και οι εποχές τους ΙΑΣΤΑΥΡΩΣΕΙΣ του Νίκου Μπελαβίλα, Αρχιτέκτονος, Eπίκουρου Καθηγητή ΕΜΠ Τα µνηµεία και οι εποχές τους

Transcript

1

2 Το Πάνθεον είναι ένα µνηµείο που διατήρησε τη χρήση του επί 21 αιώνες. Κατασκευάστηκε ως ρωµαϊκό θρησκευτικό µνηµείο τον 1 ο π.χ αιώνα, ανακατασκευάστηκε περί τον 2 ο µ.χ αιώνα. Μετασχηµατίστηκε σε χριστιανικό µνηµείο τέσσερεις αιώνες αργότερα. Τον 17 ο αιώνα, υπέστη µεγάλες αλλαγές καθώς άλλαξε η µορφή του προπύλου του. Κατά την αναγέννηση, αλλά και στα νεότερα χρόνια χρησιµοποιήθηκε και ως ταφικό µνηµείο. Κατά καιρούς, πάπες και βασιλείς αφαιρούσαν ή πρόσθεταν πύργους, κωδωνοστάσια κ.ά. Το Πάνθεον σήµερα είναι ταυτόχρονα χριστιανικός καθολικός ναός και πολιτιστικό µνηµείο. Η µεν χρήση είναι η ίδια, η δε µορφή πιθανόν λίγο µοιάζει στην αρχική της ρωµαϊκής αρχαιότητας. του Νίκου Μπελαβίλα, Αρχιτέκτονος, Eπίκουρου Καθηγητή ΕΜΠ Τα µνηµεία και οι εποχές τους Η επανάχρηση µνηµείων ως µεθοδολογικό ζήτηµα της αρχιτεκτονικής θεωρίας και πρακτικής εµφανίζεται στον επιστηµονικό διάλογο, µόλις τα τελευταία χρόνια. Για την ίδια την αποκατάσταση ή την αναστήλωση των µνηµείων, τα µεθοδολογικά και θεωρητικά εργαλεία συγκροτούνται και γίνονται οικουµενικό κτήµα της κοινότητας των αρχιτεκτόνων, ουσιαστικά µετά τη δεκαετία του 60. ηλαδή πριν δεν υπήρχαν; Βεβαίως και υπήρχαν σε πρώιµο όµως στάδιο, σε περιορισµένους κύκλους επιστηµόνων κυρίως περί την αρχαιολογία και δευτερευόντως περί την αρχιτεκτονική. Ένα από τα πρώιµα ντοκουµέντα για το θέµα µας, είναι η σχετικά άγνωστη «Χάρτα των Αθηνών για την αποκατάσταση των ιστορικών µνηµείων» 1 του Η ουσιαστική διεθνοποίηση των κανόνων προστασίας και επανάχρησης αρχίζει µε την διατύπωση αρχών αποκατάστασης στη Χάρτα της Βενετίας του και αποκτά ιδιαίτερο βάρος µε την θεσµοθέτηση αρχών και στόχων σε διεθνές και εθνικό επίπεδο λίγα χρόνια αργότερα, το 1972, όταν η υπόθεση της διάσωσης της παγκόσµιας πολιτιστικής κληρονοµιάς στην οποία συγκαταλέγεται και η αρχιτεκτονική, υιοθετείται από την UNESCO και τον ΟΗΕ στο Παρίσι µε τη σχετική διεθνή σύµβαση GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN

3 Εικόνα αριστερά: Το ρωµαϊκό αµφιθέατρο της ιταλικής πόλης Lucca εξαφανίστηκε µετά τον µετασχηµατισµό του σε σύµπλεγµα κατοικιών κατά τον µεσαίωνα. Η µνήµη διατηρείται µέσω του ελλειπτικού σχήµατος της αρένας ως πλατείας, του ονόµατος της ως «πλατείας του αµφιθεάτρου», των περιµετρικών εξωτερικών τοιχοποιιών και των στοών εισόδου στην πλατεία που είναι οι ίδιες µε αυτές της αρχαίας κατασκευής, χωρίς όµως αυτό να είναι αντιληπτό Εικόνα δεξιά: Μνηµεία τεσσάρων εποχών µε επάλληλες αλλαγές χρήσεων στο ρωµαϊκό Forum. Ρωµαϊκή αρχαιότητα, µεσαίωνας, αναγέννηση, κλασικισµός και µεσοπόλεµος. Ανάκτορα, ναοί, κατοικίες και πολιτικά κτίρια µε διαφορετικούς ρόλους λάµπουν ή σβήνουν ανάλογα µε την εποχή. Σήµερα συγκροτούν ένα φαινοµενικά δυσνόητο σύµπλεγµα το οποίο αποτυπώνει µε µοναδικό τρόπο τις διαφορετικές αντιλήψεις της µνηµειακότητας µέσα στους αιώνες Από τότε µέχρι σήµερα διαµορφώνεται ένα εκτεταµένο πλαίσιο µε δεκάδες πλέον διεθνείς χάρτες και διακηρύξεις για την χρήση εν γένει των µνηµείων. 4 Στο πλαίσιο αυτό περιλαµβάνονται ο θεσµός και οι όροι του World Heritage List της UNESCO, που διαµορφώνουν και ενοποιούν µε κάποιο τρόπο τις κοινές µας αντιλήψεις. Παρά το εντυπωσιακά ευρύ θεσµικό πλαίσιο και όλη τη θεωρητική συζήτηση που παράλληλα απασχόλησε και απασχολεί τη διεθνή αρχιτεκτονική κοινότητα, οι κοινοί τόποι της θεωρίας για την αποκατάσταση των µνηµείων στη σύγχρονη εποχή µετρούν µία ζωή µόλις µισού αιώνα χρόνων, το δε ζήτηµα της επανάχρησης πολύ λιγότερα χρόνια. Είναι λίγα; Εδώ ας σκεφτούµε ότι οι συστηµατικές αναστηλώσεις µνηµείων όπως τις αντιλαµβανόµαστε σήµερα και όχι ως απλές επισκευές κτιρίων για χρήση, µετρούν τουλάχιστον δύο αιώνες ιστορίας, ενώ η επανάχρηση µνηµειακών κτιρίων όπως είναι οι ναοί, τα αµφιθέατρα, τα ανάκτορα είναι τόσο παλιά όσο και η ίδια η αρχιτεκτονική. Πως χριστιανικοί ναοί ή ισλαµικά τεµένη άλλαζαν µορφή αλλάζοντας θρησκεία, ή άλλαζαν και χρήση αλλάζοντας πολιτικό καθεστώς όπως κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Ρωµαϊκά αµφιθέατρα και ωδεία που µετασχηµατίζονταν σε ανάκτορα ή κατοικίες στη µεσαιωνική Ιταλία, ανάκτορα που µετατρέπονταν σε στρατώνες ή αποθήκες και πολλά άλλα. Αυτό είναι καλό να το αντιληφθούµε διαπιστώνοντας ταυτόχρονα τη σχετικότητα των πιο πάνω, αλλά και τον δρόµο που έχουµε ακόµη να διανύσουµε. Στη σύγχρονη εποχή, σε πάρα πολλούς τοµείς, µνηµεία τα οποία δεν αναγνωρίζονταν ως τέτοια λίγα χρόνια νωρίτερα, σήµερα αναγνωρίζονται (π.χ. βιοµηχανικά µνηµεία στον αποβιοµηχανοποιηµένο «πρώτο κόσµο»), ενώ αν προχωρήσουµε σε ακραίες εκφάνσεις του φαινοµένου, µνηµεία αναγνωρισµένα σε προηγούµενες φάσεις έπαψαν να αναγνωρίζονται και κατεδαφίστηκαν (π.χ. θρησκευτικά µνηµεία σε περιοχές θρησκευτικών πολέµων όπως το Αφγανιστάν ή η Βοσνία, πολιτικά µνηµεία των πρώην σοσιαλιστικών χωρών µετά την πτώση των καθεστώτων το 1989). Καθώς όλα αυτά µπορεί να µοιάζουν άσχετα µε τα καθ ηµάς, η σχετικά πρόσφατη περίπτωση για την µουσειακή, πολιτιστική ή εκκλησιαστική χρήση της ρωµαϊκής αλλά και χριστιανικής Ροτόντας της Θεσσαλονίκης ή η δια- µάχη για την προστασία των µονών του Αγίου Όρους µε όρους µνηµειακότητας, θυµίζουν ότι αυτός ο διάλογος βρίσκεται πολύ πιο κοντά µας από όσο νοµίζουµε. Εν τέλει µπορούµε να είµαστε σίγουροι, πως η αντίληψη για το τι είναι µνηµείο και πως το χρησιµοποιούµε είναι άµεσα συναρτηµένη από την εποχή και την κοινωνία. Αυτή δεν είναι µια αόριστη πρόταση γενίκευσης. Καθώς φαίνεται ότι τα ταφικά µνηµεία πρώτα, τα θρησκευτικά στη συνέχεια εµφάνισαν τη µεγαλύτερη αντοχή στην ιστορία της ανθρωπότητας, ταυτισµένα µε την έννοια της µεταφυσικής ιερότητας. Ακολουθούν τα µνηµεία της πολιτικής εξουσίας, συµβολικά ή χρηστικά, ανάκτορα, αψίδες, οχυρώσεις -ευάλωτα όµως περισσότερο από όλα στους πολέµους και στις πολιτικές ανατροπές. Τα αστικά µνηµεία των εποχών των πόλεων, τα τεχνικά µνηµεία και τα µνηµεία της καθηµερινής ζωής των ανθρώπων, έρχονται τελευταία. Με απλά λόγια και στην εποχή µας πιο εύκολα εγκαθίσταται µία νέα χρήση ή επιλέγεται η λύση της µερικής ή ολοσχερούς κατεδάφισης για ένα µνηµειακό αστικό µέγαρο, ένα εργοστάσιο, ένα σπουδαίο νερόµυλο ή ένα παραδοσιακό νησιωτικό οικιστικό σύνολο από ότι για έναν ναό, ένα ανάκτορο ή ένα µέγαρο κοινοβουλίου. Αυτό δεν διατυπώνεται σε καµία χάρτα και όµως αποτελεί άτυπο και άγραφο κανόνα. 12 GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN

4 Το εργοστάσιο µεταλλουργίας της βιοµηχανίας Thyssen στο Duisburg της Γερµανίας, µετασχηµατίστηκε σε ανοικτό πάρκο τοπίου, πολιτισµού και αναψυχής, την περίοδο Η οµάδα του αρχιτέκτονα Peter Latz επέλεξε να µην αποκαταστήσει το τεχνικό µνηµείο, αλλά να το αφήσει φθαρµένο χωρίς εµφανή χρήση στο µεγαλύτερο του τµήµα, οργανώνοντας την «φυσική αποκατάσταση» δηλαδή την εισβολή της φύσης σε αυτό. Η ακραία αντίθεση του σκουριασµένου βιοµηχανικού µνηµείου του Duisburg µέσα στο οργανωµένο φυσικό περιβάλλον είναι µία καινοτοµία σε σχέση µε τις δύο κύριες και διαµετρικά αντίθετες σηµερινές αντιλήψεις για την επανάχρηση των µνηµείων, δηλαδή την αρχαιολογική αναστήλωση από την µία πλευρά και την οικονοµικά βιώσιµη επανάχρηση από την άλλη. Η διατήρηση ενός µνηµείου και η χρήση του, είναι πρωτίστως ζήτηµα ανάγνωσης της ιστορίας Στην Tate Modern του Λονδίνου, διαπιστώνεται η αντιφατικότητα των επιλογών επέµβασης στα µνηµεία. Κατά τον µετασχηµατισµό του παλαιού θερµοηλεκτρικού σταθµού του Τάµεση, το οι αρχιτέκτονες Herzog και De Meuron επιλέγουν να διατηρήσουν ακέραιο το εξωτερικό κέλυφος και να αποξηλώσουν όλο τον εσωτερικό µνηµειακό µηχανολογικό εξοπλισµό του παλαιού σταθµού. Οι χρήσεις ή οι «κατασκευές» της ιστορίας Η κατασκευή της ιστορικής εικόνας του χώρου Μπορούµε να κατανοήσουµε τις πιο πάνω αντιφάσεις, συνειδητοποιώντας ότι η διατήρηση ενός µνηµείου και η χρήση του, είναι πρωτίστως ζήτηµα ανάγνωσης της ιστορίας. Και όπως η ανάγνωση της ιστορίας διαφοροποιείται από γενιά σε γενιά, το ίδιο µάλλον συµβαίνει και µε τα µνηµεία. Γιατί η κάθε γενιά στην σύγχρονή της πολιτική και κοινωνική συγκυρία διαβάζει εκ νέου την ιστορία, τη χρησιµοποιεί για να προβάλει, να συγκροτήσει, να αντιληφθεί τη θέση της στον τόπο και τον χρόνο. Έτσι για λόγους που δεν είναι του παρόντος, κατασκευάζει ιστορικές εικόνες και δίπλα τους µύθους, οι οποίοι βοηθούν σε αυτό. Παράλληλα και αρκετά συχνά, συµβαίνει µέσα στην ίδια εποχή, δύο διαφορετικές οµάδες (εθνικές, φυλετικές, θρησκευτικές, κοινωνικές, πολιτικές, ταξικές, επιστηµονικές) να διατυπώνουν µε δύο ριζικά διαφορετικούς τρόπους, η κάθε µία τη δική της ερµηνεία, τη δική της αφήγηση, όπως ονοµάζεται για µία πτυχή της ιστορίας. Να διατυπώνουν ουσιαστικά δύο διαφορετικές ιστορίες για το ίδιο ιστορικό γεγονός. Η ιστορία - και κατ επέκταση τα ίχνη της, τα ερείπια, τα µνηµεία - γίνονται εργαλείο διαµόρφωσης της εξέλιξης. Κατά συνέπεια, ο χειρισµός των ιχνών και των µνηµείων όντας εργαλείο διαµόρφωσης της ίδιας της πόλης και της αρχιτεκτονικής, γίνεται εν τέλει εργαλείο κατασκευής εικόνων προσανατολισµένων από την υποκειµενική µατιά του ίδιου του χειριστή στην περίπτωση µας του αρχιτέκτονα. Η επιλογή ανάδειξης ή εξαφάνισης ενός ιστορικού υλικού ίχνους έχει ανάλογο βάρος στον χώρο, µε την χρήση της ιστορίας στην κοινωνία και την εκπαίδευση. Η διαµόρφωση της ιστορικής εικόνας µίας πόλης, η επιλογή των στιγµών ή των καταλοίπων που θα αναδειχθούν, πρωτίστως βασίζεται στις αρχικές και κατά κανόνα κυρίαρχες τρέχουσες επιλογές ανάγνωσης της ιστορίας. Στην ίδια πόλη της χώρας µας π.χ. µπορεί να αναδειχθεί ως σηµαντικό, το ελληνικό ή το οθωµανικό ή το αρβανίτικο παρελθόν, αποκαθιστώντας ή εξαφανίζοντας τα σχετικά σηµάδια αυτού του παρελθόντος. Μπορεί επίσης να αναδειχθεί το πολιτικό ή το θρησκευτικό ή το τεχνικό παρελθόν, αναδεικνύοντας έτσι τις εκπαιδευτικές ή πολιτιστικές προτεραιότητες, µε αρνητικό ή θετικό τρόπο. Η Ελλάδα, όπως και πολλές ευρωπαϊκές χώρες έζησαν καθάρσεις εποχών προκειµένου να αναδειχθούν άλλες το αναγεννησιακό εις βάρος του µεσαιωνικού, το αρχαιοελληνικό εις βάρος του βυζαντινού. Μέσω αυτής της επιλογής, στην πραγµατικότητα δεν επιστρέφει η ιστορική εικόνα του τόπου δια των υλικών ιχνών, η οποία είναι πολύ πιο περίπλοκη και λαβυρινθώδης από την απλοποιηµένη προβολή ενός µνηµείου, αλλά επιδεικνύεται µία εικόνα διαλεγµένη προκειµένου να βιωθεί και να εκπεµφθεί ένα σαφές µήνυµα της κοινωνίας και της εποχής. 14 GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN

5 Στην επανάχρηση του βιοµηχανικού συνόλου της πρώην µεταλλουργίας της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου από το ΕΜΠ, το αποφασίστηκε η διατήρηση του συνόλου των 41 κτιρίων, διασώζοντας έτσι την όλη ιστορική εξέλιξη και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του µνηµείου από το 1875 έως το 1982, µαζί µε το σύνολο του µηχανολογικού εξοπλισµού. Το πρώην εργοστάσιο λειτουργεί πλέον ως τεχνολογικό-πολιτιστικό πάρκο και µουσείο µεταλλείας-µεταλλουργίας. Κάτι σαν µεθοδολογία Η κεντρική αίθουσα εισόδου της Tate Modern δεν διατηρεί κανένα στοιχείο από την παλαιά χρήση και αρχιτεκτονική του κτιρίου. Η επιλογή δηµιουργίας ενός γιγαντιαίου προθαλάµου στο σύγχρονο κτίριο τέχνης επικράτησε της επιλογής διατήρησης της παρελθούσας χρήσης και µορφής. Οι συνθετικές επιλογές Στην εποχή µας, οι εθνικοί µύθοι, οι µονοµερείς αναγνώσεις, τα στερεότυπα των δύο προηγούµενων αιώνων συζητούνται ξανά, αµφισβητούνται και αναθεωρούνται. H Ιστορία εκλαµβάνεται ως κάτι πιο περίπλοκο και πολύπτυχο, από ότι περιγραφόταν ως σήµερα. Πίσω από τις αναγνώσεις της κρύβονται πολλά περισσότερα από την αθώα εικόνα των παλαιών σχολικών εγχειριδίων. Ανάλογοι προβληµατισµοί οδηγούν τα βήµατα της σύγχρονης αρχαιολογίας, της αρχιτεκτονικής και µέσω αυτών της ανάδειξης ή όχι µνηµείων και καταλοίπων. Η ιδέα των στρωµάτων ή επιφανειών (layers) από τα οποία είναι δηµιουργη- µένος ο χώρος, των διαφορετικών πολιτισµών που καθόρισαν την εξέλιξη του, όπου το καθένα στοιχείο από τα πιο πάνω θεωρείται εξίσου σηµαντικό µε το άλλο, καθορίζει σήµερα τις επιλογές µας. Η εισαγωγή της διάστασης του τοπίου, αστικού, αγροτικού ή φυσικού, της γεωγραφίας, της µεγάλης δηλαδή κλίµακας και της κατά το δυνατόν συνολικής εικόνας και όχι της αποσπασµατικής και επιλεγµένης σηµειακής καθορίζει τους προβληµατισµούς. Φεύγοντας από την κλίµακα το εξωαστικού και αστικού τοπίου και φτάνοντας στην κλίµακα του κτιρίου, αναδύονται περίπου τα ίδια ερωτήµατα. Ένα κτίριο ως ζωντανός οργανισµός φέρει επάνω τα σηµάδια των εποχών που κατοικήθηκε. Η αγοραία αναστηλωτική λογική συνήθως αναζητά την πρώτη κατασκευαστική φάση, επιδιώκοντας την κάθαρση του µνηµείου από τις µεταλλάξεις που επέφερε η ιστορική χρήση του. Αυτός ο αρχαιολογικός πουρισµός βρίσκεται στο ένα άκρο. Στο άλλο, βρίσκεται ο οικονοµισµός, η επίκληση της χρηστικότητας και της βιωσιµότητας, επιλογές που οδηγούν συνήθως στις άνευ όρων επεµβάσεις, στη διατήρηση θραυσµάτων κτιρίων, στο facadism, στη διατήρηση ουσιαστικά µίας σκηνογραφικής υπόµνησης που διακοσµεί ένα εξ ολοκλήρου νέο κέλυφος που παίρνει τη θέση του παλαιού. Έχοντας κατά νου όλα αυτά, µπορούµε να ορίσουµε ξανά βασικές αρχές. Ίσως να διακρίνουµε όσα θα επιφέρουν µικρότερη βλάβη, δεδοµένου ότι οι σιγουριές προηγούµενων εποχών και σχολών οδήγησαν σε ανεπανόρθωτες καταστροφές. Αποφασίζοντας να καταπιαστούµε µε ένα µνηµείο, είναι ανάγκη να αποκτήσουµε την πληρέστερη κατά το δυνατόν γνώση των ιστορικών δεδοµένων του, σε σχέση όχι µόνο µε τον χώρο αλλά και µε την κοινωνία εντός της οποίας γεννήθηκε και υπήρξε. Χρειαζόµαστε την καταγραφή των καταλοίπων µε όσο πιο αντικειµενικό, νηφάλιο και ορθολογικό τρόπο µπορεί να εξασφαλιστεί. Γνωρίζουµε πλέον την αξία της καταγραφής. Ότι δηλαδή, ακόµη και αν γίνει η ζη- µιά, η σωστική καταγραφή και αποτύπωση, διασώζει για το µέλλον την ιστορική πληροφορία τουλάχιστον σε µορφή σχεδίων και εικόνων. Υπερβαίνοντας τα στερεότυπα και τους µύθους που συνήθως κυκλοφορούν γύρω από κάθε ιστορική κατασκευή, επιδιώκουµε την ανακάλυψη στοιχείων που επιχειρούν να απεγκλωβιστούν από µύθους, διαφεύγουν από την επίσηµη µατιά ή από την καθιερωµένη εικόνα. Ολοκληρώνοντας τις καταγραφές επιχειρούµε την αρχική αξιολόγηση του υλικού, µε κριτήρια σε πρώτη φάση ανεξάρτητα από την στόχευση και την εφικτότητα του σχεδιασµού. Ακολουθούµε την επιλογή της κατ αρχήν διάσωσης, όσων αξιολογούµε ως σηµαντικά ακόµη και αν δεν µπορούν να ενταχθούν οµαλά στον σχεδιασµό παρά µόνο σωστικά, διατηρώντας την αρχή της αναστρεψιµότητας, της αποφυγής δηλαδή της καταστροφής όσων δεν µπορούν να αξιοποιηθούν στην παρούσα στιγµή, αλλά ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments adopted by the First International Congress of Architects and Technicians of Historic Monuments, Athens, Athens%20Charter% pdf 2. International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites-The Venice Charter, IInd International Congress of Architects and Technicians of Historic Monuments, Venice, 1964 πιθανόν να µπορούν σε άλλες εποχές. Η τελική επιλογή έχει να κάνει µε την ανάδειξη, τη χρήση και τελικά την ένταξη στον υπάρχοντα χώρο σε όλες τις κλίµακες του, αλλά και στην καθηµερινότητα όσων αποτελούν υλικό που συγκροτεί µία εικόνα και µία ιστορία, έχοντας υπ όψη ότι η επέµβαση αφορά συνήθως ένα ζων και εξελισσόµενο κέλυφος σε µία ζώσα και εξελισσόµενη κοινωνία. Από εκεί και πέρα, η έµπνευση και συνθετική τόλµη ήταν και είναι το βασικό εργαλείο της αρχιτεκτονικής, υπό την προϋπόθεση της βαθειάς επίγνωσης του υποκειµενισµού των επιλογών που επιβάλει η εποχή, ο τόπος, οι κοινωνικές συνθήκες. (adopted by ICOMOS, 1965). gr/fsr/138608/venice_chart_1964.pdf 3. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Adopted by the General Conference UNESCO at its seventeenth session, Paris, 16 November ntua.gr/fsr/138605/unesco_convention-world_ Heritage_1972_en.pdf GRA REVIEW #04 / SUMMER-AUTUMN