ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Η τωρινή κρίση του καπιταλισμού Περί αντίφασης Οι θεμελιακές αντιφάσεις και το χρήμα ως έκφρασή της...

Transcript

1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η τωρινή κρίση του καπιταλισμού ΕΙΣΑΓΩΓΉ Περί αντίφασης ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Οι θεμελιακές αντιφάσεις η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η κοινωνική αξία της εργασίας και το χρήμα ως έκφρασή της η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η ατομική ιδιοκτησία και το καπιταλιστικό κράτος η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Ατομική ιδιοποίηση και κοινός πλούτος η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Κεφάλαιο και εργασία

3 10 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ 6η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Το κεφάλαιο ως διαδικασία ή ως πράγμα; η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η αντιφατική ενότητα της παραγωγής και της πραγματοποίησης της αξίας ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Οι μεταβαλλόμενες αντιφάσεις η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Τεχνολογία, εργασία και αναλωσιμότητα των ανθρώπων η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Καταμερισμοί της εργασίας η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Μονοπώλιο και ανταγωνισμός: Συγκεντροποίηση και αποκέντρωση η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Άνιση γεωγραφική ανάπτυξη και η παραγωγή του χώρου η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Ανισότητες εισοδήματος και πλούτου η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η κοινωνική αναπαραγωγή η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Ελευθερία και κυριαρχία

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / 11 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Οι επικίνδυνες αντιφάσεις η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Ατέρμονη εκθετική ανάπτυξη η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η σχέση του κεφαλαίου με τη φύση η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: Η εξέγερση της ανθρώπινης φύσης: οικουμενική αλλοτρίωση ΣΥΜΠΈΡΑΣΜΑ Προοπτικές για ένα ευτυχές αλλά διαμφισβητούμενο μέλλον: ΕΠΊΛΟΓΟΣ Ιδέες για πολιτική πράξη ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

5 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Οι θεμελιακές αντιφάσεις

6

7 Οι πρώτες επτά αντιφάσεις είναι θεμελιακές, επειδή χωρίς αυτές το κεφάλαιο δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Επιπλέον συνδέονται μεταξύ τους κατά τέτοιο τρόπο που είναι αδύνατο να τροποποιηθεί ουσιαστικά, πόσο μάλλον να καταργηθεί, οποιαδήποτε από αυτές τις αντιφάσεις χωρίς να τροποποιηθούν σοβαρά ή να καταργηθούν και οι άλλες. Η αμφισβήτηση του κυρίαρχου ρόλου της ανταλλακτικής αξίας σε σχέση με την παροχή μιας αξίας χρήσης όπως η κατοικία, για παράδειγμα, συνεπάγεται αλλαγές στη μορφή και στον ρόλο του χρήματος και την τροποποίηση, αν όχι την κατάργηση του καθεστώτος των δικαιωμάτων ατομικής ιδιοκτησίας με το οποίο είμαστε όλοι εξοικειωμένοι. Κατά συνέπεια η αναζήτηση μιας αντικαπιταλιστικής εναλλακτικής λύσης φαίνεται μάλλον δύσκολη. Θα πρέπει να συντελεστούν ταυτόχρονοι μετασχηματισμοί σε πολλά μέτωπα. Συχνά επίσης ισχυρές αντιστάσεις σε κάποιο μέτωπο μετριάζουν τις δυσκολίες σε κάποιο άλλο μέτωπο, έτσι ώστε να αποφεύγονται οι γενικευμένες κρίσεις. Όμως κάποιες φορές οι αλληλοσυνδέσεις ανάμεσα στις αντιφάσεις γίνονται τοξικές. Η εντατικοποίηση μιας αντίφασης κάποιου είδους μπορεί να γίνει μεταδοτική. Όταν αυτό το φαινόμενο πολλαπλασιάζεται και μεγεθύνεται (όπως σαφώς συνέβη το ), τότε ακολουθεί γενική κρίση. Αυτή είναι επικίνδυνη για το κεφάλαιο και δημιουργεί ευκαιρίες για συνολική αντικαπιταλιστική πάλη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι πολύ σημαντική η ανάλυση των αντιφάσεων οι οποίες παράγουν αυτές 41

8 42 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ τις γενικές κρίσεις. Αν τα αντιπολιτευτικά και ιδίως τα αντικαπιταλιστικά κινήματα γνωρίζουν τι να περιμένουν από την ανάπτυξη των αντιφάσεων, τότε θα είναι σε καλύτερη θέση για να επωφεληθούν από τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται και βαθαίνουν (γεωγραφικά και κατά τομείς) οι αντιφάσεις στην πορεία διαμόρφωσης και λύσης της κρίσης, αντί να αιφνιδιαστούν και να μπλοκαριστούν. Ενώ οι κρίσεις είναι μεταβατικές φάσεις αναστάτωσης κατά τις οποίες το κεφάλαιο ανασυγκροτείται υπό νέα μορφή, είναι επίσης φάσεις κατά τις οποίες τίθενται ζητήματα σε βάθος και μπορούν να δράσουν εκείνα τα κοινωνικά κινήματα που επιδιώκουν να ξαναφτιάξουν διαφορετικά τον κόσμο.

9 ΠΡΏΤΗ ΑΝΤΊΦΑΣΗ Αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι απλούστερο. Είμαι σε ένα σουπερμάρκετ με χρήματα στην τσέπη μου και τα ανταλλάσσω με μερικά τρόφιμα. Δεν μπορώ να φάω τα χρήματα, αλλά μπορώ να φάω τα τρόφιμα. Τα τρόφιμα λοιπόν μου είναι χρήσιμα με τρόπους που δεν είναι τα χρήματα. Λίγο αργότερα τα τρόφιμα καταναλώνονται, ενώ τα χαρτονομίσματα και τα κέρματα συνεχίζουν να κυκλοφορούν. Μέρος των χρημάτων που εισπράττει το σουπερμάρκετ δίνονται με τη μορφή μισθών σε κάποιο ταμία, ο οποίος τα χρησιμοποιεί για να αγοράσει και άλλα τρόφιμα. Μέρος των εσόδων περιέρχεται με τη μορφή κέρδους στους ιδιοκτήτες, οι οποίοι ξοδεύουν αυτά τα χρήματα για ποικίλα πράγματα. Μέρος τους πηγαίνει στους μεσάζοντες και τέλος στους άμεσους παραγωγούς των τροφίμων και όλοι αυτοί ξοδεύουν επίσης αυτά τα χρήματα. Και ούτω καθεξής. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία συντελούνται καθημερινά εκατομμύρια τέτοιες συναλλαγές. Τα εμπορεύματα, όπως τρόφιμα, ρούχα και κινητά τηλέφωνα, έρχονται και φεύγουν, ενώ τα χρήματα εξακολουθούν να κυκλοφορούν περνώντας από τις τσέπες 43

10 44 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ των ανθρώπων (ή οργανισμών). Μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ζει με αυτό τον τρόπο την καθημερινή ζωή του. Όλα τα εμπορεύματα που αγοράζουμε σε μια καπιταλιστική κοινωνία έχουν μια αξία χρήσης και μια ανταλλακτική αξία. Η διαφορά ανάμεσα στις δύο μορφές αξίας είναι σημαντική. Στον βαθμό που αυτές οι δύο μορφές είναι συχνά σε δυσαρμονία μεταξύ τους συγκροτούν μια αντίφαση, η οποία μπορεί περιπτωσιακά να οδηγήσει σε κρίση. Οι αξίες χρήσης εμφανίζουν τεράστια ποικιλία (ακόμα και για το ίδιο αντικείμενο), ενώ η ανταλλακτική αξία (υπό φυσιολογικές συνθήκες) είναι ομοιόμορφη και ποιοτικά ταυτόσημη (ένα δολάριο είναι ένα δολάριο, και ακόμα και όταν είναι ευρώ, έχει μια γνωστή ισοτιμία με το δολάριο). Ας εξετάσουμε, για παράδειγμα, την αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία ενός σπιτιού. Ως αξία χρήσης το σπίτι παρέχει ένα καταφύγιο. Είναι ένας τόπος στον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να οικοδομήσουν ένα σπιτικό και συναισθηματική ζωή, είναι χώρος καθημερινής και βιολογικής αναπαραγωγής (εκεί όπου μαγειρεύουμε, κάνουμε έρωτα, μαλώνουμε και μεγαλώνουμε τα παιδιά μας). Είναι ο χώρος της προσωπικής ζωής μας και μας παρέχει ασφάλεια σε έναν ασταθή κόσμο. Μπορεί επίσης να λειτουργεί ως σύμβολο κοινωνικού στάτους ή συμμετοχής σε κάποια κοινωνική υποομάδα, ως έκφραση πλούτου και δύναμης, ως ιστορική μνήμη (προσωπική και κοινωνική), ως κτίσμα αρχιτεκτονικής σημασίας ή απλώς ως μέρος το οποίο επισκέπτονται τουρίστες και το θαυμάζουν ως δημιούργημα κομψότητας και ομορφιάς (όπως το Σπίτι στον καταρράκτη του Frank Lloyd Wright * ). Μπορεί * Σπίτι το οποίο έχτισε ο διάσημος αρχιτέκτονας Frank Lloyd Wright το 1935 στην αγροτική Πενσιλβάνια. Οφείλει το όνομά του στο γεγονός ότι είναι χτισμένο εν μέρει πάνω από έναν καταρράκτη.(σ.τ.μ.)

11 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 45 να γίνει εργαστήριο για έναν φιλόδοξο νεωτεριστή (όπως το περίφημο γκαράζ που αποτέλεσε τον πυρήνα για τη δημιουργία της Σίλικον Βάλεϊ). Μπορώ να εγκαταστήσω κρυφά στο υπόγειο μια βιοτεχνία που χρησιμοποιεί μαύρη και φτηνή εργασία ή να το χρησιμοποιήσω ως καταφύγιο για διωκόμενους μετανάστες ή ως βάση για εμπόριο λευκής σαρκός. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με έναν μακροσκελή κατάλογο διαφορετικών χρήσεων ενός σπιτιού. Με λίγα λόγια, οι δυνητικές χρήσεις ενός σπιτιού είναι μυριάδες, φαινομενικά άπειρες και πολύ συχνά καθορίζονται από την ιδιομορφία του κατόχου του. Όμως τι ισχύει σε σχέση με την ανταλλακτική αξία του σπιτιού; Σε μεγάλο μέρος του σύγχρονου κόσμου θα πρέπει να αγοράσουμε το σπίτι ή να το νοικιάσουμε για να μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε. Θα πρέπει να ξοδέψουμε χρήματα για αυτό. Το ερώτημα είναι: Πόση ανταλλακτική αξία απαιτείται για να αποκτήσουμε τις χρήσεις του και πώς αυτό το «πόση» επηρεάζει την ικανότητά μας να αποκτήσουμε τον έλεγχο των χρήσεων τις οποίες επιθυμούμε και χρειαζόμαστε; Το ερώτημα μοιάζει απλό, αλλά στην πραγματικότητα η απάντηση σε αυτό είναι μάλλον περίπλοκη. Κάποτε οι σκαπανείς των συνόρων έχτιζαν το σπίτι τους χωρίς κανένα σχεδόν χρηματικό κόστος. Η γη ήταν δωρεάν, χρησιμοποιούσαν τη δική τους εργασία (ή είχαν τη συλλογική βοήθεια των γειτόνων σε αμοιβαία βάση: σήμερα με βοηθάς να φτιάξω τη στέγη και την επόμενη εβδομάδα θα σε βοηθήσω για τα θεμέλια του δικού σου σπιτιού) και προμηθεύονταν πολλές από τις πρώτες ύλες (ξυλεία, πλίνθους κλπ.) από τη γύρω φύση. Οι μόνες χρηματικές συναλλαγές αφορούσαν την απόκτηση τσεκουριών, πριονιών, καρφιών, σφυριών, μαχαιριών, χάμουρων για τα άλογα και παρόμοιων ειδών. Συστήματα παρόμοιας κα-

12 46 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ τασκευής σπιτιών μπορούμε να βρούμε ακόμη στους αυθαίρετους οικισμούς που αποτελούν τους λεγόμενους τενεκεδομαχαλάδες πολλών πόλεων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Με αυτό τον τρόπο χτίστηκαν οι φαβέλες στη Βραζιλία. Από τη δεκαετία του 1970 και μετά η Παγκόσμια Τράπεζα έκρινε αυτό το σύστημα απόκτησης κατοικίας κατάλληλο για πληθυσμούς με χαμηλό εισόδημα σε πολλά μέρη του κόσμου και προώθησε την «αυτοβοήθεια για την κατασκευή κατοικίας». Σε αυτή την περίπτωση οι ανταλλακτικές αξίες είναι σχετικά περιορισμένες. Ένα σπίτι μπορεί να χτιστεί επίσης βάσει παραγγελίας. Κάποιος έχει ένα οικόπεδο και πληρώνει τον αρχιτέκτονα, τον εργολάβο και τους οικοδόμους για να κατασκευάσουν το σπίτι σύμφωνα με συγκεκριμένο σχέδιο. Η ανταλλακτική αξία του σπιτιού καθορίζεται από το κόστος των πρώτων υλών, τους μισθούς των εργατών και τις αμοιβές για τις υπηρεσίες που απαιτήθηκαν για την κατασκευή του. Η ανταλλακτική αξία δεν κυριαρχεί. Όμως μπορεί να περιορίζει τις δυνατότητες να δημιουργηθούν αξίες χρήσης (δεν υπάρχουν αρκετά χρήματα για την κατασκευή γκαράζ ή μια ολόκληρη πτέρυγα της αριστοκρατικής έπαυλης δεν κατασκευάζεται, επειδή τελειώνουν τα χρήματα). Στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες πολλοί άνθρωποι προσθέτουν με αυτό τον τρόπο (για παράδειγμα, με την κατασκευή μιας προέκτασης του σπιτιού ή ενός ορόφου) αξίες χρήσης στις υπάρχουσες αξίες χρήσης του σπιτιού. Ωστόσο σε μεγάλο μέρος του προηγμένου καπιταλιστικού κόσμου τα σπίτια κατασκευάζονται για κέρδος ως εμπορεύματα που θα πουληθούν στην αγορά σε όποιον διαθέτει τα χρήματα και χρειάζεται το σπίτι. Στις καπιταλιστικές κοινωνίες η παροχή σπιτιών με αυτό τον τρόπο υφίσταται εδώ και πολύ καιρό. Έτσι κατασκευάστηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα τα περίφημα κτήρια

13 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 47 γεωργιανού ρυθμού στο Μπαθ, το Μπρίστολ, το Λονδίνο και αλλού. Αργότερα τέτοιες οικοδομικές πρακτικές για το κέρδος χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστούν τα μεγάλα κτήρια με διαμερίσματα στη Νέα Υόρκη, οι σειρές με τα ενωμένα ομοιόμορφα κτήρια για τις εργατικές τάξεις σε βιομηχανικές πόλεις, όπως η Φιλαδέλφια, η Λιλ και το Λιντς (στην Αγγλία), και τα πανομοιότυπα σπίτια μαζικής παραγωγής που χαρακτηρίζουν τα αμερικανικά προάστια. Τα βασικά κόστη της παραγωγής του σπιτιού (εργασία και πρώτες ύλες) καθορίζουν την ανταλλακτική αξία, αλλά σε αυτή την περίπτωση προστίθενται δύο άλλα κόστη: το κέρδος του κατασκευαστή, το οποίο προκύπτει από τη διαφορά ανάμεσα στο κόστος παραγωγής και στην τιμή πώλησης και με το οποίο ο κατασκευαστής καλύπτει το αρχικό αναγκαίο κεφάλαιο και πληρώνει τους τόκους των δανείων που πήρε καθώς και το κόστος για την απόκτηση, την ενοικίαση ή τη χρηματοδοτική μίσθωση του οικοπέδου από τους ιδιοκτήτες του. Τα κόστη παραγωγής, συν το κέρδος, οι τόκοι των δανείων και η κεφαλαιοποιημένη πρόσοδος (τιμή του οικοπέδου) καθορίζουν την ανταλλακτική αξία. Ο στόχος των παραγωγών είναι να παράγουν ανταλλακτικές αξίες και όχι αξίες χρήσης. Η παραγωγή αξιών χρήσης για άλλους είναι μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ωστόσο το γεγονός ότι η δραστηριότητα πραγματοποιείται με στόχο το κέρδος σημαίνει ότι σημασία έχει η δυνητική ανταλλακτική αξία. Οι κατασκευαστές των σπιτιών μπορεί να έχουν ζημιά ή μπορεί να έχουν κέρδη. Προφανώς προσπαθούν να οργανώνουν τα πράγματα, ιδίως την αγορά των σπιτιών, κατά τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίζουν ότι δεν έχουν ζημιά. Όμως πάντα υπάρχει ο κίνδυνος. Η ανταλλακτική αξία καθορίζει τα πράγματα στην παροχή των σπιτιών. Βλέποντας να μην ικανοποιείται η ανάγκη για κατάλληλες

14 48 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ αξίες χρήσης, ποικίλες κοινωνικές δυνάμεις, από εργοδότες που θέλουν να διατηρήσουν πειθαρχημένο το εργατικό δυναμικό τους και κοντά στην επιχείρησή τους (όπως η εταιρεία Cadbury) και ριζοσπάστες ουτοπιστές (όπως ο Robert Owen, οι οπαδοί του Fourier και ο George Peabody) μέχρι τους δήμους και τα εθνικά κράτη, εφαρμόζουν κατά διαστήματα διάφορα προγράμματα στέγασης με το ελάχιστο κόστος, δημόσιου, φιλανθρωπικού ή πατερναλιστικού χαρακτήρα, για τις ανάγκες των κατώτερων τάξεων. Αν είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι πάντες έχουν δικαίωμα σε «αξιοπρεπή κατοικία και κατάλληλο περιβάλλον διαβίωσης» (όπως γράφει το προοίμιο στον αμερικανικό νόμο για τη στέγαση του 1949), τότε προφανώς τα ζητήματα των αξιών χρήσης επανέρχονται στην πρώτη γραμμή των αγώνων για την παροχή κατοικιών. Αυτή η πολιτική στάση επηρέασε πάρα πολύ τις πολιτικές στέγασης στη διάρκεια της σοσιαλδημοκρατικής εποχής στην Ευρώπη και είχε συνέπειες στη Βόρεια Αμερική και σε ορισμένα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου. Η συμμετοχή του κράτους στην παροχή κατοικιών γνώρισε φάσεις ανόδου και κάμψης, όπως και το ενδιαφέρον για τα κοινωνικά προγράμματα στέγασης. Όμως υπολογισμοί βάσει της ανταλλακτικής αξίας επανέρχονται συχνά, καθώς η ανάγκη να επιδοτούνται προγράμματα προσιτών κατοικιών από τον συρρικνούμενο δημόσιο κορβανά θέτει σε δοκιμασία τις δημοσιονομικές ικανότητες του κράτους. Επομένως υπήρξαν διάφοροι τρόποι για τη διαχείριση αυτής της έντασης ανάμεσα στις αξίες χρήσης και τις ανταλλακτικές αξίες στην παραγωγή κατοικιών. Όμως υπήρξαν και φάσεις στις οποίες το σύστημα έπαψε να λειτουργεί και παρήγαγε κρίσεις, όπως η κρίση στις αγορές ακινήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες, στην Ιρλανδία και την Ισπανία το Αυτή η κρίση δεν

15 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 49 ήταν πρωτοφανής. Η κρίση των Αποταμιευτικών Συνεταιρισμών στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1986, η κατάρρευση της αγοράς ακινήτων στις σκανδιναβικές χώρες το 1992 και το τέλος της ιαπωνικής οικονομικής άνθισης τη δεκαετία του 1980 με το κραχ στην αγορά γης το 1990 είναι μερικά παραδείγματα. 1 Στο σύστημα της ιδιωτικής αγοράς, που σήμερα κυριαρχεί σε μεγάλο μέρος του καπιταλιστικού κόσμου, υπάρχουν πρόσθετα ζητήματα τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν. Κατ αρχάς η κατοικία είναι «εισιτήριο μεγάλης διάρκειας», που δεν καταναλώνεται αμέσως, όπως τα τρόφιμα, αλλά σε διάστημα πολλών ετών. Μεμονωμένα άτομα μπορεί να μην έχουν αρκετά χρήματα για να αγοράσουν σπίτι. Αν δεν μπορούν να το αγοράσουν τοις μετρητοίς, τότε έχουν δύο βασικές επιλογές: Είτε μπορούν να το νοικιάσουν από κάποιον ενδιάμεσο τον ιδιοκτήτη ο οποίος ειδικεύεται στο να αγοράζει σπίτια προκειμένου να ζει από τα ενοίκια είτε μπορούν να δανειστούν για να το αγοράσουν παίρνοντας δανεικά από φίλους και συγγενείς ή ενυπόθηκο στεγαστικό δάνειο από κάποιο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα. Στη δεύτερη περίπτωση θα πρέπει να πληρώνουν την πλήρη ανταλλακτική αξία του σπιτιού συν τους μηνιαίους τόκους μέχρι την εξόφληση του ενυπόθηκου στεγαστικού δανείου. Τελικά γίνονται ιδιοκτήτες του σπιτιού, ας πούμε, μετά από τριάντα χρόνια. Κατά συνέπεια το σπίτι γίνεται μια μορφή αποταμίευσης, περιουσιακό στοιχείο του οποίου την αξία (ή τουλάχιστον εκείνο το μέρος της αξίας που απέκτησαν μέσω των μηνιαίων πληρωμών) μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανταλλάξουν με μετρητά. Μέρος αυτής της αξίας θα έχει αναλωθεί από τα κόστη συντήρησης (για παράδειγμα, το βάψιμο) και τις αναγκαίες επισκευές (για παράδειγμα, της στέγης). Όμως μπορούν να ελπίζουν ότι θα αυξήσουν την καθαρή αξία του σπιτιού εξοφλώντας το ενυπόθηκο δάνειο.

16 50 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Ωστόσο η χρηματοδότηση της αγοράς ενός σπιτιού με ενυπόθηκο στεγαστικό δάνειο είναι μια πολύ ιδιόμορφη συναλλαγή. Το συνολικό ποσό που πληρώνει κάποιος σε τριάντα χρόνια για ένα ενυπόθηκο στεγαστικό δάνειο δολαρίων με επιτόκιο 5 τοις εκατό είναι περίπου δολάρια, επομένως στην πραγματικότητα ο δανειολήπτης πληρώνει ένα επιπλέον ποσό δολαρίων για να αποκτήσει ένα περιουσιακό στοιχείο αξίας δολαρίων. Η συναλλαγή μοιάζει να μην έχει νόημα. Γιατί λοιπόν την κάνουμε; Η απάντηση είναι φυσικά ότι χρειαζόμαστε την αξία χρήσης του σπιτιού ως τόπου για να ζούμε και πληρώνουμε δολάρια για να μένουμε στο σπίτι μέχρι να αποκτήσουμε την πλήρη κυριότητά του. Είναι το ίδιο σαν να πληρώνουμε για τριάντα χρόνια ενοίκιο δολάρια στον ιδιοκτήτη του σπιτιού, με τη διαφορά ότι σε αυτή την περίπτωση εξασφαλίζουμε τελικά την ανταλλακτική αξία όλου του σπιτιού. Στην πραγματικότητα το σπίτι γίνεται για εμάς μια μορφή αποταμίευσης, ένα αποθετήριο ανταλλακτικής αξίας. Ωστόσο η ανταλλακτική αξία του σπιτιού δεν είναι πάγια. Κυμαίνεται στον χρόνο με βάση ποικίλες κοινωνικές συνθήκες και δυνάμεις. Κατ αρχάς δεν είναι ανεξάρτητη από την ανταλλακτική αξία των γύρω σπιτιών. Αν όλα τα γύρω σπίτια υποβαθμίζονται ή εγκαθίστανται σε αυτά άνθρωποι που δεν είναι του «σωστού είδους», τότε πολύ πιθανόν η αξία του σπιτιού μου θα πέσει, ακόμα και αν το συντηρώ σε άριστη κατάσταση. Αντιστρόφως «βελτιώσεις» στη γειτονιά (για παράδειγμα, ανάπλαση) θα αυξήσουν την αξία του σπιτιού, ακόμα και αν δεν έχω επενδύσει τίποτα σε αυτό. Οι επιδράσεις εξωγενών παραγόντων, όπως τις αποκαλούν οι οικονομολόγοι, χαρακτηρίζουν την αγορά ακινήτων. Οι ιδιοκτήτες ακινήτων δραστηριοποιούνται συχνά, τόσο

17 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 51 ατομικά όσο και συλλογικά, για να ελέγξουν αυτούς τους παράγοντες. Προτείνετε να οικοδομηθεί ένα οίκημα κοινωνικής επανένταξης αποφυλακισθέντων σε μια «καθωσπρέπει» γειτονιά ιδιόκτητων σπιτιών και θα δείτε τι έχει να γίνει! Το αποτέλεσμα είναι πολιτικές του τύπου «μακριά από μας», ο αποκλεισμός ανεπιθύμητων πληθυσμών και δραστηριοτήτων, οργανώσεις της γειτονιάς που οι δραστηριότητές τους αφορούν σχεδόν αποκλειστικά το να διατηρηθεί και να βελτιωθεί η αξία των σπιτιών της γειτονιάς (για παράδειγμα, τα καλά σχολεία στη γειτονιά ασκούν μεγάλη επίδραση). Οι άνθρωποι δρουν για να προστατέψουν την αξία των αποταμιεύσεών τους. Όμως οι άνθρωποι μπορεί να χάσουν τις αποταμιεύσεις τους, αν το κράτος ή επενδυτές αγοράσουν σπίτια σε μια γειτονιά η οποία προορίζεται για εκ νέου ανάπτυξη και αφήσουν τα σπίτια που αγόρασαν να υποβαθμιστούν καταστρέφοντας έτσι την αγοραία αξία των υπόλοιπων σπιτιών της γειτονιάς. Αν επενδύω για τη βελτίωση του σπιτιού, τότε θέλω να είμαι προσεχτικός και να κάνω μόνο εκείνες τις βελτιώσεις που σαφώς αυξάνουν την ανταλλακτική αξία του σπιτιού. Για αυτό το θέμα υπάρχουν πολυάριθμα «βιβλία συμβουλών» προς τους ιδιοκτήτες σπιτιών (η κατασκευή μιας κουζίνας που είναι η τελευταία λέξη της τεχνολογίας αυξάνει την αξία, αλλά καθρέφτες σε όλες τις οροφές ή ένα μεγάλο κλουβί για πουλιά στην πίσω αυλή δεν την αυξάνουν). Σε πολλά μέρη του κόσμου το ιδιόκτητο σπίτι έχει γίνει σημαντικό για όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Η διατήρηση και η βελτίωση της αξίας του σπιτιού ως περιουσιακού στοιχείου έγιναν σημαντικοί πολιτικοί στόχοι για όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού και σημαντικό πολιτικό ζήτημα, επειδή η ανταλλακτική αξία για τους καταναλωτές είναι

18 52 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ εξίσου σημαντική με την ανταλλακτική αξία την οποία κερδίζουν οι παραγωγοί. Όμως τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια οι κατοικίες έγιναν αντικείμενο κερδοσκοπίας. Αγοράζω ένα σπίτι με δολάρια και τρία χρόνια αργότερα η αξία του εκτιμάται σε δολάρια. Μπορώ να κεφαλαιοποιήσω την πρόσθετη αξία αναχρηματοδοτώντας το για δολάρια και να χρησιμοποιήσω όπως επιθυμώ το πρόσθετο ποσό των δολαρίων. Η αύξηση της ανταλλακτικής αξίας των σπιτιών μετατράπηκε σε κορυφαίο ζήτημα. Το σπίτι έγινε σταθερή πηγή εισοδήματος, προσωπικό ATM, ενισχύοντας έτσι τη συνολική ζήτηση, που περιλαμβάνει φυσικά την αύξηση της ζήτησης κατοικιών. Ο Michael Lewis στο έργο του The Big Short εξηγεί τι συνέβη στην πορεία προς το κραχ του Η γκουβερνάντα των παιδιών ενός από τους κύριους πληροφοριοδότες του κατέληξε να γίνει, μαζί με την αδελφή της, ιδιοκτήτρια έξι σπιτιών στο Κουίνς της Νέας Υόρκης. «Αφού αγόρασαν το πρώτο σπίτι και η αξία του ανήλθε, εμφανίστηκαν οι δανειστές και πρότειναν αναχρηματοδότηση και οι δύο αδελφές πήραν νέο δάνειο δολαρίων, το οποίο χρησιμοποίησαν για να αγοράσουν και άλλο σπίτι». Κατόπιν ανήλθε η τιμή και του νέου σπιτιού και οι δύο αδελφές επανέλαβαν την ίδια διαδικασία. «Τελικά έγιναν ιδιοκτήτριες πέντε σπιτιών, αλλά η αγορά έπεφτε και δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν κανένα δάνειο». 2 Η κερδοσκοπία στην αγορά ακινήτων γνώρισε μεγάλη άνθιση. Όμως η κερδοσκοπία αυτού του είδους συνδέεται πάντα με ένα στοιχείο «πυραμίδας Ponzi». Αγοράζω ένα σπίτι με δανεικά χρήματα και οι τιμές ανεβαίνουν. Τότε η ιδέα της αγοράς σπιτιού προσελκύει περισσότερους ανθρώπους λόγω της αύξησης της αξίας των ακινήτων. Δανείζονται ακόμα περισσότερα χρήματα

19 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 53 (είναι εύκολο να το κάνουν όταν οι δανειστές διαθέτουν πολλά χρήματα) για να αγοράσουν κάτι καλό. Οι τιμές των ακινήτων ανέρχονται και άλλο, έτσι ακόμα περισσότεροι άνθρωποι και θεσμικοί επενδυτές μπαίνουν στο παιχνίδι. Το αποτέλεσμα είναι μια «φούσκα ακινήτων», η οποία κάποια στιγμή σκάει. Πώς και γιατί σχηματίζονται τέτοιες φούσκες της αξίας περιουσιακών στοι χείων όπως τα ακίνητα, πόσο μεγάλες ή μικρές είναι αυτές οι φούσκες και τι γίνεται όταν σκάζουν, όλα αυτά εξαρτώνται από τη διάταξη διάφορων συνθηκών και δυνάμεων. Για την ώρα το μόνο που ξέρουμε σίγουρα, με βάση τα ιστορικά τεκμήρια (τα κραχ στην αγορά ακινήτων το 1928, το 1973, το 1987 και το 2008 στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα), είναι ότι αυτές οι μανίες και αυτές οι φούσκες αποτελούν συστατικό στοιχείο της ιστορίας του καπιταλισμού. Καθώς η Κίνα προσεγγίζει όλο και περισσότερο τις μεθόδους του κεφαλαίου, γίνεται συνεχώς πιο ευάλωτη στην κερδοσκοπική ανάπτυξη και στις φούσκες στις αγορές ακινήτων. Στη συνέχεια θα επανέλθουμε σε αυτό το ζήτημα. Στο πρόσφατο κραχ στην αγορά ακινήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες περίπου 4 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν το σπίτι τους λόγω κατάσχεσης. Για αυτούς τους ανθρώπους, η επιδίωξη της ανταλλακτικής αξίας κατέστρεψε την πρόσβαση στην κατοικία ως αξία χρήσης. Τεράστιος αριθμός ανθρώπων είναι ακόμη με το κεφάλι κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας σε σχέση με τη χρηματοδότηση των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων τους. Με αυτό εννοούμε μια κατάσταση στην οποία κάποιος που αγόρασε σπίτι στο αποκορύφωμα της άνθισης οφείλει τώρα σε κάποιο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα περισσότερα χρήματα από την αξία του σπιτιού στην αγορά. Οι ιδιοκτήτες δεν μπορούν να απαλλαγούν από αυτή την ιδιοκτησία χωρίς σημαντική ζημιά. Στο απόγειο της άνθισης στην αγορά ακινήτων

20 54 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ οι τιμές των κατοικιών ήταν τόσο υψηλές που πολλοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση σε αξίες χρήσης χωρίς να πάρουν δάνειο, που αποδείχτηκε τελικά ότι δεν ήταν δυνατό να αποπληρώσουν. Μετά το κραχ πολλοί άνθρωποι βρέθηκαν φορτωμένοι με αξίες χρήσης οι οποίες τους απομυζούσαν οικονομικά, γεγονός που είχε τρομερές συνέπειες. Με λίγα λόγια, το απερίσκεπτο κυνήγι της ανταλλακτικής αξίας κατέστρεψε την ικανότητα πολλών να αποκτήσουν και κατόπιν να διατηρήσουν την πρόσβασή τους στην αξία χρήσης της κατοικίας. Παρόμοια προβλήματα εμφανίστηκαν στις αγορές ενοικιαζόμενων κατοικιών. Στο απόγειο της άνθισης στη Νέα Υόρκη, στην οποία το 60 τοις εκατό του πληθυσμού είναι ενοικιαστές, Ιδιωτικά Επενδυτικά Κεφάλαια, που επιδίωκαν να κερδίσουν γρήγορα πολλά χρήματα ανεβάζοντας τα ενοίκια (παρά τους αυστηρούς ρυθμιστικούς νόμους), αγόρασαν πολλά μεγάλα συγκροτήματα ενοικιαζόμενων κατοικιών. Αυτά τα Ιδιωτικά Επενδυτικά Κεφάλαια άφησαν εσκεμμένα να υποβαθμιστούν οι αξίες χρήσης αυτών των κατοικιών για να δικαιολογήσουν τα σχέδιά τους για επανεπένδυση, αλλά στη συνέχεια στο χρηματοπιστωτικό κραχ χρεωκόπησαν αφήνοντας τους ενοικιαστές με υποβαθμισμένες αξίες χρήσης και υψηλότερα ενοίκια σε κατασχεμένες ιδιοκτησίες στις οποίες οι υποχρεώσεις του ιδιοκτήτη ήταν συχνά ασαφείς (δεν είναι καθόλου προφανές ποιον πρέπει να καλέσουν οι ενοικιαστές σε ένα κατασχεμένο συγκρότημα κατοικιών προκειμένου να επιδιορθώσει τον λέβητα της κεντρικής θέρμανσης). Σχεδόν το 10 τοις εκατό των ενοικιαζόμενων σπιτιών αντιμετωπίζει τέτοιου είδους προβλήματα. Η ανηλεής επιδίωξη να μεγιστοποιηθούν οι ανταλλακτικές αξίες μείωσε την πρόσβαση στις αξίες χρήσης της κατοικίας για μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Και το αποκορύφωμα ήταν πως το κραχ στην

21 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 55 αγορά ακινήτων πυροδότησε μια παγκόσμια κρίση, η έξοδος από την οποία έχει αποδειχτεί πολύ δύσκολη. Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπό τον καπιταλισμό η παροχή κατοικίας μετατοπίστηκε από μια κατάσταση στην οποία κυριαρχούσε η επιδίωξη αξιών χρήσης σε μια κατάσταση στην οποία κυριαρχούν οι ανταλλακτικές αξίες. Σε μια αλλόκοτη αντιστροφή, η αξία χρήσης της κατοικίας έγινε πρώτα μέσο αποταμίευσης και στη συνέχεια εργαλείο κερδοσκοπίας για καταναλωτές, κατασκευαστές, επενδυτές και όλους τους άλλους (μεσίτες ακινήτων, στελέχη χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ειδικευμένα στην παροχή ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων, δικηγόρους, ασφαλιστικές εταιρείες κλπ.) που επιδίωκαν κέρδη από τις συνθήκες άνθισης στις αγορές ακινήτων. Η παροχή κατάλληλων αξιών χρήσης σε κατοικίες (με τη συμβατική έννοια της κατανάλωσης) στη μεγάλη μάζα του πληθυσμού έγινε όλο και περισσότερο όμηρος αυτών των εντεινόμενων υπολογισμών με βάση τις ανταλλακτικές αξίες. Οι συνέπειες για την παροχή κατάλληλων και προσιτών οικονομικά κατοικιών ήταν καταστροφικές για όλο και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού. Στο παρασκήνιο όλων αυτών βρισκόταν η αλλαγή της κοινής γνώμης και της δημόσιας πολιτικής σε σχέση με τον ρόλο του κράτους στην παροχή επαρκών αξιών χρήσης και την κάλυψη των βασικών αναγκών του πληθυσμού. Από τη δεκαετία του 1970 αναδύθηκε (ή επιβλήθηκε) μια «νεοφιλελεύθερη συναίνεση», σύμφωνα με την οποία το κράτος αποσύρεται από τις υποχρεώσεις του για την παροχή κατοικίας, φροντίδας υγείας, παιδείας, μεταφορών και υπηρεσιών κοινής ωφέλειας (νερό, ηλεκτρισμός, ακόμα και υποδομές). Αυτό έγινε για να παραχωρηθούν αυτά τα πεδία στη συσσώρευση του ιδιωτικού κεφαλαίου και στην κυριαρχία των ανταλλακτικών αξιών. Αυτές οι αλλαγές επηρέα

22 56 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ σαν όλα όσα συνέβησαν στο πεδίο της κατοικίας. Το γιατί συντελέστηκε αυτή η στροφή στην ιδιωτικοποίηση είναι ιδιαίτερο ζήτημα, το οποίο δεν θα μας απασχολήσει εδώ. Σε αυτό το σημείο θεωρώ πως είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι οι αλλαγές αυτού του είδους, όπως σε σχέση με τη συμμετοχή του κράτους στην παροχή κατοικιών (με την ιδιαίτερη επίπτωση στον τρόπο διαχείρισης της αντίφασης ανάμεσα στην αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία), οι οποίες συντελέστηκαν τα τελευταία σαράντα χρόνια μετασχημάτισαν ριζικά μεγάλο μέρος (αν και όχι το σύνολο) του καπιταλιστικού κόσμου. Προφανώς επέλεξα την περίπτωση της αξίας χρήσης και της ανταλλακτικής αξίας της κατοικίας, επειδή είναι παράδειγμα που δείχνει πολύ καθαρά με ποιο τρόπο μια απλή διαφορά, ανάμεσα στην αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία ενός εμπορεύματος στην αγορά, μπορεί να εξελιχθεί σε αντίθεση και σε ανταγωνισμό προτού ενταθεί σε απόλυτη αντίφαση, η οποία παράγει κρίση όχι μόνο στον τομέα των ακινήτων αλλά σε ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό και οικονομικό σύστημα. Υποτίθεται ότι η κατάσταση δεν έπρεπε να εξελιχθεί με αυτό τον τρόπο. (Ή μήπως αυτό ήταν αναπόφευκτο; Αυτό είναι κρίσιμο ερώτημα, στο οποίο θα πρέπει τελικά να απαντήσουμε.) Όμως είναι αδιαμφισβήτητο ότι μετά το 2000 περίπου η κατάσταση εξελίχθηκε με αυτό τον τρόπο στις Ηνωμένες Πολιτείες, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία και σε κάποιο βαθμό στη Βρετανία, καθώς και σε ποικίλα άλλα μέρη του κόσμου και παρήγαγε τη μακροοικονομική κρίση του 2008 (κρίση που δεν έχει λυθεί ακόμη). Και είναι επίσης αδιαμφισβήτητο ότι επρόκειτο για κρίση στην πλευρά της ανταλλακτικής αξίας, η οποία στερεί από όλο και περισσότερους ανθρώπους επαρκείς αξίες χρήσης στον τομέα της κατοικίας και ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης.

23 1Η ΑΝΤΊΦΑΣΗ: ΑΞΊΑ ΧΡΉΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΉ ΑΞΊΑ / 57 Το ίδιο συμβαίνει στη φροντίδα υγείας και την παιδεία (ιδίως την ανώτατη παιδεία), καθώς οι υπολογισμοί της ανταλλακτικής αξίας κυριαρχούν όλο και περισσότερο πάνω στις αξίες χρήσης της κοινωνικής ζωής. Η άποψη την οποία ακούμε παντού, από τις αίθουσες διδασκαλίας μέχρι όλα ουσιαστικά τα μέσα ενημέρωσης, είναι ότι ο φτηνότερος, καλύτερος και αποδοτικότερος τρόπος για να αποκτούμε αξίες χρήσης είναι εξαπολύοντας τα ζωώδη ένστικτα του επιχειρηματία, ο οποίος επιδιώκει να συμμετάσχει στο σύστημα της αγοράς με στόχο το κέρδος. Για αυτό τον λόγο, πολλές κατηγορίες αξιών χρήσης τις οποίες μέχρι τώρα παρείχε δωρεάν το κράτος ιδιωτικοποιήθηκαν και εμπορευματοποιήθηκαν. Σε πολλά μέρη του κόσμου η κατοικία, η παιδεία, η φροντίδα υγείας και οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας μπήκαν στον δρόμο της ιδιωτικοποίησης. Η Παγκόσμια Τράπεζα επιμένει ότι αυτός πρέπει να είναι ο παγκόσμιος κανόνας. Όμως αυτό είναι σύστημα επωφελές για τους επιχειρηματίες, που γενικά πραγματοποιούν σημαντικά κέρδη, και για τους πλούσιους, αλλά τιμωρεί σχεδόν όλους τους άλλους σε τέτοιο σημείο που έγιναν ανάμεσα σε 4 έως 6 εκατομμύρια κατασχέσεις σπιτιών στις Ηνωμένες Πολιτείες (και αναρίθμητες κατασχέσεις στην Ισπανία και πολλές άλλες χώρες). Η πολιτική επιλογή είναι ανάμεσα σε ένα εμπορευματοποιημένο σύστημα που εξυπηρετεί για τα καλά τους πλούσιους και ένα σύστημα που εστιάζει στην παραγωγή και τη δημοκρατική παροχή αξιών χρήσης σε όλους χωρίς διαμεσολαβήσεις της αγοράς. Ας στοχαστούμε λοιπόν με πιο αφηρημένο θεωρητικό τρόπο για τη φύση αυτής της αντίφασης. Η ανταλλαγή αξιών χρήσης ανάμεσα σε άτομα, οργανώσεις (όπως επιχειρήσεις και εταιρείες) και κοινωνικές ομάδες είναι σαφώς σημαντική σε οποιαδήποτε πολύπλοκη κοινωνική τάξη πραγμάτων την οποία χαρα-

24 58 / 17 ANTIΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ κτηρίζουν περίπλοκοι καταμερισμοί εργασίας και εκτεταμένα εμπορικά δίκτυα. Σε αυτές τις καταστάσεις ο αντιπραγματισμός έχει περιορισμένη χρησιμότητα λόγω του προβλήματος της «διπλής σύμπτωσης επιθυμιών και αναγκών». Θα πρέπει να έχετε ένα εμπόρευμα το οποίο επιθυμώ και εγώ θα πρέπει να έχω ένα εμπόρευμα το οποίο επιθυμείτε για να πραγματοποιηθεί ο αντιπραγματισμός. Μπορούν να οικοδομηθούν αλυσίδες αντιπραγματισμού, αλλά είναι περιορισμένες και βραδυκίνητες. Επομένως κάποιο ανεξάρτητο μέτρο της αξίας όλων των εμπορευμάτων στην αγορά μια ενιαία μονάδα μέτρησης της αξίας είναι όχι μόνο επωφελές αλλά και αναγκαίο. Τότε μπορώ να πουλήσω το εμπόρευμά μου έναντι κάποιου γενικού ισοδύναμου της αξίας και να χρησιμοποιήσω αυτό το γενικό ισοδύναμο για να αγοράσω από αλλού ό,τι θέλω ή χρειάζομαι. Το γενικό ισοδύναμο είναι φυσικά το χρήμα. Όμως έτσι οδηγούμαστε στο πεδίο της δεύτερης αντίφασης του κεφαλαίου. Τι είναι το χρήμα;

25