ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ:

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΘΕΜΑ: Η συµβολή των πρόσφατων νοµοθετικών πρωτοβουλιών στην επίλυση των υφιστάµενων προβληµάτων που αφορούν τη διαµονή και την κοινωνική ένταξη της δεύτερης γενιάς µεταναστών στην Ελληνική Επικράτεια ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Κωνσταντίνος αραµάρας ΣΠΟΥ ΑΣΤΡΙΑ: Παναγιώτα Πολυτήρα ΑΘΗΝΑ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2011

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 4 ABSTRACT... 5 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 6 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ... 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑ ΟΧΕΣ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΑΛΛΟ ΑΠΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ Η ΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Προγράµµατα νοµιµοποίησης Κοινωνική ένταξη ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΘΑΓΕΝΕΙΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΥΠΗΚΟΟΤΗΤΑ ΑΛΛΕΣ ΘΕΣΜΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΠΟΦΑΣΗ «ΑΜΗΧΑΝΙΑΣ» Η ΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Γενική αξιολόγηση των ρυθµίσεων Προβλήµατα και προβληµατισµοί Κάλυψη αναγκών Εφαρµογή ρυθµίσεων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Ο ΗΓΟΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΛΙΣΤΑ ΕΡΩΤΩΜΕΝΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΠΟΛΙΤΟΓΡΑΦΗΣΕΙΣ ΑΛΛΟΓΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α... 85

3 Ευχαριστίες Επιθυµώ να ευχαριστήσω όλα τα πρόσωπα που µε βοήθησαν στην πραγµατοποίηση της τελικής αυτής εργασίας. Θερµές ευχαριστίες οφείλω κατά κύριο λόγο στον επιβλέποντα καθηγητή της παρούσας µελέτης και διδάσκοντα στην Εθνική Σχολή ηµόσιας ιοίκησης και Αυτοδιοίκησης, κ. Κωνσταντίνο αραµάρα για την καθοδήγηση και την πολύτιµη βοήθειά του καθώς και την επεξεργασία επιµέρους πτυχών του θέµατος. Η συµβολή του σε όλα τα στάδια της εργασίας ήταν καθοριστικής σηµασίας για την επιτυχή ολοκλήρωση της. Θερµές ευχαριστίες οφείλονται και σε όλους µου προσέφεραν λίγο από το χρόνο τους για την πραγµατοποίηση της ποιοτικής έρευνας. Η εµπειρία τους και η επαγγελµατική τους ενασχόληση µε τα θέµατα µετανάστευσης και ιθαγένειας υπήρξε πολύ σηµαντική. Η βοήθεια τους στην παροχή αριθµητικών δεδοµένων έδωσαν µία διαφορετική διάσταση στη µελέτη. Ευχαριστίες από καρδιάς οφείλω στην κα. Σωτηρία Κασνακούδη για την πολύτιµη βοήθεια της, στην κα. Μαρία Ρασούλη, στον κ. Χρήστο Σαριτζόγλου, στον κ. ηµήτρη Σιαµάτρα, στην κα. Αγγελική Βογιατζή, στην κα. Πότα Ρούµπου, στον κ. Μοαβία Αχµέτ, στον κ. Νικόδηµο Κινιούα Μαϊνά, στην κα. Έντα Γκέµι και στον κ. Γιουνούς Μοχαµαντί. Είναι γεγονός ότι, χωρίς τη συµβολή τους η εργασία θα ήταν ελλιπής. Ένα µεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στα πρόσωπα της οικογένειας µου για τη στήριξη τους όλο το διάστηµα εκπόνησης της εργασίας, και ιδιαιτέρως στους γονείς µου, ηµήτρη και Κωνσταντίνα, στους οποίους και αφιερώνω αυτή την εργασία. 3

4 Περίληψη Η µεταναστευτική πολιτική στην Ελλάδα εµφανίζεται συγκρατηµένη στην προώθηση ρυθµίσεων που οδηγούν στη µονιµότερη παρουσία των µεταναστών και των οικογενειών τους και ιδιαιτέρως της δεύτερης γενιάς µεταναστών. Τα παιδιά που γεννήθηκαν ή µεγάλωσαν στην χώρα, δηµιούργησαν ισχυρούς δεσµούς µε την κοινωνία ενώ αγωνιούσαν ότι η ενηλικίωσή τους θα σήµαινε πιθανότατα το πέρασµα τους σε µη νόµιµο καθεστώς. Η νοµική κατάσταση ενός παιδιού που γεννήθηκε από γονείς αλλοδαπούς στη χώρα θεωρείται σηµαντικός παράγοντας ως προς την ενσωµάτωσή του και την προσαρµογή του στη χώρα υποδοχής. Η ελληνική πολιτεία, ανταποκρινόµενη στις εύλογες και έννοµες προσδοκίες των ανθρώπων αυτών για την απρόσκοπτη διασφάλιση της διαµονής τους και την ίση απόλαυση δικαιωµάτων στο πλαίσιο ενός σύγχρονου κράτος δικαίου, εισάγει το νόµο 3838/2010. Ο συγκεκριµένος νόµος µε µία σειρά από ριζικές τοµές, επιδιώκει να θέσει τέλος στην οµηρία των δεύτερης γενιάς µεταναστών. Για πρώτη φορά σχετικοποιείται η αρχή του δικαίου του αίµατος και εισάγεται ένα νέο σύστηµα κριτηρίων βασισµένο στο δίκαιο του εδάφους. Συνεπώς, µια από τις µείζονες τοµές του συνίσταται στη διευκόλυνση της πρόσβασης των παιδιών για την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας µε τη γέννηση ή τη φοίτηση. Ωστόσο, δέκα µήνες περίπου µετά την ψήφιση του νόµου, το Συµβούλιο της Επικρατείας, µε την απόφαση 350/2011 έκρινε αντισυνταγµατικό το νόµο. Με αυτή την απόφαση παραπέµφθηκε στην Ολοµέλεια του ικαστηρίου για τελική κρίση το ζήτηµα της συνταγµατικότητας των διατάξεων µε τις οποίες εισάγονται νέες προϋποθέσεις για την κτήση της ελληνικής ιθαγένειας. Σχετικά µε τη νοµική µεταχείριση της δεύτερης γενιάς µεταναστών, επιχειρείται η προσέγγισή της µε τη διενέργεια µιας εµπειρικής έρευνας µέσω συνεντεύξεων µε στελέχη της ιοίκησης και µε εκπροσώπους µεταναστευτικών οργανώσεων. Μέσα από αυτή την έρευνα αναδεικνύονται προβλήµατα, προβληµατισµοί, ο βαθµός κάλυψης των αναγκών της δεύτερης γενιάς µεταναστών αλλά και το πλαίσιο εφαρµογής των διατάξεων µετά από ένα και πλέον χρόνο που είναι σε ισχύ. Με τη χορήγηση της ελληνικής ιθαγένειας στα παιδιά των µεταναστών γίνεται µία σηµαντική προσπάθεια αντιµετώπισης του θέµατος ως ένα βήµα προς την εξάλειψη της περιθωριοποίησής τους από την κοινωνία στην οποία γεννήθηκαν, µεγάλωσαν, σπούδασαν, και η οποία άλλωστε είναι η µόνη που γνώρισαν. 4

5 Abstract The immigration policy in Greece appears hesitant in promoting laws leading to the permanent presence of immigrants and their families, and particularly the second-generation immigrants. The children who were born or raised in this country have created strong links with society, while, at the same time, were concerned that as adults would probably pass into non-legal status. The legal status of a child born by foreign parents in this country is considered a key element in its integration and adaptation into the host country. The Greek State, in response to the reasonable and legitimate expectations of these people, tries to ensure uninterrupted residence and equal enjoyment of rights in a modern rule of law by introducing Law 3838/2010. With a series of radical changes brought about with this Law, the hostage of second generation immigrants is ending. For the first time, the principle of the law of blood is becoming less crucial and a new system of criteria based on the law of the land is introduced. In that direction, one of the major goals of this Law is to facilitate the access of children to the Greek citizenship through birth or through school attendance. However, the Council of State with the Decision 350/2011 ruled on the unconstitutionality of this Law, ten months after its adoption. With this decision, the question of constitutionality of the provisions that introduce new requirements for the acquisition of Greek citizenship is referred to the Plenary Session of the said Court for final judgment. As to the legal treatment of second-generation immigrants, it is attempted to be examined through empirical research, namely through interviewing officials from within the public administration and representatives of immigrant organizations. This research aims to point out the problems and the concerns raised by the new provisions, but also to examine the degree to which the needs of second-generation migrants are met as well as the actual implementation of the Law, more than a year after it was put into force. With the acquisition of Greek citizenship by the children of immigrants, an important step is made to tackle this issue, as it moves towards the elimination of their marginalisation from the society in which they were born, grew up, studied, and which is the only one they ever knew. 5

6 Συντµήσεις και συντοµογραφίες ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕ Α Εθνική Επιτροπή για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου ΕΕ ΑΠ Ελληνική Ένωση για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου και του Πολίτη ΕΛΙΑΜΕΠ Ελληνικό Ίδρυµα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολίτικής ΙΝΕ ΓΣΕΕ-Α Ε Υ Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ-Α Ε Υ ΚΕΙ Κώδικάς Ελληνικής Ιθαγένειας Κεφ Κεφάλαιο ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση ΜΚΟ Μη Κυβερνητική Οργάνωση Ν. Νόµος Π Προεδρικό ιάταγµα Σ. Σύνταγµα Σελ Σελίδα ΣτΕ Συµβούλιο της Επικρατείας ΣτΠ Συνήγορος του Πολίτη ΥΑ Υπουργική Απόφαση ΥΠΕΣ Υπουργείο Εσωτερικών ΦΕΚ Φύλλο Εφηµερίδας της Κυβερνήσεως Ευρετήριο διαγραµµάτων και πινάκων Πίνακας 1 Έτη νόµιµης διαµονής που αιτούνται για την απονοµή ιθαγένειας σε χώρες της ΕΕ για τη δεύτερη γενιά µεταναστών ιάγραµµα 1 Αριθµός αλλογενών που απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια µε πολιτογράφηση από το 2000 έως και 16 Ιουνίου 2011 Σελ. 50 Σελ. 85 6

7 Εισαγωγή 1. Θεωρητικές και µεθοδολογικές παραδοχές Η Ελλάδα καθιερώθηκε ως χώρα υποδοχής µεταναστών µέσα στην τελευταία εικοσαετία και βρέθηκε αντιµέτωπη µε νέα διλήµµατα πολιτικής. Η αλλαγή αυτή αποτελεί αναµφίβολα µια από τις σηµαντικότερες κοινωνικο-οικονοµικές εξελίξεις του τέλους του 20 ου αιώνα. Η κατακόρυφη και ξαφνική αύξηση της εισροής των µεταναστών ήταν ένα φαινόµενο που βρήκε απροετοίµαστους, τόσο την Ελληνική Πολιτεία, όσο και την κοινωνία, όπως αποτυπώνεται και στην πορεία εξέλιξης του νοµοθετικού πλαισίου. Οι µετανάστες ήρθαν στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 90 µε σκοπό την εργασία, 1 χωρίς να απορρίπτουν την προοπτική µακροχρόνιας διαµονής, 2 προσπαθώντας να οργανώσουν τη ζωή τους, είτε φέρνοντας µαζί τα µέλη της οικογένειας τους στο πλαίσιο της οικογενειακής επανένωσης, 3 είτε δηµιουργώντας απογόνους αλλά και προσδοκίες για ένα καλύτερο µέλλον. Έτσι, ενηλικιώνονται δεκάδες χιλιάδες παιδιά των πρώτων µεταναστών της δεκαετίας του 90, τα οποία είτε γεννήθηκαν στην Ελλάδα είτε εγκαταστάθηκαν σε αυτή σε µικρή ηλικία. Τα παιδιά των µεταναστών που γεννιούνται ή έρχονται στην Ελλάδα σε µικρή ηλικία δηµιουργούν ιδιαίτερους δεσµούς µε το ελληνικό κράτος και την κοινωνία. 4 Παράλληλα, αντιµετωπίζουν, τόσο τις γενικότερες δυσκολίες όλων των µεταναστών, όσο και τους ιδιαίτερους κινδύνους που συνεπάγεται η µικρή τους ηλικία και η αδυναµία τους για αυτοπροστασία και έτσι αποτελούν τις πιο ευάλωτες οµάδες µεταναστών (Έµκε- Πουλοπούλου, 2007, σελ.468). Η διακριτή αυτή κατηγορία του µεταναστευτικού πληθυσµού είναι η λεγόµενη «δεύτερη γενιά µεταναστών». 1 Η αναζήτηση εργασίας, είναι ο κυριότερος λόγος εγκατάστασης των αλλοδαπών στην Ελλάδα µε ποσοστό 54,2%, µε δεύτερο λόγο την οικογενειακή επανένωση µε ποσοστό 13%, όπως δηλώθηκε από τους µετανάστες σε σχετική έρευνα (Κρητικίδης, 2004, σελ.22). 2 Σε σχετική έρευνα του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας για την Αττική, οι µετανάστες δήλωσαν ότι σκόπευαν να µείνουν µόνιµα στην Ελλάδα σε ποσοστό 53,3% και µόνο ένας στους πέντε δήλωσε ότι επιθυµεί να παραµείνει µερικά χρόνια και µετά να επιστρέψει στη χώρα του (Εµκε-Πουλοπούλου, 2007, σελ.107), Ενώ η µέση διάρκεια παραµονής του πληθυσµού των µεταναστών στην Ελλάδα υπερβαίνει τα οκτώ έτη (Kαθηµερινή/The Economist, 2008, σελ.14) 3 Ως οικογενειακή επανένωση νοείται, κατά τις διατάξεις του π.δ.131 του 2006 (µε το οποίο ενσωµατώθηκε η κοινοτική Οδηγία 2003/86/ΕΚ), η είσοδος και διαµονή στη χώρα των µελών της οικογένειας υπηκόου τρίτης χώρας, ώστε να διηρηθεί η ενότητα της οικογένειας του, άσχετα αν οι οικογενειακοί δεσµοί δηµιουργήθηκαν πριν ή µετά την είσοδο του (Αναλυτικότερα Βλ. Παπαθεοδώρου, 2010, σελ.90-94) 4 Η µεταναστευτική ιστορία διδάσκει ότι ακόµη και αν οι µετανάστες παλιννοστήσουν, αρκετά από τα παιδιά τους παραµένουν στη χώρα υποδοχής ή επιστρέφουν σ αυτήν, ακόµη και µετά την παλιννόστηση της οικογένειάς τους. (Τζωρτζοπούλου, 2005, σελ.203). 7

8 Ως δεύτερη γενιά µεταναστών, µε έναν ευρύτερο ορισµό, θα θεωρήσουµε «τα άτοµα που γεννήθηκαν στην Ελλάδα από αλλοδαπής ιθαγένειας γονείς και τα οποία συνεχίζουν να διαµένουν στη χώρα µας µόνιµα, όπου είναι η εργασία των γονιών τους, όπως και τα άτοµα εκείνα που σε πολύ µικρή ηλικία ήρθαν στην Ελλάδα 5 είτε µαζί µε τους γονείς τους είτε αργότερα στα πλαίσια της οικογενειακής συνένωσης» (Παπασιώπη-Πασιά, 2006, σελ.117). Σύµφωνα µε αριθµητικά στοιχεία του Υπουργείου Εσωτερικών, το Σεπτέµβριο του 2009, η πληθυσµιακή οµάδα της δεύτερης γενιάς µεταναστών ανέρχεται, περίπου, στους Συγκεκριµένα, οι αλλοδαποί είναι ηλικίας έως 18 ετών και οι από 19 έως 30 ετών (Τσίουκας, 2009, σελ.49). Η δεύτερη γενιά µεταναστών βρίσκεται αντιµέτωπη µε µία µεγάλη πρόκληση, καθώς καλείται να µεγαλώσει σε ένα περιβάλλον που είναι ξένο, είτε για εκείνα, είτε και για τους γονείς τους. Το κατά πόσον θα καταφέρουν να ανταπεξέλθουν στην πρόκληση αυτή και να ενταχθούν επιτυχώς στο νέο τους περιβάλλον εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από την νοµιµοποίηση τους ή την πρόσβασή τους στην ελληνική υπηκοότητα. Σύµφωνα µε τον Παντελή η «ιθαγένεια ή υπηκοότητα είναι ο νοµικός δεσµός ανάµεσα στο άτοµο και το κράτος» 6 (Παντελής 2005, σελ.25-26). Η ιθαγένεια διακρίνεται σε αρχική και επίκτητη, τα οποία συνιστούν τα δύο νοµικά συστήµατα που υιοθετούν τα κράτη: το δίκαιο του αίµατος (jus sanguinis) και το δίκαιο του εδάφους (jus soli), αντίστοιχα. Την αρχική ιθαγένεια καταλαµβάνει το άτοµο από τη γέννηση του, ενώ την επίκτητη την αποκτά το άτοµο µεταγενέστερα (έπειτα από αναγνώριση ή πολιτογράφηση) (Παπασιώπη-Πασιά, 2003, σελ.79-80). Κατά το δίκαιο του αίµατος, κριτήριο είναι η καταγωγή, ενώ κατά το δίκαιο του εδάφους ο τόπος όπου γεννήθηκε κάποιος (Παντελής 2005, σελ.25-26). Αυτές είναι οι δύο βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται το δίκαιο ιθαγένειας (Παπασιώπη-Πασιά, 2003, σελ.14). Η νοµική κατάσταση ενός παιδιού που γεννήθηκε από γονείς αλλοδαπούς στη χώρα όπου οι τελευταίοι αναζητούσαν εργασία, καλύτερες συνθήκες ζωής ή άσυλο ή που ήρθαν σε µικρή ηλικία στη χώρα που τους δέχθηκε, θεωρείται ουσιαστικό στοιχείο ως προς την ενσωµάτωσή του και την προσαρµογή του στη χώρα υποδοχής. Όπως υποστηρίζεται, το να ζει κάποιος που δεν έχει την ιθαγένεια της χώρας στην οποία αναπτύσσεται, εκπαιδεύεται και που γενικά έχει το κέντρο των δραστηριοτήτων του, αποτελεί ένα εµπόδιο στην προσωπική 5 Σηµειώνεται ότι τα παιδιά που ήρθαν σε µικρή ηλικία στην Ελλάδα αποκαλούνται από πολλούς µελετητές ως «οιωνεί» δεύτερη γενιά ή µιάµιση γενιά µεταναστών (ενδεικτικά Baldwin-Edwards, 2004, σελ.18) 6 Η ιθαγένεια και η υπηκοότητα δεν έχουν καµία εννοιολογική διαφοροποίηση σύµφωνα µε το ελληνικό δίκαιο αλλοδαπών (Παπασιώπη-Πασιά 2003, σελ.9). Στην Ελλάδα, οι όροι «ιθαγένεια», «υπηκοότητα» και «ιδιότητα του πολίτη» έχουν ακριβώς την ίδια σηµασία (Παπασιώπη-Πασιά, 1992, σελ.35). 8

9 του κατάσταση και έναν ανασταλτικό παράγοντα που οδηγεί στην αποθάρρυνση κοινωνικής ένταξής 7 του στην κοινωνία όπου ζει (ενδεικτικά Παπασιώπη-Πασιά, 2006, σελ.118). Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στη σκιαγράφηση της πορείας εξέλιξης του νοµοθετικού πλαισίου και των προβληµάτων της δεύτερης γενιάς µεταναστών καθώς και τις αλλαγές που επέρχονται µε τον εκσυγχρονισµένο Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας (εφεξής ΚΕΙ) µέσα από τη διευκόλυνση πρόσβασης στην υπηκοότητα για αυτή τη µεταναστευτική κατηγορία. Ειδικότερα, η εργασία εξετάζει τις ριζικές µεταβολές επιφέρει και τους προβληµατισµούς που δηµιουργεί ο νόµος 3838/2010 για τη δεύτερη και τρίτη γενιά µεταναστών, τόσο µέσα από την αποτύπωση του θεσµικού πλαισίου, όσο και µέσα από το πρίσµα της πρακτικής υλοποίησης των διατάξεων µετά από ένα και πλέον χρόνο εφαρµογής. Μέσα από την παρούσα εργασία θα διερευνηθεί η εξής υπόθεση εργασίας: Η αλλαγή στον τρόπο κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας της δεύτερης γενιάς µεταναστών έχει επιλύσει πολλά προβλήµατα και έχει συµβάλλει στη βελτίωση του καθεστώτος διαµονής και την κοινωνική τους ένταξη. Ειδικότερα, θα µπορούσαµε να πούµε ότι, η απονοµή ιθαγένειας θα µπορούσε να σφραγίσει την επιτυχία της διαµονής και της κοινωνικής ένταξης της δεύτερης γενιάς µεταναστών, δεδοµένου ότι η συντριπτική πλειοψηφία της γενιάς αυτής επιθυµεί να µείνει και να ενταχθεί στην κοινωνία υποδοχής, ενώ ο περιορισµός της απόκτησης της υπηκοότητας θα µπορούσε να λειτουργήσει ως µέσο αποκλεισµού. Η διερεύνηση του σκοπού της παρούσας εργασίας πραγµατοποιήθηκε αφενός µε τη µελέτη πηγών, όπως νόµους, προεδρικά διατάγµατα, κοινές υπουργικές αποφάσεις, εγκυκλίους καθώς και τη µελέτη της βιβλιογραφίας, άρθρων, περιοδικών και εφηµερίδων, αναφορών και εκθέσεων επιστηµονικών οµάδων, καθώς και πληροφοριακού υλικού µέσα από το διαδίκτυο, και αφετέρου µέσω της αποτύπωσης της πρακτικής διάστασης µε την πραγµατοποίηση ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων σε εκπροσώπους µεταναστευτικών οργανώσεων και σε στελέχη της ιοίκησης. Η µορφή των ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων (Robson 2000, σελ.330) έδωσε τη δυνατότητα ευελιξίας στη σειρά που θέτονταν οι ερωτήσεις, στην ακριβή διατύπωση τους και στο πόσο χρόνο και προσοχή αφιερώθηκε στο κάθε θέµα ανάλογα µε το αντικείµενο του κάθε ερωτώµενου. Αξίζει να σηµειωθεί ότι σηµαντική πηγή έρευνας και µελέτης αποτέλεσαν οι εκθέσεις του Συνηγόρου του Πολίτη και η διαµεσολαβητική εµπειρία του, που κατά καιρούς υπέβαλλε 7 Ως κοινωνική ένταξη νοείται στο πλαίσιο των άρθρων 65 και 66 του ν.3386/2005- η αναγνώριση δικαιωµάτων στους υπηκόους τρίτων χωρών τα οποία διασφαλίζουν, αφενός την αναλογικά ισότιµη συµµετοχή τους στην οικονοµική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της χώρας και, αφετέρου, να αποβλέπουν στην υποχρέωση σεβασµού των θεµελιωδών κανόνων και αξιών της ελληνικής κοινωνίας. 9

10 στην κεντρική εξουσία για την αλλαγή και υιοθέτηση πρακτικών και νοµοθετικών λύσεων, σε θέµατα µεταναστευτικής νοµοθεσίας και πολιτικής ιθαγένειας. Η κτήση της ιθαγένειας συνιστά βασικό άξονα της µεταναστευτικής πολιτικής ιδιαίτερα σε µία χώρα που µετρά µεγάλο αριθµό µεταναστών δεύτερης γενιάς (Παπαθεοδώρου, 2010, σελ.165). Η κοινωνική ένταξη έχει νόηµα και µπορεί να βρει σταθερό έρεισµα πάνω στην άπαξ και διαπαντός επίλυση των θεµελιωδών ζητηµάτων της διαρκούς διαµονής και νοµιµότητας του σχετικού καθεστώτος των παιδιών που έχουν µεταναστεύσει ανήλικα, ή γεννηθεί και ενηλικιωθεί στη χώρα (Παύλου, 2007α). Η δεύτερη γενιά µεταναστών -πολλώ δε µάλλον η τρίτη- συχνά δεν νιώθει καν «µεταναστευτική» διότι, δεν έχει δεσµούς µε κανένα άλλο κράτος. ιαπιστώνεται λοιπόν το παράδοξο ότι πολλοί άνθρωποι ειλικρινά τη θεωρούν πατρίδα τους και εκείνη κρατά αµυντική στάση (Τσιούκας et al., 2009, σελ.7). Μέχρι το 2010, οι δεύτερης γενιάς µετανάστες κινούνταν στο ηµίφως, ως «σκιές» µέσα στον κορµό της κοινωνίας (Στεργίου, 2010, σελ.689) αφού όντας νόµιµοι, µπορούσαν εύκολα να µεταπηδήσουν µετά την ενηλικίωση τους στην κατηγορία των µη νόµιµων. Με τον τροποποιηµένο ΚΕΙ (ν.3838/2010) αλλάζει άρδην το καθεστώς ανασφάλειας που υπήρχε µέχρι τότε για αυτή τη γενιά, εισάγοντας καινοτόµες ρυθµίσεις, για την ιστορία του δικαίου ελληνικής ιθαγένειας. Στο πλαίσιο αυτό τα βασικά ερωτήµατα που τίθενται είναι τα εξής: Τι προβλέπει η νοµοθεσία για την οµάδα αυτή των υπηκόων τρίτων χωρών και τι η τροποποίηση του Κώδικα Ελληνικής Ιθαγένειας (ΚΕΙ) µε το νέο νόµο 3838/2010; Τι άλλαξε; Ποιά προβλήµατα επίλυσε και ποιά όχι; Καλύπτει η νοµοθεσία τις ανάγκες της δεύτερης γενιάς µεταναστών; Ποιος ο ρόλος της διαβούλευσης προκειµένου να ακούγεται η φωνή των µεταναστών; Υπάρχουν προβλήµατα εφαρµογής της νοµοθεσίας; Ανταποκρίνονται αποτελεσµατικά οι εµπλεκόµενες υπηρεσίες; Αυτά τα ερωτήµατα θα επιχειρήσουµε να απαντήσουµε στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, τόσο µέσα από τη µελέτη της βιβλιογραφίας, όσο και µέσα από την πραγµατοποίηση συνεντεύξεων µε εκπροσώπους µεταναστευτικών οργανώσεων και µε στελέχη της ιοίκησης. Το µεγαλύτερο στοίχηµα µιας κοινωνίας αποτελεί η νέα γενιά. Οι µετανάστες δεύτερης και τρίτης γενιάς αντί για το φόβο της απέλασης και της υποβάθµισης σε αποκλεισµένη εφεδρεία εργατικού δυναµικού δικαιούνται λόγο και συµµετοχή στην κοινωνία όπου µεγάλωσαν. Τα παιδιά των µεταναστών αντιµετωπίζουν εµπόδια και προσκόµµατα στη παραµονή τους στη χώρα η οποία θεωρείται αβέβαιη αν δεν εξασφαλίσουν σταθερή και 10

11 διαρκή απασχόληση ακόµα κι αν έχουν γεννηθεί η µεγαλώσει στην Ελλάδα (Παύλου, 2007β, σελ.302). 2. ιάρθρωση κεφαλαίων Το πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζει την πορεία εξέλιξης του νοµοθετικού πλαισίου, τόσο για τη µεταναστευτική πολιτική, όσο και την πολιτική ιθαγένειας και τις προβλέψεις του για τη δεύτερη γενιά µεταναστών. Γίνεται επιµέρους αναφορά στα προγράµµατα νοµιµοποίησης που έλαβαν χώρα τα προηγούµενα έτη καθώς και τα στάδια της κοινωνικής ένταξης και το ρόλο που αυτά διαδραµάτισαν στην πορεία προς την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας από τη δεύτερη γενιά Το κεφάλαιο αυτό θα καταλήξει µε την ανάλυση των κενών και των παραλείψεων που παρατηρήθηκαν κατά την εφαρµογή του νοµοθετικού πλαισίου. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγµατεύεται την παρουσίαση των καινοτοµιών και των βελτιώσεων που επιφέρει ο νέος και εκσυγχρονισµένος Κώδικας Ελληνική Ιθαγένειας για τη δεύτερη µεταναστευτική γενιά. Με το ν.3838/2010, σχετικοποιείται ο σκληρός πυρήνας του δικαίου του αίµατος, ενώ διατηρείται µία ισορροπία µε το δίκαιο του εδάφους (jus soli). Ο νέος νόµος βγάζει την Ελλάδα από τη µάλλον όχι αξιοζήλευτη θέση του να είναι η µόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) που δεν είχε καµία ουσιαστική πρόβλεψη για τα παιδιά δεύτερης γενιάς και σηµειώνει σηµαντικά βήµατα στα πλαίσια διαµόρφωσης της ελληνικής κοινωνίας του 21 ου αιώνα. Επίσης, παρουσιάζονται και άλλες ουσιαστικές αλλαγές, κυρίως σε διαδικαστικό επίπεδο, και επηρεάζουν τη δεύτερη γενιά, όπως οι προθεσµίες απάντησης της διοίκησης και η αιτιολόγηση των αποφάσεων. Στη συνέχεια παρατίθενται οι προβληµατισµοί µε την πρόσφατη απόφαση του τµήµατος του Συµβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ), η οποία κρίνει αντισυνταγµατικό το νόµο για την ιθαγένεια, εν αναµονή της τελεσίδικής απόφασης από την Ολοµέλεια του ΣτΕ το εκέµβριο του Η Ελλάδα αποτέλεσε την τελευταία χώρα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) όπου δεν είχε µέχρι πριν καµία πρόβλεψη για τη δεύτερη γενιά µεταναστών. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε ενδιαφέρον να παρουσιαστεί συνοπτικά τι συµβαίνει σε χώρες της ΕΕ που αποτελούν κατεξοχήν δέκτες µεταναστευτικών ροών µε τις προβλέψεις τους σε σχέση µε την απονοµή ιθαγένειας στη δεύτερη γενιά µεταναστών. Το τρίτο κεφάλαιο περιλαµβάνει την παρουσίαση της µεθοδολογίας που ακολουθήθηκε καθώς και τα αποτελέσµατα των δεδοµένων της ποιοτικής έρευνας, η οποία 11

12 πραγµατοποιήθηκε µε την χρήση ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων σε στελέχη της ιοίκησης και σε εκπροσώπους µεταναστευτικών οργανώσεων. Η ανάλυση των δεδοµένων της έρευνας εµπεριέχει τη γενική αξιολόγηση της νοµοθετικής ρύθµισης, φέρνει στην επιφάνεια τα προβλήµατα και τους προβληµατισµούς της δεύτερης γενιάς µεταναστών, διερευνά την κάλυψη των αναγκών των νεαρών µεταναστών και παρουσιάζει το βαθµό υλοποίησης των νοµοθετικών ρυθµίσεων. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στη αποτύπωση των κυριότερων συµπερασµάτων τόσο από τη θεωρητική όσο και από την πρακτική διάσταση καθώς και προτάσεων που αφορούν στη µεταναστευτική πολιτική αλλά και την πολιτική ιθαγένειας σχετικά µε τη δεύτερη γενιά µεταναστών. 12

13 Κεφάλαιο 1 ο : Ιστορική εξέλιξη του δικαίου αλλοδαπών στην Ελλάδα και η δεύτερη γενιά µεταναστών Το ελληνικό νοµοθετικό πλαίσιο για τους αλλοδαπούς παρουσιάζει µια διαδροµή άµεσα συνδεδεµένη µε την ιστορικοπολιτική συγκυρία και την εθνική κοινωνική πραγµατικότητα της µετανάστευσης. Η νοµοθετική εξέλιξη, όπως θα δούµε στη συνέχεια, αποτυπώνει τις πολιτικές επιλογές της ελληνικής Πολιτείας στο πεδίο των δικαιωµάτων των µεταναστών, και ειδικότερα της δεύτερης γενιάς µεταναστών, και προσδιορίζει τους άξονες της µεταναστευτικής πολιτικής και της πολιτικής ιθαγένειας ως ξεχωριστά ζητήµατα. ιατυπώνεται λοιπόν ως κυρίαρχη η λογική ότι η µεταναστευτική πολιτική και η πολιτική ιθαγένειας συνιστούν αυτοτελή και µάλλον «στεγανοποιηµένα» µεταξύ τους πεδία (Τσιούκας et al., 2009, σελ.5), για αυτό και η ιστορική αναδροµή θα παρουσιαστεί σε διακριτές ενότητες. 1. Μεταναστευτική πολιτική Στην αρχή της δεκαετίας του 1990, η Ελλάδα δεν είχε νοµοθετικό πλαίσιο για τον έλεγχο και τη διαχείριση µεταναστευτικών ροών. Τα θέµατα µετανάστευσης ρυθµίζονταν από το νόµο 4310 του 1929, 8 αναθεωρηµένο το 1948, ο οποίος αφορούσε κυρίως θέµατα εισόδου, παραµονής, εργασίας και απέλασης αλλοδαπών (Χατζή, 2004, σελ.235). Ωστόσο οι µετανάστες είχαν ξεκινήσει να έρχονται στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, αλλά καµία πρόβλεψη δεν είχε γίνει στη νοµοθετική διαδροµή της µετανάστευσης. Η απουσία αυτή οδήγησε πολλούς µετανάστες να βρίσκονται σε καθεστώς παρατυπίας, 9 και οδήγησε την ελληνική Πολιτεία σε πολιτικές ad hoc νοµιµοποίησης ως αντιδότου στα ελλείµµατα µεταναστευτικής πολιτικής (Παπαθεοδώρου, 2005, σελ.1185), όπως θα δούµε και στη συνέχεια. 8 ΦΕΚ 287/τΑ / , «Περί εγκαταστάσεως και κινήσεως αλλοδαπών εν Ελλάδι, αστυνοµικού ελέγχου, διαβατηρίων, απελάσεων και εκτοπίσεων». 9 Σύµφωνα µε το ιεθνή Οργανισµό Μετανάστευσης «Παράτυπη ή µη κανονική µετανάστευση ορίζεται κάθε εισροή, διαµονή ή παρουσία αλλοδαπού σε µία επικράτεια, η οποία δεν είναι σύµφωνη µε το νοµοθετικό και θεσµικό πλαίσιο που έχει εγκαθιδρύσει το κράτος υποδοχής» (IOM, 2008, σελ.27). 13

14 Ο πρώτος νόµος που προσπάθησε να ρυθµίσει τα θέµατα της µετανάστευσης ήταν ο νόµος 1975 του 1991, 10 ο οποίος έχει υποστηριχθεί ότι διεπόταν από µια φιλοσοφία κατασταλτικής αστυνοµικής αντιµετώπισης του µεταναστευτικού φαινοµένου και έχει επικριθεί τόσο για την ανελαστικότητα του όσο και για την αναποτελεσµατικότητα του, αφού ανταποκρίθηκε ελάχιστα στην πραγµατικότητα που φιλοδοξούσε να ρυθµίσει 11 (Κόντης, 2001, σελ.203). Με το νόµο 2910/2001, 12 ο οποίος ήταν σαφώς βελτιωµένος σε σχέση µε το 1975/1991, επιχειρήθηκε η ρύθµιση ζητηµάτων κοινωνικής ένταξης των µεταναστών, ιδιαίτερα όσον αφορά στην παιδεία, στην υγεία, στην οικογενειακή κατάσταση και στην εργασία,. Ωστόσο, οι αλλεπάλληλες τροποποιήσεις 13 του νόµου κατέδειξαν το ατελέσφορο του εγχειρήµατος, πολλαπλασίασαν τις εµβαλωµατικές λύσεις, δηµιούργησαν δυσλειτουργίες εξαιτίας της πολυνοµίας και τέλος, επέτειναν την ανασφάλεια των δικαιωµάτων των µεταναστών (Χατζή, 2004, σελ.236). Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα ένα νέο νοµοθέτηµα, ο ν.3386/2005, 14 έρχεται να καλύψει τα κενά και τις παραλείψεις που παρατηρήθηκαν στο ν.2910/2001 (Παπαθεοδώρου, 2007, σελ.52). Το νοµοθετικό αυτό εγχείρηµα επικεντρώθηκε στη νοµιµότητα, στην ασφάλεια των δικαιωµάτων και στην κοινωνική ένταξη (Παπαθεοδώρου, 2005, σελ.1187), ενώ έγινε µία προσπάθεια αντιµετώπισης της διαµονής (σε πρώτο επίπεδο) της δεύτερης γενιάς µεταναστών µε την δυνατότητα άσκησης του δικαιώµατος της οικογενειακής επανένωσης. 15 Με το ν.3386/2005 (άρθρα 53-60) και µε το π.δ. 131/ καθορίζεται το δικαίωµα και τη διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης ενσωµατώνοντας στην ελληνική έννοµη τάξη την κοινοτική Οδηγία 2003/86/ΕΚ. Η σηµασία της αποτυπώνεται χαρακτηριστικά από το Συνήγορο του Πολίτη: «Η οικογενειακή συνένωση δεν συνιστά απλώς ατοµικό δικαίωµα 10 ΦΕΚ 283/τΑ / , «Είσοδος-έξοδος, παράνοµη εργασία, απέλαση αλλοδαπών, διαδικασία αναγνώρισης προσφύγων και άλλες διατάξεις». 11 Σχετική αναφορά για το νόµο έχει γίνει και από το Συνήγορο του Πολίτη. Βλ. σχετικά Συνήγορος του Πολίτη, 1998, σελ ΦΕΚ 91/τΑ / , «Είσοδος και παραµονή αλλοδαπών στην ελληνική επικράτεια. Κτήση της ελληνικής ιθαγένειας µε πολιτογράφηση και άλλες διατάξεις». 13 Με το ν.3068/2002 (άρθρο 15), το ν.3074/2002 (άρθρο 11), το ν.3103/2003 (άρθρο 23), το ν.3146/2003 (άρθρο 8), το ν.3169/2003 (άρθρο 10), και το ν.3242/2004 (άρθρο 23). 14 ΦΕΚ 212/τΑ / , «Είσοδος, διαµονή και κοινωνική ένταξη υπηκόων τρίτων χωρών στην ελληνική επικράτεια». 15 Στο άρθρο 9 παρ. 2 του ν.3386/2005 προβλέπονται συγκεκριµένοι τύποι αδειών διαµονής στο ελληνικό έδαφος, οι οποίοι συνδέονται µε κάποιο συγκεκριµένο λόγο, όπως, ενδεικτικά, άδεια διαµονής για εργασία, για άσκηση ανεξάρτητης οικονοµικής δραστηριότητας, για σπουδές, καθώς και άδεια διαµονής στο πλαίσιο της οικογενειακής επανένωσης. 16 ΦΕΚ 143/ τα / , «Εναρµόνιση της ελληνικής νοµοθεσίας µε την Οδηγία 2003/86/ΕΚ σχετικά µε το δικαίωµα της οικογενειακής επανένωσης». Αυτό το π.δ. συµπληρώθηκε αργότερα µε το π.δ. 167/2008 (ΦΕΚ 223/ τα / ). 14

15 του κάθε µεµονωµένου µετανάστη, αλλά εντάσσεται, ως θεσµικό εργαλείο, στην ευρύτερη στρατηγική της ελληνικής πολιτείας και της ΕΕ. Επιπροσθέτως, αποσκοπεί να διευκολύνει την κοινωνική ένταξη του µεταναστευτικού πληθυσµού που έχει αποκτήσει σταθερή βάση στην ελληνική επικράτεια. Η προστασία της οικογενειακής ζωής του µετανάστη αποτελεί θεµέλιο για την οµαλή ένταξή του στην ευρύτερη κοινωνία, µε απώτερο σκοπό την προστασία της κοινωνικής συνοχής». (Συνήγορος του Πολίτη, 2009, σελ.39) Η άδεια για λόγους οικογενειακής επανένωσης παρέχεται στα µέλη της οικογένειας, δηλαδή τον/την σύζυγο και τα ανήλικα άγαµα τέκνα του ιδίου, καθώς επίσης και τα ανήλικα άγαµα τέκνα του συζύγου του αλλοδαπού που διαµένει νόµιµα στην Ελλάδα για δύο έτη. Ως εκ τούτου, τα παιδιά µέχρι την ηλικία των δεκαοκτώ ετών µπορούν να παραµείνουν στη χώρα για λόγους οικογενειακής συνένωσης, ενώ από την ηλικία των δεκαοκτώ έως τα εικοστά πρώτα χρόνια τους έχουν το δικαίωµα απόκτησης αυτοτελούς άδειας διαµονής, την οποία µπορούν να ανανεώσουν µόνο για λόγους σπουδών ή εργασίας (άρθρο 11 του π.δ. 131/2006). Επίσης, αυτοτελές δικαίωµα διαµονής αποκτούν τα µέλη της οικογένειας του αλλοδαπού, εφόσον παρέλθει πενταετία από τη χορήγηση της άδειας διαµονής για οικογενειακή επανένωση, ενηλικιωθούν ή συντρέξει περίπτωση θανάτου του συντηρούντος, υπό προϋποθέσεις, καθώς και σε περίπτωση έκδοσης διαζυγίου ή αν επέλθει διακοπή της έγγαµης συµβίωσης, υπό προϋποθέσεις (άρθρο 60 του ν.3386/2005). Επιπλέον, σύµφωνα µε το άρθρο 60 του ν.3386/2005 τα µέλη της οικογένειας έχουν πλήρη πρόσβαση στην εκπαίδευση, κατάρτιση, ασφάλιση και εργασία, ενώ υπό προϋποθέσεις µπορούν να αποκτήσουν αυτοτελή άδεια διαµονής στην Ελλάδα. Στην παρ. 4 του ίδιου άρθρου που αναφέρεται στην αυτοτελή άδεια διαµονής ορίζεται ότι: «Για τα τέκνα, η διάρκεια της αυτοτελούς άδειας διαµονής δεν µπορεί να υπερβαίνει το ένα έτος και µπορεί να ανανεώνεται ανά έτος, και σε κάθε περίπτωση έως και τη συµπλήρωση του 21 ου έτους της ηλικίας τους. Περαιτέρω ανανέωση της επιτρέπεται σύµφωνα µε τις προβλέψεις του νόµου αυτού. Εάν η ανανέωση της δεν πραγµατοποιηθεί µέσα σε προθεσµία ενός έτους, ο υπήκοος τρίτης χώρας υποχρεούται να εγκαταλείψει το ελληνικό έδαφος». Ως εκ τούτου, η ρύθµιση αυτή αποκτά αυτοτελή διάσταση για τη δεύτερη γενιά µεταναστών. Στην καλύτερη περίπτωση, τα παιδιά που έχουν αποκτήσει νόµιµη διαµονή στο πλαίσιο της οικογενειακή επανένωσης µε το συντηρούντα γονέα τους. Κατά την ενηλικίωση τους οφείλουν να ζητήσουν την απόκτηση αυτοτελούς άδειας διαµονής ετήσιας διάρκειας, την οποία µπορούν και να ανανεώνουν, χωρίς να επικαλούνται ιδιαίτερο λόγο ως τα 21 τους έτη. Τότε, όµως, η ανανέωση της άδειας πρέπει να γίνει για έναν από τους λόγους του νόµου 15

16 αυτού, και πρακτικά για εξαρτηµένη εργασία, σπουδές ή στο πλαίσιο της οικογενειακής συνένωσης µετά από γάµο µε πρόσωπο που µπορεί να τους συντηρήσει. Εάν δεν στοιχειοθετείται ένας από τους παραπάνω λόγους, εάν για παράδειγµα ο νέος αλλοδαπός είναι άνεργος, δεν θα µπορεί να συνεχίσει να διαµένει στην Ελλάδα, τη µόνη ίσως χώρα που έχει γνωρίσει στη ζωή του. Το ίδιο θα συµβεί και στην περίπτωση που ο νέος αλλοδαπός ενηλικιώθηκε και σπούδασε στην Ελλάδα και µετά το πέρας των σπουδών του επίσης είναι άνεργος κατά την ανανέωση της άδειας διαµονής του. Όσοι εξ αυτών βέβαια είχαν συµπληρώσει δέκα χρόνια νόµιµης διαµονής στη χώρα και είχαν συµπληρώσει το 21 ο έτος της ηλικίας τους µπορούσαν να αιτηθούν για άδεια διαµονής αόριστης διάρκειας (άρθρο 91 παρ. 2 του ν.3386/2005), παρόλο που προϋπέθετε το αποτρεπτικό κόστος του παραβόλου το οποίο ανερχόταν στα 900 ευρώ. 17 Αναµφισβήτητα άλλη µία σηµαντική εξέλιξη αποτέλεσε η ενσωµάτωση της Οδηγίας 2003/109/ΕΚ περί µακροπρόθεσµης διαµονής µε το ν.3386/2005 (άρθρο 67-69), και κυρίως το π.δ.150/ Το δικαίωµα πρόσβασης στο καθεστώς του επί µακρόν διαµένοντος έχει προσωποπαγή χαρακτήρα (Παπαθεοδώρου, 2005, σελ.1190), τόσο για τους γονείς όσος και για τα παιδιά, στο βαθµό που οι προϋποθέσεις για την απόκτηση της εν λόγω ιδιότητας θα πρέπει να πληρούνται από το συγκεκριµένο υπήκοο τρίτης χώρας. Για τη χορήγηση του καθεστώτος του επί µακρόν διαµένοντος ορίζονται ορισµένες προϋποθέσεις, 19 διαµορφώνοντας ένα νοµικό πλαίσιο το οποίο επιδιώκει να θεσπίσει αντικειµενικά κριτήρια αλλά παράλληλα χαρακτηρίζονται περιοριστικά για τον αριθµό των µεταναστών που θα µπορούσαν να υποβάλλουν αίτηση (Παπαθεοδώρου, 2010, σελ.102). Όµως, η άδεια επί µακρόν διαµένοντος θεωρείται από πολλούς ότι έχει ενταξιακό προσανατολισµό και στόχο, καθώς προάγει την ίση απόλαυση δικαιωµάτων µεταξύ αλλοδαπών και ηµεδαπών, αίρει τη λογική της προσωρινότητας της παρουσίας αλλοδαπών στη χώρα και το «χαριστικό» της χαρακτήρα (µεταξύ άλλων Τσιούκας, 2010, σελ.154), αλλά και αποτελεί προθάλαµο για την απόκτηση της ελληνικής ιθαγένειας. Το ισχύον µεταναστευτικό θεσµικό πλαίσιο δεν αναγνώριζε έως και το 2008 τους µετανάστες δεύτερης γενιάς ως διακριτή ευάλωτη κοινωνική οµάδα έναντι του υπόλοιπου 17 Σύµφωνα µε το άρθρο 92 παρ. 2 του ν.3386/2005 σε συνδυασµό µε το άρθρο 39 παρ. 2 του ν.3731/2008 (στο νόµο αυτό θα αναφερθούµε στη συνέχεια). Σηµειώνεται δε ότι µε την τελευταία νοµοθετική µεταρρύθµιση του ν.3838/2010 το παράβολο έχει µειωθεί σε 600 ευρώ. 18 ΦΕΚ 160/τΑ / , «Προσαρµογή της ελληνικής νοµοθεσίας στην Οδηγία 2003/109/ΕΚ της 25 ης Νοεµβρίου 2003 σχετικά µε το καθεστώς των υπηκόων τρίτων χωρών οι οποίοι είναι επι µακρόν διαµένοντες». 19 Οι προϋποθέσεις απόκτησης του καθεστώτος του επί µακρόν διαµένοντος (άρθρο 4 του π.δ.150/2006) είναι η νόµιµη και αδιάλειπτη πενταετής διαµονή, η απαίτηση επαρκούς ετήσιου εισοδήµατος (8.500 ευρώ και 15% προσαύξηση για κάθε προστατευόµενο µέλος), η πλήρη ασφαλιστική κάλυψη ασθενείας, η επάρκεια της ελληνικής γλώσσας και ο αλλοδαπός να µην αποτελεί κίνδυνο για τη δηµόσια τάξη και ασφάλεια. 16

17 µεταναστευτικού πληθυσµού. Με το ν.3731/ έγινε ένα βήµα ως προς την επίλυση των προβληµάτων διαµονής που αντιµετώπιζαν νεαροί αλλοδαποί. Ο νόµος αυτός είχε ως στόχο τον εκσυγχρονισµό της προστασίας των ανηλίκων µεταναστών που βρίσκονται στη χώρα (Κουτσούκου, 2010, σελ.124). Σύµφωνα µε το άρθρο 40 παρ. 4 του ν.3731/2008, 21 όλα τα ανήλικα τέκνα των νόµιµα διαµενόντων υπηκόων τρίτων χωρών που γεννιούνται ή έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα, καλύπτονται από την άδεια διαµονής του γονέα µε τον οποίο διαµένουν και από τον οποίο συντηρούνται, µέχρι να υποβληθεί αίτηση για τη χορήγηση στα τέκνα αυτά ατοµικής άδειας διαµονής για λόγους οικογενειακής επανένωσης. ηλαδή η διαµονή των τέκνων που έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα νοµιµοποιείται από την άδεια διαµονής του γονέα τους και µπορούν µέχρι την ενηλικίωση τους να λάβουν άδεια διαµονής για οικογενειακή επανένωση. Σηµαντικό βήµα για την διασφάλιση των δικαιωµάτων των παιδιών των αλλοδαπών που έχουν γεννηθεί στην χώρα συνιστά η ρύθµιση του άρθρου 40 παρ. 7 του ν.3731/2008 σύµφωνα µε το οποίο «Τέκνα υπηκόων τρίτων χωρών, τα οποία γεννήθηκαν και διαµένουν στην Ελλάδα και των οποίων οι γονείς εξακολουθούν να διαµένουν νόµιµα στη Χώρα, µετά τη συµπλήρωση του 18ου έτους της ηλικίας τους και εφόσον έχουν διανύσει την πρωτοβάθµια και γυµνασιακή εκπαίδευση, αποκτούν, µε απόφαση του Γενικού Γραµµατέα της οικείας Περιφέρειας, την ιδιότητα του επί µακρόν διαµένοντος, κατά παρέκκλιση της διαδικασίας, των προϋποθέσεων και των κριτηρίων των άρθρων 67 και 68 του ν. 3386/2005, όπως, ισχύει, καθώς και του π.δ. 150/2006». Έτσι µε αυτή τη διάταξη τα ενήλικα παιδιά µεταναστών τα οποία γεννήθηκαν στην Ελλάδα και τελείωσαν την εννιάχρονη υποχρεωτική φοίτηση (Γυµνάσιο), χωρίς να πληρούν τις οικονοµικές προϋποθέσεις του νόµου, αποκτούν το καθεστώς του επί µακρόν διαµένοντος µετανάστη (αντί για εκείνο του Έλληνα πολίτη). 22 Αυτό όµως το βήµα θεωρείται δειλό και ανεπαρκές, (ενδεικτικά Τσιούκας, 2009, σελ.49 και Κατρούγκαλος, 2009), καθώς µε τη συγκεκριµένη ρύθµιση, αφενός ένα πολύ µεγάλο τµήµα των νεαρών αλλοδαπών που ενηλικιώνονται στην Ελλάδα δεν γεννήθηκαν στη χώρα και δεν έχουν καν δηλωθεί στα ληξιαρχεία της χώρας καταγωγής τους. Αφετέρου, η ρύθµιση αυτή εξαρτά τη συνέχιση διαµονής των ενδιαφεροµένων από το καθεστώς διαµονής των γονιών τους. Συνεπώς, το 20 ΦΕΚ 263/τΑ / «Αναδιοργάνωση της δηµοτικής αστυνοµίας και ρυθµίσεις λοιπών θεµάτων αρµοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών». 21 Αναφέρεται συγκεκριµένα ότι: «Σε περιπτώσεις τέλεσης γάµου µεταξύ υπηκόων τρίτων χωρών που διαµένουν στη χώρα µε άδεια διαµονής, στον ένα εκ των συζύγων και στα κατά το άρθρο 4 του π.δ. 131/2006 (ΦΕΚ 143/τΑ ) µέλη της οικογένειας τους, που διαµένουν ήδη νόµιµα στη χώρα, µπορεί να χορηγηθεί άδεια διαµονής για οικογενειακή επανένωση». 22 Για τα δικαιώµατα που δίνει το εν λόγο καθεστώς βλ. Παπαθεοδώρου, 2010, σελ

18 γεγονός της συνεχούς διαµονής των παιδιών στη χώρα παύει να έχει σηµασία σε περίπτωση που οι γονείς τους δεν έχουν τα απαραίτητα ένσηµα για να ανανεώσουν την άδεια παραµονής τους. Συνεπώς, πολλοί υποστηρίζουν ότι µε τις ρυθµίσεις αυτές η δεύτερη γενιά µεταναστών δεν αντιµετωπίζεται σε µόνιµη, σωστή και δίκαιη βάση (Κατρούγκαλος, 2009 και Παπασιώπη-Πασιά, 2006, σελ ) αλλά ούτε ως αυτοτελές υποκείµενο δικαίου (Κουτσούκου, 2010, σελ.124). Η αντιµετώπιση τους µε τον ίδιο τρόπο που αντιµετωπίστηκαν οι γονείς τους έχει ως αποτέλεσµα την επίσηµη δηµιουργία µιας δεύτερης κατηγορίας πολιτών µε µειωµένα κοινωνικά δικαιώµατα. Οι νέοι αλλοδαποί εξακολουθούν να αντιµετωπίζονται νοµικά σαν «ξένοι» (Καψάλης, 2007α, σελ.227), ενώ επιταχύνονται οι διαδικασίες του κοινωνικού αποκλεισµού και της περιθωριοποίησης. Για παράδειγµα, παραµένει αναπάντητο το ερώτηµα εάν το παιδί του υπηκόου τρίτης χώρας το οποίο γεννήθηκε, µεγάλωσε και τελείωσε την υποχρεωτική εκπαίδευση στην Ελλάδα -όπου διαµένει και η οικογένεια του- µπορεί να παραµείνει σε αυτήν όταν συµπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας του και δεν φοιτά στην τριτοβάθµια εκπαίδευση ή δεν βρήκε δουλειά αλλά απλά την αναζητά; (Παπασιώπη-Πασιά, 2006, σελ ). Έτσι, η δεύτερη γενιά µεταναστών παραµένει δέσµια των γενικών διαδικασιών και προϋποθέσεων ανανέωσης των αδειών διαµονής και κινδυνεύει, ανά πάσα στιγµή, να χάσει τη νοµιµότητα διαµονής της και να εκτεθεί στο ενδεχόµενο της απέλασης από την Ελλάδα (Τσιούκας, 2010, σελ.148). Υποστηρίζεται λοιπόν, ότι το νοµοθετικό πλαίσιο επιδιώκει να δηµιουργήσει µια ισορροπία µεταξύ αυστηρότητας και ελέγχου, χρησιµοποιώντας τη νοµιµότητα ως εργαλείο οργάνωσης, διαχείρισης και ανακατανοµής του µεταναστευτικού πληθυσµού (µεταξύ άλλων Παπαθεοδώρου, 2010, σελ.1192). Η αµφιταλάντευση µεταξύ νοµιµότητας και παρανοµίας, η διαχείριση της ανοµίας και η εκµετάλλευση της υποτιµηµένης, απαξιωµένης και συχνά άτυπης εργασίας των µεταναστών (Κρητικίδης, 2004, σελ.15), οδήγησε στην έντονη ανασφάλεια δικαιωµάτων και καθυστέρησε την οµαλή κοινωνική ένταξη της δεύτερης γενιάς (Καρύδης, 2004, σελ.229) Προγράµµατα νοµιµοποίησης Ένας µεγάλος αριθµός αλλοδαπών και µεταναστών δεύτερης γενιάς διαµένει πλέον µόνιµα στη χώρα λόγω των διαδικασιών νοµιµοποίησης που πραγµατοποιήθηκαν από το 18

19 1997 έως και το Αυτό ήταν απόρροια του γεγονότος ότι οι γονείς τους µετακινήθηκαν από το περιθώριο της κοινωνικής πραγµατικότητας, πέρασαν από την παρανοµία στην προσωρινή παραµονή και µετά από χρόνια στην επί µακρόν διαµονή και την απόδοση µιας σειράς δικαιωµάτων. Η ελληνική Πολιτεία, στην προσπάθεια της να µειώσει τα µεγάλα ποσοστά παράτυπων µεταναστών και να αποκτήσει καλύτερο έλεγχο της κατάστασης, έχει εφαρµόσει µια σειρά από προγράµµατα νοµιµοποίησης. Με δύο Προεδρικά ιατάγµατα, 23 το 358/1997 και το 359/1997, ένας µεγάλος αριθµός ανεπίσηµων µεταναστών κατεγράφη µε σκοπό να νοµιµοποιηθεί και να εφοδιαστεί µε ένα τίτλο παραµονής και εργασίας. 24 Η κριτική που ασκήθηκε στα παραπάνω Προεδρικά ιατάγµατα εστιάζονταν στην έλλειψη κινήτρων και στην ελλιπή ενηµέρωση για τη νοµιµοποίηση των παράνοµων µεταναστών. 25 Ο ν.2910/2001 αποτέλεσε, αφενός τη συνέχιση της διαδικασίας νοµιµοποίησης των Προεδρικών ιαταγµάτων του 1997 ως «δεύτερη ευκαιρία» (άρθρο 66), και αφετέρου, την επέκταση και σε όσους είχαν στην πορεία απολέσει το νοµικό καθεστώς τους ή δεν είχαν ξεκινήσει καµιά διαδικασία απόκτησης αδειών διαµονής, δηλαδή περίπου ανεπίσηµοι µετανάστες 26 (Καψάλης, 2007β, σελ.61-62). Μιας µικρής κλίµακας νοµιµοποίηση πραγµατοποιήθηκε µε το ν.3274/2004 (άρθρο 34 παρ.8), που αφορούσε τα ενήλικα τέκνα αλλοδαπών, τα οποία λόγω αστοχιών και προβληµάτων εφαρµογής µε την ευθύνη της διοίκησης δεν νοµιµοποιήθηκαν µε τις διατάξεις του άρθρου 66 του ν.2910/2001, όπως επισηµαίνει και ο Συνήγορος του Πολίτη (Συνήγορος του Πολίτη, Ειδική Έκθεση 2002, σελ.112). Με το ν.3386/2005 δόθηκε µια τρίτη δυνατότητα νοµιµοποίησης µε δύο ξεχωριστές διαδικασίες. Η πρώτη αφορούσε την παράταση ισχύος αδειών διαµονής που είχαν ήδη λήξει και η δεύτερη αποτέλεσε πρόγραµµα αρχικής νοµιµοποίησης (Συκιώτου, 2008, σελ.97) (άρθρο 91 παρ. 10 και 11 του ν.3386/2005 αντίστοιχα). Μετά τη λήξη και του τρίτου προγράµµατος νοµιµοποίησης και ενώ µετανάστες προσήλθαν να κανονικοποιήσουν το καθεστώς διαµονής τους (Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγµατικού ικαίου, 2009, σελ.22), η ιοίκηση θέσπισε τη δυνατότητα νοµιµοποίησης (χωρίς άλλους όρους και δικαιολογητικά) όσων ανηλίκων και ενηλίκων µεταναστών φοιτούν στα ελληνικά σχολεία (Παύλου, 2007β, 23 Κατ εξουσιοδότηση του άρθρου 16 του ν.2934/1996 «Μέτρα για την απασχόληση και την επαγγελµατική εκπαίδευση και κατάρτιση και άλλες διατάξεις». 24 Το σύνολο των µεταναστών που έκαναν αίτηση µε την πρώτη νοµιµοποίηση των π.δ. του 1997 ανήλθε στους (Καψάλης, 2007β, σελ.49). 25 Εκτιµάται ότι αλλοδαποί που διέµεναν παράνοµα στην Ελλάδα δεν υπέβαλλαν καν αίτηση (Καβουνίδη, 2001, σελ.107). 26 Τη «δεύτερη αυτή ευκαιρία» αξιοποίησαν µετανάστες (Καψάλης, 2007β, σελ.68). 19

20 σελ.320), µε την έκδοση µιας Κοινής Υπουργικής Απόφασης (κ.υ.α.) ως µικρής κλίµακας νοµιµοποίηση. 27 Η υπ αριθµ /2006 κ.υ.α., παρέχει στη δεύτερη γενιά µεταναστών που έχουν λάβει ελληνική εκπαίδευση, υπό ορισµένες προϋποθέσεις, τη δυνατότητα ρύθµισης του καθεστώτος διαµονής τους (Συκιώτου, 2008, σελ.100). Με αυτή την κ.υ.α. ενσωµατώθηκε µια µεγάλη µερίδα παιδιών που είχαν γεννηθεί στην Ελλάδα από γονείς που έχουν έρθει νόµιµα ή παράνοµα και αντιµετωπίζει ζητήµατα έλλειψης διαβατηρίου, καθώς δεν έχουν δηλωθεί από τους γονείς τους στη χώρα καταγωγής του. 28 Αυτή η απόφαση αποτελούσε χρόνια πρόταση του Συνηγόρου του Πολίτη που στόχο είχε την ένταξη στη νοµιµότητα της δεύτερης γενιάς µεταναστών. 29 Μια δια βίου «ανοιχτή» διαδικασία νοµιµοποίησης στην οποία υπήχθησαν µεταξύ άλλων και παιδιά δεύτερης γενιάς είναι αυτή που προβλέπεται από τις διατάξεις του άρθρου 44 παρ. 2 του ν. 3386/2005 για εξαιρετικούς λόγους, αλλά τελεί υπό τον περιορισµό της αναγκαστικής κατοχής ισχύοντος διαβατηρίου και ληγµένης θεώρησης εισόδου ή προηγούµενης άδειας διαµονής. Ωστόσο η διάταξη αυτή τροποποιείται µε το άρθρο 42 του ν.3907/2011, όπως περιγράφεται στο επόµενο κεφάλαιο. Στην πορεία εξέλιξης της µεταναστευτικής νοµοθεσίας, επήλθε η πρώτη τροποποίηση του ν.3386/2005, µε το ν.3536/ (άρθρο 18) µε τον οποίο εφαρµόζεται ένα ακόµα πρόγραµµα νοµιµοποίησης ως συµπλήρωµα της προηγούµενης διαδικασίας νοµιµοποίησης. Το πρόγραµµα αυτό αφορούσε ειδικές περιπτώσεις, 31 χωρίς όµως να λαµβάνει υπόψη τα θέµατα οικογενειακής επανένωσης του µετανάστη µε την οικογένεια του και τα παιδιά του, τα οποία τελούσαν υπό καθεστώς παρανοµίας. Αυτές οι πολιτικές νοµιµοποιήσεων κατέστησαν ασαφή τη διάκριση νόµιµης και ανεπίσηµης διαµονής και απασχόλησης και δηµιούργησαν προσδοκίες ότι θα επαναλαµβάνεται περιοδικά, ενώ µάλιστα λειτουργούσε ενθαρρυντικά για νέες µεταναστευτικές ροές (Αιτιολογική έκθεση του σχεδίου νόµου, 2010). 27 Κοινή Υπουργική Απόφαση 11702/2006 (ΦΕΚ 892/τΒ / ), «Καθορισµός της διαδικασίας και των προϋποθέσεων υπαγωγής στις ρυθµίσεις του ν των υπηκόων τρίτων χωρών που φοιτούν ή έχουν αποφοιτήσει από δηµόσια εκπαιδευτικά ιδρύµατα» και η εγκύκλιος 36/2007 για την εφαρµογή της. 28 Η µη δήλωση των παιδιών από τους γονείς τους στη χώρα καταγωγής τους µπορεί να οφείλεται σε µια σειρά από λόγους όπως στο δίκαιο ιθαγένειας του κράτους καταγωγής, σε πληµµελή ενηµέρωση ή αδιαφορία των γονέων για τη διοικητική διαδικασία που θα πρέπει να τηρηθεί. 29 Σύµφωνα µε το Συνήγορο του Πολίτη, η κ.υ.α. ορίζοντας ειδική διαδικασία νοµιµοποίησης διαµονής για τους φοιτούντες και αποφοίτους των ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυµάτων αλλοδαπούς, επέδειξε πνεύµα ευρείας και επιεικούς διοίκησης, που σκοπεύει στην ανάπτυξη πολιτικών ένταξης των µεταναστών στην ελληνική κοινωνία. Βλ. Ετήσια Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη, 2006, σελ ΦΕΚ 42/τΑ / , «Ειδικές ρυθµίσεις θεµάτων µεταναστευτικής πολιτικής και λοιπών ζητηµάτων αρµοδιότητας υπουργείου Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης». 31 Αφορούσε εκείνους που δεν είχαν µπορέσει να ανανεώσουν τις άδειες τους εµπρόθεσµα µε το ν.3386/2005 ή που δεν είχαν συµπληρώσει τα απαραίτητα ένσηµα. Η ηµεροµηνία κατά την οποία ο αλλοδαπός έπρεπε να βρίσκεται στην Ελλάδα παρέµενε η 31 η εκεµβρίου 2004 (Τριανταφυλλίδου et al., 2009, σελ.198). 20

21 1.2. Κοινωνική ένταξη Σύµφωνα µε τον Baldwin-Edwards (2004), τα στάδια κοινωνικής ένταξης του «κύκλου µεταναστευτικής ζωής» είναι τρία: Το πρώτο αναφέρεται στη νόµιµη διαµονή, την αγορά εργασίας, και τη στέγαση, το δεύτερο περιλαµβάνει παιδεία, υγεία και κοινωνικές υπηρεσίες και το τρίτο τα κύρια ζητήµατα είναι η κτήση ιθαγένειας, η συµµετοχή στο κράτος ως πολίτης, και η ανεκτικότητα στη διαφορά εκ µέρους της κοινωνίας υποδοχής. Η κοινωνική ένταξη ετέθη ως στόχος από το ν.2910/2001 και πολύ πιο ξεκάθαρα στο ν.3386/2005 (άρθρα για την υιοθέτηση ολοκληρωµένων προγραµµάτων δράσης και τα άρθρα για τη σταδιακή ένταξη των µεταναστών µέσω της ιδιότητας του επί µακρόν διαµένοντος). 32 Επίσης, µε το άρθρο 65 του ν.3386/2005 τίθενται για πρώτη φορά ξεκάθαρα από το νοµοθέτη οι βάσεις για κοινωνική ένταξη των υπηκόων τρίτων χωρών που διαµένουν στη χώρα σε νόµιµη και µόνιµη βάση, ενώ για πρώτη επίσης φορά ο νοµοθέτης κάνει νύξη (στη διάταξη του άρθρου 65 παρ. 2 εδ. γ ) για «υπηκόους τρίτων χωρών δεύτερης και τρίτης γενιάς, οι οποίοι έχουν γεννηθεί στη χώρα µας», οι οποίοι και θα µπορούν να επωφελούνται από τις δράσεις κοινωνικής ένταξης που προβλέπει ο νόµος. 33 (Παπασιώπη-Πασιά, 2006, σελ.120). Όµως, το κατά πόσο έχει επιτευχθεί αποτελεί ένα ερώτηµα, αφού οι διατάξεις αυτές χαρακτηρίζονται «ασαφείς και γενικόλογες, ενώ καταδεικνύουν τη δυσχέρεια µακροπρόθεσµου σχεδιασµού της µεταναστευτικής πολιτικής στον τοµέα κοινωνικής ένταξης, καθώς και την επιφυλακτικότητα µε την οποία αντιµετωπίζει η ελληνική πολιτεία την πρόσβαση των αλλοδαπών σε µια ανοιχτή διαδικασία σταδιακής διεύρυνσης των δικαιωµάτων τους» (Παπαθεοδώρου, 2010, σελ.101). Αναφορικά µε το πρώτο στάδιο της κοινωνικής ένταξης, υποστηρίζεται ότι ο ρόλος των µηχανισµών κοινωνικής ένταξης υποσκιάζεται από τις πρακτικές απόδοσης των εγγράφων νόµιµης παραµονής και εργασίας. Αφενός, οι άδειες διαµονής είναι µικρής διάρκειας, και αφετέρου, υπάρχουν µεγάλες καθυστερήσεις στην απόδοσή τους µε αποτέλεσµα οι µετανάστες να τις παραλαµβάνουν ληγµένες µε συνέπεια την εσαεί τυπική τους παρανοµία η οποία τους θέτει σε µία ιδιάζουσα κατάσταση οµηρίας, ανασφάλειας και διαρκούς 32 Σύµφωνα µε την παρ. 1 του άρθρου 65 του ν.3386/2005: «Κοινωνική ένταξη αποσκοπεί στη χορήγηση δικαιωµάτων στους υπηκόους τρίτων χωρών, τα οποία διασφαλίζουν αφενός την αναλογικώς ισότιµης συµµετοχή τους στην οικονοµική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της χώρας, και, αφετέρου, αποβλέπουν στην υποχρέωση σεβασµού των κανόνων και αξιών της ελληνικής κοινωνίας [ ] µε παράλληλη διατήρηση της ταυτότητας τους». 33 Αξίζει να σηµειωθεί ότι στο πλαίσιο των προγραµµάτων που υλοποιούνται από το Ευρωπαϊκό Ταµείο Ένταξης του υπουργείου Εσωτερικών δεν «τρέχει» κάποιο πρόγραµµα για τη δεύτερη γενιά µεταναστών. 21

22 εκκρεµότητας ως προς το καθεστώς διαµονής τους στην Ελλάδα (ενδεικτικά ηµουλάς, 2006, σελ.256). Ιδιαιτέρως δε, πλήττεται το καθεστώς διαµονής των δεύτερης γενιάς µεταναστών των οποίων η ανανέωση της άδειας διαµονής τους µετά τα 21 α χρόνια τους µπορεί να γίνει εφόσον σπουδάζουν ή εργάζονται. Με βάση το δεύτερο στάδιο, ένα από τα σηµαντικότερα ζητήµατα για την κοινωνική ένταξη των µεταναστών της δεύτερης γενιάς είναι αυτό της ελεύθερης συµµετοχής των νέων αλλοδαπών σε όλες τις βαθµίδες της εκπαίδευσης. 34 Ένα από τα αποτελεσµατικότερα εργαλεία για την ένταξη των παιδιών αυτών στην κοινωνία υποδοχής έχει αποδειχθεί διαχρονικά η απόκτηση της ιθαγένειας του κράτους υποδοχής ή άλλες νοµικές οδοί µέσα των οποίων επιτεύχθηκε ένα ιδιαίτερο καθεστώς διαµονής, πλήρως ανεξαρτητοποιηµένο από την αγορά εργασίας ή από οποιαδήποτε επαγγελµατική δραστηριότητα. (Καψάλης, 2007α, σελ.246). Σχετικά µε την προϋπόθεση για την επάρκεια γλώσσας, καθώς επίσης στοιχείων ελληνικής ιστορίας και πολιτισµού, 35 η δεύτερη γενιά (αλλά και η τρίτη) είναι ευνοηµένη εν όψει του γεγονότος ότι η πλειονότητα των παιδιών αυτών έχει ολοκληρώσει τουλάχιστον τον κλάδο της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα και άρα δεν θα µπει στην διαδικασία παρακολούθησης ειδικού προγράµµατος σπουδών και της αξιολόγησής της στο πλαίσιο της ειδικής διαδικασίας γραπτών και προφορικών εξετάσεων (Τσιούκας, 2010, σελ.152). Η παρουσία των αλλοδαπών µαθητών επί του συνόλου του µαθητικού πληθυσµού ανέρχεται στο 10%, ενώ σε κάποια σχολεία υπερβαίνει το 40% του συνόλου (Καρύδης, 2004, σελ.214). Η δυνατότητα των µεταναστών και των τέκνων τους, που γεννήθηκαν ή µεγάλωσαν στην Ελλάδα, να αποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια σηµατοδοτεί την απώτερη κατάληξη της ενταξιακής διαδικασίας. Το ζήτηµα της κτήσης της ελληνικής της ιθαγένειας από δεύτερης και τρίτης γενιάς αλλοδαπούς έχει µείζονα σηµασία για την οµαλή κοινωνική ένταξη τους και την κατοχύρωση των δικαιωµάτων τους αφού τα παιδιά αυτά αντιλαµβάνονται τη χώρα που γεννήθηκαν ως σηµαντικό στοιχείο της ταυτότητας τους και δεν γνωρίζουν άλλη πατρίδα. Για την απόκτηση της ελληνικής υπηκοότητας οι µετανάστες δεύτερης γενιάς πρέπει να ακολουθήσουν το δρόµο της πολιτογράφησης, όπως και οι µετανάστες γονείς τους (βλ. σχετικά στην επόµενη ενότητα). 34 Σύµφωνα µε τα άρθρα 51 του ν.2910/2001 και 84 του ν.3386/2005 προβλέπεται ότι οι αλλοδαποί (νόµιµοι και παράτυποι) έχουν το δικαίωµα εγγραφής των παιδιών τους στην πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Ως εκ τούτου η πρόσβασή τους στην εκπαίδευση δεν εξαρτάται από το καθεστώς νοµιµότητάς τους. 35 Σύµφωνα µε το άρθρο 5 παρ. 1 περ. ε του Π 150/2006 προβλέπεται η υποχρέωση του ενδιαφεροµένου να προσκοµίσει το σχετικό αποδεικτικό. 22