γνϊςεισ, και μόνο μετά τον Α Ραγκόςμιο Ρόλεμο αρχίηει να απευκφνεται ςτο ευρφτερο κοινό,. Σταδιακά επίςθσ επιτυγχάνεται και θ εξαςφάλιςθ τθσ προςταςίασ τθσ με νομοκεςία και διαδικαςίεσ που ιςχφουν και για άλλα μνθμεία. Πμωσ ο αρικμόσ των υπολειμμάτων από τον βιομθχανικό πολιτιςμό παραμζνει μεγάλοσ και τθν ίδια ςτιγμι απουςιάηει θ πολυτζλεια τθσ χρονικισ απόςταςθσ όπωσ π.χ. ςτθν κλαςςικι αρχαιολογία. Το μικρό χρονικό διάςτθμα που μεςολαβεί μεταξφ του ςιμερα και του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ είναι ζνασ από τουσ παράγοντεσ που δυςχεραίνουν τθ διαδικαςία επιλογισ των τεχνικϊν μνθμείων προσ διατιρθςθ. Τθν ίδια ςτιγμι, θ διαφορά ανάμεςα ςτα τεχνικά μνθμεία και ςτα μνθμεία τζχνθσ είναι μθδαμινι. Πμωσ, παρά το ότι τα τεχνικά μνθμεία κεωροφνται ίςωσ και πιο ςθμαντικά, τα μνθμεία τζχνθσ απολαμβάνουν περιςςότερα προνόμια. Ρρζπει επίςθσ να επιςθμανκεί ότι το γεγονόσ ότι ωσ μνθμείο ζχει οριςτεί από τθν βιομθχανικι κοινωνία οποιοδιποτε κινθτό ι ακίνθτο αντικείμενο περαςμζνθσ περιόδου δθμιουργεί δυςκολίεσ. Κάνει τθν εκτίμθςι του δφςκολθ και επομζνωσ κα πρζπει να αλλάξει. Γενικότερα ότι προςτατεφεται ζχει επιλεχκεί από τισ βιομθχανικζσ κοινωνίεσ που 32

33 αδυνατοφςαν μζχρι πρόςφατα να εκτιμιςουν το δικό τουσ χαρακτιρα. Σε αυτό ςίγουρα ζχουν ςυμβάλει και οι ςυνκικεσ απειλθτικισ εκβιομθχάνιςθσ. Λόγω των επιπτϊςεων αυτϊν, οι μουςειακοί χϊροι τοπικισ ιςτορίασ ζδιναν ζμφαςθ ςτισ βιοτεχνίεσ και γενικότερα ςτα προβιομθχανικά ςτάδια αδιαφορϊντασ για τθ βιομθχανικι κουλτοφρα που ουςιαςτικά επζφερε τθν ςταδιακι εξαφάνιςθ των παραπάνω. Τα πρϊτα βιματα προσ τθν εκτίμθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ξεκινοφν από τθ Μ. Βρετανία και ςχετίηονται άμεςα και με διαφοροποιιςεισ και ανακεωριςεισ ςτθν πολιτικι των μουςείων γενικότερα, ενϊ πλζον εγκαταλελειμμζνοι βιομθχανικοί χϊροι παίηουν κεντρικό ρόλο ςε αναπλάςεισ περιοχϊν οι οποίεσ είχαν υποςτεί ςθμαντικζσ φκορζσ και υποβάκμιςθ από τθν παρουςία τθσ βιομθχανίασ. Η ζνταξθ βιομθχανικϊν κτιρίων, χϊρων και περιοχϊν ςτθν πολιτιςτικι κλθρονομιά είναι αρκετά πρόςφατθ και δεν ιταν εφκολθ, αφοφ μερικζσ δεκαετίεσ πριν αποτελοφςαν χϊρουσ εργαςίασ και ζτςι οι περιςςότεροι δυςκολεφονταν να τουσ αντιμετωπίςουν ςαν κάτι διαφορετικό. Σταδιακά όμωσ θ παραγωγικι δομι τθσ κοινωνίασ κεωρείτο απθρχαιωμζνθ και ζτςι πλζον ο βιομθχανικζσ εγκαταςτάςεισ και ότι ςυνδζονταν με αυτζσ ανικαν ςτο παρελκόν. Η βιομθχανικι εξζλιξθ όμωσ ςυνεχίηεται, εφόςον το εφροσ του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ φτάνει μζχρι ςιμερα, επομζνωσ τα τεχνικά μνθμεία του παρόντοσ κα πρζπει να προςτατευκοφν ςτο μζλλον. 33

34 Βιομθχανικι κλθρονομιά: ηθτιματα προςταςίασ, διαχείριςθσ και Κεφϊλαιο 3: Προςταςύα, διαχεύριςη και αξιοπούηςη των πόρων τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Το παρακάτω κεφάλαιο πραγματεφεται τα κζματα ςχετικά με τθν προςταςία, τθ διαχείριςθ και αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Αναπτφςςονται οι πολιτικζσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των βιομθχανικϊν πόρων, όπωσ επίςθσ και ο τρόποσ με τον οποίο ςυςχετίηονται οι πόροι αυτοί με τισ τουριςτικζσ δραςτθριότθτεσ. Ραράλλθλα περιγράφεται το κοινό ςτο οποίο απευκφνεται θ βιομθχανικι κλθρονομιά, αλλά και θ ςχζςθ του μαηί τθσ. Επιπλζον εξετάηονται τα προβλιματα που ςυναντϊνται κατά προςπάκεια διατιρθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Τζλοσ παρατίκενται τα ςυμπεράςματα που προκφπτουν από τθν επεξεργαςία όλων των παραπάνω. Σκοπόσ τθσ ανάπτυξθσ του κεφαλαίου αυτοφ είναι να κατανοιςει ο αναγνϊςτθσ τα ηθτιματα που προκφπτουν όταν επιχειρείται προςταςία και αξιοποίθςθ των βιομθχανικϊν πόρων. Εικόνα 6: Τπαίκριο μουςείο Rademacher forges με ςιδθρουργεία ςτο Eskilstuna τθσ ουθδίασ Πηγή: Πολιτικζσ προςταςίασ και διαχείριςησ των πόρων τησ βιομηχανικήσ κληρονομιάσ 34

35 3.1 Πολιτικϋσ προςταςύασ και διαχεύριςησ των πόρων τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςμικισ αξίασ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, ακολοφκθςε ο προβλθματιςμόσ, θ ςυηιτθςθ και θ εφαρμογι προτάςεων και ςχεδίων για τθν προςταςία και διαχείριςθ των βιομθχανικϊν πόρων οι οποίοι φαίνεται να βρίςκονται ςε μια γενικότερθ αναηιτθςθ νζων χριςεων και ρόλων ςτισ ςφγχρονεσ πόλεισ. Η αξία τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ γίνεται αντιλθπτι μζςα από μια ςειρά διαδοχικϊν διαδικαςιϊν ςτισ οποίεσ περιλαμβάνονται οι ζννοιεσ τθσ διάςωςθσ, τθσ αποκατάςταςθσ και διατιρθςθσ των πόρων, όπωσ επίςθσ και τθσ διαχείριςθσ, οι οποία με τθ ςειρά τθσ περιλαμβάνει ηθτιματα όπωσ θ αξιοποίθςθ και θ επανάχρθςθ - εκμετάλλευςι τουσ. Ρρϊτθ προτεραιότθτα, λοιπόν, του τεχνικοφ πολιτιςμοφ και τθσ ιςτορικότθτασ ενόσ χϊρου πρζπει να αποτελεί πάντα θ διάςωςι αυτοφ, ςε ςυνδυαςμό πάντα με τισ διαδικαςίεσ τθσ αποκατάςταςθσ και διατιρθςθσ τθσ κλθρονομιάσ. Το κζμα τθσ διατιρθςθσ είναι ςίγουρα πρωτεφουςασ ςθμαςίασ, αφοφ οποιαδιποτε ςτρατθγικι κι αν ακολουκείται οφείλει να περιλαμβάνει ςαν ςτόχουσ τθσ τθν αποτελεςματικότθτα και τθν ουςιαςτικι διατιρθςθ. Ρροκειμζνου να αποβεί επιτυχθμζνθ μια τζτοια ςτρατθγικι, απαραίτθτθ κρίνεται θ εξζταςθ των αποτελεςμάτων τθσ και τθσ διάχυςισ τουσ ςε άλλουσ τομείσ τθσ αςτικισ ηωισ. Ζνασ από τουσ ςθμαντικότερουσ παράγοντεσ για το ςχεδιαςμό πολιτικϊν διατιρθςθσ τθσ κλθρονομιάσ είναι αρχικά θ κλίμακά τθσ. Δρϊντασ ςε ζνα πολφ μικρό επίπεδο, όπωσ είναι θ παρζμβαςθ ςε ζνα κτίριο ι ςυγκρότθμα κτιρίων, τα αποτελζςματα είναι ωσ επί το πλείςτον εμφανι. Σε περιπτϊςεισ όμωσ που θ διατιρθςθ τθσ κλθρονομιάσ προχποκζτει ζργα μεγάλθσ κλίμακασ και οικιςτικισ παρζμβαςθσ, τότε κρίνεται αναγκαία θ χριςθ ποικίλων μεκοδολογικϊν εργαλείων για τθν πρόβλεψθ των αποτελεςμάτων (Coccossis and Nijkamp, 1998: 14). Ζνα αρκετά γνωςτό πρόβλθμα είναι αυτό τθσ επιλογισ των κτιςμάτων και των βιομθχανικϊν εξοπλιςμϊν που πρζπει να διαςωκοφν. Μια ςχετικι λφςθ ςε αυτό μπορεί να δοκεί μζςω τθσ υιοκζτθςθσ μιασ ςειράσ επιςτθμονικϊν κριτθρίων. Τζτοιου είδουσ κριτιρια αποτελοφν θ προτεραιότθτα ςτο αρχιτεκτονικό και τεχνολογικό ενδιαφζρον τουσ μζςα ςτθν εξζλιξθ των αρχιτεκτονικϊν μορφϊν καταςκευισ και ςτθ βελτίωςθ των επιδόςεων των παραγωγικϊν εγκαταςτάςεων, όπωσ επίςθσ και θ φροντίδα με τθν οποία παρουςιάηονται τα κτίςματα ι θ λειτουργία των μθχανϊν ενιςχφει το γεγονόσ ότι δε λθςμονιζται ποτζ θ διδακτικι πλευρά τουσ (Pinard, 1985: 96, 152). Συμπεραίνουμε δθλαδι ότι θ διαχείριςθ των βιομθχανικϊν υπολειμμάτων δεν είναι κακόλου εφκολθ υπόκεςθ και τίκενται οριςμζνεσ προχποκζςεισ. Πςον αφορά τισ επιπτϊςεισ τθσ αξιοποίθςθσ κα πρζπει αυτζσ να επθρεάηουν οπωςδιποτε κετικά τθν τριγφρω περιοχι, ενϊ τθν ίδια ςτιγμι κα πρζπει να ζχει γίνει και θ ςωςτι επιλογι κτιςμάτων προσ αποκατάςταςθ και επανάχρθςθ. Στθ ςυνζχεια ακολουκεί ζνα ακόμα ηιτθμα που προκαλεί αρκετό προβλθματιςμό, αυτό τθσ ορκολογικισ διαχείριςθσ. Δφο είναι τα επίπεδα ςτα οποία μπορεί να πραγματοποιείται αυτι θ διαχείριςθ του παρελκόντοσ, εκ των οποίων το ζνα λαμβάνει υπόψθ του τθ φυςικι 35

36 και το δεφτερο τθν πνευματικι παρουςία των πολιτιςμικϊν πόρων. (Fowler, 2003: 81-82) Σαν κφριοσ ςτόχοσ των διαδικαςιϊν διαχείριςθσ τθσ κλθρονομιάσ είναι θ διατιρθςθ του παρελκόντοσ, ςε ςυνάρτθςθ πάντα όμωσ με τθν ερμθνεία όλου αυτοφ ϊςτε να αποφζρει όφελοσ ςτο παρόν αλλά και ςτο μζλλον. Φυςικά, ο πολιτιςμόσ αναγνωρίςτθκε ωσ ζνα πλζον ςθμαντικό κίνθτρο για τθν πραγματοποίθςθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων με αποτζλεςμα ςιμερα ζνασ ςθμαντικόσ αρικμόσ πολιτιςτικϊν πόρων να προςφζρεται ωσ κίνθτρο τουριςμοφ. Αυτι θ δίψα για απόκτθςθ γνϊςθσ αποτελεί τθ νζα τάςθ του τουριςμοφ και ο πολιτιςμόσ μπορεί να τθν καλφψει ςτο μεγαλφτερο βακμό. (Richards, 2001: 55) Με χριςθ τθσ κλθρονομιάσ ωσ μζρουσ μιασ ςφγχρονθσ «επιχείρθςθσ» τίκεται ωσ ςτόχοσ θ δθμιουργία κάτι «καινοφριου» με ρίηεσ ςτο παρελκόν, προσ εξυπθρζτθςθ του παρόντοσ. Οι πόροι που υφίςτανται ςιμερα ωσ βιομθχανικι κλθρονομιά, παρά το ότι είναι ογκϊδεισ, παραμζνουν, ακόμθ, αποςπαςματικοί. Στόχοσ πρωταρχικισ ςθμαςίασ για τθ διαχείριςι τουσ είναι να κατανοθκοφν οι αιτίεσ τθσ αποςπαςματικότθτάσ τουσ και να ξεπεραςτοφν, ενϊ θ κυρίαρχθ αιτία του κατακερματιςμοφ των πόρων κα πρζπει να αναηθτθκεί ςτθν ικανότθτα γριγορου μεταςχθματιςμοφ του βιομθχανικοφ πολιτιςμοφ (Alfrey και Putnam, 1992: 14). Ο ςυνδυαςμόσ τθσ ικανοποίθςθσ όλων αυτϊν των εννοιϊν είναι τισ περιςςότερεσ φορζσ δφςκολοσ, αλλά παραμζνει απαραίτθτοσ. Σίγουρα δε κα πρζπει να διατθρείται θ βιομθχανικι κλθρονομιά με μοναδικό ςτόχο τθν ικανοποίθςθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων και οικονομικϊν απολαβϊν. Τθν ίδια ςτιγμι, δεν είναι δυνατόν να αξιοποιθκοφν όλα τα απομεινάρια των βιομθχανιϊν που μεταςχθματίηονται δεδομζνου ότι κα πρζπει να υπάρχουν και κριτιρια επιλογισ πχ. μθχανϊν που λειτουργοφν και τι αυτζσ ςυμβολίηουν ι ζχουν να «μεταβιβάςουν» ςτον κεατι-παρατθρθτι του ςυγκεκριμζνου τεχνικοφ μνθμείου. Ππωσ αναφζρκθκε και παραπάνω ωσ κλθρονομιά κεωροφμε κάτι που δθμιουργικθκε ςτο παρελκόν και μεταβιβάηεται ςτισ επόμενεσ γενιζσ, χωρίσ ωςτόςο αυτζσ να ζχουν το δικαίωμα τθσ ιδιοκτθςίασ. Ραρ όλα αυτά ςφμφωνα με ζναν άλλο οριςμό, αυτι θ μεταβίβαςθ ςυνοδεφεται από τα ιδιοκτθςιακά οφζλθ. Γενικότερα το όλο κζμα τθσ ιδιοκτθςίασ τυγχάνει πολφ ςυχνισ χριςθσ από τουσ εκάςτοτε διαχειριςτικοφσ φορείσ προκειμζνου να εμφυςιςουν το αίςκθμα τθσ «υπευκυνότθτασ» που τουσ χαρακτθρίηει ςτο ςχεδιαςμό των πολιτικϊν αξιοποίθςθσ των πόρων (Howard, 2003: 6-11) και από τθ ςτιγμι που θ «υλικι» πολιτιςτικι κλθρονομιά είναι ςυνδεδεμζνθ με τθν ζννοια τθσ ιδιοκτθςίασ, θ αξία τθσ πρζπει να γίνεται αντιλθπτι λαμβάνοντασ υπόψθ ςυγκεκριμζνεσ παραμζτρουσ ι κριτιρια, όπωσ (Coccossis, Nijkamp, 1998: 40-41): - Η δομι : θ αξία των κακαυτϊν κτιρίων - Η λειτουργικότθτα : θ πραγματικι χριςθ των κτιρίων - Η τοποκεςία (ο περιβάλλον χϊροσ αλλάηει λόγω των αςτικϊν μεταςχθματιςμϊν) - Το ευρφτερο περιβάλλον (όπου θ χριςθ των κτιρίων μπορεί να υποβακμίηεται λόγω τθσ περιβαλλοντικισ μόλυνςθσ, των κυκλοφοριακϊν προβλθμάτων κτλ) και - Οι ξαφνικζσ ταραχζσ (όπωσ πόλεμοι και φυςικζσ καταςτροφζσ). 36

37 Υπάρχουν δθλαδι κάποια αρκετά ςθμαντικά κριτιρια τα οποία οφείλουν να λαμβάνονται υπόψθ ςτισ περιπτϊςεισ αξιοποίθςθσ μεγάλων εκτάςεων που αντιπροςωπεφουν τθ βιομθχανικι κουλτοφρα. Τονίηεται παράλλθλα ότι αυτζσ οι εκτάςεισ ζχουν μεγάλθ αξία και επίςθσ αποτελοφν ιδιοκτθςίεσ κάτι που κάνει τθ ςυμφζρουςα εκμετάλλευςι τουσ ακόμα πιο ςθμαντικι. Φυςικά, το ενδιαφζρον για τθν αξιοποίθςθ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ δεν προιλκε αποκλειςτικά και μόνο από τθν αναγνϊριςθ τθσ πολιτιςτικισ τουσ αξίασ, αλλά προζκυψε και ωσ εργαλείο για τθν οικονομικι- αναηωογόνθςθ πολλϊν περιοχϊν. Το βαςικό επιχείρθμα αποτζλεςε το γεγονόσ ότι θ βιομθχανικι κλθρονομιά ςε κάκε τζτοια περίπτωςθ αποτελοφςε το καλφτερο ςτοιχείο του ενεργθτικοφ μιασ περιοχισ, το οποίο κα μποροφςε να χρθςιμοποιθκεί ωσ μζςο προςζλκυςθσ τόςο των επενδφςεων όςο και του τουριςμοφ. Στθν περίπτωςθ προςζλκυςθσ επενδφςεων, ωσ επιχείρθμα χρθςιμοποιικθκε το γεγονόσ ότι ςε μια περιοχι άρρθκτα ςυνδεδεμζνθ με μακρόχρονθ βιομθχανικι ιςτορία, οι βιομθχανίεσ που επιβιϊνουν αλλά και αυτζσ που ζχουν ςταματιςει τθ λειτουργία τουσ κατζχουν τθ κζςθ ενόσ ςυνδετικοφ κρίκου με το παρελκόν. Με αυτό τον τρόπο, δίνεται ζναυςμα ςτισ μικρζσ βιομθχανίεσ να εγκαταςτακοφν ςτθν περιοχι ενϊ ταυτόχρονα κεςπίηονται προδιαγραφζσ για τθν ανάπτυξισ τουσ (Alfrey, Putnam, 1992: 42-45). Ππωσ γίνεται εφκολα αντιλθπτό, δεδομζνου ότι τίκεται το κζμα τθσ οικονομικισ εκμετάλλευςθσ, ο ςυνδυαςμόσ με ψυχαγωγία, εκπαίδευςθ κτλ δεν είναι πάντα μια εφκολθ υπόκεςθ. Η κλθρονομιά αυτι ςε κάκε περίπτωςθ αντιπροςωπεφει για τον κακζνα κάτι διαφορετικό επομζνωσ ανάλογα επικρατοφν και οι ιδζεσ αξιοποίθςθσ. Σίγουρα θ ςυνειδθτά ορκι εκμετάλλευςθ δεν είναι πάντα εφκολθ επιλογι και πολλζσ είναι οι περιπτϊςεισ που δεν ακολουκείται. Σε ότι αφορά ςτο ηιτθμα τθσ προςζλκυςθσ τουριςμοφ, ςίγουρα, οι βάςεισ αυτισ τθσ προςπάκειασ τζκθκαν ςε μεγάλο βακμό ςτθ διαμόρφωςθ και ανάδειξθ τθσ πολιτιςτικισ ταυτότθτασ των εκάςτοτε περιοχϊν, μζςα ςτο πλαίςιο φυςικά τθσ επερχόμενθσ παγκοςμιοποίθςθσ και τθσ οικονομικισ ολοκλιρωςθσ. Η επονομαηόμενθ ωσ «πολιτιςτικι οικονομία» οφείλει τθ δθμιουργία τθσ ςτα παρακάτω: τθ μεταβιομθχανικι εποχι, τον καταναλωτικό καπιταλιςμό 3, τισ πολιτικζσ οικονομικισ ανάπτυξθσ και τθν ανάπτυξθ τθσ περιφερικότθτασ ωσ παγκόςμιου φαινομζνου (Richards, 2001: 55). Είναι αιςκθτόσ λοιπόν κάποιοσ μεταςχθματιςμόσ του πολιτιςμικοφ χαρακτιρα τθσ κλθρονομιά και μετά μεγάλο το εφροσ των τρόπων αντιμετϊπιςθσ και χριςθσ των πολιτιςμικϊν πόρων. Κατά τθ διάρκεια διερεφνθςθσ ςτρατθγικϊν για τθ χριςθ των πολιτιςμικϊν πόρων, γίνεται αντιλθπτό ότι το περίγραμμα του χϊρου που περικλείει αυτό που κεωρείται κλθρονομιά δεν είναι απόλυτα απτό και ςυγκεκριμζνο. Εκπαίδευςθ και ψυχαγωγία, διατιρθςθ και αναηωογόνθςθ, κουλτοφρα και εμπόριο δεν αντιπαρατίκενται πλζον με απλό τρόπο (Alfrey and Putnam, 1992: 69-70). Τα κατάλοιπα του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ και ειδικότερα τα οικοδομιματα δθμιουργοφν, ςυχνά, ςφνκετα προβλιματα διότι, μζνοντασ για αρκετά χρόνια 3 Καταναλωτικόσ καπιταλιςμόσ : θ αφξθςθ του βιοτικοφ επιπζδου οδιγθςε ςτθ μεταςτροφι από τθν κοινωνία τθσ παραγωγισ ςτθν κοινωνία τθσ κατανάλωςθσ. Στθ ςφγχρονθ εποχι, θ ηιτθςθ για αγακά, υπθρεςίεσ και τουριςτικζσ δραςτθριότθτεσ είναι πολφ μεγάλθ. Βλ. Hospers, 2002:

38 αχρθςιμοποίθτα, εγκαταλείφκθκαν τισ περιςςότερεσ φορζσ και, κατά ςυνζπεια, καταρρζουν, αν δε ςτεγάςουν κάποια άλλθ δραςτθριότθτα. Η αρκετά γριγορθ επαναχρθςιμοποίθςι τουσ από μια άλλθ επιχείρθςθ, βιομθχανικι ι όχι, είναι, κατά γενικό κανόνα, θ καλφτερθ λφςθ, ζςτω κι αν πρζπει να υποςτοφν μετατροπζσ που ενζχουν τον κίνδυνο, αν οι νζοι κάτοχοί τουσ δεν είναι ευαίςκθτοι ςτθ διδακτικι αξία που αντιπροςωπεφουν, να τα παραμορφϊςουν εντελϊσ (Pinard, 1985: 104). Βζβαια, όπωσ ςυμβαίνει και με άλλα πολιτιςμικά μνθμεία, οι διαδικαςίεσ προςταςίασ και διαχείριςθσ των βιομθχανικϊν πόρων δρομολογοφνται με τθν ταυτόχρονθ αξιολόγθςι τουσ ωσ εμπορικά και, παρά το γεγονόσ ότι οι πολιτιςτικοί πόροι μίασ περιοχισ, πολφ ςυχνά, δε είναι άμεςα υπολογίςιμοι, αυτοί ζχουν μια οικονομικι αξία που πρζπει να λαμβάνεται υπόψθ ςε κάκε διαδικαςία αλλαγισ του αςτικοφ τοπίου. Τα μνθμεία αντιπροςωπεφουν μζροσ από τθν ιςτορικι, αρχιτεκτονικι και πολιτιςτικι κλθρονομιά μιασ χϊρασ ι μιασ πόλθσ και, ςυνικωσ, δεν ςυνειςφζρουν άμεςα ςτθν οικονομία μιασ περιοχισ. Το ειςόδθμα που προζρχεται από τουσ τουρίςτεσ μπορεί να αποτελζςει ζνα δείκτθ μζτρθςθσ του κοινωνικοφ ενδιαφζροντοσ για τθ διατιρθςθ ι/και αποκατάςταςθ των μνθμείων, όμωσ, ςε πολλζσ περιπτϊςεισ, αυτό το δεδομζνο χαρακτθρίηεται από προκατειλθμμζνεσ και ανακριβείσ μετριςεισ. Επομζνωσ, θ πολιτικι για τθν προςταςία των μνθμείων δεν πρζπει να ςτθρίηεται αποκλειςτικά ςτθν οικονομικι του αποτελεςματικότθτα και μπορεί ςε μικρό ςχετικά βακμό να βαςίηεται ςτα πλεονεκτιματα του τουριςμοφ (Coccossi και Nijkamp, 1998: 4). Σίγουρα όμωσ κάτι τζτοιο δεν αποτελεί ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ κίνθτρο για επανάχρθςθ των ςυγκεκριμζνων χϊρων με ςτόχο τθν ανάδειξθ του πολιτιςμοφ και τθν προςζλκυςθ του τουριςμοφ από πλευράσ εκπαιδευτικοφ επιπζδου. Ρολφ ςυχνά, τοπικζσ πολιτικζσ και πρωτοβουλίεσ χαρακτθρίηονται από τθν προςταςία, διατιρθςθ και επανάχρθςθ των εγκαταλειμμζνων βιομθχανιϊν με ςκοπό τθν προϊκθςθ τθσ επιχειρθματικότθτασ και τθσ καινοτομίασ των περιοχϊν και ο ςυνδυαςμόσ τθσ οικονομικισ ανανζωςθσ με τθν θκικι τθσ διατιρθςθσ ενδζχεται να ενιςχφςει τθν προςαρμογι των εγκαταλειμμζνων κτιρίων ςε νζεσ χριςεισ (Alfrey, Putnam, 1992: 35). Η επαναχρθςιμοποίθςθ των αποκαταςτθμζνων οικοδομθμάτων, χϊρων ι ςυγκροτθμάτων μπορεί να είναι μια δυνατι λφςθ, αν υπάρχει θ βεβαιότθτα ότι θ νζα λειτουργία τουσ δε κα αποτελζςει τθν αιτία ανεπικφμθτων φκορϊν (Pinard, 1985: 146). Ππωσ τονίηουν οι Alfrey και Putnam (1992: 30), θ κλθρονομιά δε μπορεί να είναι θ ιςτορία ςε επανάλθψθ, όταν θ οικονομικι βάςθ ζχει αποτφχει, αλλά ακριβϊσ αυτι θ αποτυχία μπορεί να μετατραπεί ςε ευκαιρία που δίνει πρόςβαςθ ςε νζεσ δυνατότθτεσ (Alfrey και Putnam, 1992: 30, 35). Πταν θ βιομθχανία ζχει ιδθ μολφνει και καταςτρζψει μια περιοχι δε μπορεί θ επανάχρθςθ των υπολειμμάτων τθσ να προτρζπει ςε ίδιου τφπου χριςθ που κα επιβαρφνει και κα υποβακμίςει περαιτζρω τθ ςυγκεκριμζνθ περιοχι. Επομζνωσ ςε μια τζτοια περίπτωςθ απαιτείται μια δραςτικι και ριηικισ αλλαγισ λφςθ που κα επιφζρει αναηωογόνθςθ και αναβάκμιςθ του βιοτικοφ επιπζδου. Ζτςι, παλιά βιομθχανικά κτίρια λαμβάνουν νζεσ χριςεισ και χαρακτθρίηονται, ςιμερα, για τθ λειτουργικότθτά τουσ. Επομζνωσ, πζρα από το γεγονόσ ότι αποτελοφν μια οικονομικι λφςθ, διότι προςφζρουν μεγάλουσ και ανοιχτοφσ χϊρουσ, κυρίωσ ςτα κζντρα των πόλεων, 38

39 φιλοξενοφν με επιτυχία υπθρεςίεσ, εμπορικά κζντρα ι/και εργαςτιρια (Hospers, 2002: 402). Τα παλιά οικοδομιματα, βιομθχανικά ι παρεμφερι, ςτα οποία το κοινό ςυχνάηει και τα καυμάηει περιςςότερο είναι εκείνα που, αφοφ πάψουν να χρθςιμοποιοφνται, αποκτοφνται από δθμόςιουσ οργανιςμοφσ οι οποίοι και εγκακιςτοφν, μετά από εργαςίεσ αποκατάςταςθσ, διοικθτικζσ υπθρεςίεσ, πολιτιςμικά κζντρα, αίκουςεσ κεαμάτων και εκκζςεων, ακόμθ και μουςεία (Pinard, 1985: 105). Τζτοια παραδείγματα εμφανίηονται ςε Ευρϊπθ και Αμερικι, όπου αποκικεσ και εργοςτάςια επαναχρθςιμοποιικθκαν με επιτυχία. Στο SoHo τθσ Νζασ Υόρκθσ (Εικόνα 7) και ςτθ Yaletown του Βανκοφβερ, παλιά βιομθχανικά ςυγκροτιματα μετατράπθκαν ςε γραφεία, studios, εργαςτιρια ςχεδιαςτϊν και μοντζρνα καταςτιματα. Στθν Ολλανδία και ςτθ Γερμανία, ςτισ πόλεισ Άμςτερνταμ, Αμβοφργο και Essen, οι παλιζσ βιομθχανίεσ ενςωματϊκθκαν ςε ςχζδια ανάπτυξθσ τθσ τοπικισ επιχειρθματικότθτασ και καινοτομίασ με ςκοπό να παρζχουν τισ κατάλλθλεσ εγκαταςτάςεισ για τουσ επιχειρθματίεσ και ερευνθτζσ. Άλλεσ φκίνουςεσ περιοχζσ, όπωσ το Sheffield (Εικόνα 8)και το Oberhausen (Ruhr area), μετζτρεψαν ολόκλθρεσ βιομθχανικζσ ηϊνεσ ςε εμπορικά κζντρα, με ςκοπό να προςελκφςουν πελατεία και από άλλεσ περιοχζσ (Hospers, 2002: 402). Εικόνα 7: Πρϊθν βιομθχανικι περιοχι Soho ςτθ Νζα Τόρκθ Πηγή: Μζχρι πριν τρεισ περίπου δεκαετίεσ, το ενδιαφζρον για τθ βιομθχανικι κλθρονομιά ςτρεφόταν αποκλειςτικά ςε μεμονωμζνα κτίρια, ενϊ μόλισ πρόςφατα θ τάςθ αυτι άλλαξε και αυτό που ενδιαφζρει, ςιμερα, είναι ολόκλθρα βιομθχανικά ςυγκροτιματα με το ευρφτερο περιβάλλον τουσ. Ζνα τμιμα κτιρίου ι κάποιο είδοσ μθχανολογικοφ ι μεταφορικοφ εξοπλιςμοφ μπορεί να αποτελεί ςθμαντικό καλλιτεχνικό ςτοιχείο ι να ζχει μεγάλθ αρχιτεκτονικι αξία, ωςτόςο, θ παρουςία του ςτο χϊρο γίνεται αντιλθπτι και κατανοθτι μόνο ιδωμζνο υπό το ευρφτερο πλαίςιο τθσ λειτουργικισ του ςθμαςίασ. Η ςπουδαιότθτά του αναδεικνφεται ακόμθ περιςςότερο όταν υπάρχει θ δυνατότθτα να επαναλειτουργιςει ςτο πλαίςιο κάποιασ προςπάκειασ για τθν αξιοποίθςθ και ζκκεςθ τθσ κλθρονομιάσ, με ςκοπό όχι μόνο τθν παροχι γνϊςεων για το παρελκόν, αλλά και τθ διαμόρφωςθ κουλτοφρασ ςτο μζλλον (Buchanan, 2005: 20). 39

40 Εικόνα 8: Βιομθχανικι κλθρονομιά ςτο Sheffield τθσ Αγγλίασ Πηγή: Είναι θ διατιρθςθ και προςταςία του ςυνόλου που δίνει χαρακτιρα ςε ζνα τεχνικό μνθμείο και αναδεικνφει τθν πραγματικι του αξία, παρά θ αντιμετϊπιςι του ωσ ζνα ξεχωριςτό κομμάτι. Γίνεται εμφανισ ο ρόλοσ του μζςα ςε ζνα αρμονικό τοπίο γεγονόσ πολφ ςθμαντικό για τουσ τουρίςτεσ αλλά και για οποιονδιποτε επιςκζπτεται μια τζτοια περιοχι. Ξεκινϊντασ από τα υλικά και εμπειρικά κατάλοιπα του παρελκόντοσ, θ διαχείριςθ τθσ κλθρονομιάσ -που περικλείει όλεσ τισ ζννοιεσ που εξετάςτθκαν παραπάνω- απαιτεί μια διεπιςτθμονικι προςζγγιςθ με κοινό πρόγραμμα, όπου χρθςιμοποιοφνται οι επιμζρουσ επιςτιμεσ για τθν πλιρθ κατανόθςθ των πόρων και του περιεχομζνου τουσ. Η ανάγκθ να εντάςςονται τα προγράμματα αξιοποίθςθσ τθσ κλθρονομιάσ ςτον ευρφτερο τοπικό ςχεδιαςμό είναι μάλιςτα πολφ ζντονθ, ακόμθ κι αν αυτό ςυνεπάγεται ςυνεργαςία μεταξφ ιδιωτικϊν και δθμόςιων φορζων. Διαφορετικά, διατρζχουν ςοβαρό κίνδυνο οι ίδιοι οι πολιτιςμικοί πόροι (Alfrey και Putnam, 1992: 20, 35). Αυτοί οι χϊροι εξάλλου αποτελοφν τεράςτιεσ εκτάςεισ και κζλοντασ και μθ ανικουν ςτθν τοπικι κοινωνία, τθσ οποίασ το ςυμφζρον κα πρζπει να λαμβάνεται υπόψθ κατά το ςχεδιαςμό τθσ επανάχρθςισ τουσ. Ρροκειμζνου λοιπόν να επιτυγχάνεται το καλφτερο δυνατό αποτζλεςμα, καλό κα ιταν να υπάρχει ςυνεργαςία ανάμεςα ςε δθμόςιουσ και ιδιωτικοφσ φορείσ. 40

41 3.2 Πόροι βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ και τουριςτικϋσ δραςτηριότητεσ Ο ςυνδυαςμόσ ποικίλων παραγόντων οδιγθςε ςτθν τάςθ αξιοποίθςθσ και επανάχρθςθσ των πόρων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και, όπωσ ςυμβαίνει με τισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ πολιτιςμικϊν πόρων, θ ανάπτυξθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων αποτζλεςε το ςθμείο τομισ μεταξφ προςταςίασ-διατιρθςθσ και επαναλειτουργίασ των βιομθχανικϊν χϊρων, ςυγκροτθμάτων, μνθμείων ι ακόμθ και περιοχϊν. Ο τουριςμόσ ςε μνθμεία και τόπουσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αποτελεί μία ιδιαίτερθ μορφι τουριςμοφ που περιλαμβάνεται ςτο ευρφτερο πεδίο του τουριςμοφ ςε μνθμεία πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ και αναφζρεται ςτθν ανάπτυξθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων ςε τόπουσ που ζχουν διαμορφωκεί με ανκρϊπινθ εργαςία και φιλοξζνθςαν βιομθχανικζσ διαδικαςίεσ προθγοφμενων περιόδων (Edwards, 1996: 342). Η ανάπτυξθ του τουριςμοφ ςε μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αποβλζπει ςτθ δθμιουργία τθσ αίςκθςθσ ότι ςε τζτοιουσ χϊρουσ θ μοναδικότθτα, θ δθμιουργικότθτα, θ αυκεντικότθτα, θ βιωςιμότθτα και θ ςυμμετοχικότθτα αποτελοφν τα κυρίαρχα ςτοιχεία (Xie, 2005: 2). Ωςτόςο, θ επανάχρθςθ τζτοιων χϊρων δεν πρζπει να γίνεται ανεξζλεγκτα και χωρίσ περιοριςμοφσ. Τα μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, εκτόσ από τουριςτικοφσ, πρζπει να εξυπθρετοφν και οικονομικοφσ ςκοποφσ, ϊςτε να αποτελοφν ςθμαντικι ςυμβολι ςτθν οικονομικι αναηωογόνθςθ πολλϊν περιοχϊν (Hospers, 2002: 402). Ρολλζσ είναι οι περιοχζσ εξάλλου που λόγω τθσ βιομθχανίασ ζχουν υποβακμιςτεί κοινωνικά λόγω μόλυνςθσ ι άλλων περιβαλλοντικϊν και μθ επιπτϊςεων. Επομζνωσ είναι αυτονόθτο ότι με τθν πικανι επανάχρθςθ μιασ βιομθχανικισ ζκταςθσ αναηθτείται θ οικονομικι αναπτζρωςθ. Ραρόμοιο οριςμό με τον Edwards,για το βιομθχανικό τουριςμό δίνει και ο Hospers (2002), ο οποίοσ μάλιςτα επιςθμαίνει ότι θ ιδζα αυτι ςτθρίηεται ςτο ότι τα μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ πικανόν να προςελκφςουν διαφορετικοφσ τφπουσ τουριςτϊν: οι προθγοφμενεσ γενιζσ κα αναηθτιςουν τόπουσ που κα τουσ προκαλζςουν το αίςκθμα τθσ νοςταλγίασ, κακϊσ οι νεότερεσ γενιζσ μπορεί να ενδιαφερκοφν για νεωτεριςμοφσ. Στθ βιομθχανικι κλθρονομιά ζχει, επίςθσ, αποδοκεί ο χαρακτθριςμόσ «τόποι νοςταλγίασ», κακϊσ περιοχζσ βιομθχανικισ παραγωγισ προθγοφμενων εποχϊν ζχουν μετατραπεί ςε αξιόλογουσ τόπουσ ανανζωςθσ και ψυχαγωγίασ. Η ανάπτυξθ τουριςτικϊν δραςτθριοτιτων ςε βιομθχανικά μνθμεία, μεταξφ άλλων, ςτοχεφει ςτθ διατιρθςθ τθσ πολιτιςτικισ ταυτότθτασ πολλϊν περιοχϊν, κακϊσ και ςτθν ενδυνάμωςθ των τοπικϊν αγορϊν (Xie, 2005: 1). Σίγουρα αρκετά ενδιαφζρον ςτθν περίπτωςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είναι ότι προςελκφει πολλά και διαφορετικά κοινά για διαφορετικοφσ λόγουσ, πράγμα πολφ ςθμαντικό. Ραρά τισ όποιεσ διαφοροποιιςεισ ςτα χαρακτθριςτικά των τουριςτικϊν δράςεων που αναπτφςςουν οι ευρωπαϊκζσ χϊρεσ, υπάρχουν, εμφανϊσ, κάποια κοινά γνωρίςματα τθσ 41

42 τουριςτικισ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ζτςι, μποροφν να διακρικοφν οι εξισ τρεισ κφριεσ κατθγορίεσ τζτοιων τουριςτικϊν πόρων (Hospers, 2002: 399): Η πρϊτθ κατθγορία περιλαμβάνει βιομθχανικοφσ πόρουσ άρρθκτα ςυνδεδεμζνουσ με τθ διαδικαςία τθσ παραγωγισ. Αυτοί είναι ιδιαίτερα δθμοφιλείσ και αποτελοφνται, κυρίωσ, από ορυχεία, μεταλλουργία, κάμινουσ κ.ά. Ρολφ ςυχνά τζτοιεσ εγκαταςτάςεισ ζχουν αποκαταςτακεί και επαναχρθςιμοποιθκεί ωσ μουςεία που εκκζτουν τθν ιςτορία των βιομθχανικϊν αυτϊν εργαςιϊν. Ακόμθ, μπορεί να προςφζρουν και άλλου τφπου ψυχαγωγία, όπωσ κινθματογραφικζσ ταινίεσ, ςυναυλίεσ ι εςτιάςεισ. Τζλοσ, ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ, τζτοιοι χϊροι αφινονται «επιμελϊσ παραμελθμζνοι», με ςκοπό να αναδείξουν αποκλειςτικά τθν αιςκθτικι και αρχιτεκτονικι των κτιρίων τουσ. Η δεφτερθ κατθγορία περιλαμβάνει μεταφορικά ςυςτιματα, όπωσ ςιδθροδρόμουσ δρόμουσ και καλάςςιεσ μεταφορζσ, με ςκοπό να καλλιεργιςουν ςτουσ επιςκζπτεσ μια νοςταλγικι διάκεςθ. Η τρίτθ κατθγορία περιλαμβάνει κοινωνικo-πολιτιςτικά μνθμεία ςυναφι με το ιςτορικό παρελκόν μιασ περιοχισ. Τζτοιο παράδειγμα είναι οι κατοικίεσ των εργαηομζνων και των εργοδοτϊν των παλαιϊν εργοςταςίων κάποιων περιοχϊν. Η τάςθ για τουριςτικι αξιοποίθςθ των μνθμείων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ξεκίνθςε από το Ηνωμζνο Βαςίλειο, που κεωρείται και θ «γενζτειρα» τθσ Βιομθχανικισ Επανάςταςθσ. Στο Ηνωμζνο Βαςίλειο, θ παρακμι τθσ δευτερογενοφσ δραςτθριότθτασ ςθμειϊκθκε, μάλιςτα, πολφ νωρίτερα από ότι ςτισ άλλεσ ευρωπαϊκζσ χϊρεσ και είχε πλζον οριςτικοποιθκεί με τθ λιξθ του δευτζρου παγκοςμίου πολζμου. Το ενδιαφζρον προσ αυτό που ονομάηεται «βιομθχανικι αρχαιολογία», ξεκινϊντασ, λοιπόν, από εκεί όπωσ ζχει ιδθ αναφερκεί, διαχφκθκε και ςε άλλεσ περιοχζσ τθσ Ευρϊπθσ. Τθ δεκαετία του 1980, ο τουριςμόσ ςε μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ είχε κιόλασ λάβει ςθμαντικζσ διαςτάςεισ, με κυρίαρχθ παρουςία ςτο Ηνωμζνο Βαςίλειο, ενϊ τθ δεκαετία του 1990 είχε ευρζωσ διαδοκεί. Βζβαια, κάκε περιοχι τθσ Ευρϊπθσ που επζλεξε, μζςω τοπικϊν, εκνικϊν ι/και ευρωπαϊκϊν πρωτοβουλιϊν, να αναπτφξει το βιομθχανικό τουριςμό, διακζτει μνιμεσ και εμπειρίεσ από τθ δικι τθσ μοναδικι ιςτορικι ανάπτυξθ (Hospers, 2002: ). Η μόλισ πρόςφατθ αντιμετϊπιςθ των βιομθχανικϊν πόρων προθγοφμενων εποχϊν ωσ μνθμείων μεγάλθσ πολιτιςμικισ αξίασ οφείλεται ςτθν αντίλθψθ που είχε κυριαρχιςει και κεωροφςε τθν φπαρξθ μνθμείων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςε μια περιοχι ωσ φραγμό για τθν τουριςτικι τθσ προϊκθςθ. Η προκατάλθψθ αυτι ςφντομα, όμωσ, αντικαταςτάκθκε από τθν πεποίκθςθ ότι οι βιομθχανικοί πόροι μπορεί να ςτακοφν ωσ προϊόντα τθσ πολιτιςτικισ κουλτοφρασ και τουριςτικισ δραςτθριότθτασ των περιοχϊν. Η υπογράμμιςθ τθσ αξίασ του τοπικοφ βιομθχανικοφ παρελκόντοσ μπορεί, επιπλζον, να ιςχυροποιιςει τθν ταυτότθτα των κατοίκων και να ενκαρρφνει τθν τοπικότθτα ςε μία ολοζνα και περιςςότερο παγκοςμιοποιθμζνθ κοινωνία. Ο τουριςμόσ που βαςίηεται ςε αυτιν τθν ιδιότθτα πολλϊν περιοχϊν μπορεί να οδθγιςει ςτθ βελτίωςθ τθσ εικόνασ τουσ και να χρθςιμοποιθκεί ωσ εναλλακτικό εργαλείο των δθμόςιων πολιτικϊν. Σε γενικζσ γραμμζσ και ωσ ζνα ικανοποιθτικό επίπεδο, αυτι θ μορφι τουριςτικϊν δράςεων, ενςωματωμζνθ ςε προγράμματα και ςτρατθγικζσ, μπορεί να αποτελεί τθ «λφςθ» ςε κάποια από τα οικονομικά 42

43 προβλιματα που ςτθ ςφγχρονθ τριτογενοποιθμζνθ εποχι αντιμετωπίηουν οι φκίνουςεσ βιομθχανικζσ περιοχζσ (Hospers, 2002: 401). Βζβαια, πζρα από όλα τα παραπάνω πλεονεκτιματα που μποροφν να προςφζρουν ςτον τουριςμό και, κατά ςυνζπεια, ςτθν οικονομικι κατάςταςθ μια περιοχισ, τα μνθμεία βιομθχανικισ κλθρονομιάσ εξακολουκοφν να αντιμετωπίηονται με κάποια δυςπιςτία. Ραρά τισ όποιεσ προςπάκειεσ διαφφλαξθσ, αξιοποίθςθσ και προϊκθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, αυτι είναι πολφ δφςκολο να αντικαταςτάςει τθ γενικι αντίλθψθ του κόςμου για τον τουριςμό που ζχει να κάνει κυρίωσ με τθ φυςικι ομορφιά. Το γεγονόσ αυτό περιορίηει τθν αποτελεςματικότθτα του βιομθχανικοφ τουριςμοφ, κακϊσ, μάλιςτα, είναι πολφ μικρι και θ ςυμβολι του ςτθν απαςχόλθςθ των περιοχϊν. Σε γενικζσ γραμμζσ, οι νζεσ κζςεισ απαςχόλθςθσ που δθμιουργοφνται είναι πολφ λίγεσ και μάλιςτα, πολφ λιγότερεσ από τισ κζςεισ εργαςίασ τθν περίοδο που θ βιομθχανικι δραςτθριότθτα των φκινουςϊν περιοχϊν βριςκόταν ςε ιδιαίτερθ άνκιςθ. Ραράδειγμα αποτελεί θ περιοχι Cardona τθσ Ιςπανίασ, όπου ζωσ και το 1990 ο αρικμόσ των εργαηομζνων ανερχόταν ςτα 515 άτομα, ενϊ ςιμερα, τα μεταλλεία τθσ περιοχισ, αξιοποιθμζνα ωσ τουριςτικοί πόροι, απαςχολοφν μόλισ 6 άτομα. Τζλοσ, θ διάχυςθ των αποτελεςμάτων είναι, επίςθσ, αμελθτζα. Μπορεί οι επιςκζπτεσ ςε ζνα μνθμείο βιομθχανικισ κλθρονομιάσ να ενιςχφςουν τθ ςυνολικι τοπικι οικονομία και μζςω άλλων δραςτθριοτιτων (εςτιατόρια, καφετζριεσ κτλ), ωςτόςο, ςπάνια κάποιοσ επιςκζπτθσ κα διανυκτερεφςει ςε μια περιοχι μόνο για να επιςκεφκεί τα βιομθχανικά τθσ μνθμεία (Hospers, 2002: 401). Πςο ελκυςτικόσ και ενδιαφζρον και να είναι ζνα πολιτιςτικόσ τουριςτικόσ πόροσ, μπορεί να αποτελζςει προοριςμό για τισ ςφγχρονεσ μορφζσ τουριςμοφ μόνον όταν πλθρεί τισ εξισ δφο προχποκζςεισ: θ μία αφορά ςτθν παροχι εκείνων των υπθρεςιϊν που εξυπθρετοφν τισ ανάγκεσ των τουριςτϊν, περιλαμβανομζνθσ, βεβαίωσ, τθσ παρουςίασ μνθμείων και θ δεφτερθ αφορά ςτθν αποτελεςματικι προϊκθςθ των πόρων που πρζπει να ξεκινά από τουσ τόπουσ προζλευςθσ των τουριςτϊν Ακόμθ, θ πρόκλθςθ για τουσ πόρουσ, ςε μία παγκοςμιοποιθμζνθ τουριςτικά εποχι, είναι να μποροφν να διατθριςουν τθν αυκεντικότθτα τθσ ταυτότθτάσ τουσ, ενςωματϊνοντασ όμωσ ταυτόχρονα ςφγχρονεσ τουριςτικζσ πρακτικζσ (Laws, 2001: 78). Η επιτυχία των πολιτιςτικϊν τουριςτικϊν πόρων εξαρτάται, τζλοσ, από τθν ικανότθτά τουσ να παρζχουν ςτουσ επιςκζπτεσ τουσ μία μοναδικι και πρωτοποριακι εμπειρία (Gyimothy, Johns, 2001: 262). Βζβαια, ςτο ςχεδιαςμό τουριςτικϊν αναπτυξιακϊν διαδικαςιϊν κα πρζπει πάντοτε να προςμετρείται ότι ο τουριςμόσ αποτελεί ζναν εκ των τομζων ςτουσ οποίουσ αφορά θ κλθρονομιά -και ςφμφωνα με πολλοφσ όχι ο ςθμαντικότεροσ- και κατά ςυνζπεια, θ διατιρθςθ και αξιοποίθςι τθσ δε ςχεδιάηεται μόνο για αυτόν (Howard, 2003: 25). 43

44 3.3 Σχϋςη τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ με το κοινό Σίγουρα μπορεί να αποβεί πολφ ενδιαφζρουςα θ εξζταςθ του τι είναι αυτό το οποίο προςελκφει το κοινό ςτα υλικά κατάλοιπα του παρελκόντοσ. Αυτό προκφπτει, διότι όπωσ παρατθρικθκε, το ενδιαφζρον του κοινοφ ουςιαςτικά ιταν αυτό που ζκεςε τα κεμζλια για τθν ανάπτυξθ τθσ βιομθχανικισ ςυντιρθςθσ και ςε αυτό απευκφνεται τελικά. Τθν ίδια ςτιγμι δε κα πρζπει να ξεχνάμε και τθν εκελοντικι εργαςία τθν οποία ζχει προςφζρει το κοινό κατά καιροφσ, από τισ αρχζσ του προθγοφμενου αιϊνα μζχρι και ςιμερα, για τθ διάςωςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Φυςικά, ζνασ ακόμθ λόγοσ που κακιςτά ςθμαντικότατθ τθν ζλξθ του κοινοφ είναι και ότι μζςω αυτισ γίνεται αιςκθτό το κζρδοσ που μπορεί να αποφζρει θ ανάπτυξθ του ςυγκεκριμζνου τομζα, γεγονόσ που ςυγκεντρϊνει το ενδιαφζρον των κρατικϊν και τοπικϊν αρχϊν, αλλά και των επιχειριςεων. Ζτςι υπάρχει μια ςχετικι διευκόλυνςθ ςτθν ανεφρεςθ οικονομικϊν πόρων, που ςίγουρα αποτελεί ζνα από τα πιο αξιοςθμείωτα προβλιματα τθσ διάςωςθσ και διατιρθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, αφοφ το κόςτοσ ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ είναι πάρα πολφ υψθλό. Τα μνθμεία τθσ τεχνικισ και βιομθχανικισ κλθρονομιάσ δεν εμπεριζχουν ενδιαφζρον μόνο ςαν μνθμεία για τουσ ιςτορικοφσ και τουσ μελετθτζσ, λόγω τθσ τεχνικισ τουσ αξίασ, ταυτόχρονα εμπεριζχουν και μια ςυναιςκθματικι αξία για το κοινό και τισ τοπικζσ κοινωνίεσ. Τισ περιςςότερεσ φορζσ δεν είναι απλά ζνα μζροσ του τοπίου μιασ περιοχισ, αλλά αποτελοφν και ζνα ςθμαντικό παράγοντα για τθν οικονομικι ανάπτυξθ κάποιων περιοχϊν. Ρολλζσ φορζσ αυτοφ του τφπου τα μνθμεία είναι ορόςθμο που δεςπόηει ςε μια περιοχι. Φυςικά ζναν από τουσ κυριότερουσ ρόλουσ ςτθν προτροπι των τοπικϊν πλθκυςμϊν για διάςωςθ αυτϊν των μνθμείων, ζπαιξε το αίςκθμα τθσ νοςταλγίασ, κυρίωσ ςε περιπτϊςεισ ανεμόμυλων ι νερόμυλων με ζντονο ρομαντικό χαρακτιρα. Ραράλλθλα, εμπεριζχουν και κοινωνικι αξία, αντιπροςωπεφοντασ τθ ςχζςθ ανάμεςα ςτον άνκρωπο και τθν εργαςία (Wedhorn, 1987: 70). Σιμερα όμωσ πλζον, το πζραςμα των βιομθχανικά ανεπτυγμζνων χωρϊν από τθ «βιομθχανικι εποχι» ςτθν εποχι «τθσ πλθροφορίασ και των υπθρεςιϊν», είναι μια ακόμθ πιο ςθμαντικι αιτία που μασ ςτρζφει ςτθ διατιρθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Το ερϊτθμα που τίκεται είναι ουςιαςτικά ποια είναι θ κινθτιρια δφναμθ που ςτρζφει τον επιςκζπτθ ςτθν εναςχόλθςθ με το παρελκόν και με ποιο τρόπο ο ςυντθρθμζνοσ βιομθχανικόσ χϊροσ μπορεί να ικανοποιιςει τα κίνθτρα αυτά. Συχνά οι επιςκζπτεσ δυςκολεφονται ςτο να ερμθνεφςουν αυτά τα κίνθτρα, γεγονόσ που αποδεικνφει πωσ αυτά επθρεάηονται άμεςα από το υποςυνείδθτο. Βζβαιο είναι, πωσ κατά τθν επίςκεψθ ςε ζνα τζτοιο χϊρο, τίκεται ςε λειτουργία μια διαδικαςία που προκαλεί τισ υποκζςεισ τουσ για τθ διαδρομι που ακολουκικθκε από το παρελκόν μζχρι το παρόν. Τα αντικείμενα του υλικοφ πολιτιςμοφ δίνουν ςτθν ουςία πλθροφορίεσ που γίνονται αντιλθπτζσ από τον παρατθρθτι ςε επίπεδο υποςυνείδθτου (Corporate Author, 1991: 30). Οι δυνατότθτεσ και λειτουργίεσ τθσ γλϊςςασ αυτισ αποτζλεςαν αντικείμενο μελζτθσ πολλϊν ανκρωπολόγων και γλωςςολόγων. 44

45 Δεδομζνου ότι τθ γλϊςςα αυτι χαρακτθρίηει θ αςάφεια, κρίνεται ςκόπιμο να δίνεται ιδιαίτερθ φροντίδα κατά τθ ςυντιρθςθ ενόσ μνθμείου ι αντικειμζνου υλικισ κλθρονομιάσ, ςυμπεριλαμβανομζνων και των βιομθχανικϊν, ϊςτε τα μθνφματα που κα λαμβάνει το κοινό να είναι ακριβι, δθλαδι να πλθςιάςουν το επίπεδο του ςυνειδθτοφ. Σε αυτό το επίπεδο θ υλικι κλθρονομιά μπορεί να μιλιςει ςτον επιςκζπτθ για το παρελκόν, τουσ δθμιουργοφσ τθσ και το περιβάλλον τθσ. Ραρ όλα αυτά, δεν γνωρίηουμε πολλά για τον τρόπο λειτουργίασ τθσ ςυγκεκριμζνθσ γλϊςςασ, όμωσ όπωσ ςυμβαίνει με κάκε άλλο κϊδικα επικοινωνίασ, ςίγουρα κα πρζπει να ςυνοδεφεται από ζνα γενικό πλαίςιο, από ςυμφραηόμενα, ϊςτε να μεταβιβάηει με ςαφινεια τα μθνφματά τθσ. Ρρόκειται για κάτι που είναι προφανζσ ςτον προφορικό λόγο αλλά και μζροσ τθσ τυπικισ μεκοδολογίασ τθσ αρχαιολογίασ και τθσ ςυντιρθςθσ τθσ αρχαιολογικισ κλθρονομιάσ. Αντίςτοιχα, απαιτείται για τθν κατανόθςθ ενόσ ςυντθρθμζνου ιςτορικοφ μνθμείου, θ φπαρξθ του γενικοφ πλαιςίου ςτο οποίο εντάςςεται. Μζςα από τθ ςυντιρθςθ ενόσ αντικειμζνου τθσ ιςτορικισ κλθρονομιάσ μπορεί να δοκεί θ δυνατότθτα απομάκρυνςθσ οριςμζνων προκαταλιψεων που ζχουν ανεπαίςκθτα ειςχωριςει ςτον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαςτε το παρελκόν. Συνεπϊσ, είναι πικανό θ ςυντιρθςθ να αμφιςβθτιςει τισ ςτερεότυπεσ αντιλιψεισ που προζρχονται από τθν αςαφι φφςθ τθσ λεκτικισ γλϊςςασ, αλλά αυτό μόνο με τθν ταυτόχρονθ αμφιςβιτθςθ και των μθ λεκτικϊν ςτερεοτφπων, μόνο αν βαςιςτεί και ςχολαςτικά ςυμπεριλάβει κάκε αντιπροςωπευτικό πολιτιςμικό κατάλοιπο το οποίο μπορεί να ζχει διαςωκεί. Ιδιαίτερα ςτον τομζα τθσ ςυντιρθςθσ των βιομθχανικϊν μνθμείων ειςζρχεται ςυχνά θ πρόκλθςθ να αποκλειςτοφν οριςμζνα ςτοιχεία που είναι μάλλον αντιαιςκθτικά, αλλά αποτελοφν παρόλα αυτά, το φόντο όπου ζλαβαν χϊρα οι ανκρϊπινεσ δραςτθριότθτεσ και το οποίο είναι ουςιϊδεσ για τθ ςωςτι κατανόθςθ του παρελκόντοσ (Corporate Author, 1991: 33). Επομζνωσ, τίκεται το ηιτθμα τθσ ςωςτισ ζκκεςθσ και προβολισ του βιομθχανικοφ αντικειμζνου, εξοπλιςμοφ ι τοπίου, που προκαλεί πολλοφσ προβλθματιςμοφσ και για το οποίο ζχουν προτακεί πολλζσ διαφορετικζσ λφςεισ. Ρολλά είναι τα παραδείγματα που θ διατιρθςθ τεχνικϊν και βιομθχανικϊν μνθμείων βρικε αντίκετουσ τουσ τοπικοφσ πλθκυςμοφσ και τισ τοπικζσ αρχζσ, κυρίωσ ςτο παρελκόν. Ακόμα και ςιμερα, δεν είναι ακόμα πλιρωσ αποδεκτι από το ευρφ κοινωνικό ςφνολο. Ζνασ από τουσ λόγουσ είναι θ μθ εξοικείωςθ μεγάλου μζρουσ του κοινοφ με αυτό το υλικό, αλλά και τα αρνθτικά αποτελζςματα που επζφερε θ βιομθχανία ςτο περιβάλλον και ςτο κοινωνικό ςφνολο, κυρίωσ ςτουσ εργαηόμενουσ ς αυτιν. Ρροκειμζνου να αλλάξει αυτό, απαιτείται όχι μόνο ζρευνα, αλλά κυρίωσ μια αφφπνιςθ ςτον τομζα τθσ εκπαίδευςθσ, παράλλθλα με ζναν καλφτερο ςχεδιαςμό διατιρθςθσ και διαχείριςθσ τθσ πολιτιςτικισ κλθρονομιάσ (Rietbergen, 1989: 8-9). Είναι πολφ ςθμαντικό το ζργο τθσ ςυγκρότθςθσ και διαχείριςθσ κάκε πολιτιςτικοφ κλθροδοτιματοσ, επομζνωσ και του βιομθχανικοφ, να κεωρθκεί μζροσ μίασ υπθρεςίασ που προςφζρεται ςτο κοινό (Alfrey και Putnam, 1992: 141). 45

46 3.4 Σημαντικϊ προβλόματα ςτη διατόρηςη τησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ Ρολλζσ είναι οι δυςκολίεσ και τα προβλιματα όπωσ προαναφζραμε που διζπουν τθ διατιρθςθ των καταλοίπων τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, τα οποία δεν είναι οικεία ςτο ςυντθρθτι, τουλάχιςτον με τθν ζννοια αντιμετϊπιςθσ των αντίςτοιχων προβλθμάτων ςτα ευριματα τθσ παραδοςιακισ αρχαιολογίασ. Στθ ςυνζχεια αναλφουμε ςυνοπτικά οριςμζνα από αυτά τα προβλιματα. Αρχικά κα λζγαμε θ δυςκολία καταξίωςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ςτθ ςυνείδθςθ του κοινοφ. Ραρά τθν αναμφιςβιτθτθ φπαρξθ ρεφματοσ βιομθχανικοφ ρομαντιςμοφ (Nisser, 1978: 73) αλλά και μιασ τάςθσ προβολισ του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ ωσ ςτοιχείου ταυτότθτασ μιασ περιοχισ, κακϊσ και ωσ αρχαιολογικοφ τεκμθρίου του παρόντοσ πολιτιςμοφ (Cossons, 1974: 62), το παρελκόν τθσ βιομθχανίασ δεν περικλείει τισ πιο καλζσ εντυπϊςεισ. Είναι αυτονόθτο πωσ θ βιομθχανικι εξζλιξθ αποτζλεςε κακοριςτικό παράγοντα που επθρζαςε τθ ςθμερινι μορφι του υλικοφ πολιτιςμοφ και τθ βελτίωςθ των ςυνκθκϊν διαβίωςθσ του ανκρϊπου εξαιτίασ τθσ απεξάρτθςισ του από τα φυςικά φαινόμενα. Αποδεςμεφτθκε από τθ μυϊκι εργαςία χάρθ ςτισ τεχνικζσ κατακτιςεισ και βελτίωςε το βιοτικό του επίπεδο με τα αγακά που απζκτθςε μζςω τθσ μαηικισ παραγωγισ. Αρχικά όμωσ αυτό που επζφερε θ βιομθχανικι επανάςταςθ ςτισ κατϊτερεσ κοινωνικζσ ομάδεσ ιταν θ εξακλίωςθ. Η ϊκθςθ που ιταν απαραίτθτθ ςτθ βιομθχανία ςτα πρωταρχικά ςτάδιά τθσ δόκθκε από το φκθνό εργατικό δυναμικό το οποίο αποτζλεςαν οι πλθκυςμοί τθσ υπαίκρου που ςυγκεντρϊκθκαν ςτισ πόλεισ προκειμζνου να εξαςφαλίςουν καλφτερεσ ςυνκικεσ ηωισ (Λαηαρίδθ, 1977: 28), οδθγϊντασ όμωσ ταυτόχρονα με τθ ραγδαία αςτικοποίθςθ ςτθν επιδείνωςθ των ςυνκθκϊν διαβίωςθσ ςτα αςτικά κζντρα (Στεργιϊτθσ, 1986: 49). Οι ζντονεσ διακυμάνςεισ κυκλικοφ χαρακτιρα όμωσ, που προκαλοφνταν από ενδογενείσ αιτίεσ του ίδιου του ςυςτιματοσ, ζφεραν αφξθςθ τθσ ανεργίασ, αφοφ θ βιομθχανία προτιμοφςε τθν ζνταςθ τθσ αυτοματοποίθςθσ από τθν πρόςκετθ εργαςία (Στεργιϊτθσ, 1986: 97, 213). Ωσ άμεςθ ςυνεπαγωγι των παραπάνω όμωσ θ φπαικροσ βίωςε τθν εριμωςθ, όπωσ π.χ. ςτθν Ιρλανδία κατά το δεφτερο μιςό του 19 ου αιϊνα, ενϊ ο μζχρι τότε αγροτικόσ ευρωπαϊκόσ πλθκυςμόσ αςτικοποιικθκε με επακόλουκο τθν παιδικι εργαςία (Στεργιϊτθσ, 1986: 49) (εικόνα 3), επιδθμίεσ εμφανίςτθκαν, οξφνκθκαν οι αντικζςεισ ανάμεςα ςτισ κοινωνικζσ τάξεισ που είχαν προκλθκεί από οικονομικά αίτια κτλ (Λαηαρίδθ, 1977: 30). Τθν ίδια ςτιγμι άμεςεσ ςυνζπειεσ εμφανίςτθκαν ςτθ νεοανερχόμενθ εργατικι τάξθ κακϊσ και αλλαγζσ ςτθ νοοτροπία και τισ πνευματικζσ αξίεσ, αφοφ θ οικονομικι ευμάρεια ζγινε ο άμεςοσ ςυντελεςτισ κοινωνικισ ανόδου, και θ διακίνθςθ και απόκτθςι του αυτοςκοπόσ (Λαηαρίδθ, 1977: 35).Κατά ςυνζπεια, ςτα κράτθ με βιομθχανικι υποδομι εμφανίςτθκαν αςφμμετρα κζρδθ εισ βάροσ άλλων υποανάπτυκτων, των οποίων όμωσ οι πλουτοπαραγωγικζσ πθγζσ λεθλατικθκαν με μοιραίεσ ςυνζπειεσ ςτο φυςικό περιβάλλον (Λαηαρίδθ, 1977: 38). 46

47 Εικόνα 9: Παιδικι εργαςία Πηγή: labor.jpg Ραρά τθν ίςωσ μονομερι οπτικι των παραπάνω απόψεων, οι βιωματικζσ εμπειρίεσ του μεγαλφτερου ποςοςτοφ του πλθκυςμοφ των πρϊτων βιομθχανικϊν χωρϊν, ζχουν ακόμθ ιςχυρι υποςυνείδθτθ επίδραςθ ςτουσ ςθμερινοφσ απογόνουσ τουσ και κατοίκουσ των βιομθχανικϊν περιοχϊν, ακόμθ δε περιςςότερο ςε αυτζσ που θ βιομθχανικι τουσ δράςθ ςυνεχίηεται μζχρι και ςιμερα. Συχνά απαντάται το φαινόμενο εκδθλϊςεων μνιμθσ διαφόρων περιςτατικϊν του βιομθχανικοφ παρελκόντοσ, τα οποία πολλζσ φορζσ αναφζρονται ςε δυςάρεςτα γεγονότα, όπωσ αιματθρζσ εξεγζρςεισ του εργατικοφ δυναμικοφ για κατάκτθςθ δικαιωμάτων εργαςίασ, κτλ. Σίγουρα ζνα ακόμθ πρόβλθμα αποτελεί το γεγονόσ ότι θ βιομθχανία του 20 ου αιϊνα παρουςιάηει μικρό ενδιαφζρον ςε ότι αφορά ςτθ μονάδα παραγωγισ, ςχετικά με τθν ίδια τθν παραγωγι (Stratton, 1990: ). Ρλζον, ο ςφγχρονοσ άνκρωποσ, αν και αποτελεί αποδζκτθ πλικουσ βιομθχανικϊν προϊόντων τα οποία είναι απαραίτθτα ςε όλουσ τουσ τομείσ τθσ δραςτθριότθτάσ του, δείχνει ελάχιςτο ενδιαφζρον για τον τρόπο που αυτά παράγονται, με ςυνζπειεσ όχι μόνο ςτθν εξεταηόμενθ ιςτορικι μνιμθ, αλλά και ςε άλλουσ ηωτικοφσ τομείσ όπωσ το περιβάλλον. Ρολφ μικρό ποςοςτό π.χ. γνωρίηει τθν αρκετά ςφνκετθ διαδικαςία καταςκευισ ενόσ κοινοφ μεταλλικοφ μαγειρικοφ ςκεφουσ, που περιλαμβάνει ςτάδιο εξορφξεωσ και κατεργαςίασ, ενϊ για τθν τελικι του παραγωγι, διαδικαςίεσ χριςθ των βαρειϊν μθχανθμάτων (πρζςεσ, τόρνοι, κ.α.) για τθν τελικι παραγωγι, διαδικαςίεσ και τεχνικζσ που γνωρίηουν τθν εξζλιξθ από τα πρϊτα τεχνικά χρόνια ζωσ ςιμερα. Κοινϊσ, ο χαρακτιρασ τθσ ςυνεχϊσ εξελιςςόμενθσ βιομθχανίασ είναι θ αδιάκοπθ αναίρεςθ του παρελκόντοσ τθσ από τθν ίδια, οδθγϊντασ ςτθ ςυνεχι αλλαγι τθσ μορφισ του βιομθχανικοφ τοπίου ςε όλθ τθ διάρκεια τθσ χριςθσ του, με κατεδαφίςεισ, προςκικεσ, εγκατάλειψθ τεχνικϊν και μθχανθμάτων προκειμζνου να υιοκετθκοφν νζεσ ιδζεσ. (Shimizu, 47

48 1998: 48) Για παράδειγμα, θ περίοδοσ του μεςοπολζμου ςτθ Μ. Βρετανία ςθματοδότθςε τθν ζναρξθ τθσ γραμμισ παραγωγισ και μετατροπισ των εργοςταςίων από μικρζσ εγκαταςτάςεισ ςε μεγάλα ςυγκροτιματα (Stratton, 1990: 223). Η ςυγκεκριμζνθ τάςθ φτάνει ζωσ και τθν καταςτροφι του βιομθχανικοφ τοπίου μόλισ ο αντικειμενικόσ του ςκοπόσ, θ παραγωγι, τερματιςτεί. Σε μεγαλφτερθ ζνταςθ το ςυγκεκριμζνο φαινόμενο κάνει τθν εμφάνιςι του ςτα βιομθχανικά υπολείμματα του 20 ου αιϊνα, όπου πλζον οι ςχζςεισ τθσ βιομθχανίασ με τθ βιομθχανικι κλθρονομιά κλονίςτθκαν ςε μεγαλφτερο βακμό από κάκε περίοδο τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ, δεδομζνου ότι άλλαξαν ριηικά οι τρόποι εξόρυξθσ και κατεργαςίασ τθσ πρϊτθσ φλθσ (Björkenstam, 1985: 47). Υπάρχουν ςυγκεκριμζνα οικονομικά αίτια που ζχουν οδθγιςει ςτθ δθμιουργία τθσ τάςθσ αυτισ, αφοφ είναι άρρθτα ςυνδεδεμζνθ με τθν ζννοια τθσ μαηικισ παραγωγισ, απϊτερο ςκοπό τθσ οποίασ αποτελεί θ αφξθςθ των εςόδων τθσ βιομθχανίασ. Γενικά, ο οικονομικόσ παράγοντασ είναι ο κφριοσ ρυκμιςτισ τθσ διατιρθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ. Ρολλά υπολείμματα τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ οφείλουν τθ διάςωςι τουσ ςε εταιρίεσ ςτισ οποίεσ ανικαν και είχαν αναλάβει τθ διατιρθςι τουσ ι διευκυντικά ςτελζχθ που είχαν αναμνιςεισ από τισ ςυγκεκριμζνεσ περιοχζσ και κεωροφςαν αυτονόθτθ τθν ιςτορικι τουσ ςυνζχεια (Nisser, 1978: 73). Τισ περιςςότερεσ φορζσ όμωσ λόγω τθσ ςυνεχοφσ φφεςθσ τθσ ςφγχρονθσ οικονομίασ, παρατθρείται μείωςθ ςτισ προτεραιότθτεσ ςε ότι αφορά ςτθ διατιρθςθ τθσ κλθρονομιάσ, αφοφ πολλζσ είναι οι περιπτϊςεισ που το κόςτοσ ςυντιρθςθσ κρίνεται απαγορευτικό για μια ιδιωτικι εταιρία που διζπεται από όρουσ όπωσ το κζρδοσ και θ αφξθςθ τθσ παραγωγισ. Μια τζτοιου είδουσ διατιρθςθ λοιπόν δφςκολα μπορεί να αποφζρει κζρδθ, και ζτςι με μθδαμινι κρατικι παρζμβαςθ τα ιδιωτικά βιομθχανικά τοπία οδθγοφνται ςτθν εγκατάλειψθ ι ακόμθ και ςτθν πλιρθ καταςτροφι. Τονίηεται, ζτςι, το αβζβαιο μζλλον των βιομθχανικϊν τοπίων που οι ιδιοκτιτεσ τουσ πλζον αδυνατοφν να ανταπεξζλκουν ςτο κόςτοσ ςυντιρθςθσ και τθν απουςία ςωςτοφ προγραμματιςμοφ (Nisser, 1978: 7.5) Ο Nils Björkenstam (1985) ςε άρκρο του αναφορικά με τθ βιομθχανικι κλθρονομιά ςτθ Σουθδία, αναφζρει ςε άρκρο του: «Ο κφριοσ ςτόχοσ μιασ βιομθχανίασ είναι θ επίτευξθ αποτελεςματικότθτασ παραγωγισ και πωλιςεων. Αυτό αποκλείει κάκε πολιτιςτικι δραςτθριότθτα. Το χάςμα μεταξφ φιλανκρωπίασ και επιχειριςεων ζχει αυξθκεί λόγω τθσ κρίςθσ ςτθν αγορά. Ραρόλα αυτά καμία βιομθχανία δε μπορεί να αποκοπεί από το παρελκόν τθσ. Αν δοκεί το κατάλλθλο ενδιαφζρον ςτουσ εργαηόμενουσ ςτθ μεταλλουργία για τθν ιςτορία τθσ βιομθχανίασ τουσ και το ςυνεχϊσ αυξανόμενο ενδιαφζρον για τθ ςυντιρθςθ και τθν διατιρθςθ των βιομθχανικϊν τοπίων, κα δθμιουργθκοφν και οι προχποκζςεισ για τθν ανάλθψθ πρωτοβουλίασ από τθν ςιδθροβιομθχανία» (Björkenstam, 1985: 48). 48

49 3.5 Συμπερϊςματα Βιομθχανικι κλθρονομιά: ηθτιματα προςταςίασ, διαχείριςθσ και Με βάςθ τθν παραπάνω ανάλυςθ, δφο είναι τα βαςικά κζματα που διζπουν τθν αξιοποίθςθ και επανάχρθςθ των βιομθχανικϊν πόρων. Ρρϊτον, ο ςτόχοσ τθσ αποτελεςματικισ και ουςιαςτικισ διατιρθςθσ και δεφτερον θ ορκολογικι διαχείριςθ με ςυνδυαςμό τθσ ανάδειξθσ πολιτιςμοφ και τουριςμοφ από τθ μία και τθσ επιβίωςθσ ςτον ανταγωνιςμό τθσ αγοράσ από τθν άλλθ. Σθμαντικό παράγοντα αποτελεςματικισ διαχείριςθσ αποτελεί θ ςωςτι επιλογι των κτιςμάτων, αφοφ ο αρικμόσ των βιομθχανικϊν υπολειμμάτων ολοζνα και μεγαλϊνει με τθν εξζλιξθ τθσ τεχνολογίασ. Τθν ίδια ςτιγμι, οι μεγάλεσ βιομθχανικζσ εκτάςεισ αποτελοφν ιδιωτικζσ ιδιοκτθςίεσ, κάτι το οποίο κάνει τθν εκμετάλλευςι τουσ άκρωσ ςθμαντικι. Επιπλζον θ διατιρθςθ του ςυνόλου των μνθμείων αναδεικνφει τθν αξία τουσ. Το ενδιαφζρον για τουσ βιομθχανικοφσ πόρουσ προζκυψε εν μζρει όταν ζγινε φανερό ότι οι εγκαταλελειμμζνεσ βιομθχανικζσ εκτάςεισ μποροφςαν να αποτελζςουν το μζςο οικονομικισ αναηωογόνθςθσ ολόκλθρων περιοχϊν, προςελκφοντασ είτε βιομθχανικι, είτε τουριςτικι άνκιςθ με παράλλθλθ ανάδειξθ τθσ πολιτιςτικισ ταυτότθτάσ τουσ. Αυτό αποτελεί άλλωςτε και τθ βαςικι πρόκλθςθ, αφοφ όταν θ βιομθχανία είχε ιδθ καταςτρζψει και υποβακμίςει μια περιοχι, μία επιτυχθμζνθ επανάχρθςθ των πόρων τθσ οφείλει να δίνει νζεσ ευκαιρίεσ. Τθν ίδια ςτιγμι, με τθν αναγνϊριςθ τθσ αξίασ του τοπικοφ βιομθχανικοφ παρελκόντοσ ιςχυροποιείται θ ταυτότθτα του τόπου. Σίγουρα οι οικονομικζσ απολαβζσ που προκφπτουν από τθν αξιοποίθςθ των βιομθχανικϊν πόρων μιασ περιοχισ, δεν μποροφν να ςυγκρικοφν με αυτζσ τθσ πρότερθσ χριςθσ τουσ, αφοφ οι κζςεισ εργαςίασ ςτον βιομθχανικό τουριςμό είναι πολφ λιγότερεσ από αυτζσ ςτθ βιομθχανία. Ραρ όλα αυτά οφείλουμε να αναγνωρίςουμε το γεγονόσ ότι με τθν επανάχρθςθ των τεχνικϊν μνθμείων, ουςιαςτικά καλφπτεται το κόςτοσ τθσ ςυντιρθςισ τουσ, που για τθν πλειονότθτα των μνθμείων είναι αρκετά υψθλό. Βζβαια, δεν είναι λίγεσ οι φορζσ που το κόςτοσ ςυντιρθςισ τουσ είναι τεράςτιο και επομζνωσ κακιςτά αδφνατθ τθν πικανότθτα να ςυντθρθκοφν. Αξιοπρόςεκτο είναι πάντωσ το γεγονόσ ότι πολλζσ φορζσ τα βιομθχανικά μνθμεία ζχουν ςυναιςκθματικι αξία για μια περιοχι και αποτελοφν ορόςθμό τθσ και ιςχυρό ςτοιχείο τθσ ταυτότθτάσ τθσ. Αυτό ςίγουρα οφείλεται και ςτο ότι τα μνθμεία μεταφζρουν υποςυνείδθτα μθνφματα ςτον επιςκζπτθ προκαλϊντασ νοςταλγία για το παρελκόν. Ραρ όλα αυτά ζνα ςθμαντικό ποςοςτό του κοινοφ τείνει να είναι αρνθτικό απζναντι ςτθν βιομθχανικι κλθρονομιά, κυρίωσ λόγω των αρνθτικϊν επιπτϊςεων που είχε επιφζρει θ βιομθχανία: εξακλίωςθ εργατικισ τάξθσ, αςτικοποίθςθ, επιδείνωςθ ςυνκθκϊν διαβίωςθσ ςτα αςτικά κζντρα και καταςτροφι του φυςικοφ περιβάλλοντοσ. Τζλοσ, το πλικοσ των βιομθχανικϊν προϊόντων είναι πολφ μεγάλο με αποτζλεςμα οι άνκρωποι να αδιαφοροφν για αυτά. Αυτόσ είναι όμωσ και ο χαρακτιρασ τθσ εξελιςςόμενθσ βιομθχανίασ, θ αδιάκοπθ αναίρεςθ του παρελκόντοσ τθσ από τθν ίδια. 49

50 Κεφϊλαιο 4: Παραδεύγματα διατόρηςησ από τον ευρωπαώκό χώρο Σε αυτό το κεφάλαιο παρατίκενται παραδείγματα διατιρθςθσ και αξιοποίθςθσ ςυνόλων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ, επιτυχθμζνων και μθ. Αναλφεται το παράδειγμα του Ironbridge που είχε παραπάνω από κετικι ζκβαςθ, κακϊσ και τα μθ πετυχθμζνα παραδείγματα αξιοποίθςθσ του Brome και του Swannington. Στόχο τθσ ανάλυςθσ αυτϊν των παραδειγμάτων αποτελεί θ προςπάκεια να παρουςιαςτοφν τα αίτια που οδθγοφν ςε πετυχθμζνθ ι όχι διατιρθςθ των βιομθχανικϊν πόρων. Εικόνα 10: Μεταλλικι γζφυρα ςτο Ironbridge τθσ Αγγλίασ Πηγή: BXSEQpjT0/s400/ironbridge.jpg 50

51 4.1 Το επιτυχημϋνο παρϊδειγμα αξιοπούηςησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ του Ironbridge 4 Το βιομθχανικό πάρκο του Ironbridge Gorge τθσ Μεγάλθσ Βρετανίασ αποτελεί μαηί με το Le Creusot Montceau les Μines ςτθ Γαλλία τα δφο πρϊτα βιομθχανικά πάρκα με τθ μορφι «μουςείων ανοιχτοφ χϊρου(open air Museum)». Αυτόσ ο τφποσ μουςείων είναι τα λεγόμενα «περιβαλλοντικά μουςεία», τα οποία ςυνδυάηουν τθ διατιρθςθ in situ και τθν ερμθνεία και ανάπτυξθ ςυλλογϊν που περιλαμβάνουν από εξοπλιςμό και βιομθχανικά προϊόντα, μζχρι κτιριακζσ εγκαταςτάςεισ, εργαςτιρια κτλ. τα οποία χρθςίμευαν για τισ ανάγκεσ τθσ βιομθχανίασ. Ρρόκειται για τθν πρϊτθ φορά αξιοποίθςθσ βιομθχανικϊν πόρων, όπου το περιβάλλον τθσ βιομθχανίασ εντάςςεται ςτθ βιομθχανικι κλθρονομιά. Τζτοιου είδουσ βιομθχανικά μουςεία αποτελοφν ζνα νεωτεριςμό των τελευταίων δεκαετιϊν και ςτοχεφουν ςτθν ανάδειξθ και αξιοποίθςθ κτιριακϊν ςυνόλων και τοπίων. Το Ironbridge βρίςκεται ςτο Shropshie τθσ Μεγάλθσ Βρετανίασ και καλφπτει μία περιοχι περίπου 5,5 τετραγωνικϊν χιλιομζτρων. Aποτζλεςε και αποτελεί ςφμβολο τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ του 18ου αιϊνα. Η περιοχι ζγινε γνωςτι και αναπτφχκθκε ιδιαίτερα όταν ο Αβραάμ Ντάρμπι Αϋ, ζνασ ιδιοκτιτθσ εργοςταςίου, ο οποίοσ καταςκεφαςε για πρϊτθ φορά χυτοςίδθρο, επαναςτατικό υλικό για τθν εποχι του κακϊσ θ μζκοδοσ αυτι μειϊνει τα ζξοδα παραγωγισ βελτιϊνοντασ παράλλθλα τθν ποιότθτα του ςιδιρου μζςα από τθν ανάμειξι του με τον άνκρακα. Και τα δφο αυτά ορυκτά βριςκόταν ςε πλεόναςμα ςτα φαράγγια του ποταμοφ Σζβερν. Συνζπεια αυτισ τθσ ανακάλυψθσ ιταν θ περιοχι να αναπτυχκεί ςε μία από τισ πιο ςθμαντικζσ περιοχζσ βαριάσ βιομθχανίασ ςτον κόςμο. Αποτζλεςμα τθσ ανάπτυξθσ αυτισ ιταν θ προςζλκυςθ εργατϊν και των οικογενειϊν τουσ, με τελικό αποτζλεςμα τθ δθμιουργία ενόσ καινοφργιου χωριοφ του Κόλπορτ. Η ιδζα τθσ γζφυρασ (Ironbridge) γεννικθκε το δεφτερο μιςό του 18ου αιϊνα όταν ο αρχιτζκτονασ Τόμασ Ρρίτςαρντ πρότεινε τθν καταςκευι μίασ γζφυρασ για τθ διευκόλυνςθ τθσ πρόςβαςθσ ςτα εργοςτάςια και τθν προφφλαξθ από τισ άςχθμεσ καιρικζσ ςυνκικεσ. Η υλοποίθςθ των ςχεδίων τθσ γζφυρασ ζγινε το Είχε μια καμάρα με μικοσ περίπου 30 μζτρα και ηφγιηε ςυνολικά 432 τόνουσ. Η πρωτότυπθ αυτι, για τθν εποχι καταςκευι, τράβθξε αμζςωσ το ενδιαφζρον των μθχανικϊν και των επιςκεπτϊν από όλο τον κόςμο και οι παραγγελίεσ για παρόμοιεσ γζφυρεσ άρχιςαν να καταφκάνουν από τθν Ουαλία μζχρι τθ Τηαμάικα. Ωςτόςο θ γζφυρα γριγορα εμφάνιςε καταςκευαςτικά προβλιματα (ιδθ από το 1782) και τελικά το 1930 ζκλειςε και αποκλείςτθκε από τθν κυκλοφορία. 4 Τα ςτοιχεία για τθ ςφνταξθ τθσ ενότθτασ αυτισ προζρχονται από: Wedhorn, 1987: 69 Alfrey και Putnam, 1992:

52 Η αξιοποίθςθ τθσ βιομθχανικισ παράδοςθσ και κλθρονομιάσ του Ironbridge κακϊσ και θ ςωτθρία τθσ γζφυρασ, ξεκίνθςε το 1967 όταν ιδρφκθκε θ εταιρία για τθν αποκατάςταςθ του Ironbridge. Ρρόκειται για ζνα ίδρυμα του οποίου ο ςκοπόσ είναι θ διάςωςθ τθσ ιςτορικισ κλθρονομιάσ τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ μζςα ςτα 6 τετραγωνικά μίλια του Ironbridge Gorge. Είναι ζνασ ανεξάρτθτοσ, φιλανκρωπικόσ και επιμορφωτικόσ οργανιςμόσ ο οποίοσ ενκαρρφνει τουσ επιςκζπτεσ να ςυμμετάςχουν και να υποςτθρίξουν το ζργο τθσ διατιρθςθσ τθσ ςθμαντικισ αυτισ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ μζςω τελϊν ειςαγωγισ, εμπορίασ και ςυναφϊν εμπορικϊν δραςτθριοτιτων. Τα ζξοδα ςυντιρθςθσ του οργανιςμοφ πραγματοποιοφνται με επιχορθγιςεισ και δωρεζσ. Ο οργανιςμόσ διευκφνει ςτθν περιοχι ςιμερα 35 ιςτορικοφσ χϊρουσ εκ των οποίων οι 10 είναι μουςεία: 1. Blists Hill Victorian Town, ςυμπεριλαμβανομζνου του Hay Inclined Plane 2. Broseley Pipeworks 3. Coalbrookdale Museum of Iron 4. Coalport China Museum 5. Coalport Tar Tunnel 6. Darby Houses 7. Enginuity 8. Iron Bridge και Tollhouse 9. Jackfield Tile Museum 10. Museum of the Gorge Εικόνα 11: Χάρτθσ τθσ αξιοποιθμζνθσ βιομθχανικισ περιοχισ του Ironbridge Πηγή : 52

53 Επίςθσ ςτθν αρμοδιότθτα διαχείριςθσ του οργανιςμοφ περιλαμβάνονται μια ερευνθτικι βιβλιοκικθ, ζνα κζντρο τουριςτικϊν πλθροφοριϊν, δφο ξενϊνεσ νεότθτασ, αρχαιολογικοί χϊροι, ιςτορικά δαςϊδεισ περιοχζσ, θ ςτζγαςθ, δφο παρεκκλιςια και δφο νεκροταφεία. Αυτό που ζχουν καταφζρει ςιμερα ςτθν περιοχι λοιπόν είναι όχι μόνο να διατθριςουν τθ βιομθχανικι και ιςτορικι κλθρονομιά αλλά και να τθν ξαναηωντανζψουν μετατρζποντάσ τθν ςε μια βιϊςιμθ, ηωντανι και παραγωγικι κοινότθτα, τουριςτικι ατραξιόν αλλά και χϊρο αναψυχισ. Σε αυτό το ςθμείο αξίηει να τονιςτεί ότι θ όλθ διατιρθςθ και αξιοποίθςθ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ τθσ περιοχισ ξεκίνθςε από τθν προςπάκεια τθσ ίδια τθσ κοινωνίασ, και μάλιςτα με εκελοντικζσ εργαςίεσ αποκατάςταςθσ των μνθμείων. Αυτό και μόνο δείχνει ότι ιταν παραπάνω από επικυμθτό να ςυντθρθκεί και να αξιοποιθκεί θ βιομθχανικι κλθρονομιά τθσ περιοχισ και επομζνωσ θ επιτυχία των επαναχριςεων των βιομθχανικϊν πόρων ιταν δεδομζνθ αφοφ υπιρξε ορκολογικι διαχείριςθ. Σε αυτό ςυνάδει και το ότι το ςχζδιο τθσ ςυντιρθςθσ και διαχείριςθσ των βιομθχανικϊν πόρων ιταν πολφ καλά οργανωμζνο. Εξάλλου πρόκειται για τθν πρϊτθ περίπτωςθ αξιοποίθςθσ βιομθχανικϊν πόρων ςε ςυνδυαςμό με το περιβάλλον τουσ. Ππωσ επιςθμάνκθκε και ςτα προθγοφμενα κεφάλαια, τεχνικά μνθμεία όταν παρατθροφνται ςε ςφνολο και μάλιςτα ςτο φυςικό τουσ χϊρο ζχουν πολφ περιςςότερα μθνφματα να μεταβιβάςουν ςτουσ επιςκζπτεσ και προκαλοφν πολφ μεγαλφτερο δζοσ ςαν μνθμεία αφοφ δίνουν τθ δυνατότθτα ςτον παρατθρθτι να ζρκει ςε επαφι με το παρελκόν. Τζλοσ, ςίγουρα το όμορφο τοπίο τθσ περιοχισ βοικθςε ϊςτε να υπάρξει περαιτζρω τουριςτικι προςζλκυςθ. 4.2 Μη επιτυχημϋνα παραδεύγματα αξιοπούηςησ βιομηχανικόσ κληρονομιϊσ: Brome και Swannington Το παρϊδειγμα του Brome 5 Το μικρό μουςείο του Brome ςτθν Κάτω Σαξονία τθσ Γερμανίασ είναι ζνα παράδειγμα αξιοποίθςθσ πόρων βιομθχανικισ κλθρονομιάσ με τοπικό προςανατολιςμό ςτο οποίο επικράτθςαν αντιλιψεισ ςυγκεκριμζνων ομάδων. Οι αςτοί τθσ περιοχισ, που είχαν 5 Τα ςτοιχεία για το παρακάτω κείμενο αντλικθκαν από: Alfrey και Putnam, 1992:

54 ςυνθκίςει να κεωροφνται φφλακεσ τθσ πόλθσ, εργάςτθκαν ςκλθρά για να ςυλλζξουν και να ερμθνεφςουν ςτοιχεία από τθν παραδοςιακι χειροτεχνία που επιβίωνε ζωσ πρόςφατα. Συγκζντρωςαν μια ολοκλθρωμζνθ ςειρά από εργαλεία και πάγκουσ εργαςίασ, που τοποκετικθκαν με τα κατάλλθλα ςχόλια ςτο μουςείο που δθμιουργικθκε, ϊςτε να παρουςιάςουν κάτι για τθν ιςτορία των ςυντεχνιϊν και το ρόλο τουσ ςτθν οικονομία και τθν κοινωνία τθσ πόλθσ και τθσ περιοχισ. Εικόνα 12: Σο μουςείο του Brome Πηγή: Οι δθμοτικζσ αρχζσ όμωσ απόρθςαν με τθν ζλλειψθ ενδιαφζροντοσ από τουσ τεχνίτεσ για τθν ίδια τουσ τθν κλθρονομιά. Οι προςπάκειεσ που ζγιναν με ζνα πρόγραμμα ςυνεντεφξεων και καταγραφισ μαρτυριϊν, δεν ςθμείωςαν μεγάλθ επιτυχία. Ζνα πολιτιςμικό χάςμα μοιάηει να αποκαλφφκθκε ανάμεςα ςτουσ αςτοφσ και ςτουσ τεχνίτεσ, ζνα χάςμα που ίςωσ βάκαινε από τθν πικρία των ανκρϊπων για τθν παρακμι και τον παροπλιςμό τουσ. Ραρατθροφμε δθλαδι, τθν αποχι του μεγαλφτερου ποςοςτοφ τθσ τοπικισ κοινωνίασ και των άμεςα ενδιαφερόμενων ομάδων από αυτι τθν περίπτωςθ ςυντιρθςθσ βιομθχανικϊν πόρων. Κάτι τζτοιο αποδεικνφει ότι πολλζσ είναι οι περιπτϊςεισ, όπωσ αναφζραμε και ςτο τρίτο κεφάλαιο, που ςτο υποςυνείδθτο των ανκρϊπων θ βιομθχανία είναι ςυνυφαςμζνθ με τισ αρνθτικζσ επιπτϊςεισ τθσ και κυρίωσ τον κόπο και τθν εξακλίωςθ τθσ εργατικισ τάξθσ. Η απουςία ενδιαφζροντοσ του κοινοφ για το ςυγκεκριμζνο μουςείο ζγινε περαιτζρω αιςκθτι όταν κατά τθ διεξαγωγι τθσ ςχετικισ ζρευνάσ μασ ςτο διαδίκτυο για επιπλζον ςτοιχεία και πλθροφορίεσ δεν υπιρχε καμία άλλθ ςχετικι ιςτοςελίδα πζρα από τθν επίςθμθ του μουςείου ι οποιαδιποτε άλλθ αναφορά. Η ςυγκεκριμζνθ ιςτοςελίδα 6 δεν περιείχε ιδιαίτερα ςτοιχεία για το μουςείο, εκτόσ από τθν τοποκεςία και κάποιεσ πλθροφορίεσ ςτθ γερμανικι γλϊςςα, κάνοντασ ζτςι εμφανι τθ μθδενικι διάκεςθ των υπευκφνων για 54

55 προβολι του μουςείου πζρα από τθν τοπικι κοινωνία. Τζλοσ, ςε ιςτοςελίδα που περιελάμβανε τα μουςεία τθσ περιοχισ δεν ζχει γίνει κανζνα κετικό ι αρνθτικό ςχόλιο από επιςκζπτεσ πάνω ςτο ςυγκεκριμζνο μουςείο. Συμπεραίνουμε δθλαδι πωσ όντωσ ςτθν προκειμζνθ περίπτωςθ δεν υπιρξε αλλθλεπίδραςθ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ και κοινοφ Το παρϊδειγμα του Swannington 7 Στο παράδειγμα του Swannington ςθμειϊκθκαν αποκλίςεισ ανάμεςα ςε ομάδεσ ενδιαφερομζνων που δεν μποροφςαν να ςυνυπάρξουν. Το ςχζδιο αποτζλεςε πρωτοβουλία μερικϊν ανκρϊπων που είχαν ςυνείδθςθ τθσ περίπλοκθσ ιςτορίασ των τοπικϊν ορυχείων και των επιπτϊςεϊν τουσ ςτο τοπίο. Μια μικρι ομάδα κατζγραψε ςυςτθματικά τα χαρακτθριςτικά του μεταλλευτικοφ τοπίου και κατάφερε να γίνουν αποδεκτά ωσ ςθμαντικά γνωρίςματα του τόπου, ςυνδζοντάσ τα με τθν ευρφτερθ αναγνϊριςθ του τοπίου, θ οποία ςτθρίχκθκε ςτθν κοινοτικι υπερθφάνεια και εκφράςτθκε με μια ςειρά ςυμμετοχικϊν δραςτθριοτιτων όπωσ: κακαριςμόσ και ςιμανςθ μονοπατιϊν, κακοδιγθςθ εργαςιϊν για τθν προφορικι ιςτορία, ζκδοςθ οδθγϊν και οργάνωςθ φεςτιβάλ ςτο χωριό. Με τα χριματα και τθ ςυμμετοχι που εξαςφαλίςτθκαν, ζγινε δυνατό να αγοραςτοφν μικροί δαςότοποι όπου υπιρχαν ερείπια μεταλλείων του 17 ου αιϊνα, με ςκοπό να διατθρθκοφν ωσ προςτατευόμενο πάρκο, κακϊσ επίςθσ και θ περιοχι ενόσ πρωτοπόρου κεκλιμζνου επιπζδου προερχόμενου από ορυχεία των αρχϊν του 19 ου αιϊνα. Ωςτόςο θ ευρεία ςυμμετοχι ςε επίπεδο ενορίασ δεν ενιςχφκθκε με δθμόςια υποςτιριξθ ςε περιφερειακό ι νομαρχιακό επίπεδο. Αυτό οφειλόταν εν μζρει ςτισ επιλογζσ των φορζων που υλοποίθςαν το ςχζδιο, εν μζρει ςε προςωπικζσ πολιτικζσ αντικζςεισ και εν μζρει ςτο γεγονόσ ότι το όφελοσ που είχε θ περιφερειακι διοίκθςθ από μια ςθμαντικι επζνδυςθ για τθ διατιρθςθ και μετατροπι ςε μουςεία μιασ υψικαμίνου ςε γειτονικό οικιςμό ιταν περιοριςμζνο. Φςτερα από πζντε χρόνια περίπου, το ςχζδιο άρχιςε να αντιμετωπίηει δυςκολίεσ. Οι βαςικοί ςτόχοι για τθν ερμθνεία του τοπίου είχαν επιτευχκεί και μαηί με το τοπικό φεςτιβάλ κεωρικθκαν επαρκείσ ςφμφωνα με οριςμζνουσ ςυμμετζχοντεσ, ενϊ κάποιοι άλλοι ικελαν να ςυνεχίςουν με πιο φιλόδοξα ςχζδια, όπωσ θ διατιρθςθ και ανακαίνιςθ του κεκλιμζνου επιπζδου. Γι αυτοφσ το φεςτιβάλ δεν αποτελοφςε αυτοςκοπό και είχε αρχίςει να γίνεται βαρετό, αλλά για τθν ευρφτερθ κοινότθτα ο ςτόχοσ να ςυντθρθκεί θ μθχανι και το κεκλιμζνο επίπεδο και να τεκοφν ξανά ςε λειτουργία ιταν ζνα πολφ φιλόδοξο ςχζδιο. Ζνα κρατικό πρόγραμμα για τθν αντιμετϊπιςθ τθσ ανεργίασ επζτρεψε να προωκθκεί το ευρφτερο ςχζδιο, ςε πείςμα αυτϊν των ανθςυχιϊν, και άφθςε το ετιςιο φεςτιβάλ να 7 Τα ςτοιχεία για το παρακάτω κείμενο αντλικθκαν από: itain.org.uk/place/place_page.jsp?p_id=11310 Alfrey και Putnam, 1992:

56 εκπνεφςει. Τθν εποχι εκείνθ, εν μζςω εντάςεων και ςυγχφςεων ςχετικά με τον προςφορότερο τρόπο για να προχωριςει ζνα ςχζδιο, νζα άτομα προςχϊρθςαν, ενϊ άλλα Εικόνα 13: ιδθρόδρομοσ ςτο Swannington Πηγή: αποχϊρθςαν από τθν ομάδα-κλειδί που είχε εκτελζςει εντατικά τθν εκελοντικι δουλειά. Πταν αποδείχκθκε ότι το κοινοτικό πρόγραμμα ιταν μόνο προςωρινό, χωρίσ να αναμζνεται υποςτιριξθ οφτε από τοπικοφσ εκελοντζσ οφτε από τθν κυβζρνθςθ, θ ανακαίνιςθ του κεκλιμζνου επιπζδου ανεςτάλθ και θ ομάδα διαλφκθκε. Το νομαρχιακό ςυμβοφλιο αποφάςιςε να διακζςει κονδφλια για ζνα μεγαλφτερο κζντρο μεταλλευτικισ κλθρονομιάσ, ςτισ πρόςφατα αχρθςτεμζνεσ ςτοζσ του γειτονικοφ Coalville, και παραμζνει κάποια προοπτικι να γίνει επιςκζψιμο το κεκλιμζνο επίπεδο και άλλεσ πλευρζσ του τοπικοφ βιομθχανικοφ τοπίου ωσ ςυνδεδεμζνεσ υπαίκριεσ επεκτάςεισ αυτοφ του νζου ςχεδίου. Από τθν αρχικι ομάδα, όςοι ενδιαφζρονταν περιςςότερο για τθ βιομθχανικι ιςτορία εντάχκθκαν ςτθν τροχιά του νζου ςχιματοσ. Ουςιαςτικά, μελετϊντασ το ςυγκεκριμζνο παράδειγμα αξιοποίθςθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ αντιλαμβανόμαςτε ότι δεν είχαν ξεκακαριςτεί οι προκζςεισ όλων των ςυμμετεχόντων και ζτςι το πρόβλθμα αυτό βγικε ςτθν πορεία ςτθν επιφάνεια. Ενϊ αρκετοί από τουσ κατοίκουσ ιταν ζτοιμοι να ςυμμετάςχουν ςτθν προςπάκεια διάςωςθσ ενόσ βιομθχανικοφ τοπίου, θ αφοςίωςι τουσ ςτθ διατιρθςθ και τθν ερμθνεία εξειδικευμζνων πόρων τθσ μεταλλευτικισ και ςιδθροδρομικισ κλθρονομιάσ ιταν δικαιολογθμζνα περιοριςμζνθ, επειδι αυτά όλα δεν αποτελοφςαν μζροσ τθσ προςωπικισ τουσ εμπειρίασ ι των ενδιαφερόντων τουσ. Τθν ίδια ςτιγμι, οι άμεςα ενδιαφερόμενοι δεν κατάφεραν να ζχουν αποδοτικι ςυνεργαςία με τουσ δθμόςιουσ φορείσ, οι οποίοι είχαν και αυτοί με τθ ςειρά τουσ ευκφνθ. 56

57 Εικόνα 14: Μφλοσ ςτο Swannington Πηγή: Τα αποτελζςματα τθσ ζρευνασ ςτο διαδίκτυο για το παράδειγμα του Swannington ιταν περιοριςμζνα το γειτονικό Coalville όμωσ αξιοποιικθκε. Ραρ όλα αυτά είναι εμφανζσ πωσ ότι και να ζγινε τελικά, τθν περίοδο που ζγινε αυτι θ μεγάλθ προςπάκεια αξιοποίθςισ τουσ απζτυχε διότι δεν κατάφερε να ςυνδυάςει ιςόποςα τθν ανάδειξθ του πολιτιςμοφ, το ενδιαφζρον του κοινοφ και τθν οικονομικι αναπτζρωςθ. 4.3 Συμπερϊςματα Από τθν εξζταςθ των παραπάνω παραδειγμάτων αξιοποίθςθσ τθσ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ ζγινε φανερό ότι ζνα ςχζδιο αξιοποίθςθσ βιομθχανικϊν μθνμείων - όπωσ αναφζρκθκε άλλωςτε και ςτο προθγοφμενο κεφάλαιο - κα πρζπει να πλθρεί κάποιεσ προχποκζςεισ για να είναι επιτυχθμζνθ. Ζτςι, ςθμαντικι προχπόκεςθ είναι να αναδεικνφει τον πολιτιςμό με τζτοιο τρόπο ϊςτε να προκαλεί το ενδιαφζρον του κοινοφ, είτε αυτό αποτελείται από κατοίκουσ τθσ περιοχισ των βιομθχανικϊν πόρων είτε από επιςκζπτεσ. Τθν ίδια ςτιγμι κα πρζπει να εκδθλϊνονται ςοβαρζσ προκζςεισ και ςεβαςμόσ προσ τουσ βιομθχανικοφσ πόρουσ προσ αξιοποίθςθ από τθν τοπικι κοινωνία. Τζλοσ, το αποτζλεςμα κα πρζπει να φζρνει οικονομικι αναπτζρωςθ ςτθν περιοχι ςε λογικά πλαίςια όμωσ και χωρίσ να αποτελεί αυτοςκοπό. Τισ παραπάνω προχποκζςεισ εκπλθρϊνει το παράδειγμα του Ironbridge γι αυτό και ςτζφκθκε με επιτυχία ςε αντίκεςθ με τα παραδείγματα του Brome και του Swannington που δεν μποροφν να κεωρθκοφν ιδιαίτερα επιτυχθμζνα. Σε αυτό το ςθμείο κα πρζπει να τονιςτεί ότι ο κυριότεροσ παράγοντασ που εμπόδιςε τισ δφο αυτζσ αξιοποιιςεισ βιομθχανικισ κλθρονομιάσ να ςτεφκοφν από επιτυχία είναι θ απουςία τθσ ςτιριξθσ τθσ 57