Transcript

1 Πτυχιακή Εργασ ία Επιβλέπων καθηγητής: Στασ ινός Σταυριανέας Ο φόβος του θανάτου σ την Ηθική Φιλοσ οφία του Επίκουρου Θεόδωρος Μ. Μωϋσ όγλου Α.Μ.: 907 Πανεπισ τήμιο Πατρών Σχολή Ανθρωπισ τικών και Κοινωνικών Επισ τημών Τμήμα Φιλοσ οφίας

2 τὸ φρικωδέσ τατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς 2

3 Στην Ειρήνη 3

4 Περιεχόμενα 1 Πρόλογος 5 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική Εισ αγωγή Γνωσ ιοθεωρία Ηθική Η διάκρισ η των ανθρώπινων επιθυμιών Η διάκρισ η των ηδονών Ο φόβος του θανάτου Εισ αγωγή Γιατί φοβόμασ τε τον θάνατο? Γιατί δεν πρέπει να φοβόμασ τε τον θάνατο Τα επιχειρήματα του Επίκουρου Το σ υμμετρικό επιχείρημα του Λουκρήτιου Ο θάνατος οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς; Μερικές σ ύγχρονες απόψεις για το ζήτημα του θανάτου Εισ αγωγή Η άποψη του Thomas Nagel Η άποψη του David Furley Η άποψη του Πάνου Δήμα Επίλογος 45 6 Βιβλιογραφία 46 4

5 1 Πρόλογος Μία λέξη η οποία χαρακτηρίζει τον αρχαίο Ελληνα φιλόσ οφο Επίκουρο είναι σ ίγουρα η λέξη "παρεξηγημένος". Πολλοί πολέμιοι του ίδιου του Επίκουρου και της φιλοσ οφίας του τον έχουν χαρακτηρίσ ει ως "άθεο" και "χυδαίο ηδονισ τή". Άλλοι πάλι, κινούμενοι προς την αντίθετη πορεία, τον λάτρεψαν ως θεό και ήταν φανατικοί οπαδοί της διδασ καλίας του. Σίγουρα και οι δύο πλευρές είναι, αν μη τί άλλο, υπερβολικές. Ο Επίκουρος ήταν άθεος, αλλά με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Αναγνώριζε την ύπαρξη των θεών (ή του θεού), τους έδινε ωσ τόσ ο υλική υπόσ τασ η. Πίσ τευε ότι οι θεοί δεν ενδιαφέρονται για τις υποθέσ εις των ανθρώπων, διότι αυτό δεν θα ταίριαζε με την θεϊκή φύσ η τους. Οι θεοί για τον Επίκουρο ζούσ αν μακάριοι, ευτυχισ μένοι και χωρίς καμία έγνοια, και το να ασ χολούνται με τις ανθρώπινες υποθέσ εις θα ακύρωνε αυτή τους την μακαριότητα. Ηταν επίσ ης ηδονισ τής, αλλά όχι "χυδαίος". Ο χαρακτηρισ μός αυτός του αποδώθηκε από μια παρερμηνεία της βασ ικής αρχής του ότι η ηδονή είναι ο σ κοπός της ζωής του ανθρώπου. Σε καμία περίπτωσ η δεν εννοούσ ε τις σ αρκικές ηδονές και μόνο. Σαφώς και η σ ωματική ηδονή έπαιζε σ ημαίνοντα ρόλο σ την διάρθρωσ η της ηθικής του, αλλά όχι με τον Λουκούλειο τρόπο, τον τρόπο του ασ ώτου. Η κατάσ τασ η της απονίας, δηλαδή το να μην αισ θανόμασ τε κανέναν σ ωματικό πόνο, ήταν για τον Επίκουρο η επιτομή της σ αρκικής ηδονής. Αντίσ τοιχα, σ το διανοητικό επίπεδο, η αταραξία, η απαλλαγή δηλαδή από όλους τους φόβους και τα άγχη, ήταν η κορύφωσ η της διανοητικής ηδονής. Για τον Επίκουρο, οποιοσ δήποτε έχει κατακτήσ ει αυτές τις δύο ηδονές, μπορεί να επιτύχει την ευδαίμονα ζωή. Ο Επίκουρος δεν υϊοθετούσ ε την σ τάσ η που είχαν ο Αρισ τοτέλης και ο Πλάτωνας απέναντι σ την φιλοσ οφία. Μάλισ τα, ήταν αντίθετος με τις απόψεις του τελευταίου ως προς τα ζητήματα που αφορούσ αν τους θεούς. Ακόμη, ήταν αντίθετος ως προς τον περιορισ μό που θέτει ο Αρισ τοτέλης πως η φιλοσ οφία είναι για λίγους. Ο Επίκουρος υποσ τήριζε πως και ο αμόρφωτος άνθρωπος μπορεί να αποκομίσ ει τα ίδια οφέλη από την φιλοσ οφία με τον μορφωμένο. Μάλισ τα θεωρούσ ε τον εαυτό του αμόρφωτο. Ωσ τόσ ο, αυτή του η διακήρυξη αποτελούσ ε περισ σ ότερο κριτική της μόρφωσ ης που είχε λάβει, παρά μια ειλικρινή δήλωσ η. Αντίθετα με όσ α δήλωνε, ήταν αρκετά μορφωμένος και ενημερωμένος για τις επίκαιρες θέσ εις της τότε επισ τήμης, και μάλισ τα είχε μια ιδιαιτέρως κριτική σ τάσ η απέναντί της. Τέλος, για τον Επίκουρο όλοι οι άνθρωποι ήταν ίσ οι απόδειξη αυτού είναι το γεγονός πως σ τον Κήπο, την φιλοσ οφική σ χολή που ο ίδιος είχε ιδρύσ ει, ζούσ αν δούλοι και γυναίκες. Η διδασ καλία του Επίκουρου δεν περιορίζεται μόνο σ την ηθική. Αντίθετα, περιλαμβάνει ένα εκτενέσ τατο έργο (37 τόμοι) για την φυσ ική, από το οποίο όμως έχει διασ ωθεί ένα πολύ μικρό μέρος. Είναι απαραίτητο να κατανοήσ ουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόταν τον φυσ ικό κόσ μο ο Επίκουρος, για να κατανοήσ ουμε τις διδαχές του περί θεραπείας της ψυχής από το φόβο του θανάτου και από τον φόβο μας για τους θεούς. Χωρίς αυτό το θεωρητικό υπόβαθρο, η ηθική του Επίκουρου μπορεί σ την καλύτερη περίπτωσ η να είναι ακατανόητη, σ την χειρότερη να παρερμηνευθεί. 5

6 1 Πρόλογος Ο σ τόχος του Επίκουρου ήταν να θεραπεύσ ει την ψυχή του ανθρώπου από τους δύο φόβους που επισ ημάναμε πιο πάνω: τον φόβο του θανάτου και τον φόβο των θεών. Στην ανα χείρας εργασ ία, θα ασ χοληθούμε με τον φόβο του θανάτου, έναν φόβο τον οποίο όλοι μας, λίγο ή πολύ, έχουμε. Ο σ τόχος είναι να δούμε κατά πόσ ο ο φιλόσ οφος είχε δίκιο να υποσ τηρίζει πως ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας. Ετσ ι λοιπόν, σ τα κεφάλαια που ακολουθούν, θα γίνει αρχικά μια σ ύντομη αναφορά σ την γνωσ ιοθεωρία του Επίκουρου, διότι η κατανόησ η του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόταν εκείνος την ανθρώπινη αντίληψη είναι σ ημαντική για την κατανόησ η των περαιτέρω θέσ εών του περί των κενών δοξών σ την ηθική του θεωρία. Επίσ ης, θα γίνει μια αναλυτική παρουσ ίασ η των θέσ εων που είχε ο φιλόσ οφος για τις ανθρώπινες επιθυμίες και την ηδονή. Ακόμη, σ το τρίτο κεφάλαιο, θα ακολουθήσ ει μια εκτενής αναφορά σ τα επιχειρήματα του Επίκουρου για το ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας, καθώς και σ το επιχείρημα του Λατίνου ποιητή και επικούρειου φιλοσ όφου Λουκρήτιου που υποσ τήριζε την ίδια θέσ η. Πριν την εξέτασ η αυτών των επιχειρημάτων, είναι χρήσ ιμο να απαντηθεί το ερώτημα "Γιατί φοβόμασ τε τον θάνατο;". Μέσ α από τις αναλύσ εις των Robert Sharples, James Warren, A.A. Long, καθώς και από κείμενα του ίδιου του Επίκουρου μας δίνεται μια ικανοποιητική απάντησ η, η οποία μας βοηθά σ την σ υνέχεια να εξετάσ ουμε τα βασ ικά επιχειρήματα του φιλοσ όφου. Τέλος, θα γίνει μια όσ ο το δυνατόν σ υνοπτική παρουσ ίασ η των απόψεων για το ζήτημα του φόβου του θανάτου των σ ύγχρονων σ χολιασ τών της επικούρειας φιλοσ οφίας Thomas Nagel, David Furley και Πάνου Δήμα. Οι τρείς αυτοί σ χολιασ τές έχουν εκφράσ ει κάποια αντεπιχειρήματα ενάντια σ την θέσ η του Επίκουρου πως ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας. Οι απόψεις τους είναι πολύ αναλυτικές ως προς το ζήτημα αυτό, και είναι αξιοσ ημείωτο το γεγονός ότι αντιμετωπίζουν τον θάνατο με έναν τρόπο που εκφράζει τις ανησ υχείες περισ σ ότερο του σ ύγχρονου ανθρώπου, παρά εκείνες του ανθρώπου που ζούσ ε σ την ελληνισ τική εποχή. Το κίνητρο για την εκπόνησ η αυτής της εργασ ίας ήταν η προσ ωπική μου επιθυμία για την γνώσ η της διδασ καλίας ενός παρεξηγημένου φιλοσ όφου όπως ο Επίκουρος. Ενα ακόμα σ τοιχείο που οδήγησ ε σ την επιλογή αυτού του θέματος είναι το γεγονός πως τα αρχαία κείμενα του Επίκουρου είναι μέχρι σ τιγμής λιγοσ τά, αλλά είναι ελπιδοφόρο το γεγονός πως με τις σ ύγχρονες τεχνολογικές μεθόδους που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια θα μπορέσ ουν να αποκρυπτογραφηθούν τα απανθρακωμένα κείμενα του Herculaneum. Ετσ ι, θεωρώ πως βρισ κόμασ τε ακόμη σ την αφετηρία της γνώσ ης μας για την επικούρεια διδασ καλία και ελπίζω πως μελλοντικά θα υπάρξουν ακόμα περισ σ ότερες μελέτες και διαφορετικές ερμηνείες της. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσ ω τις θερμές μου ευχαρισ τίες σ τον επιβλέποντα καθηγητή μου Στασ ινό Σταυριανέα, ο οποίος με καθοδήγησ ε σ ε όλη την διάρκεια της εκπόνησ ης αυτής της εργασ ίας και μου προσ έφερε πολύτιμες σ υμβουλές, καθώς επίσ ης τους γονείς και τους φίλους μου για την πίσ τη και την σ τήριξή τους. 6

7 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική 2.1 Εισ αγωγή Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασ χοληθούμε με τις κενές δόξες σ την γνωσ ιοθεωρία και την ηθική του Επίκουρου. Σκοπός μας είναι να κατανοήσ ουμε αρχικά την αντίληψη που είχε εκείνος για τον κόσ μο, αλλά και σ ε δεύτερο επίπεδο την προσ πάθειά του να διδάξει έναν τρόπο ζωής ο οποίος αφ ενός θα ήταν ελεύθερος από τον φόβο του θανάτου και αφ ετέρου θα ήταν πιο κοντά σ την φύσ η του ανθρώπου. Ετσ ι, αφού αναλύσ ουμε τον τρόπο με τον οποίο πίσ τευε ο Επίκουρος ότι σ χηματίζονται οι αντιλήψεις του ανθρώπου, θα προσ παθήσ ουμε να κάνουμε την μετάβασ η σ την ηθική φιλοσ οφία του, έχοντας αυτά τα σ τοιχεία σ την διάθεσ ή μας. Στο κομμάτι της ηθικής, θα σ υναντήσ ουμε την διάκρισ η των ανθρώπινων επιθυμιών, καθώς επίσ ης θα δούμε και την διάκρισ η των ηδονών. Αυτή η τελευταία διάκρισ η έχει ως σ τόχο της την σ ωσ τή θεώρησ η της ηδονής εν γένει, η οποία με την σ ειρά της θα μας βοηθήσ ει να κατακτήσ ουμε την αταραξία. Η αταραξία, όπως θα δούμε παρακάτω πιο αναλυτικά, είναι μια διανοητική κατάσ τασ η όπου ο άνθρωπος που την έχει κατακτήσ ει, έχει απαλλαγεί από όλους τους φόβους που τον απασ χολούν. 2.2 Γνωσ ιοθεωρία Για να μπορέσ ουμε να κατανοήσ ουμε την κενοδοξία σ τα πλαίσ ια της επικούρειας ηθικής, πρέπει πρώτα να σ τραφούμε σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία, ώσ τε να δούμε πώς αντιλαμβανόταν ο ίδιος ο Επίκουρος τον σ χηματισ μό των εντυπώσ εων του ανθρώπου για τα αντικείμενα που τον περιβάλλουν. Η κενή δόξα σ το γνωσ ιοθεωρητικό πεδίο είναι η λανθασ μένη κρίσ η που κάνει κανείς βασ ιζόμενος, όπως θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω, σ ε μια αλλοιωμένη απορροή ενός αντικειμένου, και της οποίας το περιεχόμενο δεν αντισ τοιχεί σ την πραγματική φύσ η αυτού του αντικειμένου. Ο Επίκουρος υποσ τήριζε την τολμηρή θέσ η πως οτιδήποτε αντιλαμβανόμασ τε με την αίσ θησ ή μας είναι αληθές, σ υμπεριλαμβανομένων, όχι μόνο των ψευδαισ θήσ εων, αλλά ακόμη και των επινοήσ εων και των οραμάτων που έχουν οι τρελοί. Μια τέτοια αναφορά βρίσ κουμε σ το κείμενο του Διογένη Λαέρτιου Επικούρου βίος: I. Τα οράματα των τρελών και των ονείρων είναι αληθινά [...]. (Διογένης Λαέρτιος, Επικούρου βίος, ). 1 1 Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ

8 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική Η άποψη του Επίκουρου ήταν ότι πρέπει να υπάρχει μια σ ταθερή βάσ η από την οποία θα ξεκινήσ ουμε για να κατανοήσ ουμε τον κόσ μο. Αν τεθεί υπό αμφισ βήτησ η το πρώτο κριτήριο που διαθέτουμε, δηλαδή η αίσ θησ η, δεν θα μπορέσ ουμε να διακρίνουμε ποιά γνώμη από αυτές που σ χηματίζουμε είναι αληθής και ποιά είναι ψευδής για τα πράγματα που βρίσ κονται γύρω μας. Αυτή την θέσ η μπορούμε να την εντοπίσ ουμε σ την Κύρια Δόξα 23: II. Αν αντιμάχεσ αι όλα τα αντιληπτικά αισ θήματα, δε θα έχεις πλέον τίποτε με βάσ η το οποίο να κρίνεις, ούτε καν εκείνα που εσ ύ θεωρείς ψευδή. (Κύριαι Δόξαι 23). 2 Για να σ τηρίξει αυτή την θέσ η, ο Επίκουρος έκανε την διάκρισ η μεταξύ της αίσ θησ ης (είδωλα) και της αισ θητηριακής αντίληψης (φαντασ ία) που σ χηματίζεται με βάσ η την αίσ θησ η αυτή. Για παράδειγμα, όταν βλέπουμε ένα ξύλο να φαίνεται λυγισ μένο επειδή αυτό βρίσ κεται μερικώς βυθισ μένο σ το νερό, η αίσ θησ ή μας δεν μας λέει ότι το ξύλο είναι όντως λυγισ μένο, αλλά αυτό που αντιλαμβανόμασ τε εκείνη την σ τιγμή μας κάνει να σ χηματίζουμε την λανθασ μένη εντύπωσ η ότι το ξύλο είναι λυγισ μένο. Με λίγα λόγια, η αισ θητηριακή αντίληψη που σ χηματίζουμε με βάσ η την αίσ θησ ή μας σ ε αυτή την περίπτωσ η είναι λανθασ μένη. Εκείνο που μας προκαλεί την αίσ θησ η είναι τα λεγόμενα είδωλα ή απορροές 3 των αντικειμένων που εισ χωρούν σ τα αισ θητήρια όργανά μας. Οι απορροές αυτές δεν ταυτίζονται με το αντικείμενο. Σύμφωνα με τον A.A. Long, κάθε αντικείμενο εκπέμπει ομάδες ατόμων σ ε ένα σ υνεχές κύμα, τις απορροές, οι οποίες προσ κρούουν σ το εκάσ τοτε αισ θητήριο όργανο του έμψυχου όντος. Στη σ υνέχεια, το αισ θητήριο όργανο μεταδίδει την πληροφορία σ τον νου, και με αυτόν τον τρόπο αντιλαμβανόμασ τε τα αντικείμενα του περιβάλλοντος. Ομως, ανάμεσ α σ τα αντικείμενα και σ το αισ θητήριο όργανο παρεμβάλλεται ο αέρας ή το νερό, υλικά τα οποία, ανάλογα με την πυκνότητα που έχουν, μπορούν να αλλοιώσ ουν αυτές τις απορροές. Το αποτέλεσ μα σ ε μια τέτοια περίπτωσ η είναι να αντιλαμβανόμασ τε τα αντικείμενα διαφορετικά από ό,τι είναι σ την πραγματικότητα. Σε αυτή την περίπτωσ η, η εντύπωσ η που σ χηματίζουμε δεν αντισ τοιχεί σ τα αντικείμενα ή σ ε κάποια χαρακτηρισ τικά τους, αλλά σ την αλλοιωμένη μορφή των ίδιων των απορροών τους. 4 Αυτό που προκύπτει από τα παραπάνω είναι ότι οι κενές δόξες είναι οι λανθασ μένες κρίσ εις που κάνει κανείς βασ ιζόμενος σ ε αλλοιωμένες απορροές αντικειμένων. Είναι δεδομένο ότι το αντικείμενο που αισ θανόμασ τε είναι πάντα αληθές, δηλαδή υπάρχει, όπως αληθείς είναι και οι απορροές του. Ωσ τόσ ο, σ ε κάποιες περιπτώσ εις οι απορροές αλλοιώνονται, όπως περιγράψαμε παραπάνω, και οι κρίσ εις που κάνουμε εμείς για τα αντικείμενα είναι λανθασ μένες. Το λάθος έγκειται σ το ότι ταυτίζουμε το περιεχόμενο των κρίσ εων αυτών με τα ίδια τα αντικείμενα. Ισ ως αυτό το κομμάτι της επικούρειας θεωρίας για την γνώσ η να μπορούσ ε να θεωρηθεί σ αν προπομπός της οπτικής θεωρίας, η οποία εξηγεί το πώς γίνονται αντιληπτά τα αντικείμενα μέσ ω της κυματικής φύσ ης του φωτός. Κατά τα λεγόμενα αυτής της θεωρίας, τα αντικείμενα αντανακλούν το φως που προσ κρούει επάνω τους και εκείνο με την σ ειρά του φτάνει σ τα αισ θητήρια όργανα του έμψυχου όντος (τα μάτια), αλλοιωμένο από τους ί- 2 ό.π., σ ελ Ορος του A.A. Long 4 A.A. Long, Η Ελληνισ τική φιλοσ οφία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003, σ ελ. 49. Η θεωρία αυτή, όπως αναφέρει και ο A.A. Long, δεν είναι επινόημα του Επίκουρου, αλλά ανάγεται σ τον Δημόκριτο. 8

9 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική διους παράγοντες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Με αυτόν τον τρόπο τα αντικείμενα γίνονται αντιληπτά. Συνεπώς, με αυτή την διάκρισ η μεταξύ αίσ θησ ης και αισ θητηριακής αντίληψης, ο Επίκουρος σ τήριξε επιτυχώς την θέσ η του ότι οτιδήποτε αντιλαμβανόμασ τε με την αίσ θησ ή μας είναι αληθές, τουλάχισ τον ως προς την αιτία του. Δηλαδή, το αντικείμενο που προκαλεί την αίσ θησ η είναι αληθές (πραγματικό, υπαρκτό), άσ χετα με αυτό που φτάνει σ το αισ θητήριο όργανο. Παράλληλα, εξήγησ ε με ποιόν τρόπο δημιουργούνται οι λανθασ μένες εντυπώσ εις (κενές δόξες) σ το γνωσ τικό επίπεδο. Ονομάζοντας τις λανθασ μένες εντυπώσ εις κενές δόξες, ο Επίκουρος θέλει να τονίσ ει ότι οι εντυπώσ εις αυτές δεν έχουν περιεχόμενο που να είναι πραγματικό, δηλαδή περιεχόμενο που να αντισ τοιχεί σ την φύσ η των πραγμάτων. 2.3 Ηθική Στο πεδίο της ηθικής, η βασ ική θέσ η του Επίκουρου ήταν ότι η ηδονή είναι το αγαθόν, κάτι που ο άνθρωπος πρέπει να επιζητάει, ενώ ο πόνος είναι το κακό, πράγμα το οποίο πρέπει να αποφεύγει. Σε αυτό το σ ημείο θα μπορούσ ε να δημιουργηθεί μια σ ύγχυσ η όσ ον αφορά το τί πρέπει να επιδιώκει ο άνθρωπος και τί όχι. Αυτό το "πρέπει" δεν λογίζεται ως αυτό που είναι αναγκασ τικό να γίνει σ ύμφωνα με κάποιον ηθικό νόμο, αλλά περισ σ ότερο ως αυτό που είναι χρήσ ιμο να γίνει ώσ τε να επιτευχθεί ένας σ υγκεκριμένος σ κοπός. Η εισ ήγησ η του A.A. Long κάνει αρκετά ξεκάθαρο το τοπίο. Συγκεκριμένα, ο Long αναφέρει ότι "σ ωσ τή απόδοσ η της άποψης του Επίκουρου θα ήταν να πούμε ότι είμασ τε γενετικά προγραμματισ μένοι να αναζητούμε αυτό που θα μας προκαλέσ ει ηδονή και να αποφεύγουμε αυτό που θα μας προκαλέσ ει πόνο". 5 Επιπλέον, όπως είδαμε παραπάνω, η ηδονή και ο πόνος είναι αισ θήματα και τα αισ θήματα είναι πάντα αληθή, δηλαδή μας δείχνουν πάντα αληθώς τί είναι καλό και τί είναι κακό. Ετσ ι, βλέπουμε ότι ο άνθρωπος έχει μια φυσ ική τάσ η να επιδιώκει την ηδονή. Ομως, πολλές φορές ο άνθρωπος επιδιώκει τον πόνο με σ κοπό να απολαύσ ει μεγαλύτερη ηδονή σ το μέλλον, ενώ μερικές φορές αποφεύγει κάποια ηδονή διότι γνωρίζει ότι αργότερα η ταλαιπωρία θα είναι μεγαλύτερη από εκείνη που θα υποσ τεί σ τερούμενος αυτήν την ηδονή. Για να γίνει κατανοητό κάτι τέτοιο, πρέπει να ενταχθεί σ ε ένα ευρύτερο πλαίσ ιο θεώρησ ης της ζωής μας, το οποίο υπαγορεύει ότι ο τελικός σ τόχος της είναι η ηδονή, δηλαδή η απουσ ία πόνου, και έτσ ι, για να επέλθει κάτι τέτοιο μερικές φορές είναι αναγκαίο να προηγηθεί κάποιος πόνος. Για παράδειγμα, η επιτυχία σ τις εξετάσ εις, πράγμα που σ υνισ τά ηδονή, απαιτεί πολύωρη καθημερινή μελέτη, πράγμα που σ υνισ τά ένα είδος πόνου. Στην Επισ τολή προς Μενοικέα εντοπίζουμε τα ανάλογα χωρία που δείχνουν τα παραπάνω: III. Ενώ, λοιπόν, κάθε ηδονή είναι αγαθό, χάρη σ τη φυσ ική της σ υγγένεια προς εμάς, δεν είναι κάθε ηδονή τέτοια που να την επιλέγουμε. Το ίδιο και με τον πόνο: ενώ κάθε πόνος είναι κακό, δεν είναι από την φύσ η του τέτοιος που να τον αποφεύγουμε πάντοτε. (Επισ τολή προς Μενοικέα 129, σ τ ). 6 IV. Υπάρχουν περιπτώσ εις που αντιπαρερχόμασ τε πολλές ηδονές, όταν αυτό 5 A.A. Long, Η Ελληνισ τική φιλοσ οφία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003, σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ

10 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική που τις ακολουθεί είναι περισ σ ότερη ταλαιπωρία για μας. Ανάλογα, θεωρούμε πολλούς πόνους προτιμότερους από μερικές ηδονές, όταν τους μακροχρόνιους πόνους μας τους ακολουθεί εντονότερη ηδονή. (Επισ τολή προς Μενοικέα 129, σ τ. 7-10). 7 Ο σ κοπός της ζωής, κατά τον Επίκουρο, είναι η κατάκτησ η της ηδονής και μια μακάρια (ευτυχισ μένη) ζωή είναι αυτή που περιέχει την μεγαλύτερη ευχαρίσ τησ η (ηδονή) και τον λιγότερο πόνο. 8 Συγκεκριμένα, σ την Επισ τολή προς Μενοικέα ο Επίκουρος αναφέρει ότι η υγεία του σ ώματος και η αταραξία της ψυχής είναι ο σ κοπός της ζωής: V. Η ορθή θεώρησ η όλων αυτών μας επιτρέπει να αναγάγουμε κάθε προτίμησ η και κάθε αποσ τροφή σ την υγεία του σ ώματος και σ την αταραξία της ψυχής, από την σ τιγμή που αυτός είναι ο σ κοπός της μακάριας ζωής. (Επισ τολή προς Μενοικέα 128, σ τ. 1-4). 9 Η υγεία του σ ώματος και η αταραξία της ψυχής είναι δύο βασ ικές προϋποθέσ εις για να κατακτήσ ει κανείς την μακάρια ζωή. Οπως θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω, η υγεία του σ ώματος σ υνισ τά την απονία, δηλαδή την απουσ ία κάθε σ ωματικού πόνου, για παράδειγμα του πόνου της δίψας ή της πείνας. Από την άλλη πλευρά, η αταραξία της ψυχής σ υνισ τά την απουσ ία κάθε διανοητικού πόνου, για παράδειγμα του πόνου που προκαλεί ο φόβος του θανάτου. Η απονία και η αταραξία είναι οι έσ χατες ηδονές αντίσ τοιχα σ το σ ωματικό και σ το διανοητικό επίπεδο. Κατά την άποψη του Επίκουρου, ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει μόνον εκείνες τις ηδονές που δεν θα του φέρουν πόνο σ την σ υνέχεια. Εκείνες που θα φέρουν πόνο σ την σ υνέχεια είναι αυτές που βρίσ κονται μακριά από την φύσ η του ανθρώπου. Ετσ ι, για να αξιολογήσ ουμε ποιές ηδονές δεν βρίσ κονται μακριά από την φύσ η του ανθρώπου, χρειαζόμασ τε ένα κριτήριο. Στην αποκάλυψη αυτού του κριτηρίου σ τοχεύει η διάκρισ η των ανθρώπινων επιθυμιών. Το κείμενο που μαρτυρά κάτι τέτοιο το εντοπίζουμε σ την Επισ τολή προς Μενοικέα: VI. Πρέπει να αναλογιζόμασ τε ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσ ικές κι άλλες μάταιες. Από τις φυσ ικές πάλι, μερικές είναι αναγκαίες και μερικές απλώς φυσ ικές. Τέλος, από τις αναγκαίες επιθυμίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για την ευεξία του σ ώματος και άλλες για την ίδια την ζωή. (Επισ τολή προς Μενοικέα 127, σ τ. 9-13). 10 Αρχικά, ο παράγοντας που διακρίνει τις φυσ ικές από τις μη φυσ ικές επιθυμίες είναι ο πόνος με την μορφή της ασ θένειας. που προκαλούν οι τελευταίες. Οπως θα δούμε και παρακάτω, αν ικανοποιηθεί μια φυσ ική ή μια μη φυσ ική επιθυμία, παύει να υπάρχει σ ωματικός πόνος. Οσ ον αφορά την διάκρισ η των αναγκαίων επιθυμιών από τις μη αναγκαίες, το κριτήριο είναι πάλι ο πόνος, αλλά αυτή τη φορά με την μορφή του άγχους της έλλειψης και της σ τεναχώριας από την μη ικανοποίησ ή τους. Άρα, εδώ το πρόβλημα είναι περισ σ ότερο ψυχολογικό και όχι 7 ό.π., σ ελ Robert Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μια εισ αγωγή σ την Ελληνισ τική Φιλοσ οφία, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2002, σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ ό.π., σ ελ

11 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική τόσ ο σ ωματικό. Οπως βλέπουμε σ το κείμενο παραπάνω, οι αναγκαίες επιθυμίες χωρίζονται σ ε αυτές που είναι απαραίτητες για την ευδαιμονία, δηλαδή την ευτυχία, σ ε αυτές που είναι απαραίτητες για την ευεξία του σ ώματος, δηλαδή την απαλλαγή του από ενοχλήσ εις και σ ε αυτές που είναι απαραίτητες για την ίδια την επιβίωσ η του σ ώματος. Μερικά υποθετικά παραδείγματα θα μπορούσ αν να είναι, όπως αναφέρει και ο Sharples, η ελευθερία από τα δεσ μά του φόβου όσ ον αφορά την ευτυχία, η επιθυμία για σ εξουαλική επαφή όσ ον αφορά την απαλλαγή του σ ώματος από ενοχλήσ εις και όσ ον αφορά την επιβίωσ η του ανθρώπου το φαγητό, το ποτό και η σ τέγη. 11 Ας δούμε αναλυτικότερα την διάκρισ η των ανθρώπινων επιθυμιών, έτσ ι όπως την εισ ηγήθηκε ο Επίκουρος Η διάκρισ η των ανθρώπινων επιθυμιών Φυσ ικές και αναγκαίες επιθυμίες Οι φυσ ικές και αναγκαίες επιθυμίες είναι εκείνες που κατευθύνονται προς την αναζήτησ η φαγητού και ποτού, και είναι αναγκαίες υπό την έννοια ότι κάθε ανθρώπινος οργανισ μός τις έχει από την φύσ η του και η ικανοποίησ ή τους είναι ενσ τικτώδης. Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται να μάθει να αποζητά το φαγητό όταν πεινάει, απλώς το αναζητεί δια του ενσ τίκτου. Το ίδιο σ υμβαίνει και όταν διψάει. Αν δεν ικανοποιηθούν αυτές οι επιθυμίες, προκαλείται σ ωματικός πόνος και τίθεται θέμα επιβίωσ ης του ανθρώπινου οργανισ μού. Γι αυτό και χαρακτηρίζονται ως φυσ ικές, διότι αντισ τοιχούν σ το ένσ τικτο του ανθρώπου, και αναγκαίες, διότι είναι απαραίτητο να ικανοποιηθούν για να επιβιώσ ει ο άνθρωπος. Ακόμη, αυτές οι επιθυμίες χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι είναι εύκολο να ικανοποιηθούν. Ο ανθρώπινος οργανισ μός μπορεί να επιβιώσ ει ακόμα και με τα σ τοιχειώδη, τα απολύτως απαραίτητα, και αυτά είναι εύκολο να εξασ φαλισ τούν. Στην Επισ τολή προς Μενοικέα ο Επίκουρος αναφέρει ότι τα απολύτως απαραίτητα για την επιβίωσ η του ανθρώπου μπορούν να προσ φέρουν την μέγισ τη ηδονή σ ε κάποιον, αν του προσ φερθούν την σ τιγμή που εκείνος τα χρειάζεται: VII....και το ψωμί και το νερό φέρνουν την υπέρτατη ηδονή, όταν προσ φερθούν σ ε κάποιον την σ τιγμή που τα χρειάζεται. (Επισ τολή προς Μενοικέα 131, σ τ. 1-3). 12 Από τα παραπάνω βλέπουμε ότι η ικανοποίησ η των φυσ ικών και αναγκαίων επιθυμιών προκαλεί ηδονή διότι εξαλείφεται ο πόνος της έλλειψης. Επιπλέον, όταν κάποιος βρίσ κεται σ ε ανάγκη, δηλαδή σ ε κατάσ τασ η τέτοια κατά την οποία αυτές οι επιθυμίες δεν είναι ικανοποιημένες, και του προσ φερθούν τα σ τοιχειώδη για την επιβίωσ ή του, κατακτά την υπέρτατη, όπως αναφέρει ο Επίκουρος, ηδονή. Με λίγα λόγια, κατακτά την απονία, την έλλειψη ο- ποιουδήποτε σ ωματικού πόνου, κατάσ τασ η η οποία αντισ τοιχεί με την ηδονή. Φυσ ικές μη αναγκαίες επιθυμίες Η δεύτερη κατηγορία επιθυμιών είναι εκείνες οι οποίες είναι μεν φυσ ικές αλλά όχι αναγκαίες για την επιβίωσ η του ανθρώπου. Η επιθυμία για φαγητό από μόνη της είναι φυσ ική όταν 11 Robert Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μια εισ αγωγή σ την Ελληνισ τική Φιλοσ οφία, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2002, σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ

12 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική βρίσ κεται κανείς σ ε κατάσ τασ η πείνας. Η επιθυμία όμως για κάποιο σ υγκεκριμένο είδος φαγητού, ή για ένα πολυτελές γεύμα, δεν είναι αναγκαία για την επιβίωσ η του ανθρώπου. Προκειμένου να γίνει πιο κατανοητό το ποιές ηδονές είναι φυσ ικές αλλά μη αναγκαίες, μπορούμε να θέσ ουμε το παράδειγμα της επιθυμίας για την κατανάλωσ η κρέατος: Δεν είναι αναγκαίο να φάει κανείς κρέας όταν πεινάει, ώσ τε να επανέλθει σ ε μια υγιή κατάσ τασ η. Οποιοδήποτε φαγητό θα τον επαναφέρει σ ε αυτή την κατάσ τασ η. Ισ ως η κατανάλωσ η ενός πολυτελούς γεύματος να προσ φέρει μια διαφορετικού είδους ηδονή (ωσ τόσ ο όχι μεγαλύτερη) από ότι το να καταναλώσ ει κανείς μόνο ψωμί. Αλλά αυτό που είναι σ ίγουρο είναι ότι δεν είναι αναγκαία αυτή η πολυτέλεια. Οπως αναφέρει ο Επίκουρος VIII....όταν έχει εξαλειφθεί ο πόνος της έλλειψης, η λιτή τροφή προσ φέρει ίσ η ηδονή με τα πλούσ ια γεύματα. (Επισ τολή προς Μενοικέα 130, σ τ ). 13 Οι πολυτέλειες δεν μπορούν να αυξήσ ουν το μέγεθος της ηδονής. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να την διαφοροποιήσ ουν. Άρα, όπως αναφέρει ο Sharples, εφόσ ον δεν μπορούν να αυξήσ ουν το μέγεθος της ηδονής, είναι περιττές. 14 Δύο κείμενα που μαρτυρούν τα παραπάνω τα εντοπίζουμε σ τις Κύριες Δόξες: IX. Οριο του μεγέθους των ηδονών είναι η εξάλειψη κάθε πόνου. Οπου είναι παρούσ α η ηδονή και για όσ ο διάσ τημα είναι παρούσ α, δεν υπάρχει τίποτε που να προξενεί πόνο ή λύπη ή και τα δύο μαζί. (Κύριαι Δόξαι 3). 15 X. Άπαξ και φύγει ο πόνος που οφείλεται σ την έλλειψη, η ηδονή σ την σ άρκα δεν αυξάνεται απλώς διαφοροποιείται. (Κύριαι Δόξαι 18). 16 Η έλλειψη που νοιώθουμε από την μη ικανοποίησ η μιας τέτοιας φυσ ικής μη αναγκαίας επιθυμίας προκαλεί πόνο σ ε δύο περιπτώσ εις. Αυτός ο πόνος διαφέρει από τον φυσ ικό, τον σ ωματικό πόνο της έλλειψης. Στην πρώτη περίπτωσ η η έλλειψη προκαλεί σ τεναχώρια, ενώ σ την δεύτερη περίπτωσ η, η προσ πάθεια για την απόκτησ η της εκάσ τοτε πολυτέλειας απαιτεί κόπο και δημιουργεί άγχος. Η άποψη του Επίκουρου, που εκφράζεται σ το χωρίο 129 σ την Επισ τολή προς Μενοικέα (βλ. κείμενο IV, σ ελ. 9), ήταν ότι τέτοιες ηδονές πρέπει να τις αντιπαρερχόμασ τε όταν γνωρίζουμε ότι θα μας επιφέρουν περισ σ ότερη ταλαιπωρία. Μη φυσ ικές μη αναγκαίες επιθυμίες Διαμετρικά αντίθετες με τις φυσ ικές και αναγκαίες είναι οι μη φυσ ικές και μη αναγκαίες ή αλλιώς κενές επιθυμίες. Τέτοιες επιθυμίες είναι εκείνες που έχουν ως αντικείμενό τους την απόκτησ η δόξας, πολλών χρημάτων και υλικών αγαθών κλπ. Αυτές οι επιθυμίες είναι επίκτητες, όπως είναι και οι φυσ ικές μη αναγκαίες. Η διαφορά έγκειται σ το ότι με την ικανοποίησ η των φυσ ικών αλλά μη αναγκαίων επιθυμιών ικανοποιείται και ο φυσ ικός πόνος της έλλειψης (π.χ. η πείνα), ενώ με την ικανοποίησ η των μη φυσ ικών και μη αναγκαίων επιθυμιών δεν ικανοποιείται κανένας τέτοιος πόνος. Μπορούμε να πούμε ότι για κάθε πόνο 13 ό,π., σ ελ Robert Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μια εισ αγωγή σ την Ελληνισ τική Φιλοσ οφία, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2002, σ ελ ό.π., σ ελ ό.π., σ ελ

13 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική υπάρχει μια διαδικασ ία η οποία φέρει ένα "αντίδοτο". Η ικανοποίησ η των μη φυσ ικών και μη αναγκαίων επιθυμιών δεν φέρει κανένα τέτοιο αντίδοτο, δεν θεραπεύει κανέναν φυσ ικό πόνο. Γι αυτό και το αίσ θημα που προσ φέρει η ικανοποίησ η μιας τέτοιας επιθυμίας ονομάζεται κενή ηδονή, δηλαδή μια ηδονή η οποία δεν έχει κανένα περιεχόμενο, που δεν εξαλείφει κάνεναν πόνο. Το φαινόμενο απόκτησ ης τέτοιων επιθυμιών από τους ανθρώπους παρατηρείται σ υνήθως σ ε κοινωνίες διεφθαρμένες και "άρρωσ τες". Καθημερινά παρατηρούμε φαινόμενα τέτοιων κενών επιθυμιών, όπως επί παραδείγματι η ολοένα αυξανόμενη επιθυμία για υλικό πλούτο, η οποία οδηγεί τους ανθρώπους που την έχουν σ ε ακραίες και σ υχνά απάνθρωπες σ υμπεριφορές προς σ υνανθρώπους τους οι οποίοι είναι πιο αδύναμοι και ευάλωτοι από εκείνους. Άνθρωποι που ζουν μόνο και μόνο για να δείχνουν υλικά ανώτεροι από τους γύρω τους έχοντας πολυτελή οχήματα και τεράσ τια σ πίτια, θα φαίνονταν τουλάχισ τον γελοίοι σ τα μάτια του Επίκουρου. Επίσ ης, τέτοιου είδους επιθυμίες, αντίθετα με τις φυσ ικές και αναγκαίες, δεν έχουν κανένα όριο σ την ικανοποίησ ή τους, διότι δεν έχουν κάποιον σ κοπό να εκπληρώσ ουν (βλ. κείμενο IX, σ ελ. 12) Επιπλέον, όπως έχουμε πει παραπάνω, ο σ κοπός της μακάριας ζωής κατά τον Επίκουρο είναι η απουσ ία σ ωματικού πόνου και ψυχικής ταραχής (βλ. κείμενο V, σ ελ. 10). Οι κενές επιθυμίες δεν έχουν κανέναν τέτοιο σ κοπό, ενώ είναι σ ίγουρο ότι μετά από ένα σ ύντομο χρονικό διάσ τημα θα φέρουν πόνο. Αυτό σ υμβαίνει δίοτι τέτοιου είδους επιθυμίες είναι αντίθετες με την φύσ η του ανθρώπου. Για παράδειγμα, η επιθυμία να μείνει κάποιος άνθρωπος για πάντα νέος κάνοντας πλασ τικές εγχειρήσ εις αντιβαίνει με την φυσ ική γήρανσ η του ανθρώπου, και σ ίγουρα μετά από κάποιο σ ύντομο χρονικό διάσ τημα θα επέλθει πάλι ο ψυχολογικός πόνος που βίωνε εκείνος πριν πραγματοποιήσ ει αυτή του την επιθυμία. Για τον Επίκουρο, οι κενές επιθυμίες πρέπει να εξαλείφονται, διότι βασ ίζονται σ την κενή δόξα ότι, εφόσ ον η πραγματοποίησ ή τους θα φέρει την ηδονή, άρα κάτι ευχάρισ το, πρέπει και να την επιδιώκουμε. Σύμφωνα όμως με την παραπάνω διάκρισ η, τέτοιες επιθυμίες δεν σ υμβαδίζουν με την φύσ η του ανθρώπου και είναι σ ίγουρο ότι θα φέρουν πόνο σ την σ υνέχεια Η διάκρισ η των ηδονών Διανοητικές και υλικές ηδονές Σε πρώτη φάσ η, ο Επίκουρος διέκρινε τις διανοητικές ηδονές από τις υλικές. Για παράδειγμα, διανοητική ηδονή θα μπορούσ ε να χαρακτηρισ τεί το αίσ θημα της δικαίωσ ης. Οταν βλέπει κανείς τους κόπους του να αποδίδουν καρπούς, αισ θάνεται δικαιωμένος για την προσ πάθεια που κατέβαλε. Από την άλλη πλευρά, υλική ηδονή χαρακτηρίζεται το αίσ θημα που νιώθουμε όταν για παράδειγμα γευόμασ τε κάτι νόσ τιμο. Οπως αναφέρει ο Tim O'Keefe, υπό μία έννοια, όλες οι ηδονές είναι διανοητικές, διότι πρέπει κανείς να έχει σ υνείδησ η ώσ τε να αντιληφθεί μια ευχάρισ τη κατάσ τασ η του σ ώματος και αυτήν την ευχάρισ τη κατάσ τασ η θα την αντιληφθεί με τον νου του. 17 Άρα, μπορούμε να πούμε ότι οι σ ωματικές ηδονές, σ ύμφωνα με την προηγούμενη θέσ η του O'Keefe, σ υνεπάγωνται διανοητικές ηδονές, αφού οι σ ωματικές ηδονες μεταφράζονται σ ε διανοητικές, εφόσ ον με τον νου μας αντιλαμβανόμασ τε οτιδήποτε σ υμβαίνει σ το σ ώμα μας. Από την άλλη πλευρά, μπορούμε να θεωρήσ ουμε ότι 17 Tim O'Keefe, Epicureanism, Acumen, Durham U.K. 2010, σ ελ

14 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική όλες οι ηδονές είναι εν μέρει υλικές, διότι ο άνθρωπος και ο νούς του είναι υλικά πράγματα, οπότε υπό αυτήν την έννοια και οι ηδονές που αισ θάνεται είναι και αυτές υλικές. 18 Επίσ ης, θα μπορούσ ε κανείς να υποσ τηρίξει πως σ ύμφωνα με σ ύγχρονες βιοχημικές έρευνες, έχει αποδειχθεί ότι όλα τα σ υναισ θήματα που νιώθει ένας άνθρωπος σ υνισ τούν χημικές αντιδράσ εις που αποτυπώνονται σ ε σ υγκεκριμένα μέρη του εγκεφάλου του. Οι διανοητικές και οι υλικές ηδονές εμπλέκονται μεταξύ τους με τον ίδιο τρόπο που εμπλέκεται το ανθρώπινο σ ώμα με την ψυχή. Γενικότερα, θα μπορούσ αμε να πούμε πως δεν υπάρχουν σ αφείς διαχωρισ τικές γραμμές όσ ον αφορά τις υλικές και τις διανοητικές ηδονές, όπως γενικότερα δεν υπάρχουν σ αφή όρια μεταξύ σ ώματος και ψυχής, τουλάχισ τον για τον Επίκουρο και τους σ ύγχρονους υλισ τές. Σύμφωνα με τους επικούρειους, οι διανοητικές ηδονές και οι διανοητικοί πόνοι είναι πιο ισ χυροί, διότι περιλαμβάνουν την ανάμνησ η παλαιών και την προσ μονή μελλοντικών ηδονών και πόνων, ενώ αντίθετα οι υλικές ηδονές και οι υλικοί πόνοι περιλαμβάνουν μόνο παρούσ ες κατασ τάσ εις. Η ανάμνησ η ευχάρισ των ή δυσ άρεσ των κατασ τάσ εων μπορεί από μόνη της να είναι αντίσ τοιχα ευχάρισ τη ή δυσ άρεσ τη. Ο ίδιος ο Επίκουρος έλεγε ότι πρέπει να εξασ κούμασ τε ώσ τε να ανακαλούμε σ την μνήμη μας περασ μένες σ τιγμές ηδονής ώσ τε με αυτό τον τρόπο να επιτύχουμε να είμασ τε διαρκώς σ ε μια κατάσ τασ η ισ ορροπίας και να μπορούμε να ξεπερνάμε τυχόν σ ωματικούς πόνους. Το ίδιο φαίνεται να έκανε και εκείνος λίγο πριν πεθάνει. Το ακόλουθο απόσ πασ μα από το έργο του Διογένη Λαέρτιου Επικούρου βίος, επιβεβαιώνει τα παραπάνω: XI. Κι όταν είχε φτάσ ει το τέλος του, έγραψε σ τον Ιδομενέα την παρακάτω επισ τολή: "Σου γράφω τα λόγια αυτά διάγοντας την τελευταία και ταυτόχρονα την πιο ευχάρισ τη μέρα της ζωής μου. Οι πόνοι της κύσ της και του σ τομαχιού σ υνεχίζονται με την μεγαλύτερη δυνατή έντασ η. Μα όλους τους καταπολεμά η χαρά της ψυχής μου από την ανάμνησ η των περασ μένων σ υζητήσ εών μας..." (Διογένης Λαέρτιος, Επικούρου βίος, ). 19 Το ίδιο σ υμβαίνει και με την προσ μονή μελλοντικών ηδονών ή πόνων η οποία μπορεί να, ή, είναι από μόνη της ευχάρισ τη ή δυσ άρεσ τη. Η προσ μονή μιας επώδυνης εγχείρησ ης μπορεί να προκαλέσ ει περισ σ ότερο πόνο από ότι η ίδια η εγχείρησ η, ενώ αντίσ τοιχα η προσ μονή της πενθήμερης σ χολικής εκδρομής δημιουργεί ένα αίσ θημα ευφορίας σ τους μαθητές του Λυκείου το οποίο τους βοηθά να ανταπεξέλθουν σ το υπερφορτωμένο σ χολικό πρόγραμμα. Σε αυτό το σ ημείο, ο O'Keefe προβάλει την ένσ τασ η των Κυρηναϊκών, μιας σ χολής ηδονισ τών η οποία άνθησ ε κατά την εποχή του Επίκουρου, όσ ον αφορά την διάκρισ η των ηδονών και των πόνων σ ε σ ωματικούς ή υλικούς και διανοητικούς. Η ένσ τασ η αυτή έχει δύο σ ημεία. Το πρώτο είναι η διαφωνία των Κυρηναϊκών για την άποψη ότι οι διανοητικοί πόνοι και οι διανοητικές ηδονές είναι ανώτερες κατασ τάσ εις από τις αντίσ τοιχες σ ωματικές ή υλικές. Οι Κυρηναϊκοί υποσ τήριζαν πως οι σ ωματικές κατασ τάσ εις είναι ανώτερες από τις διανοητικές, και αυτό σ υμβαίνει δίοτι οι πρώτες είναι πιο άμεσ ες και πιο έντονες από τις δεύτερες. Το παράδειγμα με το οποίο σ τηρίζουν αυτή τους την ένσ τασ η είναι ότι η τιμωρία που επιβάλλεται σ ε αυτούς που έχουν παραβιάσ ει τον νόμο περιλαμβάνει σ ωματικό πόνο. 18 ό.π., σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ

15 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική Ετσ ι, κατά τους Κυρηναϊκούς, οι σ ωματικοί πόνοι είναι πιο έντονοι από τους διανοητικούς, διότι αν δεν ισ χύει αυτό, οι εγκληματίες θα τιμωρούνταν με κάποιου είδους διανοητικό πόνο. Οπως έχουμε δει, ο Επίκουρος διαφωνούσ ε με αυτή την θέσ η διότι υποσ τήριζε ότι οι διανοητικές ηδονές και οι διανοητικοί πόνοι περιλαμβάνουν και κατασ τάσ εις οι οποίες, εκτός από το παρόν, εκτείνονται προς το παρελθόν και το μέλλον, ενώ οι σ ωματικές ηδονές και οι σ ωματικοί πόνοι περιλαμβάνουν μόνο παρούσ ες κατασ τάσ εις. Ενα επιπλέον επιχείρημα το οποίο εκφράζει ο O'Keefe σ αν μια πιθανή απάντησ η του Επίκουρου σ την κριτική των Κυρηναϊκών είναι πως, αν εξισ ώσ ουμε την ευτυχία με μια καλή ζωή και την δυσ τυχία με μια αντίσ τοιχα κακή ζωή, όπως οφείλουν να κάνουν οι ηδονισ τές, θα δούμε ότι οι δυσ τυχισ μένοι άνθρωποι είναι δυσ τυχισ μένοι διότι έχουν σ υναισ θήματα λύπης, οργής, άγχους και φόβου όχι επειδή αισ θάνονται κάποιον σ υγκεκριμένο σ ωματικό πόνο. Αντίσ τοιχα, οι ευτυχισ μένοι άνθρωποι είναι ευτυχισ μένοι διότι απολαμβάνουν αισ θήματα ηρεμίας και χαράς όχι επειδή απολαμβάνουν κάποιες σ υγκεκριμένες σ ωματικές ηδονές. 20 Το δεύτερο σ ημείο το οποίο οι Κυρηναϊκοί δεν αποδέχονται σ την διάκρισ η του Επίκουρου ανάμεσ α σ ε ηδονές και πόνους σ ωματικού και διανοητικού τύπου είναι το σ ημείο το οποίο ο Επίκουρος υποσ τηρίζει ότι όλες οι διανοητικές ηδονές εξαρτώνται από σ ωματικές. Οι Κυρηναϊκοί υποσ τήριζαν πως δεν σ υμβαίνει κάτι τέτοιο, και για να σ τηρίξουν την θέσ η τους ανέφεραν την περίπτωσ η όπου κάποιος παίρνει χαρά από τις αναμνήσ εις παλαιών φιλοσ οφικών σ υζητήσ εων καθώς και από την προσ μονή της εκπλήρωσ ης κάποιων φιλοδοξιών ως μια περίπτωσ η όπου δεν υφίσ ταται εξάρτησ η των διανοητικών ηδονών από αντίσ τοιχες υλικές. Ο ίδιος ο Επίκουρος περιγράφει κάτι τέτοιο σ την Επισ τολή προς Ιδομενέα, απόσ πασ μα της οποίας είδαμε παραπάνω, αλλά δεν φαίνεται να δείχνει ότι αυτή η διανοητική ηδονή που υποσ τήριζε ότι απολάμβανε εκείνη την σ τιγμή εξαρτάται από κάποια αντίσ τοιχη σ ωματική ηδονή. Μια πιθανή απάντησ η των επικούρειων που αναφέρει ο O'Keefe είναι ότι οι διανοητικοί πόνοι και οι διανοητικές ηδονές εξαρτώνται έμμεσ α από αντίσ τοιχες σ ωματικές κατασ τάσ εις και όχι άμεσ α. 21 Για παράδειγμα, όπως σ υνεχίζει ο O'Keefe, η φιλοδοξία κάποιου για πολιτική εδραιοποίησ η μπορεί να πραγματοποιηθεί επειδή εκείνος πισ τεύει, λανθασ μένα, ότι εξασ φαλίζοντάς την θα είναι ασ φαλής από επιθέσ εις άλλων ανθρώπων προς το άτομό του και θα αποκτήσ ει περιουσ ία ώσ τε να ικανοποίησ ει την ανάγκη του για σ ωματικές ηδονές, και έτσ ι η προσ μονή της πραγματοποίησ ης μιας τέτοιας φιλοδοξίας να είναι από μόνη της ευχάρισ τη. Άρα, η εξάρτησ η της διανοητικής ηδονής από μια υλική σ την εν λόγω περίπτωσ η είναι έμμεσ η. Ενας τέτοιος ελιγμός όμως καλύπτει σ την καλύτερη περίπτωσ η μόνον ορισ μένες περιπτώσ εις ηδονής ή πόνου. 22 Άμεσ η ή έμμεσ η εξάρτησ η των διανοητικών πόνων ή ηδονών με αντίσ τοιχες υλικές κατασ τάσ εις μπορούμε να έχουμε σ την περίπτωσ η προσ μονής μιας επώδυνης ή ευχάρισ της αντίσ τοιχα κατάσ τασ ης, η οποία προσ μονή δημιουργεί δυσ άρεσ τα ή ευχάρισ τα σ υναισ θήματα. Για παράδειγμα, η αναμονή μιας εγχείρησ ης, κάτι που περιλαμβάνει μελλοντικό σ ωματικό πόνο, δημιουργεί διανοητικό πόνο σ το παρόν και η εξάρτησ η των δύο πόνων είναι άμεσ η. Από την άλλη πλευρά, όταν μιλάμε για καθαρά σ υναισ θήματα, δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για εξάρτησ η από αντίσ τοιχες σ ωματικές κατασ τάσ εις. Για 20 Tim O'Keefe, Epicureanism, Acumen, Durham U.K. 2010, σ ελ ό.π., σ ελ ό.π., σ ελ

16 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική παράδειγμα, το αίσ θημα της δικαίωσ ης, που αποτελεί μια διανοητική ηδονή, δεν εξαρτάται ούτε άμεσ α ούτε έμμεσ α από κάποια αντίσ τοιχη υλική ηδονή. Κινητικές και κατασ τηματικές ηδονές Η δεύτερη διάκρισ η που εισ ηγείται ο Επίκουρος όσ ον αφορά τις ηδονές είναι ανάμεσ α σ τις κινητικές και τις κατασ τηματικές ηδονές. Σε αυτό το σ ημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι αυτές οι διακρίσ εις που αφορούν τις ηδονές είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Δηλαδή, οι ηδονές χωρίζονται σ ε υλικές και διανοητικές, και αυτές με την σ ειρά τους χωρίζονται σ ε κατασ τηματικές και κινητικές υλικές ηδονές και κατασ τηματικές και κινητικές διανοητικές ηδονές. Οι κινητικές ηδονές είναι σ υνδεδεμένες με την ενεργοποίησ η των αισ θητήριων οργάνων του ανθρώπου, καθώς και με την διαδικασ ία ικανοποίησ ης μιας επιθυμίας. Για παράδειγμα, όταν κάποιος πεινάει, έχει μια σ υγκεκριμένη επιθυμία για φαγητό, η οποία του προκαλεί πόνο, και ο τρόπος για να την ικανοποιήσ ει είναι να φάει. Η διαδικασ ία της βρώσ ης της τροφής είναι, κατά τον Επίκουρο, μια σ ωματική κινητική ηδονή, διότι κινητοποιεί τις αισ θήσ εις του έμψυχου όντος (σ την περίπτωσ η της βρώσ ης, κινητοποιεί την αίσ θησ η της γεύσ ης). Ακόμα, χαρακτηρίζεται ως κινητική, διότι περιλαμβάνει την κίνησ η του φαγητού σ το σ τόμα και μετέπειτα σ τον οισ οφάγο για να καταλήξει σ το σ τομάχι του ανθρώπου. Ο κοινός νους ταυτίζει την έννοια της ηδονής με αυτήν την διαδικασ ία. Στο παράδειγμα που δώσ αμε, ο άνθρωπος που μόλις έχει ικανοποιήσ ει μια επιθυμία του και δεν βρίσ κεται πλέον σ την κατάσ τασ η του πόνου που προκαλούσ ε η πείνα, αισ θάνεται πλήρης. Αυτή η κατάσ τασ η για τον Επίκουρο δεν είναι μια ουδέτερη κατάσ τασ η όπου δεν υπάρχει πόνος, αλλά ένα άλλο είδος ηδονής, που την ονομάζει κατασ τηματική ηδονή. Ονομάζεται έτσ ι διότι περιγράφει μια κατάσ τασ η του ανθρώπου η οποία δεν περιλαμβάνει κίνησ η. Αυτό το δικαιολογεί από το γεγονός ότι ευχαρίσ τησ η δεν παίρνουμε μόνο από την ενεργοποίησ η των αισ θήσ εων, αλλά και από την απουσ ία ερεθισ μάτων πόνου (βλ. κείμενο IX, σ ελ. 12). Ετσ ι, σ το πεδίο των υλικών ή σ ωματικών ηδονών, η κατασ τηματική ηδονή που χαρακτηρίζεται από την απουσ ία σ ωματικού πόνου αποκαλείται απονία, ενώ, σ το επίπεδο των διανοητικών ηδονών, η κατασ τηματική ηδονή που χαρακτηρίζεται από την απουσ ία οποιουδήποτε φόβου ή ανησ υχίας αποκαλείται αταραξία. Οι διανοητικές κινητικές ηδονές είναι εκείνες όπου υπάρχει μια μεταβολή από μια διανοητική κατάσ τασ η σ ε μία άλλη. Ενα απλό παράδειγμα που θα μας βοηθήσ ει να κατανοήσ ουμε τις διανοητικές κινητικές ηδονές είναι η θεραπεία κάποιου φόβου. Ας πούμε για παράδειγμα ότι κάποιος φοβάται τα μεγάλα ύψη. Μετά από ορισ μένες σ υνεδρίες με κάποιον ειδικό ψυχολόγο, καταφέρνει να θεραπεύσ ει αυτόν του τον φόβο. Σε αυτή την περίπτωσ η υπάρχει μεταβολή, κίνησ η από μια κατάσ τασ η φόβου σ ε μια άλλη κατάσ τασ η όπου δεν υπάρχει πια αυτός ο φόβος. Για τον Επίκουρο, οι κατασ τηματικές ηδονές όπως η απονία και η αταραξία είναι το ανώτερο είδος ηδονής, διότι είναι ηδονές που φέρνουν τον άνθρωπο σ ε μια υγιή και φυσ ική κατάσ τασ η λειτουργίας, όπως ακριβώς πρέπει να λειτουργεί ένα πλάσ μα της φύσ ης. Επιπρόσ θετα, αυτό που τις καθισ τά ανώτερες είναι η επίγνωσ η ότι κάποιος βρίσ κεται σ ε αυτήν την κατάσ τασ η. Ομως εδώ χρειάζεται προσ οχή. Οπως αναφέρει ο John M. Cooper σ το άρθρο του Ηδονή και επιθυμία σ τον Επίκουρο 23, δεν πρέπει να ταυτίσ ουμε αυτή την ηδονική επίγνωσ η με μια 23 John M. Cooper, Ηδονή και επιθυμία σ τον Επίκουρο, από το βιβλίο του Γ. Ζωγραφίδη, Επικούρεια Ηθική 16

17 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική παθητική σ τάσ η όπου κάποιος έχει κατακτήσ ει την απονία και την αταραξία και έχει βουλιάξει σ ε μια αδρανή κατάσ τασ η. Αυτό που κατά την άποψη του Cooper τονίζει ο Επίκουρος είναι "η ευχάρισ τη ενεργητική εμπειρία των ικανανοτήτων ενός υγιούς σ ώματος απαλλαγμένου από πόνο, ταυτόχρονα με το ελεύθερο και δίχως άγχη και περιορισ μούς παιχνίδι των πνευματικών μας ικανοτήτων". 24 Επιπλέον, ο Επίκουρος υποσ τήριζε ότι η απουσ ία πόνου έιναι το ανώτατο όριο της ηδονής και άπαξ και το φτάσ ει κανείς, η ηδονή δεν μπορεί να αυξηθεί άλλο παρά μόνο να διαφοροποιηθεί (βλ. κείμενο X, σ ελ. 12). Οταν κανείς έχει κατακτήσ ει την απονία, την απουσ ία σ ωματικού πόνου, δηλαδή δεν πεινάει, δεν διψάει και δεν κρυώνει, έχει κατακτήσ ει το όριο της σ ωματικής ή υλικής ηδονής. Και εφόσ ον οι διανοητικές ηδονές σ υνδέονται με τις υλικές με τον ίδιο τρόπο που σ υνδέεται ο νους με το σ ώμα του ανθρώπου, κάποιος που ζει μια άνετη ζωή, χωρίς πόνο, και αισ θάνεται βέβαιος ότι θα σ υνεχίσ ει να ζεί το ίδιο άνετα και μελλοντικά, έχει τις αναγκαίες (ωσ τόσ ο όχι επαρκείς) προϋποθέσ εις να κατακτήσ ει και το ανώτατο όριο της διανοητικής ηδονής που είναι η αταραξία. Πραγματικές ηδονές είναι εκείνες που βασ ίζονται σ τις φυσ ικές και αναγκαίες επιθυμίες του ανθρώπου. Κενές ή μάταιες ηδονές είναι εκείνες που προέρχονται από κενές ή μάταιες επιθυμίες του. Οι κενές ηδονές δεν αντισ τοιχούν σ την φύσ η του ανθρώπου όπως δεν αντισ τοιχούν οι κενές δόξες σ την πραγματική φύσ η των αντικειμένων του κόσ μου. Ευδαίμων θα είναι κανείς μόνο αν επιτύχει να κατακτήσ ει την απονία και την αταραξία. Οποιαδήποτε άλλη επιθυμία, που βασ ίζεται σ ε μια λανθασ μένη εντύπωσ η ότι η ικανοποίησ ή της θα επιφέρει ευχαρίσ τησ η, αποτελεί ματαιοδοξία. Ο Επίκουρος πίσ τευε ότι οι άνθρωποι πρέπει να εξαλείφουν τις επιθυμίες που ικανοποιούνται δύσ κολα ή πολλές φορές δεν ικανοποιούνται ποτέ, δηλαδή τις μη φυσ ικές τους επιθυμίες, και να αρκούνται σ ε αυτά που προσ φέρει η φύσ η, καθώς XII. Ο πλούτος της φύσ ης και περιορισ μένος είναι και ευπόρισ τος, ενώ ο πλούτος που αναζητά η ματαιοδοξία δεν έχει όρια. (Κύριαι Δόξαι 15). 25 Ετσ ι λοιπόν, με το να περιορίσ ουμε τις επιθυμίες μας σ τις απολύτως φυσ ικές και αναγκαίες, θα καταφέρουμε να αποκτήσ ουμε αυτάρκεια, που για τον Επίκουρο ισ οδυναμούσ ε με τον πλούτο. Κατά την άποψή του, όσ ο λιγότερες και εύκολες σ την ικανοποίησ ή τους επιθυμίες διαθέτει κανείς, τόσ ο πιο πλούσ ιος είναι. Η αυτάρκεια αυτή όμως δεν πρέπει να μας περιορίζει από την ποικιλία σ τις ηδονές που τυχόν είναι διαθέσ ιμες. Η αυτάρκεια θα μας βοηθήσ ει να αρκεσ τούμε σ τα λίγα όταν δεν θα είναι διαθέσ ιμα τα πολλά. Επιπλέον, η αυτάρκεια θα μας οδηγήσ ει σ την μεγαλύτερη απόλαυσ η των ηδονών, διότι έχοντας κάποιος μάθει να αρκείται σ τα λίγα, όταν είναι διαθέσ ιμες κάποιες πολυτέλειες, θα τις απολαύσ ει με μεγαλύτερη ευχαρίσ τησ η από κάποιον ο οποίος έχει σ υνηθίσ ει σ ε αυτές. Το κείμενο που επιβεβαιώνει τα παραπάνω το εντοπίζουμε σ την Επισ τολή προς Μενοικέα: XIII. Θεωρούμε ότι η αυτάρκεια είναι μέγισ το αγαθό, όχι για να χρησ ιμοποιούμε πάντοτε τα λίγα, αλλά για να μπορούμε, όταν δεν έχουμε πολλά, να αρκούμασ τε Φιλοσ οφία, Μελέτες, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2012, σ ελ ό.π., σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ

18 2 Η κενοδοξία σ την επικούρεια γνωσ ιοθεωρία και ηθική σ τα λίγα, πισ τεύοντας σ τ αλήθεια ότι την πολυτέλεια την απολαμβάνουν ηδονικότερα εκείνοι που την έχουν μικρότερη ανάγκη και ότι κάθε τι φυσ ικό το αποκτούμε εύκολα, ενώ το μάταιο δύσ κολα. (Επισ τολή προς Μενοικέα 130, σ τ. 5-11). 26 Στην τελευταία φράσ η του παραπάνω κειμένου ο Επίκουρος αναφέρει ότι "κάθε τι φυσ ικό το αποκτούμε εύκολα, ενώ το μάταιο δύσ κολα". Τα παραδείγματα σ την σ ημερινή εποχή είναι αμέτρητα. Οι άνθρωποι έχουν υποκύψει σ την ματαιοδοξία τους και σ υνεχώς είναι ανικανοποίητοι, χωρίς να έχουν σ υναίσ θησ η του ποιές είναι πραγματικά οι ανάγκες τους. Αναλώνονται σ την προσ πάθεια για απόκτησ η όσ ο δυνατόν περισ σ ότερων υλικών αγαθών, χωρίς να μπορούν να καταλάβουν πως αυτά που προσ φέρει η φύσ η είναι ικανά να φέρουν την ευτυχία. 26 ό.π., σ ελ

19 3 Ο φόβος του θανάτου 3.1 Εισ αγωγή Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασ χοληθούμε με τον φόβο του θανάτου, έτσ ι όπως απασ χόλησ ε τον Επίκουρο σ την ηθική διδασ καλία του. Για να κατανοήσ ουμε όμως την επιχειρηματολογία του Επίκουρου, πρέπει πρώτα να κατανοήσ ουμε, μέσ α από την διδασ καλία του, για ποιόν λόγο οι άνθρωποι φοβούνται το θάνατο και σ ε τι ακριβώς σ υνίσ ταται ένας τέτοιος φόβος. Αφού αναλυθούν αυτά τα ερωτήματα, θα παρουσ ιασ τούν τα επιχειρήματα του Επίκουρου, καθώς και του λατίνου ποιητή και επικούρειου φιλοσ όφου Λουκρήτιου, τα οποία μας λένε για ποιόν λόγο δεν πρέπει να φοβόμασ τε τον θάνατο, καθώς επίσ ης θα εξετασ τεί το κατά πόσ ο είναι σ ωσ τά αυτά τα επιχειρήματα. 3.2 Γιατί φοβόμασ τε τον θάνατο? Πριν εξετάσ ουμε την θέσ η του Επίκουρου για τον θάνατο, πρέπει να απαντήσ ουμε σ το πρωταρχικό ερώτημα "Γιατί φοβόμασ τε τον θάνατο;". Μέσ α από την διδασ καλία του Επίκουρου έχουμε δει ότι ο σ τόχος μιας καλής ζωής είναι η απομάκρυνσ η του σ ωματικού και του διανοητικού πόνου, δηλαδή η κατάκτησ η της απονίας και της αταραξίας αντίσ τοιχα. Μία από τις θέσ εις του φιλοσ όφου, όπως έχουμε επισ ημάνει προηγουμένως (βλ. 2.3, σ ελ. 9), είναι ότι η ηδονή είναι το αγαθόν, το οποίο ο άνθρωπος πρέπει να επιζητά, και ο πόνος είναι το κακό, το οποίο ο άνθρωπος θα πρέπει να αποφεύγει. Ετσ ι λοιπόν, η ηδονή σ υνισ τά την απομάκρυνσ η κάθε πόνου, σ ωματικού και διανοητικού. Σωματικοί πόνοι, όπως έχουμε πει, είναι οι πόνοι της πείνας, της δίψας, ή ακόμα και οι πόνοι που προκαλούνται από κάποια ασ θένεια του σ ώματος. Διανοητικοί πόνοι είναι οι ανησ υχίες και οι φόβοι, και οι δύο κυριότερες πηγές τέτοιου πόνου, σ ύμφωνα με τον Επίκουρο, είναι ο φόβος των θεών και ο φόβος του θανάτου. Οι δύο κύριες αιτίες του φόβου του θανάτου είναι, κατά τον Επίκουρο, οι κενές δόξες που έχουμε όσ ον αφορά την αντίληψή μας για τους θεούς και όσ ον αφορά την αντίληψή μας για την ηδονή. Η άποψη του Επίκουρου ήταν ότι με το να μάθουμε να σ κεφτόμασ τε σ ωσ τά για την φύσ η και τον κόσ μο, θα εξαλείψουμε τον φόβο του θανάτου και θα ζήσ ουμε μια καλή ζωή. Ετσ ι, ο κύριος σ τόχος της διδασ καλίας του ήταν να εξαλείψει τις κενές δόξες των ανθρώπων. Ο Επίκουρος πίσ τευε ότι η αντίληψη που είχαν οι άνθρωποι για τους θεούς ήταν λανθασ μένη, και αυτός ήταν ένας από τους λόγους που αναπτυσ σ όταν μέσ α τους ο φόβος για τον θάνατο. Στην Επισ τολή προς Μενοικέα 123 διαβάζουμε: XIV. Βέβαια, οι θεοί υπάρχουν, διότι η γνώσ η τους είναι εναργής. Δεν είναι όμως τέτοιοι που πισ τεύουν οι πολλοί, γιατί αυτοί δεν τους διατηρούν σ τον 19

20 3 Ο φόβος του θανάτου νου τους όπως τους σ υλλαμβάνουν αρχικά. (Επισ τολή προς Μενοικέα 123, σ τ ). 1 Ο Επίκουρος πίσ τευε ότι, όπως όλα τα αντικείμενα εκπέμπουν μια λεπτή μεμβράνη που αποτελείται από είδωλά τους, ή αλλιώς απορροές, και με αυτόν τον τρόπο τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος, έτσ ι και οι θεοί εκπέμπουν είδωλα και μπορούμε να τους αντιληφθούμε. Αυτό το γεγονός εξηγεί το γιατί οι γνώμες για την ύπαρξη των θεών είναι τόσ ο καθολικές μεταξύ των ανθρώπων. Αρχικά, όλοι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους θεούς με τον ίδιο τρόπο. Γι αυτό, σ το κείμενο που είδαμε παραπάνω, αναφέρεται ότι η γνώσ η τους είναι (για εμάς) εναργής. Ομως, όπως πίσ τευε ο Επίκουρος, οι άνθρωποι επηρεάζονταν από άλλες διδασ καλίες για τους θεούς και δεν τους διατηρούσ αν σ τον νου τους όπως αρχικά τους είχαν σ υλλάβει. Οπως υποσ τηρίζει ο Robert Sharples, ο Επίκουρος σ τρεφόταν κυρίως εναντίον της διδασ καλίας του Πλάτωνα για τα ουράνια σ ώματα που υποτίθεται ότι είναι θεϊκά. 2 Εδώ μπορούμε να δούμε μια αντισ τοιχία με την γνωσ ιοθεωρία του Επίκουρου (βλ. 2.2, σ ελ. 7-9), όπου το φυσ ικό περιβάλλον επηρεάζει και αλλοιώνει τις κρίσ εις που κάνουμε για τα αντικείμενα που υπάρχουν γύρω μας. Ετσ ι και σ ε αυτήν την περίπτωσ η, η διδασ καλία του Πλάτωνα για τους θεούς αλλοιώνει την κρίσ η μας για αυτούς. Σε σ υνέχεια των παραπάνω, σ την Επισ τολή προς Μενοικέα 124 διαβάζουμε: XV. Διότι οι γνώμες των πολλών για τους θεούς δεν είναι προλήψεις αλλά ψευδείς αντιλήψεις (αρχ. ὑπολήψεις), σ ύμφωνα με τις οποίες οι θεοί σ τέλνουν και τις σ υμφορές και τα ωφελήματα. (Επισ τολή προς Μενοικέα 124, σ τ. 1-5). 3 Σε αυτό το απόσ πασ μα βλέπουμε τις έννοιες πρόληψη και αντίληψη, (υπόληψη). Πριν προχωρήσ ουμε, θα πρέπει να διακρίνουμε τις διαφορές ανάμεσ α σ ε αυτές τις δύο έννοιες, έτσ ι ώσ τε να κατανοήσ ουμε καλύτερα τα λεγόμενα του φιλοσ όφου. Η πρόληψη είναι η έννοια κάποιου πράγματος, το νόημά του που σ χηματίζεται σ το μυαλό. Δηλώνει την διατηρημένη σ την μνήμη παρελθούσ α εμπειρία που έχει δημιουργηθεί από την σ υσ σ ώρευσ η των παρασ τάσ εων κάποιου πράγματος. Οι προλήψεις είναι δεδομένα τα οποία έχουν επανειλημμένα αποθηκευτεί σ τον νου του ανθρώπου και δεν αποτελούν προϊόντα αυθαίρετης κρίσ ης. 4 Οπως αναφέρει ο Σέξτος Εμπειρικός, η πρόληψη είναι κάτι σ αν σ ύλληψη του νου ή ορθή γνώμη ή έννοια (Σέξτος Εμπειρικός, Πρός Λογικούς ). 5 Η υπόληψη, από την άλλη πλευρά, η οποία αποδίδεται ως αντίληψη, είναι η γνώμη, όπως σ υνεχίζει ο Σέξτος Εμπειρικός, που είναι είτε αληθής είτε ψευδής: αν πισ τοποιείται από τις αυταπόδεικτες μαρτυρίες και δεν αναιρείται, είναι αληθής αν δεν πισ τοποιείται και αμφισ βητείται, τότε είναι ψευδής. 6 Ετσ ι λοιπόν, η αντίληψη είναι η γνώμη που σ χηματίζουμε για κάποιο αντικείμενο ή πρόσ ωπο και ενδέχεται να είναι ψευδής. Ο Επίκουρος πίσ τευε ότι η αντίληψη που υπήρχε για τους θεούς, ότι δηλαδή εκείνοι τιμωρούν ή ευνοούν τους ανθρώπους μετά θάνατον ως αντάλαγμα για την επίγεια ζωή τους, 1 Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ Robert Sharples, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μια εισ αγωγή σ την Ελληνισ τική Φιλοσ οφία, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2002, σ ελ Γ. Ζωγραφίδης, Επίκουρος, Ηθική, η θεραπεία της ψυχής, Ζήτρος, Θεσ /νίκη 2009, σ ελ Γ. Αβραμίδης, Επίκουρος, Θύραθεν, Θεσ /νίκη 2000, σ ελ ό.π., σ ελ ό.π., σ ελ