Nεανικά Ἀγκυροβολήματα

Transcript

1 γλωσσικοὺς τύπους τοὺς βλέπει ὡς ἐκφάνσεις τῆς μίας καὶ ἀδιαίρετης γλώσσας. Γι αὐτὸ καὶ στὶς ἀκολουθίες μπορεῖ νὰ ἀκούσει κανεὶς τὴν ὁμηρικὴ γλώσσα ὅταν ψάλλονται οἱ ἰαμβικὲς καταβασίες, τὴν ἀττικὴ στὰ περισσότερα ποιητικὰ κείμενα ὅπως κανόνες, ἰδιόμελα κ.ἄ., τὴν ἑλληνιστικὴ στὴ γλώσσα τῶν Εὐαγγελίων, τὴ νεώτερη στὸ κήρυγμα κ.λπ. Ἡ διασφάλιση διαχρονικὰ τῆς ἑνότητας στὴ γλώσσα ἑνὸς λαοῦ εἶναι σημαντικὴ γιὰ πολλοὺς λόγους. Θὰ ἀναφερθῶ σὲ δύο ἀπ αὐτοὺς ἐπικαλούμενος τὴ μαρτυρία τριῶν ἀνθρώπων ποὺ διακρίθηκαν στὸ γλωσσικὸ στίβο, τοῦ Ἀλ. Παπαδια- Nεανικά Ἀγκυροβολήματα Aγκυροβολή- Δ I M H N I A I O Φ Y Λ Λ A Δ I O T H Σ I E P A Σ M H T P O Π O Λ E Ω Σ I E P A Π Y T N H Σ K A I Σ H T E I A Σ Γ I A T O Y Σ N E O Y Σ T E Y X O Σ 7 7 Ν Ο Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ - Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΑ Κ ΕΦΑ ΛΑΙΑ Ὀρθόδοξη παράδοση καὶ λαϊκὸς πολιτισμός Ἡ Ἐκκλησία κιβωτός τῆς γλώσσας Ὑπενθυμίζω τὶ λέγαμε στὸ προηγούμενο τεῦχος γιὰ νὰ συνεχίσουμε ἀπὸ ἐκεῖ ποὺ μείναμε στὸ τωρινό. Μιλούσαμε γιὰ τὴ γλώσσα καὶ γιὰ τὴ σχέση τῆς λειτουργικῆς γλώσσας καὶ τῆς γλώσσας τῶν Εὐαγγελίων μὲ τὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ μας. Στὴν ἐκκλησιαστικὴ λειτουργικὴ παράδοση ἡ γλώσσα δὲν ἀντιμετωπίζεται ἀποσπασματικά, οὔτε χωρίζεται μὲ τὸν τρόπο ποὺ χωρίζεται ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ μελετοῦν τὴ γλώσσα σὲ ὁμηρική, ἀττική, μεσαιωνική, νεώτερη κ.λπ. Τὸ πολὺ σημαντικὸ ποὺ διασώζει καὶ μᾶς διδάσκει ἡ ἐκκλησιαστικὴ παράδοση εἶναι ὅτι ὅλους αὐτοὺς τοὺς

2 μάντη, τοῦ Γ. Σεφέρη καὶ τοῦ Ὀδ. Ἐλύτη. Ὁ πρῶτος λόγος εἶναι ὅτι ἡ διαχρονικὴ ἑνότητα τῆς γλώσσας ἀποδεικνύει τὴ δυναμικὴ ποὺ κρύβει μέσα της, ὥστε νὰ ἀνατροφοδοτεῖται καὶ νὰ ἀνανεώνεται συνεχῶς, ὅπως ἕνα ποτάμι ἀνανεώνεται καὶ ἀνατροφοδοτεῖται ἀπὸ τὶς πηγές του. Ὁ δεύτερος λόγος εἶναι ὅτι ἡ γλώσσα, πέρα ἀπὸ κώδικας ἐπικοινωνίας, εἶναι καὶ κώδικας ποὺ φυλάει στὰ σπλάχνα του ἀνέπαφη τὴ μνήμη, τὸν ἰδιαίτερο τρόπο ποὺ ἔχει κάθε λαὸς γιὰ νὰ «βλέπει καὶ νὰ αἰσθάνεται τὰ πράγματα». Ἄς μιλήσουμε λίγο γιὰ τὸν πρῶτο ἀπὸ τοὺς δύο λόγους. Ἀναφέρει ὁ Γ. Σεφέρης στὴν ὁμιλία ποὺ ἐκφώνησε κατὰ τὴν ἀπονομὴ τοῦ Νόμπελ Λογοτεχνίας στὴ Στοκχόλμη τὰ ἑξῆς ἐνδιαφέροντα: «Ἀνήκω σὲ μία χώρα μικρή. Ἕνα πέτρινο ἀκρωτήρι στὴ Μεσόγειο, ποὺ δὲν ἔχει ἄλλο ἀγαθὸ παρὰ τὸν ἀγώνα τοῦ λαοῦ, τὴ θάλασσα, καὶ τὸ φῶς τοῦ ἥλιου. Εἶναι μικρὸς ὁ τόπος μας, ἀλλὰ ἡ παράδοσή του εἶναι τεράστια καὶ τὸ πράγμα ποὺ τὴ χαρακτηρίζει εἶναι ὅτι μᾶς παραδόθηκε χωρὶς διακοπή. Ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα δὲν ἔπαψε ποτέ της νὰ μιλιέται. Δέχτηκε τὶς ἀλλοιώσεις ποὺ δέχεται καθετὶ ζωντανό, ἀλλὰ δὲν παρουσιάζει κανένα χάσμα. Ἄλλο χαρακτηριστικὸ αὐτῆς τῆς παράδοσης εἶναι ἡ ἀγάπη της γιὰ τὴν ἀνθρωπιά, κανόνας της εἶναι ἡ δικαιοσύνη. Στὴν ἀρχαία τραγωδία, τὴν ὀργανωμένη μὲ τόση ἀκρίβεια, ὁ ἄνθρωπος ποὺ ξεπερνᾶ τὸ μέτρο, πρέπει νὰ τιμωρηθεῖ ἀπὸ τὶς Ἐρινύες. Ὅσο γιὰ μένα συγκινοῦμαι παρατηρώντας πῶς ἡ συνείδηση τῆς δικαιοσύνης εἶχε τόσο πολὺ διαποτίσει τὴν ἑλληνικὴ ψυχή, ὥστε νὰ γίνει κανόνας τοῦ φυσικοῦ κόσμου. Καὶ ἕνας ἀπὸ τοὺς διδασκάλους μου, τῶν ἀρχῶν τοῦ περασμένου αἰώνα, γράφει: θὰ χαθοῦμε γιατί ἀδικήσαμε. Αὐτὸς ὁ ἄνθρωπος ἦταν ἀγράμματος. Εἶχε μάθει νὰ γράφει στὰ τριάντα πέντε χρόνια τῆς ἡλικίας του. Ἀλλὰ στὴν Ἑλλάδα τῶν ἡμερῶν μας, ἡ προφορικὴ παράδοση πηγαίνει μα-

3 κριὰ στὰ περασμένα ὅσο καὶ ἡ γραπτή» (11 Δεκεμβρίου 1963). Στὴ μαρτυρία τοῦ Σεφέρη φαίνεται ὅτι ἡ παράδοση αὐτὴ ποὺ ἀποτυπώνεται στὴ γλώσσα ἑνοποιεῖ τὸ παρελθὸν μὲ τὸ παρόν, τὸν Μακρυγιάννη μὲ τὸν Ἡράκλειτο, κι ἄς ἔζησε ὁ ἕνας μετὰ ἀπὸ τὸ Χριστὸ κι ὁ ἄλλος πρὶν ἀπὸ τὸ Χριστό. Ὁ πρῶτος ἔλεγε: «ζοῦμε στὸ ἐμεῖς καὶ ὄχι στὸ ἐγώ», καὶ ὁ δεύτερος: «...καθ ὅ,τι ἄν αὐτοῦ (τοῦ κοινοῦ λόγου τῆς ζωῆς) τῆς μνήμης κοινωνήσωμεν, ἀληθεύομεν, ἅ δε ἄν ἰδιάσωμεν, ψευδόμεθα» 1. Ὁ ἀγράμματος Μακρυγιάννης ζοῦσε μέσα ἀπὸ τὴν ἐμπειρία τῆς Θ. Λειτουργίας τὴν ἑνότητα ποὺ χαρίζει ὁ Χριστός. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι: «εἷς ἄρτος, ἕν σῶμα οἱ πολλοὶ ἐσμέν» (Α Κορ. 10,17). Καὶ ὁ Ἡράκλειτος, ἄν καὶ δὲ γνωρίζει τὸν Χριστό, ἀναζητώντας τὸ λόγο τῆς ζωῆς, πρὸς τὸν Χριστὸ πορεύεται καὶ ἐκεῖ συναντιέται μὲ τὸν Μακρυγιάννη. Λέγαμε πιὸ πρὶν ἀλλὰ καὶ στὸ προηγούμενο τεῦχος (γιὰ νὰ περάσουμε καὶ στὸ δεύτερο λόγο) ὅτι ἡ μνήμη δὲν εἶναι μόνο ἕνας μηχανισμὸς ἀνάμνησης ἀλλὰ κυρίως ἕνας τρόπος ὕπαρξης. Ἡ μνήμη διασώζει τὸν πνευματικὸ γενετικὸ κώδικα ἑνὸς λαοῦ καὶ ἡ γλώσσα εἶναι αὐτὴ ποὺ διασώζει τὴν πρόσβαση στὸ γενετικὸ αὐτὸ κώδικα. Χωρὶς τὴ γλώσσα καὶ τὴ δυνατότητα ἔλλογης πρόσβασης στὴ μνήμη ἑνὸς λαοῦ ἡ μνήμη ἐκπίπτει σὲ μιὰ ζωώδη κατάσταση. Ἡ ζωὴ τῶν ἐνστίκτων ἔχει ἐδῶ τὸν πρῶτο λόγο ἐνῶ ὁ λόγος ἐλευθερώνει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν ἀλογία τῆς φύσης. «Νῦν τὸ ἀγρίμι τῆς μυρτιᾶς Νῦν ἡ κραυγὴ τοῦ Μάη Αἰὲν ἡ ἄκρα συνείδηση Αἰὲν ἡ πλησιφάη Νῦν νῦν ἡ παραίσθηση καὶ τοῦ ὕπνου ἡ μιμικὴ Αἰὲν αἰὲν ὁ λόγος καὶ ἡ Τρόπις ἡ ἀστρικὴ». 2 Ἀπ τὴν ἐδῶ μεριὰ λέει ὁ Ἐλύτης εἶναι ἡ κυριαρχία τῶν ἐνστίκτων, ἡ φωνὴ τοῦ Μάη, ἀπ τὴν ἄλλη ἡ πληρότητα τοῦ φωτός, ἡ πλησιφάη.

4 Ἀπ ἐδῶ εἶναι ὁ θάνατος, τοῦ ὕπνου ἡ μιμική, ἀπ τὴν ἄλλη ὁ Λόγος ποὺ σὲ ταξιδεύει στὴν αἰωνιότητα, ἡ Τρόπις ἡ ἀστρική. Ὁ Μακρυγιάννης ἔζησε περίπου 2300 χρόνια μετὰ τὸν Ἡράκλειτο. Στοὺς αἰῶνες ποὺ διάβηκαν καὶ στέκουν ἀνάμεσα στοὺς δύο αὐτοὺς ἐκπροσώπους τοῦ ἀρχαίου καὶ τοῦ νεώτερου ἑλληνισμοῦ ξεχωριστὴ γέφυρα ποὺ μαρτυρεῖ γιὰ τὴν κοινὴ ὅραση τοῦ κόσμου εἶναι ἡ γλώσσα. Γράφει ὁ Ἐλύτης στὰ «Δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά», ἕνα κείμενο μὲ ξεχωριστὴ εὐαισθησία: «Τόσο πολὺ αἰσθάνομαι νὰ εἶναι ἡ ζωή μου συνυφασμένη μ αὐτὴν τὴν «ὑδρόγεια λαλιά», ποὺ δὲν εἶναι παρὰ ἡ ὀπτικὴ φάση τῆς ἑλληνικῆς λαλιᾶς, τῆς ἱκανῆς μὲ τὴ διπλή της ὑπόσταση νὰ ὁμιλεῖ καὶ νὰ ζωγραφίζει συνάμα. Καὶ ποὺ ἐξακολουθεῖ ἀθόρυβα ὅσο καὶ δραστικά, παρὰ τὶς ἄνωθεν ἐπεμβάσεις, νὰ εἰσχωρεῖ ὁλοένα μέσα στὴν ἱστορία καὶ μέσα στὴ φύση ποὺ τὴ γέννησαν, ἔτσι ὥστε νὰ μετατρέπει τεράστιες ποσότητες παρελθόντος χρόνου σὲ παρόν, καὶ νὰ μετατρέπεται ἀπὸ τὸ παρὸν αὐτὸ σὲ ὄργανο προικισμένο μὲ τὴ δύναμη νὰ ὁδηγεῖ τὰ στοιχεῖα τῆς ζωῆς μας στὴν πρωτογενὴ φυσική τους ἀλήθεια». 3 Πῶς εἶναι δυνατὸ ὅμως νὰ ἀποκτήσει κανεὶς τὴ γνώση ποὺ κουβαλάει στὰ σπλάχνα της αὐτὴ ἡ γλώσσα ἄν δὲν τὴν σεβαστεῖ πρῶτα, ἄν δὲν πάψει νὰ τὴ βλέπει μονάχα ὡς χρηστικὸ ἐργαλεῖο; Ἡ γλώσσα εἶναι κιβωτὸς μνήμης καὶ ἀλίμονο σὲ κεῖνον ποὺ θὰ μείνει ἔξω ἀπὸ τὴν κιβωτὸ αὐτή. Στοὺς αἰῶνες ποὺ πέρασαν ἀπὸ τότε ποὺ ὁ ἑλληνισμὸς συναντήθηκε μὲ τὸν χριστιανισμό, ἡ Ἐκκλησία μέσα ἀπὸ τὴ λειτουργική της παράδοση ἀναδείχτηκε κιβωτὸς τῆς κιβωτοῦ τοῦ γένους μας. Ὅπως εἴδαμε, ἡ σχέση τοῦ λαοῦ μας μὲ τὴ λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ἦταν τέτοια ποὺ τὸν ἔθρεψε κυριολεκτικὰ αἰῶνες καὶ αἰῶνες καὶ μάλιστα στὰ δύσκολα χρόνια τῆς σκλαβιᾶς. Στὰ τραγούδια ἐκείνου τοῦ καιροῦ καὶ γενικότερα στὴ λαϊκὴ γλώσσα φαίνεται ὅτι ὁ λαὸς αὐτὸς παραμένει κάτω ἀπὸ ἀντίξοες συνθῆκες ζωντανὸς καὶ δημιουργι-

5 κός. Ξέρομε πὼς ἡ τέχνη εἶναι μεγάλο σχολειὸ ποὺ μὲ τὸν ποιητικὸ λόγο, τὴν εἰκόνα (μὴ ξεχνᾶμε τὸ λόγιο: μιὰ εἰκόνα χίλιες λέξεις), τὸν ἦχο, τὴν ἀρχιτεκτονικὴ κ.λπ. σμιλεύει πνευματικὰ τοὺς ἀνθρώπους. Ἄς σκεφτοῦμε ποιόν λόγο ἄκουγαν γιὰ αἰῶνες, ποιές εἰκόνες βλέπανε, ποιόν ἦχο ἀκούγανε γιὰ νὰ καταλάβουμε τὰ ἐρεθίσματα ποὺ δέχονταν καὶ τὴν ὑψηλὴ καλλιέργεια ποὺ εἶχαν ἄνθρωποι κατὰ τὰ ἄλλα ἀγράμματοι σὰν τὸ Μακρυγιάννη. Ποιό σχολειὸ γέννησε τὸν Μακρυγιάννη, ποιά σχολὴ προίκισε τὸ Θεόφιλο τὸν Μυτιληνιὸ καὶ τόσους ἄλλους ἐπώνυμους καὶ ἀνώνυμους ὥστε «τὸ παραμικρὸ κεντητὸ πουκάμισο, τὸ πιὸ φτηνὸ βαρκάκι, τὸ πιὸ ταπεινὸ ἐκκλησάκι, τὸ τέμπλο, τὸ κιούπι, τὸ χράμι, ὅλα τους (νὰ ἀποπνέουν) μιὰν ἀρχοντιὰ κατά τι ἀνώτερη τῶν Λουδοβίκων»; 4 Ὁ λαϊκὸς πολιτισμός, λέει ἀκόμα ὁ Ἐλύτης, εἶναι ὁ μόνος ποὺ διατήρησε καὶ συνέχισε τὴν ἑλληνικὴ αἰσθαντικότητα. «Τὸ βλέπουμε αὐτὸ στὴν ταπεινὴ κλίμακα, τὴ μόνη ἄλλωστε ὅπου μπορούσαμε ἀκόμη νὰ ἐκδηλωνόμαστε. Ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι μιὰ ἐσωτερικὴ αὐλὴ νησιώτικου σπιτιοῦ - κατὰ τὴν ταπεινή μου γνώμη - ἤ ἕνας περίβολος μοναστηριοῦ εἶναι -σὰν ἀντίληψη ἐννοῶ- πολὺ πιὸ κοντὰ στὸ πνεῦμα ποὺ ἔκανε τοὺς Παρθενῶνες καὶ τὶς Θεομήτορες, παρὰ ὅλες οἱ κολῶνες καὶ οἱ μετῶπες τῶν εὐρωπαϊκῶν ἀνακτόρων». 5 Οἱ Παρθενῶνες καὶ οἱ Θεομήτορες νὰ ποιὸ ἦταν τὸ σχολειὸ ποὺ μαθήτευσε ὁ λαϊκὸς πολιτισμός. Στὴν ἐξαιρετικὴ ἐργασία του 6 γιὰ τὴν αἰσθητικὴ τῆς Βυζαντινῆς τέχνης ὁ Π. Ἀ. Μιχελῆς μιλάει γιὰ τὴν αἴσθηση τοῦ ὡραίου ποὺ χαρακτήριζε τὴν ἀρχαία τέχνη καὶ γιὰ τὴν αἴσθηση τοῦ ὑψηλοῦ ποὺ χαρακτηρίζει τὴν Βυζαντινὴ τέχνη. Ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ ἐμπνεύστηκε ὁ λαϊκὸς πολιτισμὸς καὶ αὐτὰ ἀκριβῶς εἶναι τὰ περιουσιακὰ στοιχεῖα τῆς ρωμηοσύνης ποὺ διέσωσε ἡ Ἐκκλησία. Μιὰ λεπτομέρεια σημαντικὴ ποὺ δὲν πρέπει νὰ περάσει ἀπαρατήρη-

6 τη εἶναι ὅτι στὴν ἐκκλησιαστικὴ παράδοση ἡ γλώσσα διασώθηκε ὄχι ὡς μουσειακὸ εἶδος ἀλλὰ ὡς ζωντανὴ πραγματικότητα. Στὴν εὐκολότερη πρόσληψη τοῦ ἀρχαίου λόγου συνέβαλε ἡ σύνδεση μουσικῆς καὶ λόγου ἀκόμα καὶ στὰ πεζὰ ἐκκλησιαστικὰ κείμενα. Γράφει ὁ Παπαδιαμάντης ὅτι: «διὰ τῆς πατροπαραδότου Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὄχι μόνον τὰ ἱερὰ ᾄσματα ἔγιναν προσφιλῆ καὶ οἰκεῖα εἰς τὴν ἀκοήν, καὶ ἡ γλῶσσα εἰς ἦν ταῦτα εἶναι γεγραμμένα καταληπτή, ὡς ἔγγιστα, καὶ εἰς τοὺς ἀγραμμάτους, ἀλλὰ καὶ αὐτὰ τῶν θείων Εὐαγγελίων τὰ ρήματα διὰ τῆς αὐτῆς μουσικῆς καὶ τοῦ λογαοιδικοῦ αὐτῆς τρόπου κατέστησαν οἰκειότερα εἰς τὴν ἀκοήν, καὶ βαθύτερον πάντοτε εἰσδύουσιν εἰς τῶν ἀκροατῶν τὰς καρδίας ὁ λογαοιδικὸς οὗτος τρόπος τῆς ἀπαγγελίας εἶναι ἀρχαιότατος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ εἶναι γνησίως Ἑλληνικός, ὅπως φαίνεται καὶ εἰς τὰ παλαιὰ δράματα». 7 Στὴν ἐκκλησιαστικὴ παράδοση δηλαδὴ διασώθηκε, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ γλώσσα ὡς μέσο ἔκφρασης ἐννοιῶν καὶ κώδικα ἐπικοινωνίας, καὶ ὁ τρόπος ἐκφορᾶς τῆς γλώσσας. Ἡ ἄρρηκτη ἑνότητα λόγου καὶ μουσικῆς ποὺ συναντᾶμε στὴν πρώιμη καὶ στὴν κλασσικὴ ἀρχαιότητα χάθηκε στὰ ὕστερα χρόνια τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Καὶ ἦταν αὐτὸ δεῖγμα ἔκπτωσης ποὺ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ὁ λόγος νὰ πορευθεῖ τὸ δικό του δρόμο καὶ ὁ ἦχος, ἡ μουσική, τὸ δικό της. Οἱ συνέπειες τῆς διαίρεσης αὐτῆς ἦταν νὰ μείνει ἡ μουσικὴ ἄνευ λόγου καὶ ὁ λόγος, γυμνὸς ἀπὸ τὸ μέχρι τότε ἔνδυμά του, ἄνευ κάλλους. Ἡ ἀλογία τοῦ ἤχου δημιούργησε μιὰ μουσικὴ ποὺ γύρεψε τὸ λόγο τῆς ὕπαρξής της στὴν ἡδονὴ ποὺ προσέφερε σ ὅσους τὴν ἄκουγαν. Τὴ μουσικὴ αὐτὴ χαρακτήριζε ἡ θηλυπρέπεια, ἡ μαλθακότητα καὶ αὐτὴ ἡ μουσικὴ χαρακτηρίστηκε ἀπὸ τοὺς πατέρες, «κεκλασμένον», δηλαδὴ θηλυπρεπές, μέλος. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ἡ ἀπογύμνωση τοῦ λόγου ἀπὸ τὴ μουσική, ἀπὸ τὴν αἴσθηση τοῦ ὑπερβατικοῦ στοιχείου,

7 ὁδήγησε τὴν ἀνθρώπινη σκέψη σὲ ἕναν στυγνὸ ὀρθολογισμό. Ἀπ αὐτὸν γεννήθηκαν τὰ ὁλοκληρωτικὰ συστήματα γενικῆς εὐτυχίας καὶ οἱ φρικαλεότητες σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση ποὺ ἀκολούθησαν ὡς φυσικὸ ἐπακόλουθο, γιατὶ χωρὶς Θεὸ ὅλα ἐπιτρέπονται. Αὐτὸς ἦταν ὁ πρῶτος κατακερματισμός. Καὶ ἀφοῦ ἔγινε ἡ ἀρχὴ ἀκολούθησαν κι ἄλλοι πολλοὶ μέχρι σήμερα καὶ ὅλοι ἀποτυπώθηκαν στὴ γλώσσα. Γιατὶ στὴ γλώσσα φαίνεται καὶ ἡ πιὸ μικρὴ ἀλλοίωση ποὺ γίνεται στὴν ψυχή. Γι αὐτὸ λέει ὁ Ἐλύτης αὐτὰ ποὺ λέει γιὰ τὴ γλώσσα: «Τὴ γλώσσα μοῦ ἔδωσαν ἑλληνική τὸ σπίτι φτωχικὸ στὶς ἀμμουδιὲς τοῦ Ὁμήρου ψαλμωδίες γλυκὲς μὲ τὰ πρῶταπρῶτα Δόξα Σοι. Μονάχη ἔγνοια ἡ γλώσσα μου, μὲ τὰ πρῶτα-πρῶτα Δόξα Σοι! Ἐκεῖ δάφνες καὶ βάγια θυμιατὸ καὶ λιβάνισμα τὶς πάλες εὐλογώντας καὶ τὰ καριοφίλια. Στὸ χῶμα τὸ στρωμένο μὲ τ ἀμπελομάντιλα κνίσες, τσουγκρίσματα καὶ Χριστὸς Ἀνέστη...» (Τὰ Πάθη, ψαλμὸς Β ). Ἡ ἔγνοια τῆς γλώσσας δὲν εἶναι ἔγνοια φιλολογικὴ ἀλλὰ ὑπαρκτική. Μὲ τὶς ἀναφορὲς ποὺ κάνει στὶς ψαλμωδίες, στὰ πρῶτα Δόξα Σοι, στὶς δάφνες κλπ. περιγράφει τὸ πνευματικὸ τοπίο ποὺ τὸν προίκισε μὲ αἴσθηση καὶ μὲ ὄραση μοναδικὴ γιὰ νὰ βλέπει καὶ νὰ αἰσθάνεται τὸν κόσμο. Στὴ λειτουργικὴ ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα βρῆκε ξανὰ τὴν ἑνότητα λόγου καὶ μουσικῆς ποὺ εἶχε χαθεῖ. Συνάρμοσε δηλαδὴ τὸ λόγο μὲ τὴν αἴσθηση τοῦ ὑπερβατικοῦ καθὼς ὑπῆρχε πάντα στὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κόσμο. Ἄν δοῦμε ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὀπτικὴ γωνία τὴν τεχνικὴ πλευρὰ τῆς γλώσσας, δηλαδὴ τὴ γραφὴ μὲ τὴν ὀρθογραφία της, τοὺς τόνους καὶ τὰ πνεύματα, ἴσως καταλάβουμε καλύτερα αὐτὰ ποὺ λέει ὁ Ἐλύτης: «ἕνα

8 τοπίο δὲν εἶναι, ὅπως τὸ ἀντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο ἁπλῶς σύνολο γῆς, φυτῶν καὶ ὑδάτων. Εἶναι ἡ προβολὴ τῆς ψυχῆς ἑνὸς λαοῦ ἐπάνω στὴν ὕλη ὅπως καὶ νὰ τὸ ἐξετάσουμε, ἡ πολυαιώνια παρουσία τοῦ ἑλληνισμοῦ πάνω στὰ δῶθε ἤ ἐκεῖθε τοῦ Αἰγαίου χώματα ἔφτασε νὰ καθιερώσει μιὰν ὀρθογραφία, ὅπου τὸ κάθε ὠμέγα, τὸ κάθε ὕψιλον, ἡ κάθε ὀξεία, ἡ κάθε ὑπογεγραμμένη, δὲν εἶναι παρὰ ἕνας κολπίσκος, μιὰ κατωφέρεια, μιὰ κάθετη βράχου πάνω σὲ μιὰ καμπύλη πρύμνας πλεούμενου, κυματιστοὶ ἀμπελῶνες, ὑπέρθυρα ἐκκλησιῶν». 8 Εἶναι γνωστὸ ὅτι οἱ τόνοι καὶ τὰ πνεύματα χρησιμοποιήθηκαν ὅταν ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ἔγινε κτῆμα πολλῶν λαῶν ποὺ δὲν ἤξεραν γιὰ τὴ μουσικὴ ποὺ περιέχεται στὸ λόγο οὔτε ἔβλεπαν τὸ ὑπερβατικὸ στοιχεῖο μὲ τὸν τρόπο ποὺ τὸ ἔβλεπε ὁ ἑλληνικὸς κόσμος. Ἡ χρήση τῶν τόνων καὶ τῶν πνευμάτων ὡς συμβόλων μιᾶς πρώϊμης μουσικῆς γραφῆς, πέρα ἀπὸ τὴ βοήθεια ποὺ προσέφερε στοὺς ἀλλογενεῖς γιὰ τὴν ἐκμάθηση τῆς γλώσσας, ἦταν μιὰ συνεχὴς ὑπόμνηση ἑνὸς τρόπου ὅρασης τοῦ κόσμου ποὺ δὲν πρέπει νὰ ξεχάσουμε. Ἑνὸς τρόπου ποὺ ἡ ὀμορφιὰ δὲν εἶναι τὸ ἐπιπλέον, δὲν εἶναι διακοσμητικὸ στοιχεῖο ἀλλὰ ὀντολογικὸ κατηγόρημα. Μέσα στὸ πλαίσιο αὐτὸ μπορεῖ νὰ κατανοηθεῖ ὁ λόγος τοῦ Ντοστογιέφσκυ: «ἡ ὀμορφιὰ θὰ σώσει τὸν κόσμο». παπα-νικόλας Ἀλεξάκης 1 (Ἡράκλειτος, Hermann Diels, Die fragmente der vorsokratiker 12 Heraclites) 2 Ἄξιόν Ἐστι, Δοξαστικό, Ὀ. Ἐλύτη 3 Ὀ. Ἐλύτη, Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά, ἐκδόσεις Ἴκαρος Ε ἔκδοση 2007, σελ. 10 κ.ἑ. 4 Ὀ. Ἐλύτη, ὅ.π., σελ [Ἀπόσπασμα ἀπὸ συνέντευξη τοῦ Ὀδυσσέα Ἐλύτη τὸ 1980 στὴν τηλεοπτικὴ παραγωγὴ τῆς ΕΡΤ «Ἐδῶ γεννήθηκε ἡ Εὐρώπη» τῶν Γιώργου & Ἠροῦς Σγουράκη]. 6 Π. Ἀ. Μιχελῆ, Αἰσθητικὴ θεώρηση τῆς Βυζαντινῆς τέχνης, Δ ἔκδοση, Ἀθήνα Ἀλ. Παπαδιαμάντη, Ἅπαντα, ἐκδόσεις Δόμος, τ. Ε, σελ Ὀδ. Ἐλύτη, Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά, ὅ.π., σελ. 8-9.