ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΣΕ ΕΥΑΙΣΘΗΤΑ ΝΗΣΙΩΤΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ UNIVERSITY OF THE AEGEAN DEPARTMENT OF ENVIRONMENTAL STUDIES ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ LABORATORY OF LOCAL AND INSULAR DEVELOPMENT ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΦΕΡΟΥΣΑ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΣΕ ΕΥΑΙΣΘΗΤΑ ΝΗΣΙΩΤΙΚΑ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ρ. Γιάννης Σπιλάνης Επίκουρος Καθηγητής Λένα Βαγιάννη Υποψήφια ιδάκτορας Εισαγωγή Η ανάλυση της φέρουσας ικανότητας είναι µία βασική τεχνική στον τοµέα του τουρισµού, η οποία αναπτύχθηκε για να χρησιµοποιηθεί στο σχεδιασµό, προκειµένου να καθοριστούν τα ανώτερα επίπεδα (όρια) της τουριστικής ανάπτυξης µιας περιοχής και του αριθµού των επισκεπτών, όπως και της βέλτιστης χρήσης των τουριστικών πόρων (Inskeep, 1991: 144). Ωστόσο, στη πράξη αποκαλύφθηκε ότι ο προσδιορισµός της φέρουσας ικανότητας είναι πολύ δύσκολος, καθώς και η ίδια η έννοια είναι πολυδιάστατη και, ως ένα βαθµό, ασαφής καθώς δεν υπάρχουν σαφώς προσδιορισµένα και αντικειµενικά ποσοτικοποιήσιµα κριτήρια και όρια. Η δυσκολία έγκειται κυρίως στον προσδιορισµό του µέγιστου αριθµού επισκεπτών και του επιτρεπτού ορίου αλλοίωσης µιας περιοχής υποδοχής που έχουν επίπτωση τόσο στην εµπειρία του τουρίστα όσο και στην τοπική κοινωνία και οικονοµία, όπως φαίνεται στους ορισµούς που παρατίθενται στη συνέχεια. Για αυτό το λόγο, εξάλλου, σήµερα υπάρχει η τάση να εγκαταλειφθεί η έννοια, προς χάριν άλλων σχετικών εννοιών όπως τα όρια ανεκτής αλλαγής (Limits of Acceptable Change) και η διαχείριση των επιπτώσεων της τουριστικής κίνησης (Visitor Impact Management), ώστε να υπάρξει ένα αποτελεσµατικό εργαλείο πολιτικής. Προκειµένου να ξεπεραστούν οι δυσκολίες προσδιορισµού, διάφορες

2 µέθοδοι επιχειρούν να καθορίσουν ποσοτικοποιήσιµα κριτήρια για τη µέτρηση της φέρουσας ικανότητας. Παράλληλα, η σύγχρονη τάση και η έρευνα στον τοµέα του τουρισµού έχει στραφεί, σε παγκόσµιο επίπεδο, στην έννοια του βιώσιµου τουρισµού, ως απάντηση στα προβλήµατα που παρουσιάστηκαν από την εφαρµογή του συµβατικού τουρισµού σε πολλές περιοχές. Στην παρούσα ανάλυση, γίνεται µία προσπάθεια συνδυασµού των δύο εννοιών, προτείνοντας µία µέθοδο η οποία να ξεπερνά τα προβλήµατα του παρουσιάζονται στον ορισµό και την εφαρµογή της φέρουσας ικανότητας µε την εφαρµογή των αρχών του βιώσιµου τουρισµού, ως αποδεκτή λύση, η οποία συµβαδίζει µε τη παγκόσµια τάση στο γενικότερο πλαίσιο της βιώσιµης ανάπτυξης. Άλλωστε, µια τουριστική περιοχή δεν µπορεί να έχει ως στόχο απλά τη µεγιστοποίηση του αριθµού των τουριστών µέχρι το όριο αντοχής της, αλλά τη µεγιστοποίηση της ευηµερίας που ο τοπικός πληθυσµός µπορεί να αποκοµίσει από την αύξηση της τουριστικής δραστηριότητας µακροπρόθεσµα. Τέλος, στο παρόν κείµενο γίνεται µια πρώτη προσπάθεια ανάπτυξης δεικτών µέτρησης της βιωσιµότητας του τουρισµού σε µια περιοχή βασιζόµενοι στις γενικά αποδεκτές αρχές του αειφόρου τουρισµού (WWF, 1992). Η εφαρµογή γίνεται στον ελληνικό νησιωτικό χώρο που δέχεται αυξηµένη τουριστική πίεση ενώ παράλληλα παρουσιάζει µια µοναδικότητα, µε ευαίσθητα οικοσυστήµατα και µεγάλο αριθµό προστατευταίων φυσικών και πολιτιστικών περιοχών. Α. Φέρουσα ικανότητα και βιώσιµος τουρισµός: περιεχόµενο και προβλήµατα εφαρµογής Η έννοια της φέρουσας ικανότητας Η έννοια της φέρουσας ικανότητας αναπτύχθηκε αρχικά µε στόχο την περιβαλλοντική προστασία. Έτσι, οι ορισµοί που δόθηκαν γι' αυτήν εστιαζόταν στον µέγιστο αριθµό των τουριστών που µπορεί να δεχθεί µία περιοχή, χωρίς να υπάρχουν αισθητές και µη αντιστρέψιµες βλάβες στο φυσικό περιβάλλον. Σταδιακά, η έννοια γενικεύτηκε και ενσωµατώθηκαν στον ορισµό και θέµατα που αφορούσαν στα κοινωνικο-πολιτιστικά και οικονοµικά στοιχεία της περιοχής. Η φέρουσα ικανότητα πλέον δεν ορίζεται µόνο µε βάση περιβαλλοντικά κριτήρια. Βασικό κριτήριο που λαµβάνεται υπόψη είναι η συνολική εµπειρία που αποκοµίζει ο τουρίστας, αλλά και ο ντόπιος κάτοικος. Έτσι, υπάρχουν δύο βασικοί ορισµοί για τη φέρουσα ικανότητα: ο πρώτος αφορά τους τουρίστες και ο δεύτερος τους µόνιµους κατοίκους. Σύµφωνα µε τον πρώτο ορισµό, η φέρουσα ικανότητα εκφράζει το µέγιστο αριθµό των ανθρώπων που µπορούν να "χρησιµοποιούν" µία περιοχή, χωρίς µη αποδεκτή αλλαγή στο φυσικό περιβάλλον και χωρίς µη αποδεκτή υποβάθµιση στην ποιότητα της εµπειρίας των επισκεπτών 2

3 (Mathieson και Wall, 1982: 21). Οι ίδιοι ερευνητές διακρίνουν την οικονοµική διάσταση της φέρουσας ικανότητας που ορίζεται ως "η ικανότητα απορρόφησης τουριστικών δραστηριοτήτων και λειτουργιών, χωρίς να εξοβελίζονται επιθυµητές τοπικές δραστηριότητες, και την κοινωνική (φ.ι), ως το επίπεδο στο οποίο η τοπική κοινωνία αρχίζει να µην ανέχεται την παρουσία τουριστών". Ο Inskeep (1991: 144) υποστηρίζει ότι στον ορισµό αυτό θα πρέπει να προστεθεί: "και χωρίς µη αποδεκτή αρνητική επίπτωση στην κοινωνία, οικονοµία και πολιτισµό της τουριστικής περιοχής". Όµως κανένας από τους παραπάνω συγγραφείς αλλά ούτε και από όσους άλλους χρησιµοποίησαν την έννοια- δεν προσδιορίζει µε σαφήνεια πως µπορούν να µετρηθούν οι επιπτώσεις αυτές, και πολύ περισσότερο τη µεθοδολογία µε την οποία θα προσδιοριστούν τα όρια της φέρουσας ικανότητας µιας περιοχής. Αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν έγιναν κάποιες απόπειρες για προσδιορισµό της χωρητικότητας των τουριστικών περιοχών. Σύµφωνα µε το δεύτερο ορισµό η φέρουσα ικανότητα εκφράζει τον αριθµό των ανθρώπων που µπορούν να επισκέπτονται και να διαµένουν σε µία περιοχή, χωρίς να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή των µόνιµων κατοίκων και χωρίς η παρουσία τους να γίνεται ανεπιθύµητη από τους µόνιµους κατοίκους. Εποµένως, µε βάση τα προηγούµενα η τουριστική φέρουσα ικανότητα µπορεί να διακριθεί σε (Swarbrooke, 1999): - φυσική Φ.Ι., που αναφέρεται στον αριθµό των τουριστών που µπορεί να φιλοξενήσει ("χωρέσει") µια περιοχή, - περιβαλλοντική ή οικολογική Φ.Ι., που αναφέρεται στον αριθµό των τουριστών που µπορεί να φιλοξενήσει µία περιοχή, πριν αρχίσουν να προκαλούνται βλάβες στο περιβάλλον ή το οικοσύστηµα, - οικονοµική Φ.Ι., που αναφέρεται στον αριθµό των τουριστών που µπορεί να φιλοξενήσει µία περιοχή, πριν αρχίσει να υποφέρει από οικονοµικά προβλήµατα, - κοινωνική Φ.Ι., που αναφέρεται στον αριθµό των ανθρώπων, πέρα από τον οποίο επέρχεται κοινωνική αποσύνθεση, - "αντιληπτική' (perceptual) Φ.Ι., που αναφέρεται στον αριθµό των ανθρώπων που µπορεί να φιλοξενήσει µία περιοχή, πριν η εµπειρία του τουρίστα αρχίσει να επηρεάζεται αρνητικά, - Φ.Ι. υποδοµών, που αναφέρεται στο µέγιστο αριθµό τουριστών που µπορούν να εξυπηρετήσουν οι υποδοµές µιας περιοχής. Από τους ορισµούς αυτούς προκύπτουν ορισµένα πρακτικά προβλήµατα στην εφαρµογή της έννοιας, όπως πώς θα γίνει ο έλεγχος του αριθµού των τουριστών και επισκεπτών, πώς θα µετρηθούν οι επιπτώσεις (βραχυπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα), σε ποια χωρική κλίµακα πρέπει να γίνεται η ανάλυση και κατά συνέπεια ο σχεδιασµός και η διαχείριση 3

4 κτλ. Επίσης, το γεγονός του ότι αναφέρεται η έννοια στο µέγιστο αριθµό τουριστών που µπορεί να υποστηρίξει µια περιοχή πριν αρχίσει η υποβάθµιση της, θέτει υπό κρίση το αν µπορεί να αποτελέσει µία αποδεκτή λύση, ενώ σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να θεωρηθεί βιώσιµη, αφού "φέρνει" το σύστηµα στα όριά του. Ένα άλλο πρόβληµα που προκύπτει ως συνέπεια της αδυναµίας σαφούς και αντικειµενικού προσδιορισµού των ορίων της φέρουσας ικανότητας µιας περιοχής, είναι και η δυσκολία διαχείρισης των ήδη αναπτυγµένων και ειδικότερα των τουριστικά κορεσµένων περιοχών. Σ αυτές τις περιοχές, όπου έχουν ήδη αλλοιωθεί σηµαντικά το παραγωγικό τους σύστηµα, η κοινωνική δοµή και το περιβάλλον τους, η ανεπάρκεια των πόρων και των υποδοµών έχει ήδη δηµιουργήσει προβλήµατα, ο βαθµός ικανοποίησης των τουριστών έχει περιοριστεί και αυτό αντανακλάται στη µείωση των οικονοµικών απολαβών των επιχειρήσεων και / ή στη µείωση των διανυκτερεύσεων. ιαφορετικά είναι τα προβλήµατα διαχείρισης που παρουσιάζονται σε περιοχές όπου αναπτύσσεται ο συµβατικός τουρισµός και διαφορετικά σε περιοχές όπου αναπτύσσονται οι νέες µορφές τουρισµού. Στη δεύτερη περίπτωση το µικρό µέγεθος των οµάδων των τουριστών που συνήθως απαιτείται, βοηθάει στο να µην ξεπεραστεί η Φ.Ι. της περιοχής (Πίνακας 1). Η εφαρµογή της έννοιας φαντάζει περισσότερο εύκολη σε νέους τουριστικούς προορισµούς, όπου το σύστηµα δεν έχει φτάσει ή ξεπεράσει ακόµα τα όριά του και έτσι µπορεί να τεθεί ένα διαχειριστικό πλαίσιο, βάσει της φέρουσας ικανότητάς τους, ώστε να µην αυξηθεί ανεξέλεγκτα ο αριθµός των τουριστών. Τέλος, σηµαντικό στοιχείο του τοµέα του τουρισµού αποτελεί η εποχικότητα της δραστηριότητας, η οποία επηρεάζει σηµαντικά τον υπολογισµό της φέρουσας ικανότητας και περιορίζει το όριο που τίθεται, αφού ο συνωστισµός και οι µέγιστοι αριθµοί συγκέντρωσης παρατηρούνται για ένα µικρό χρονικό διάστηµα µέσα στο χρόνο, το οποίο όµως καθορίζει και τα όρια τουλάχιστον σε ότι αφορά ορισµένες παραµέτρους (πχ. υποδοµές, νερό, σύστηµα διαχείρισης στερεών και υγρών αποβλήτων χωρητικότητα περιοχής ). 4

5 Πίνακας 1. Κατανοµή µορφών τουρισµού, σύµφωνα µε το θέµα και το µέγεθος που προσδιορίζουν ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΝΕΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΑΡΑΛΙΑΣ (3S) ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΤΡΟΠΟΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ (ΖΗΤΗΣΗ) ΜΕΓΕΘΟΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ (ΠΡΟΣΦΟΡΑ) ΟΡΕΙΝΟΣ (ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΣ) ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΑΖΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΜΟΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΕΠΙΠΕ Ο ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΜΗ ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ Α ΙΑΦΟΡΙΑ ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΦΥΣΗΣ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΙΚΟΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΕΙ ΙΚΟΥ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΥΝΕ ΡΙΑΚΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΘΑΛΑΣΣΙΟΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΙΑΜΑΤΙΚΟΣ/ ΥΓΕΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟΣ ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑΣ ΜΙΚΡΕΣ ΟΜΑ ΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΒΙΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΠΡΑΣΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΗΠΙΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΒΙΩΣΙΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ Βιώσιµος τουρισµός Η διεύρυνση του ορισµού της φέρουσας ικανότητας πέρα από τη περιβαλλοντική διάσταση, τον φέρνει εγγύτερα προς τον ορισµό του βιώσιµου τουρισµού, στον οποίο υπάρχουν από την αρχή ενσωµατωµένες οι έννοιες της περιβαλλοντικής διατήρησης, κοινωνικής δικαιοσύνης και οικονοµικής αποτελεσµατικότητας. Η βασικότερη διαφορά όµως που εντοπίζεται στους δύο όρους είναι όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή- το ότι στο βιώσιµο τουρισµό δεν υπάρχουν όρια που δεν πρέπει να ξεπεραστούν από την τουριστική ανάπτυξη, αλλά µια συνεχής προσπάθεια βελτίωσης των οικονοµικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών της επιδόσεων. Στην παρούσα ανάλυση, ως βιώσιµος τουρισµός σε µια περιοχή θα θεωρηθεί οποιαδήποτε προσπάθεια αποµάκρυνσης από το συµβατικό τουρισµό, τον οποίο η βιβλιογραφία έχει ορίσει ως µη βιώσιµο µια και 5

6 έχει χαµηλή τόσο την οικονοµική απόδοση για τον τοπικό πληθυσµό όσο και την περιβαλλοντική προστασία δεδοµένου ότι έχει τάση για υψηλή κατανάλωση πόρων. Η αποµάκρυνση αυτή µπορεί σχηµατικά να αποδοθεί µε µετακίνηση προς µία καλύτερη θέση, σε ό,τι αφορά στα κοινωνικο-οικονοµικά µεγέθη, µε την αύξηση της ανά τουρίστα προστιθέµενης αξίας, είτε σε ό,τι αφορά στα περιβαλλοντικά µεγέθη, µε τη µείωση της κατανάλωσης πόρων ή της παραγωγής αποβλήτων ανά τουρίστα. Σχήµα 1. Αλλαγή του προτύπου τουριστικής ανάπτυξης.* Υψηλή Περιβαλλοντική Προστασία Πράσινος τουρισµός Βιώσιµος τουρισµός Χαµηλή Συµβατικός τουρισµός Οικονοµικά βιώσιµος τουρισµός Χαµηλή Προστιθέµενη αξία (κατά κεφαλή) Υψηλή * σε ένα τρισδιάστατο διάγραµµα θα µπορούσαµε επίσης να προσθέσουµε και τις κοινωνικές επιπτώσεις. Σύµφωνα µε το σχήµα 1, ο συµβατικός τουρισµός βρίσκεται στην περιοχή κοντά στην αρχή τον αξόνων, που ορίζουν το φάσµα µέσα στο οποίο κινείται η δραστηριότητα, ως προς τη βιωσιµότητά της. Στην περιοχή του συµβατικού τουρισµού βρίσκονται µορφές οργάνωσης όπως ο µαζικός, ο ατοµικός, ο κοινωνικός τουρισµός και ο παραθερισµός που παρουσιάζουν παρόµοια χαρακτηριστικά αν και µε διαφορετική ένταση. Ο οριζόντιος άξονας ορίζει το επίπεδο της κατά κεφαλή (ανά τουρίστα) προστιθέµενης αξίας της κάθε µορφής τουρισµού, ενώ ο κάθετος άξονας το επίπεδο της περιβαλλοντικής προστασίας (µε βάση το ποσό των πόρων που καταναλώνει) που παρέχει η µορφή αυτή του τουρισµού. Προχωρώντας στα δεξιά του οριζόντιου άξονα κάποιος συναντά µορφές τουρισµού µε υψηλότερη προστιθέµενη αξία. Οι περιοχές που τις εφαρµόζουν απολαµβάνουν µεγαλύτερα οικονοµικά οφέλη από την τουριστική δραστηριότητα, εφόσον διατηρούν το περιβάλλον τους στην ίδια κατάσταση µε αυτήν που υπήρχε πριν την υιοθέτηση των µορφών αυτών. Η κίνηση παράλληλα προς τον άξονα της περιβαλλοντικής προστασίας ορίζει µορφές τουρισµού που διατηρούν, αναδεικνύουν, προστατεύουν και βελτιώνουν το περιβάλλον της περιοχής υποδοχής, χωρίς όµως να σηµαίνει ότι υποχρεωτικά προσδίδουν και µεγαλύτερα οικονοµικά οφέλη στις περιοχές αυτές. 6

7 Και οι δύο αυτές κινήσεις θεωρούνται ότι φέρουν την περιοχή προορισµού σε καλύτερη κατάσταση από αυτήν που επικρατεί µε την εφαρµογή του συµβατικού τουρισµού και εποµένως είναι προτιµητέες. Στην ακραία περίπτωση που µόνο η οικονοµική απόδοση ανά τουρίστα βελτιώνεται, ο τουρισµός γίνεται περισσότερο βιώσιµος οικονοµικά, αν βελτιώνεται η περιβαλλοντική απόδοση τότε ο τουρισµός γίνεται περισσότερο "πράσινος", ενώ όταν η βελτίωση αφορά και τις δύο συνιστώσες τότε ο τουρισµός τείνει προς τη βιωσιµότητα. Οι καταστάσεις αυτές θεωρούνται περισσότερο βιώσιµες από το συµβατικό τουρισµό, λαµβάνοντας κάποιο θέση µέσα στο φάσµα του βιώσιµου τουρισµού, που εκτείνεται κατά το διαγώνιο άξονα, όπως φαίνεται στο παραπάνω σχήµα. Η ταυτόχρονη µετακίνηση και προς τις δύο κατευθύνσεις (οριζόντια και κάθετη) οδηγεί προς το βιώσιµο τουρισµό (διαγώνια κατεύθυνση), βάσει της στενής έννοιας του όρου (βελτίωση της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας αλλά και της περιβαλλοντικής προστασίας). Η αποµάκρυνση, εποµένως, από το συµβατικό τουρισµό (κυρίαρχο τµήµα του οποίου αποτελεί ο µαζικός τουρισµός), χωρίς να είναι εύκολη µέσα στο ισχύον αναπτυξιακό µοντέλο που βασίζεται στους µηχανισµούς της αγοράς, δεν φαίνεται αδύνατη, αν αναλογιστεί κανείς τις εξελίξεις στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των καταναλωτών-τουριστών και στην τουριστική ζήτηση, καθώς επίσης και την ανάπτυξη φιλοπεριβαλλοντικών τεχνολογιών, για τον περιορισµό των επιπτώσεων. Η περίπτωση της Calvia αποτελεί το γνωστότερο παράδειγµα προορισµού µαζικού τουρισµού που προσπαθεί να µετεξελιχθεί σε προορισµό "βιώσιµου τουρισµού", δίνοντας έµφαση στο "πρασίνισµα" της δραστηριότητας. Αντίθετα η ανάπτυξη βιώσιµων µορφών τουρισµού µε βάση ήπιες δραστηριότητες όπως είναι ο οικοτουρισµός ή ο αγροτουρισµός, είναι ευκολότερος σε νέο-αναπτυσσόµενες τουριστικές περιοχές. Προτεινόµενη µεθοδολογία µε το συγκερασµό των δύο εννοιών Οι δύο έννοιες (φέρουσα ικανότητα και βιώσιµος τουρισµός) έχουν ενσωµατωµένες τις ίδιες τρεις διαστάσεις (οικονοµική, κοινωνική, περιβαλλοντική), αλλά διαφέρουν, καθώς ο ρόλος της Φ.Ι. είναι να θέσει ανώτατα όρια, ενώ του βιώσιµου τουρισµού είναι η συνεχής βελτίωση των αποδόσεων της τουριστικής δραστηριότητας. Από τις δύο έννοιες της φέρουσας ικανότητας και του βιώσιµου τουρισµού, η δεύτερη φαντάζει πιο αποτελεσµατική, αφού όχι µόνο δεν προσκρούει στα προαναφερθέντα προβλήµατα, αλλά διατηρεί και βελτιώνει συνεχώς την κατάσταση του περιβάλλοντος, χωρίς να φτάνει αυτό στα όριά του. Παράλληλα, ο βιώσιµος τουρισµός συµβαδίζει και µε την παγκόσµια τάση στο χώρο της ανάπτυξης γενικότερα, που είναι η βιώσιµη ανάπτυξη. 7

8 Στα πλαίσια του βιώσιµου τουρισµού και ειδικότερα για τη µέτρηση και τον έλεγχο της δραστηριότητας, προτείνεται µία σειρά δεικτών, βασισµένη σε µοναδιαία µεγέθη, ανά τουρίστα, η βελτίωση των οποίων οδηγεί τη δραστηριότητα σε µία πιο βιώσιµη κατάσταση από αυτή που υπάρχει σήµερα µε την εφαρµογή του συµβατικού τουρισµού. Οι δείκτες αυτοί, που επιλέγονται µε τρόπο ώστε να καλύπτουν τις αρχές του βιώσιµου τουρισµού, χωρίζονται στις τρεις προαναφερθείσες κατηγορίες και σταθµίζονται ανάλογα µε τη βαρύτητα που τους προσδίδεται. Η παρακολούθηση, ο έλεγχος και η αξιολόγηση γίνονται τόσο σε επίπεδο µεταβλητών και δεικτών, όσο και σε κατηγορίες, καθώς οµαδοποιούνται τα αποτελέσµατα της κάθε κατηγορίας (µε την χρήση της πολυκριτηριακής ανάλυσης, καθώς σταθµίζονται τα µεγέθη, βάσει συντελεστών βαρύτητας και στη συνέχεια αθροίζονται) και το συµπέρασµα που εξάγεται αφορά στην κατάσταση του οικονοµικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού τοµέα - κατηγορίας, χωριστά. Οι δείκτες αποτελούν εργαλείο ανάλυσης και παρακολούθησης διαφόρων φαινοµένων, ενώ έχουν τύχει ιδιαίτερης ανάπτυξης στο πλαίσιο του προσδιορισµού της αειφορίας. Στον τοµέα του τουρισµού οι δείκτες µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την ανάλυση της δραστηριότητας, αλλά για την παρακολούθηση της εξέλιξης του µεγέθους και των τάσεων που παρουσιάζονται. Οι δείκτες προσφέρουν τη δυνατότητα για συγκρίσεις στο χώρο και στο χρόνο, αποδίδουν όµως και τα απόλυτα µεγέθη. Οι συγκρίσεις αφορούν συνήθως δύο ή περισσότερες περιοχές µεταξύ τους ή σύγκριση µε κάποιο µέσο όρο (πχ χώρας, ΕΕ κτλ). Επειδή η προσπάθεια για βελτίωση των όλων δεικτών δεν είναι εξασφαλισµένη, ενώ παράλληλα θα πρέπει να ελέγχεται και η κλίµακα της δραστηριότητας, προτείνεται η παρακολούθηση ορισµένων συνολικών µεγεθών και η διαθεσιµότητα των κρίσιµων για µια περιοχή πόρων. Αν αυτά τα όρια προσεγγίζονται τότε θα πρέπει να ενεργοποιούνται εκείνες οι πολιτικές που θα αντιµετωπίζουν το πρόβληµα. Αξιοποιούνται µε το τρόπο αυτό τα "διδάγµατα" από τη χρήση της έννοιας της φέρουσας ικανότητας, χωρίς όµως να εστιάζεται η προσπάθεια στον υπολογισµό ενός "µαγικού" αριθµού για µια περιοχή, που όπως έχει αποδειχτεί στη πράξη είναι µάλλον αδύνατη. Β. Νησιωτικός χώρος Ο νησιωτικός χώρος αποτελεί µία ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς θεωρείται µειονεκτική και ευαίσθητη περιοχή, η οποία όµως έχει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά, τα οποία προσδίδουν επιπλέον ευαισθησία στο σύστηµα. Ο περιορισµός του χώρου, των φυσικών πόρων και των πρώτων υλών, του ανθρώπινου δυναµικού και της αγοράς, αποτελούν ορισµένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των νησιών. Το ιδιαίτερο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον των νησιών επιβάλλει τον τουριστικό σχεδιασµό και απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή κατά την εφαρµογή του. 8

9 Εκείνο επίσης που είναι χαρακτηριστικό στο σχεδιασµό, είναι το χωρικό επίπεδο της οργάνωση. Αναφερόµαστε στο χωρικό επίπεδο του νησιού. Έτσι, οι δείκτες στους οποίους προαναφερθήκαµε περιορίζονται ώστε να ανταποκρίνονται και να αντανακλούν τα δεδοµένα σε επίπεδο νησιού. Σηµειώνεται ότι το επίπεδο του νοµού ή της περιφέρειας δεν ενδείκνυται στο νησιωτικό χώρο, καθώς τα νησιά διαφέρουν πολύ µεταξύ τους και έτσι δεν µπορεί να υπάρξει ένα ενιαίο πλαίσιο, παρά µόνο οι γενικές κατευθύνσεις. Επίσης, οι υποδοµές απαιτούνται στο επίπεδο του νησιού, όπως εξάλλου και οι πόροι, αφού η µεταφορά τους από άλλα νησιά ή την ηπειρωτική χώρα είναι δύσκολή, δαπανηρή ή στις περισσότερες περιπτώσεις αδύνατη. Κρίσιµες παράµετροι του νησιωτικού χώρου Συχνά είναι δύσκολο να βρεθούν όλα τα δεδοµένα που χρειάζονται για τον τουριστικό σχεδιασµό σε επίπεδο νησιού. Οι δείκτες δεν υπάρχουν, καθώς δεν συλλέγονται από τις στατιστικές υπηρεσίες και απαιτούν πρωτογενή έρευνα. Υπάρχουν όµως ορισµένες χρήσιµες παράµετροι στο νησιωτικό χώρο, οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται πάντοτε υπόψη. Αυτές οι παράµετροι είναι κατά βάση: ο χώρος, καθώς είναι περιορισµένος και υπάρχει έντονη σύγκρουση ως προς τη χρήση της γης, ενώ υπάρχει αυξηµένη ζήτηση για κατασκευές, το νερό, το οποίο στα νησιά είναι σε έλλειψη και αποτελεί έναν από τους περιοριστικούς παράγοντες για την ανάπτυξη διαφόρων δραστηριοτήτων, µεταξύ των οποίων και του τουρισµού, η ενέργεια, καθώς πρέπει να υπάρχει σε κάθε νησί σταθµός παραγωγής ενέργειας ή να υπάρχει ικανοποιητική παροχή µέσω σύνδεσης µε άλλο νησί ή την ηπειρωτική χώρα, πράγµα που ανεβάζει το κόστος της ενέργειας, ώστε να υπάρχει αυτάρκεια ενέργειας, τα απόβλητα, υγρά και στερεά, καθώς αποτελούν τη βασική πηγή ρύπανσης και υποβάθµισης του νησιωτικού περιβάλλοντος, το οποίο αποτελεί τον κύριο τουριστικό πόρο, ενώ η διαχείρισή τους δεν είναι πάντα εύκολη, το ανθρώπινο δυναµικό, το οποίο είναι περιορισµένο. Ο νησιωτικός πληθυσµός παρουσιάζει προβλήµατα δηµογραφικής βάσης, είναι γηρασµένος, ενώ εντοπίζονται και προβλήµατα του επιπέδου της εκπαίδευσης και της κατάρτισης, όπου διαπιστώνεται ότι το µορφωτικό επίπεδο είναι συνήθως χαµηλό και αδύνατο να ανταποκριθεί στις όλο και αυξανόµενες απαιτήσεις του τουριστικού τοµέα, σήµερα. Οι δείκτες που χρησιµοποιούνται για την παρακολούθηση των µεγεθών αυτών είναι η εξέλιξη της οικοδοµική δραστηριότητας (νέες οικοδοµές), η ηµερήσια κατανάλωση νερού ανά άτοµο, η ηµερήσια κατανάλωση ενέργειας ανά άτοµο, η ηµερήσια παραγωγή αποβλήτων και απορριµµάτων ανά άτοµο, ο δείκτης γήρανσης και το επίπεδο εκπαίδευσης. 9

10 Παράλληλα, µε τους ειδικούς δείκτες του νησιωτικού χώρου, υπάρχει και µία σειρά από γενικούς δείκτες οι οποίοι βοηθούν στην ανάλυση των πόρων µιας περιοχής (φυσικών, πολιτιστικών), του µεγέθους της δραστηριότητας, της προσπελασιµότητας, των υποδοµών, της τουριστικής ζήτησης και προσφοράς. Ενδεικτικά αναφέρονται: Κοινωνικοοικονοµικά Μεγέθη: Αριθµός µόνιµων κατοίκων Αριθµός τουριστών, µέση διάρκεια παραµονής, αριθµός διανυκτερεύσεων Αριθµός διαθέσιµων κλινών σε τουριστικά και άλλα καταλύµατα. Αριθµός άµεσα και έµµεσα απασχολουµένων στον τουρισµό, περίοδος απασχόλησης και επίπεδο εκπαίδευσης Αριθµός επιχειρήσεων που σχετίζονται µε τη τουριστική δραστηριότητα (εξέλιξη) και η βαρύτητα τους στο τοπικό οικονοµικό σύστηµα Τουριστική απάνη (συνολική και ανά κεφαλή) ηµιουργούµενη προστιθέµενη αξία και ποσοστό παραµονής της τοπικά Αριθµός επισκεπτών σε αξιοποιηµένους πόρους της περιοχής όπως πχ. ιαµατικά κέντρα, σπήλαια, µουσεία, κλπ Φυσικά και Περιβαλλοντικά Μεγέθη Έκταση περιοχής υποδοχής (ανά τουρίστα) Νέες κατασκευές (ρυθµός αύξησης) Κατανάλωση νερού (ανά τουρίστα) Κατανάλωση ενέργειας (ανά τουρίστα) Παραγωγή υγρών αποβλήτων (ανά τουρίστα) Παραγωγή απορριµµάτων (ανά τουρίστα) Έκταση προστατευόµενης περιοχής (ανά επισκέπτη) Έκταση αρχαιολογικού χώρου (ανά επισκέπτη) Έκταση παραλίας (ανά επισκέπτη) Έκταση εθνικών πάρκων (ανά επισκέπτη) Μήκος µονοπατιών (ανά επισκέπτη) Συµπεράσµατα - συζήτηση Η εκτίµηση της φέρουσας ικανότητας αποτελεί µία µέθοδο κατά την οποία προκύπτει ένα αρκετά αµφισβητούµενο µέγεθος, καθώς γίνονται τόσες απλουστεύσεις κατά την µέτρησή του, ώστε το αποτέλεσµα, συχνά δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα. Από την άλλη µεριά, υπάρχουν και πολλά προβλήµατα κατά την εφαρµογή της έννοιας. Έτσι, προτείνεται ένα άλλο πλαίσιο για τη διαχείριση του τουρισµού σε µία ευαίσθητη περιοχή, όπως τα νησιά, που βασίζεται στην βελτίωση ορισµένων µεγεθών, µέσω της παρακολούθησης κρίσιµων δεικτών. Το πλαίσιο αυτό αποτελεί ένα συνδυασµό των εννοιών της φέρουσας ικανότητας και της βιώσιµης ανάπτυξης. 10

11 Βιβλιογραφικές πηγές INSKEEP, E. (1991) Tourism Planning - An Integrated and Sustainable Development Approach. New York. Van Nostrand Reinhold. MATHIESON, A. και WALL, G. (1982) Tourism: economic, physical and social impacts. New York. Longman Scientific & Technical. SWARBROOKE, J. (1999) Sustainable Tourism Management. UK. CAB International Publishing. WWF (World Wild Fund for Nature) και Tourism Concern (1992) Beyond the Green Horizon. Principles for Sustainable Tourism. UK. WWF. 11