«O ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ «ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ» «O ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ» Υπεβλήθη για τη μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Τσαλίκη Περσεφόνη Φεβρουάριος 2018

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανάδειξη του ρόλου της διανομής του εισοδήματος στην οικονομία και η συσχέτιση που μπορεί να έχει με την οικονομική μεγέθυνση. Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται μια αναφορά στην έννοια της διανομής του εισοδήματος και στην κατηγοριοποίηση των ειδών διανομής. Στη συνέχεια προχωρούμε στη διατύπωση των θέσεων των βασικών σχολών οικονομικής σκέψης σχετικά με το πως αντιλαμβάνονταν την διανομή. Η προσέγγιση τους αφορά στον τρόπο που θα πρέπει να γίνεται ο διαχωρισμός του συνολικού προϊόντος, στο πώς προκύπτει το μερίδιο για τον κάθε παραγωγικό συντελεστή και κατ' επέκταση στην κοινωνική θέση που προσδίδεται στον κάθε κάτοχο των παραγωγικών συντελεστών. Κεντρική θέση στην σχετική βιβλιογραφία αλλά και στην παρούσα εργασία για την σχέση της οικονομικής ανισότητας και της μεγέθυνσης της οικονομίας, κατέχει η μελέτη του Simon Kuznets (1955), η οποία καταλήγει πως τα δύο μεγέθη ακολουθούν την πορεία ενός ανεστραμμένου U. Ο Kuznets υποστήριξε ότι στα πρώτα στάδια της οικονομικής μεγέθυνσης η ανισότητα ανέρχεται, ενώ στα προχωρημένα στάδια της μεγέθυνσης η ανισότητα φθίνει. Παρόλο που για τουλάχιστον δύο δεκαετίες η μελέτη του Kuznets έτυχε ευρείας αποδοχής, στη συνέχεια παρουσιάστηκαν μελέτες οικονομολόγων στις οποίες δεν επιβεβαιώνονταν τα ευρήματα της μελέτης Kuznets. Παραθέτουμε κριτικές στη θεωρία του Kuznets και τις μελέτες που επιβεβαιώνουν ή αμφισβητούν την καμπύλη του Kuznets. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας παρουσιάζεται η εξελικτική πορεία της οικονομικής μεγέθυνσης στην Ελλάδα κατά το χρονικό διάστημα Γίνεται ανάλυση της πορείας του ΑΕΠ και διαπιστώνεται η ύπαρξη διαφορετικών φάσεων επιτάχυνσης ή επιβράδυνσης της ανάπτυξης. Εξετάζεται η διαχρονική συνεισφορά των τριών επιμέρους τομέων της οικονομίας, πρωτογενούς, δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία αναδεικνύοντας την εξέλιξη του παραγωγικού μοντέλου της Ελλάδας, που από αγροτική χώρα έγινε οικονομία υπηρεσιών. Στη συνέχεια παρουσιάζονται τα στοιχεία για την εισοδηματική ανισότητα στην Ελλάδα στο υπόψη χρονικό διάστημα, με το συντελεστή Gini, σε μια 2

3 προσπάθεια εξέτασης της εφαρμογής της καμπύλης Kuznets στην περίπτωση της Ελλάδας. Λέξεις κλειδιά: Μεγέθυνση, Διανομή εισοδήματος, Οικονομικές ανισότητες, Μελέτη του Kuznets 3

4 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΗΛΩΣΗ Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφείς αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: Αναστασίου Σταύρος Υπογεγραμμένος: Ημερομηνία: 05/02/18 4

5 Ευχαριστίες Με αφορμή την εκπόνηση της παρούσας εργασίας θα ήθελα να ευχαριστήσω πρωτίστως την μητέρα μου και την αδερφή μου οι οποίες μου παρείχαν όλα όσα χρειαζόμουνα για την ολοκλήρωση των σπουδών μου και είναι βασικές υπεύθυνες για ό,τι θετικό έχω κάνει μέχρι σήμερα. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την σύζυγο μου για την υπομονή και την συνδρομή της σε αυτή την εργασία. Χωριστή μνεία θα ήθελα να κάνω στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης που μου έδωσε την ευκαιρία να πραγματοποιήσω τις μεταπτυχιακές σπουδές που εδώ και κάποια χρόνια επιζητούσα, και φυσικά τελευταία αλλά εξίσου σημαντική την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου Τσαλίκη Περσεφόνη για την καθοδήγηση που μου παρείχε στο στάδιο εκπόνησης της εργασίας αλλά και τις γνώσεις που με ζήλο μας μετέδωσε κατά την διάρκεια των μαθημάτων. 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ....7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η Διανομή του εισοδήματος και οι σχολές της οικονομικής σκέψης Έννοια και είδη διανομής του εισοδήματος Η Κλασσική θεωρία Η θεωρία του Adam Smith Ο Ricardo Ο Μαρξ Νεοκλασική θεώρηση Κευνσιανές και μεταγενέστερες προσεγγίσεις..20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η μελέτη του Kuznets και οι κριτικές στην θεωρία του για την σχέση μεγέθυνσης και αναδιανομής του εισοδήματος Η θεωρία το Kuznets για την μεγέθυνση και την αναδιανομή του εισοδήματος Κριτικές στην υπόθεση του ανεστραμμένου U του Kuznets.26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Οικονομική μεγέθυνση, κλαδική ανάπτυξη και ανισότητα : Η περίπτωση της Ελλάδας στην περίοδο Η οικονομική μεγέθυνση της Ελλάδας Η πορεία της οικονομίας Η πορεία της οικονομίας Ιστορικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της αναπτυξιακής πορείας Η διάρθρωση του ΑΕΠ Οικονομική ανισότητα 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Συμπεράσματα Βιβλιογραφία 64 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ H διανομή του εισοδήματος είναι ένα θέμα που προσεγγίζονταν διαφορετικά από κάθε κοινωνία. Σύμφωνα με τους κλασικούς οικονομολόγους, η διανομή αφορά στο μερίδιο του προϊόντος που θα πρέπει να διανεμηθεί στους κατόχους των παραγωγικών συντελεστών. Ανάλογα ποιους παραγωγικούς συντελεστές κατείχε ο καθένας, δικαιούνταν και διαφορετικό μερίδιο από τη συνολική παραγωγή. Με προεξάρχοντες τους Smith και Ricardo, οι κλασικοί οικονομολόγοι υπερθεματίζουν για τον καθοριστικό ρόλο του παραγωγικού συντελεστή εργασία στην επίτευξη πλεονάσματος. Μάλιστα τονίζουν ότι οι εργασίες που συμβάλλουν καθοριστικά στην μεγέθυνση της οικονομίας σχετίζονται με παραγωγικές δραστηριότητες, δηλαδή κατά την περίοδο που αυξάνονται οι παραγωγικές εργασίες και έχουμε εκβιομηχάνιση παρατηρείται οικονομική μεγέθυνση, ενώ όταν αυξάνεται ως επί το πλείστον ο τριτογενής τομέας στη οικονομία και οι μη παραγωγικές δραστηριότητες έχουμε επιβράδυνση και πτώση της συνολικής παραγωγής. Στη συνέχεια, η έννοια της αναδιανομής σχετίστηκε με κυβερνητικές πολιτικές όπως την επιβολή φορολογίας ή παροχή επιδομάτων που θα είχε σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση των οικονομικά ασθενέστερων στρωμάτων. Για τους νεοκλασικούς, όποια μορφή εργασίας κατάφερνε να εξασφαλίσει μία αμοιβή από τον επιχειρηματία, είχε εξίσου σημαντική συνεισφορά στην οικονομία. Όταν υπάρχει μικρότερη αναδιανομή του εισοδήματος παρατηρούνται μεγάλες εισοδηματικές ανισότητες. Για κάποιους οικονομολόγους, η ύπαρξη οικονομικών ανισοτήτων είναι αναγκαία για να επιτευχθεί οικονομική ανάπτυξη, ενώ για κάποιους άλλους θα πρέπει οι οικονομικές ανισότητες να περιοριστούν για μία πιο ισόρροπη οικονομική μεγέθυνση. Στόχος της εργασίας αυτής είναι αφού καταγράψει τις θεωρητικές θέσεις των βασικών οικονομικών ρευμάτων για την διανομή του εισοδήματος, να αναδείξει τις μελέτες που έχουν γίνει και αφορούν την σχέση της εισοδηματικής ανισότητας και της οικονομικής μεγέθυνσης. Επιπλέον, μελετώντας την πορεία του ΑΕΠ και των επιμέρους τομέων του στην Ελλάδα στην περίοδο να τονίσει την σημασία του ρόλου της εκβιομηχάνισης και της αύξησης του πρωτογενούς τομέα στη συνολική μεγέθυνση. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η διανομή του εισοδήματος και οι σχολές της οικονομικής σκέψης 1.1 Έννοια και είδη διανομής του εισοδήματος Ένα από τα βασικά οικονομικά ζητήματα, με κοινωνικές προεκτάσεις, που καλείται διαχρονικά να λύσει μια κοινωνία είναι αυτό της διανομής του εισοδήματος, δηλαδή με ποιον τρόπο πρέπει να διανέμεται το εισόδημα στα άτομα της κοινωνίας. Σύνηθες φαινόμενο ήταν και παραμένει αυτό της ύπαρξης μεγάλων εισοδηματικών ανισοτήτων μεταξύ των διάφορων κοινωνικών στρωμάτων, οι οποίες μάλιστα δεν είναι εύκολο να καμφθούν. Για να βελτιωθεί η οικονομική κατάσταση ενός ατόμου σε μια κοινωνία χωρίς να χειροτερεύσει η κατάσταση ενός άλλου, δηλαδή χωρίς να γίνει μεταβίβαση περιουσίας, είναι σαφές ότι θα πρέπει να υπάρχει οικονομική μεγέθυνση. Η επίτευξη της οικονομικής μεγέθυνσης σίγουρα βοηθάει στην αύξηση του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος, ωστόσο αυτό από μόνο του δεν σημαίνει ότι οι οικονομικές ανισότητες θα εξαλειφθούν. Η έννοια του εισοδήματος στην οικονομική επιστήμη αναφέρεται στο σύνολο των αμοιβών που λαμβάνει ένα άτομο ή ομάδα ατόμων για τη συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία. Τα άτομα της κοινωνίας είναι οι ιδιοκτήτες των παραγωγικών συντελεστών, οι οποίοι διακρίνονται στην εργασία, στους φυσικούς πόρους (γη, κτίρια και λοιπά) και στο επιχειρηματικό κεφάλαιο. Στο πλαίσιο της αναζήτησης του βέλτιστου τρόπου που θα επιλέξει μια κοινωνία να διανείμει το εισόδημα, μελετήθηκε ο τρόπος διανομής του εισοδήματος σε σχέση με το είδος της ιδιοκτησίας, ή αλλιώς η λειτουργική διανομή εισοδήματος. Σύμφωνα με αυτόν τον τύπο διανομής, βλέπουμε πώς το εισόδημα κατανέμεται μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών τάξεων οι οποίες κατέχουν τους συντελεστές παραγωγής. Η αμοιβή για την εργασία είναι οι μισθοί και τα ημερομίσθια, η αμοιβή για την ιδιοκτησία των φυσικών πόρων και του εδάφους είναι η έγγειος πρόσοδος και ο τόκος, ενώ η αμοιβή του κεφαλαίου θεωρείται το επιχειρηματικό κέρδος. Ο τρόπος της λειτουργικής διανομής εισοδήματος λοιπόν βασίζεται στον υπολογισμό του μεριδίου συνεισφοράς του κάθε συντελεστή στη συνολική παραγωγή. (ΙΝΕ 2012,σ.9) 8

9 Στα μέσα του εικοστού αιώνα, κεντρικό ζήτημα θεωρούνταν το πώς θα κατανεμηθούν οι πόροι στα άτομα της κοινωνίας όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά. Η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι έπρεπε να ενταθούν οι προσπάθειες για οικονομική ανάπτυξη, η οποία θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης και τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης των οικονομικά ασθενέστερων. Μέσω της γενικότερης βελτίωσης των οικονομικών συνθηκών, αναμενόταν ότι θα αμβλύνονταν οι οικονομικές ανισότητες. Τα επόμενα χρόνια όμως δεν επιβεβαιώθηκε αυτή η άποψη, καθώς η αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος σε πολλές χώρες δεν συνοδευόταν με ενδείξεις μείωσης της οικονομικής ανισότητας. (Φέτση 1990,σ.8) Στράφηκε λοιπόν το ενδιαφέρον σε άλλους τύπους θεωριών που θα μπορούσαν να εξηγήσουν την ήδη υπάρχουσα διανομή και να προτείνουν λύσεις για μια πιο δίκαιη διανομή του εισοδήματος. Στο προσκήνιο βρέθηκε ο τύπος της προσωπικής διανομής εισοδήματος ή διανομή μεγέθους. Με αυτόν τον τύπο διερευνάται η διανομή των εισοδημάτων μεταξύ των μελών των νοικοκυριών, ανεξάρτητα από την πηγή προέλευσης των εισοδημάτων. Οι δύο τύποι διανομής, λειτουργική και μεγέθους, συνυπάρχουν παράλληλα. Η λειτουργική διανομή εισοδήματος και πώς αυτή διαμορφώνεται, επηρεάζει την προσωπική διανομή και κατ επέκταση το πόσο μεγάλη θα είναι η οικονομική ανισότητα. Η λειτουργική διανομή του εισοδήματος εμφανώς επιδρά στο μέγεθος των ανισοτήτων, αφού τα πρότυπα ιδιοκτησίας των παραγωγικών συντελεστών και το πόσο συμβάλει ο κάθε συντελεστής στην παραγωγική διαδικασία, προσαυξάνουν τη διανομή μεγέθους. Η διανομή μεγέθους γίνεται περισσότερο άνιση όσο η ιδιοκτησία του κεφαλαίου και η ιδιοκτησία της γης συγκεντρώνονται σε λίγους. Από την άλλη μεριά, όσο μεγαλύτερη είναι η αμοιβή για την παροχή ανειδίκευτης εργασίας μέσω των μισθών, τόσο περισσότερο έχουμε μια πιο δίκαιη κατανομή μεγέθους, όσο δηλαδή υπάρχει μεγαλύτερη μαζικότητα στην κατοχή του συντελεστή εργασίας (Βάβουρας 2013,σ.609). 9

10 1.2 Η Κλασική θεωρία Στην κλασσική οικονομική θεωρία κυριαρχεί ο διαχωρισμός των τάξεων ανάλογα με την κατοχή των παραγωγικών συντελεστών. Το βασικό στοιχείο είναι ο προσδιορισμός του πλεονάσματος, της υπεραξίας που απομένει μετά την πληρωμή των μισθών και των λοιπών εισροών που χρησιμοποιήθηκαν στην παραγωγική διαδικασία. Οι εργάτες παίρνουν μισθούς στο όριο επιβίωσης, δηλαδή όσο ακριβώς χρειάζεται ο κάθε εργάτης για να ζήσει την οικογένειά του και για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Οι κάτοχοι της γης λαμβάνουν την έγγειο πρόσοδο. Οι κεφαλαιοκράτες λαμβάνουν όλο το πλεόνασμα που απομένει από τη συνολική παραγωγή, το οποίο το διαθέτουν για την επιπλέον συσσώρευση κεφαλαίου. Για τους κλασσικούς οικονομολόγους ο βασικός λόγος που δημιουργείται αυτό το πλεόνασμα είναι η εργασία, ενώ διανομή θεωρείται ο καταμερισμός εισοδήματος ανάμεσα στις τάξεις με βάση την κατοχή των συντελεστών παραγωγής.(δρακόπουλος και Καραγιάννης 2003,σ.69) Η θεωρία του Adam Smith Ο Adam Smith εισήγαγε την ταξική διαίρεση και τις μορφές εισοδήματος ανάλογα με το μερίδια διανομής του προϊόντος. Από τις μορφές εισοδήματος θεωρεί το μισθό ως αμοιβή για την παροχή εργασίας, το κέρδος ως αμοιβή των κεφαλαιούχων επιχειρηματιών και το ενοίκιο ή γαιοπρόσοδος ως αμοιβή των ιδιοκτητών της γης. Αντίστοιχα, διέκρινε 3 κοινωνικές τάξεις, τους εργαζόμενους, τους καπιταλιστές και τους γαιοκτήμονες. Κατά το Smith η εργασία είναι αυτή που είναι η βασική υπαίτια για την επίτευξη πλεονάσματος, είναι η πηγή δημιουργίας αγαθών και πλούτου και επιδρά άμεσα στην ευημερία των ανθρώπων, αφού χωρίς αυτή δεν μπορεί να υπάρξει η παραγωγή των προϊόντων. Ο μισθός ως αμοιβή της εργασίας υπολογίζεται βάσει της διαπραγματευτικής δύναμης των εργοδοτών και των εργατών, καθώς και της ποσότητας των κεφαλαίων που προορίζονται για τους μισθούς σε αντιπαραβολή με την αντίστοιχη προσφορά εργασίας. Η διαπραγματευτική 10

11 δύναμη των εργοδοτών είναι μεγαλύτερη, αφού οι εργοδότες είναι σχετικά λίγοι σε σύγκριση με τους εργάτες και μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους, έτσι ώστε να μπορέσουν να επιβάλλουν στους εργάτες την αμοιβή που εκείνοι επιθυμούν. Αντίθετα οι εργάτες είναι πολυάριθμοι, κάτι που κάνει το ενδεχόμενο συνεννόησης μεταξύ τους να φαντάζει δύσκολο, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν εμπόδια όσον αφορά στο συνδικαλισμό. Όταν η ποσότητα κεφαλαίων αυξάνεται με μεγαλύτερο ρυθμό από ό,τι η συνολική ποσότητα της προσφερόμενης εργασίας, τότε έχουμε αύξηση του μισθού. Αντίθετα έχουμε μείωση μισθού όταν η συνολική ποσότητα κεφαλαίων μειώνεται και η προσφορά εργασίας αυξάνεται, ή μειώνεται με μικρότερο ρυθμό. (Μαυρίδης 2015,σ.26) Όσο το κεφάλαιο συγκεντρώνεται σε λίγους, και αναγνωρίζεται ο θεσμός της ιδιοκτησίας, το προϊόν από την εργασία πηγαίνει στους καπιταλιστές και στους γαιοκτήμονες. Αν όμως το ύψος των μισθών πέσει σε πολύ χαμηλά επίπεδα, τότε η προσφορά της εργασίας θα μειωθεί και η παραγωγική διαδικασία θα περιοριστεί, ενώ αν οι μισθοί αυξηθούν τότε θα αυξηθεί και η προσφορά εργασίας. Η αμοιβή του κεφαλαίου είναι το κέρδος, αυτό είναι που θα αποτελέσει το κίνητρο για τον επιχειρηματία να προχωρήσει σε επενδύσεις στην παραγωγική διαδικασία. Σύμφωνα με το Smith, στο κέρδος του επιχειρηματία θα πρέπει να περιλαμβάνεται και η αμοιβή του επιχειρηματία για την προσωπική εργασία που ο ίδιος παρέχει στην επιχείρηση, για την οποία άλλωστε θα αμειβόταν αν την παρείχε κάπου αλλού ως μισθωτός. Επίσης θα πρέπει να περιλαμβάνεται και ο τόκος των κεφαλαίων που έχει επενδύσει εφόσον ο επιχειρηματίας συμμετείχε με ίδια κεφάλαια, αφού τα κεφάλαια αυτά αν τα δάνειζε αλλού θα είχε κάποιο κέρδος. Επιπλέον, για τον υπολογισμό του κέρδους θα πρέπει να λογιστεί και το επιχειρηματικό ρίσκο που ανέλαβε ο επιχειρηματίας ενώ θα πρέπει να αφαιρεθούν όλες οι δαπάνες και οι εισροές που χρησιμοποιήθηκαν καθ όλη την παραγωγική διαδικασία. Το τρίτο συστατικό της αξίας των αγαθών ή τους κόστους παραγωγής σύμφωνα με τον Smith είναι η έγγειος πρόσοδος. Ο ιδιοκτήτης του εδάφους απολαμβάνει μερίδιο της διανομής για την εκμίσθωση της γης. Το ύψος του μεριδίου καθορίζεται από την τιμή αγοράς των γεωργικών προϊόντων, από τη γεωγραφική τοποθεσία του εδάφους και από το πόσο γόνιμο είναι. Επομένως 11

12 η έγγειος πρόσοδος καθορίζεται από την τιμή των αγαθών και όχι το αντίστροφο. Ο Smith αναγνωρίζει μια αντίθεση συμφερόντων μεταξύ καπιταλιστών και ιδιοκτητών γης, αφού όταν υπάρχει οικονομική ανάπτυξη και αυξάνονται οι τιμές των γεωργικών προϊόντων, αυξάνεται και η γαιοπρόσοδος, και ενώ βελτιώνεται η παραγωγικότητα των εδαφών, η τιμή των βιομηχανικών προϊόντων μειώνεται εξ αιτίας της αυξανόμενης παραγωγικότητας της εργασίας. Αναφορικά με τον στόχο της οικονομική μεγέθυνσης, ο Smith έδωσε έμφαση στη σημασία της βιομηχανίας και στην παραγωγικότητα της εργασίας. Τονίζει την σημασία των παραγωγικών δραστηριοτήτων στην οικονομία και διακρίνει την εργασία σε παραγωγική και μη παραγωγική, προτάσσοντας την πρώτη ως έχουσα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στην συνολική παραγωγική διαδικασία. Θεώρησε ότι παραγωγικές είναι οι δραστηριότητες που προσθέτουν νέα αξία. Από άλλη σκοπιά, χαρακτήρισε παραγωγικές τις δραστηριότητες στις οποίες οι εργάτες που συμμετέχουν σε αυτές παράγουν κέρδος στον επιχειρηματία και πληρώνονται ένα μερίδιο από το κέρδος που παρήγαγαν. Αντίθετα μη παραγωγικές δραστηριότητες θεωρεί αυτές που η αμοιβή των εργατών προέρχεται από άλλες μορφές εισοδήματος Με γνώμονα την άποψη του πως ο βασικός λόγος ανάπτυξης της οικονομίας είναι η εργασία,θεώρησε ότι η αύξηση του μεγέθους των παραγωγικών εργασιών είναι το κλειδί για την οικονομική μεγέθυνση. Η συσσώρευση της παραγωγικής εργασίας δημιουργεί νέο πλούτο σε αντίθεση με τις μη παραγωγικές δραστηριότητες οι οποίες δεν δημιουργούν νέα αξία και επιβραδύνουν την ανάπτυξη Ο Ricardo O Ricardo συμφώνησε με το Smith στην παραδοχή ότι η κατοχή των παραγωγικών συντελεστών είναι αυτή που καθορίζει την κοινωνική και οικονομική τάξη που ανήκει ο καθένας. Το βασικό θέμα που πρέπει να λύσει μια οικονομία σύμφωνα με τον Ricardo είναι «να προσδιορίσει τους νόμους που ρυθμίζουν τη διανομή του προϊόντος στις κοινωνικές τάξεις.» Έτσι διέκρινε τους εργάτες, τους κεφαλαιούχους-επιχειρηματίες, και τους φεουδάρχες, οι οποίοι εισπράττουν αντιστοίχως το μισθό, το επιχειρηματικό 12

13 κέρδος και τη γαιοπρόσοδο, για τη συμμετοχή τους στην παραγωγική διαδικασία. (Τσουλφίδης 2011,σ.125) Ο Ricardo διέκρινε την τιμή του μισθού στην αγορά από τη φυσική τιμή του. Η τιμή του μισθού στην αγορά εξαρτάται από την προσφορά και ζήτηση εργασίας, ενώ η φυσική τιμή του μισθού εξαρτάται από τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, αφορά το κατώτατο ύψος της ανταμοιβής και ισοδυναμεί με ό,τι χρειάζεται ο εργάτης απλά για να επιβιώσει. Η τιμή του μισθού της αγοράς κυμαίνεται γύρω από την τιμή του φυσικού μισθού. Μακροχρόνια η αγοραία και η φυσική τιμή του μισθού τείνουν να εξισωθούν, αφού όταν ο αγοραίος μισθός είναι μεγαλύτερος οδηγούμαστε σε μακροχρόνια αύξηση της προσφοράς εργασίας, μέσω της αύξησης του πληθυσμού. Ο Ricardo σε συνέχεια της εργασιακής θεωρίας της αξίας του Smith, υποστήριξε ότι βασική μονάδα μέτρησης των φυσικών τιμών είναι ο χρόνος εργασίας, και ότι οι τιμές των αγαθών συγκρίνονται ανάλογα με τη σχετική ποσότητα εργασίας που ξοδεύτηκε για την παραγωγή τους. «Η αξία του εμπορεύματος ή η ποσότητα άλλου εμπορεύματος με το οποίο θα ανταλλαχθεί αυτό το εμπόρευμα, εξαρτάται από τη σχετική ποσότητα εργασίας η οποία είναι αναγκαία για την παραγωγή του και όχι μεγαλύτερη ή μικρότερη αμοιβή η οποία καταβάλλεται για αυτή την εργασία (Principles, σ 5)». (Τσουλφίδης 2015,σ.127) Το κέρδος που λαμβάνουν οι κεφαλαιούχοι επιχειρηματίες έχει δύο συνιστώσες, αφενός αφορά την αμοιβή του κεφαλαίου που συνεισέφερε ο κεφαλαιούχος και αφετέρου την αμοιβή του ίδιου για το επιχειρηματικό ρίσκο που λαμβάνει. Το κεφάλαιο σύμφωνα με τον Ricardo «είναι το μέρος του πλούτου μιας χώρας που χρησιμοποιείται στην παραγωγή». Ο βαθμός κεφαλαιακής συσσώρευσης θα είναι εκείνος που θα διαμορφώσει τη ζήτηση εργασίας. Η συσσώρευση του κεφαλαίου υπολογίζεται αφού αφαιρεθούν οι μισθοί για όσους συμμετέχουν στην παραγωγική διαδικασία, συμπεριλαμβανομένου και του κεφαλαιούχου, καθώς και η αμοιβή για το αναληφθέν επιχειρηματικό ρίσκο που επενδύεται εκ νέου από τον επιχειρηματία. Το κεφάλαιο της οικονομίας αυξάνεται στις δύο ακόλουθες περιπτώσεις. Πρώτον όταν υπάρχει η αύξηση του ποσοστού κέρδους σε ένα κλάδο, όπου αυτό θα αποτελέσει κίνητρο προσέλκυσης για τον καπιταλιστή να επενδύσει τα κεφάλαιά του στον 13

14 κλάδο αφού θα δει μια επιχειρηματική ευκαιρία. Δεύτερον όταν υπάρχει αύξηση της αποταμίευσης, η οποία θα λειτουργήσει ως πυλώνας για την αύξηση των επενδύσεων. Το τρίτο μερίδιο της διανομής σύμφωνα με τον Ricardo, η γαιοπρόσοδος, είναι το κομμάτι της αμοιβής που λαμβάνουν οι ιδιοκτήτες της γης για την παροχή των εδαφών τους προς χρήση. Η γαιοπρόσοδος έχει σημαντικό μερίδιο στη διανομή, επειδή το σύνολο ων εδαφών είναι δεδομένο και τα εδάφη μεταξύ τους διαφέρουν στον τρόπο καλλιέργειας και στη γονιμότητα. Οι αγρότες ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη χρησιμοποίηση των καλύτερων εδαφών, προκειμένου να μπορέσουν να αυξήσουν τα κέρδη τους. Ως αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, κατά τον Ricardo, οι μόνοι ωφελημένοι θα είναι οι γαιοκτήμονες. Η αύξηση του πληθυσμού και η καλλιέργεια ολοένα και περισσότερων εδαφών τα οποία είναι λιγότερο γόνιμα, θα έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχιζόμενη αύξηση των κερδών των γαιοκτημόνων. Το κέρδος των κεφαλαιοκρατών θα βαίνει μειούμενο, αφού θα απαιτούνται μεγαλύτερες δαπάνες και επίτευξη μεγαλύτερης παραγωγικότητας, κάτι που συνεπάγεται κοστοβόρες επενδύσεις που θα αυξάνουν τα συνολικά έξοδα. Σε μια σταθερή κατάσταση, χωρίς συνεχή μεγέθυνση με αυξανόμενη απασχόληση, οι μισθοί θα τείνουν στο επίπεδο επιβίωσης, τα κέρδη θα τείνουν στο μηδέν και όλο το πλεόνασμα θα πηγαίνει στους γαιοκτήμονες. Γιατί η αύξηση του πληθυσμού θα έχει δημιουργήσει αυξημένες απαιτήσεις σε είδη διατροφής και άρα υψηλότερους μισθούς, οι οποίοι θα ψαλιδίζουν το κέρδος του κεφαλαιούχου. Αντίθετα η αυξημένη ζήτηση για καλλιέργεια της γης για τη σίτιση του πληθυσμού θα αυξάνει την αξία των εδαφών και κατ επέκταση το μερίδιο διανομής που θα λαμβάνουν από τα ενοίκια. (Παπαπετρόπουλος 2001,σ.76) Ο Μαρξ Ο Μαρξ έμεινε στην ιστορία για την περιγραφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, για την εκμετάλλευση που υφίστανται οι εργάτες από τους κεφαλαιούχους, αφού οι εργάτες δεν λαμβάνουν το μερίδιο που τους αναλογεί και δεν έχουν τη δυνατότητα αντίδρασης ή ανατροπής της κατάστασης. Θεωρεί ότι η διανομή του εισοδήματος εξαρτάται από τον τρόπο 14

15 παραγωγής των αγαθών. Αναφέρει χαρακτηριστικά «ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής προσδιορίζει τον κοινωνικό, πολιτικό και πνευματικό τρόπο ζωής γενικά». Στις αναφορές του για τη διανομή του εισοδήματος, πραγματεύεται τη σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας στην παραγωγική διαδικασία. Διαχωρίζει το κεφάλαιο σε μεταβλητό και σταθερό. Το μεταβλητό κεφάλαιο αποτελεί την αμοιβή της εργασίας, ενώ το σταθερό κεφάλαιο είναι η αξία των μέσων παραγωγής. Ο Μαρξ υπερθεματίζει για το ότι η αξία των παραγόμενων εμπορευμάτων προσδιορίζεται από το πόση εργασία χρησιμοποιήθηκε στην παραγωγή τους. Κάθε αγαθό για να παραχθεί απαιτείται μια ποσότητα εργασίας. Ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας αντιστοιχεί στο ύψος του μισθού του εργαζομένου που του αποφέρει τα απολύτως απαραίτητα αγαθά για την επιβίωση του εργάτη και της οικογένειάς του. Ο εργαζόμενος όμως με την άσκηση όλων των πνευματικών και φυσικών του ικανοτήτων παράγει μεγαλύτερης αξίας χρήσεις από αυτές που πληρώνεται. Ο εργάσιμος χρόνος που απαιτείται για την επιβίωση του εργάτη είναι μικρότερος από το χρόνο που ξοδεύει ο ίδιος στην παραγωγική διαδικασία. Δημιουργείται έτσι μια απλήρωτη εργασία ή υπεραξία, την οποία καρπώνεται ο καπιταλιστής σε βάρος του εργάτη και βάσει αυτής αντλεί το κέρδος του. (Μανιάτης Τσαλίκη, Τσουλφίδης 1999,σ.42) Ο εργάτης δεν ιδιοποιείται το μερίδιο διανομής που του αρμόζει, σύμφωνα με τη συμβολή του στην παραγωγή. Σύμφωνα με τις καπιταλιστικές συνθήκες παραγωγής είναι αναγκασμένος να συνεχίζει να δουλεύει, μη μπορώντας να διεκδικήσει κάτι περισσότερο. Στην πραγματικότητα μάλιστα ο μισθός του εργάτη στον καπιταλισμό δεν προσδιορίζεται από τις λεγόμενες ως φυσικές ανάγκες, αλλά από την κοινωνική θέση του ως εργάτης. Από την άλλη, οι καπιταλιστές βασίζουν το στόχο της συσσώρευσης κεφαλαίου πάνω σε αυτή την εργασία. Θέλουν να εισπράξουν περισσότερη αξία από αυτή που πλήρωσαν για τη χρήση της εργασίας. Για να επιτευχθεί αυτό θα πρέπει να πληρωθεί ο εργάτης μέχρι το ύψος των απαραίτητων για την επιβίωσή του και να δημιουργηθεί υπεραξία. (Σταμάτης 1993,σ.20) Για το Μαρξ το κεφάλαιο δημιουργείται από τη συσσώρευση αξίας από την εργασία και οι καπιταλιστές κερδίζουν από την εκμετάλλευση των εργαζομένων. Πληρώνουν στους εργαζόμενους μόνο την αναπαραγωγική 15

16 αξία ενώ οι εργαζόμενοι τους αποφέρουν μεγαλύτερη αξία την οποία ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές. (Ρέππας 2003,σ.169) Σύμφωνα με το Μαρξ οι καπιταλιστές σκοπεύουν στη δημιουργία μιας εφεδρικής στρατιάς ανέργων. Με τη μεγάλη παρουσία ανέργων και το μεγάλο ανταγωνισμό στην προσφορά εργασίας, οι εργαζόμενοι θα παρέμεναν εγκλωβισμένοι μη μπορώντας να ζητήσουν αύξηση του μεριδίου διανομής του προϊόντος. Με την απειλή της ανεργίας δεν θα μπορούσαν να διαπραγματευτούν μια αύξηση του μισθού τους, πάνω από το επίπεδο επιβίωσης, κάτι που θα σήμαινε ότι όσο υπάρχει το καπιταλιστικό σύστημα η διανομή του εισοδήματος θα ήταν ολοένα και πιο άνιση. Οι κάτοχοι του κεφαλαίου καταλαμβάνουν τη μερίδα του λέοντος, γεγονός που θα προσελκύσει όλο και περισσότερους καπιταλιστές να επενδύσουν τα κεφάλαιά τους. (Gillis at all 2011,σ.152). Η διαρκώς αυξανόμενη συσσώρευση του κεφαλαίου αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά για τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Συνέπεια όμως αυτών θα είναι να μειωθεί μακροχρόνια το ποσοστό κέρδους των καπιταλιστών. Ίσως προσωρινά ανασταλεί η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους είτε λόγω καινοτομιών είτε λόγω αύξησης του βαθμού εκμετάλλευσης από μέρους των καπιταλιστών, δηλαδή της αύξησης της διαφοράς μεταξύ της αξίας που αντιστοιχεί σε ένα αγαθό και της υπεραξίας που δημιουργούν οι εργάτες χωρίς να καρπώνονται αυτό που τους αντιστοιχεί. Βασικό όμως γνώρισμα του καπιταλισμού, όπως διέκρινε ο Μαρξ, θα είναι η μακροχρόνια πτωτική τάση του κέρδους, το οποίο μάλιστα οδηγεί σε οικονομικές κρίσεις. Οι εργάτες μόνο με την κατάρρευση του καπιταλισμού και την αντικατάστασή του με σοσιαλισμό θα μπορούν να διεκδικήσουν ένα μεγαλύτερο μερίδιο διανομής. (Τσαλίκη Τσουλφίδης 2015,σ.262) Στο μαρξιστικό μοντέλο «οι σχέσεις διανομής ανταποκρίνονται σε ιστορικά καθορισμένες ειδικά κοινωνικές μορφές του προτσές παραγωγής της ανθρώπινης ζωής τους και πηγάζουν από αυτές τις μορφές και τις σχέσεις...η κεφαλαιοκρατική διανομή είναι διαφορετική από τις μορφές διανομής που πηγάζουν από άλλους τρόπους παραγωγής... Η καθορισμένη σχέση διανομής είναι απλώς έκφραση της ιστορικά καθορισμένης σχέσης παραγωγής» (Κεφάλαιο, Τ ΙΙΙ, σ ). 16

17 Επομένως στον καπιταλισμό τα μερίδια διανομής δεν εξαρτώνται από τι παρήγαγε καθένας στην πραγματικότητα. Κάθε κοινωνική ομάδα ιδιοποιείται ό,τι παρήχθηκε για λογαριασμό της, ανεξαρτήτως αν το παρήγαγε η ίδια ή έβαλε άλλους να το κάνουν γι αυτή. Έτσι οι καπιταλιστές δεν παράγουν τίποτα οι ίδιοι αλλά παράγονται όλα για λογαριασμό τους. Αντίθετα οι εργάτες τα παράγουν όλα, τίποτα όμως για λογαριασμό τους. Αυτό γίνεται γιατί οι εργάτες δεν διαθέτουν τα μέσα παραγωγής και παράγουν για λογαριασμό άλλων πουλώντας την εργασιακή τους δύναμη έναντι αμοιβής στους καπιταλιστές. Στη λειτουργική κατανομή του καπιταλισμού ο καπιταλιστής ιδιοποιείται ό,τι παρήχθηκε για λογαριασμό του, μειούμενο κατά το ποσό που κατέβαλε στους εργάτες για την αγορά της εργασιακής τους δύναμης (διαδικασία παραγωγής). Οι εργάτες υποχρεώνονται να δουλέψουν για τους καπιταλιστές και ιδιοποιούνται μόνο το αντίτιμο από την πώληση της εργατικής τους δύναμης (διαδικασία ανταλλαγής). (Σταμάτης 1993,σ.21) 1.3 Νεοκλασική θεώρηση Η θεωρία της διανομής σύμφωνα με τους νεοκλασικούς οικονομολόγους έχει κατά βάση μικροοικονομική προσέγγιση και βασίζεται στη συνάρτηση προτίμησης του καταναλωτή και στη συνάρτηση παραγωγών - επιχειρηματιών. Υπάρχει από τη μια μεριά ο καταναλωτής, ο οποίος προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητα που λαμβάνει από την κατανάλωση αγαθών, με βάση το περιορισμένο διαθέσιμο εισόδημά του και βάσει των ατομικών του επιλογών. Από την άλλη, ο παραγωγός έχει ως σκοπό την επίτευξη του μέγιστου κέρδους, του προσδιορισμού εκείνης της ποσότητας παραγωγής όπου τα συνολικά έσοδα θα έχουν τη μεγαλύτερη θετική απόκλιση από τα συνολικά έξοδα. Ο μηχανισμός των τιμών, που προσδιορίζεται από την προσφορά και τη ζήτηση, θα είναι εκείνος που θα διανείμει το εισόδημα για κάθε παραγωγικό συντελεστή. Σύμφωνα με το Marshall ( ) που θεωρείται βασικός εκπρόσωπος των νεοκλασικών οικονομολόγων, διακρίνουμε τους εξής παραγωγικούς συντελεστές: την εργασία, το κεφάλαιο και το έδαφος, ενώ ως παραγωγικός συντελεστής θεωρείται και η επιχειρηματικότητα, κάτι που αρχικά δεν λαμβάνονταν υπόψη από τους οικονομολόγους. Αμοιβή για τον κάθε παραγωγικό συντελεστή θα αποτελεί αντιστοίχως ο εργατικός μισθός, ο 17

18 τόκος, τα ενοίκια ή γαιοπρόσοδος και το κέρδος. Το σύνολο των αμοιβών αυτών συνθέτει το εθνικό εισόδημα ή τη συνολική δαπάνη. (Mankiw Taylor, 2006,σ.28) Στη νεοκλασική θεωρία υπάρχει ελεύθερη ανταγωνιστική αγορά και οι τιμές των παραγωγικών συντελεστών διαμορφώνονται από την προσφορά και τη ζήτηση. Η αγορά των συντελεστών είναι σε ισορροπία όταν η προσφορά και η ζήτηση εξισώνονται. Βασικό ρόλο στις αγορές των συντελεστών διαδραματίζει η τιμή. Σύμφωνα με τη θεωρία του οφέλους, το άτομο κάνει τις επιλογές του με την αγορά αγαθών, προσπαθώντας να αυξήσει τη χρησιμότητά του, λαμβάνει τις αποφάσεις του σχετικά με τις προτιμήσεις του συνυπολογίζοντας διάφορους παράγοντες. (Σταμάτης 1993,σ.8) Με βάση το περιορισμένο διαθέσιμο εισόδημά του, την τιμή του αγαθού, την τιμή των άλλων συμπληρωματικών και υποκατάστατων αγαθών και τις γενικότερες οικονομικές συνθήκες, ο καταναλωτής εκδηλώνει τις προτιμήσεις του και έτσι σχηματίζει την καμπύλη ζήτησης του αγαθού, η οποία είναι το άθροισμα των ατομικών προτιμήσεων καμπυλών ζήτησης των ατόμων. Με γνώμονα την καμπύλη ζήτησης από τους καταναλωτές, οι παραγωγοί- κεφαλαιούχοι διαμορφώνουν την καμπύλη προσφοράς. Αυτή αποτυπώνει την ποσότητα που είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν οι παραγωγοί για κάθε πιθανή τιμή. Σκοπός τους είναι η επίτευξη του μέγιστου κέρδους, προσπαθώντας να ελαχιστοποιήσουν το κόστος που συνεπάγεται η χρήση όλων των εισροών και η άντληση των μεγαλύτερων δυνατών εσόδων από την πώληση προϊόντων, χρησιμοποιώντας τεχνικές προώθησης των προϊόντων, όπως διαφήμιση. Αυτό το πετυχαίνουν όταν πληρώνουν στο συντελεστή εργασία μια αμοιβή ίση με το οριακό της προϊόν. Στη νεοκλασική θεωρία, σε καταστάσεις πλήρους ανταγωνισμού, ο επιχειρηματίας έχει μηδενικά κέρδη, ορίζει την τιμή του προϊόντος σύμφωνα με το οριακό του κόστος και η τιμή του προϊόντος είναι κοινή σε όλο τον κλάδο. Εάν κάποιος επιχειρήσει να αυξήσει την τιμή του αγαθού προκειμένου να αποκομίσει κέρδη, θα έχει μηδενικά έσοδα, αφού υπάρχει η υπόθεση του ομοιογενούς προϊόντος και της άμεσης πληροφόρησης των καταναλωτών. Η τιμή του παραγωγικού συντελεστή της εργασίας επίσης διαμορφώνεται από την προσφορά εργασίας που παρέχουν οι εργάτες και 18

19 από τη ζήτηση εργασίας που ζητούν οι επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις σε ευνοϊκές οικονομικές συγκυρίες, σε περιόδους πλήρους απασχόλησης και δεχόμενες οι ίδιες υψηλή ζήτηση για τα προϊόντα τους από τους καταναλωτές, ζητούν με μεγαλύτερη ένταση εργασία, συμβάλλοντας στην αύξηση του ημερομισθίου. Αντίθετα, σε περιόδους αρνητικής οικονομικής συγκυρίας, υψηλής ανεργίας και χαμηλής ζήτησης για τα προϊόντα, η ζήτηση για εργασία μειώνεται, κάτι που ασκεί αρνητικές πιέσεις στο ύψος του ημερομισθίου. Στην εξίσωση καθορισμού του ημερομισθίου υπάρχουν και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις και ο βαθμός οργάνωσης των εργαζομένων σε σωματεία. Έτσι σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας, αποφεύγεται η μείωση του ύψους του μισθού του εργάτη στο ελάχιστο, ενώ σε περιόδους οικονομικής ανάτασης διεκδικούνται μεγαλύτερες αυξήσεις και παροχές. Ομοίως, η τιμή του τρίτου παραγωγικού συντελεστή, που είναι το έδαφος, διαμορφώνεται από την προσφορά και τη ζήτηση. Έτσι όταν ένα έδαφος είναι γόνιμο ή σε ένα καλό σημείο γεωγραφικά, μπορεί να έχει αυξημένη ζήτηση από τους επιχειρηματίες. Αν δεν υπάρχουν πολλά αντίστοιχης ποιότητας προσφερόμενα εδάφη η αμοιβή του (ενοίκιο) αυξάνεται. Αντίθετα όταν είναι άγονο, σε χαμηλού ενδιαφέροντος γεωγραφικό σημείο, τότε εμφανίζει χαμηλή ζήτηση και υπάρχουν και άλλες προσφερόμενες επιλογές στους ενοικιαστές-επιχειρηματίες, επομένως η αμοιβή του ενοικίου πέφτει. (Μαυρίδης 2015,σ.69) Η νεοκλασική θεωρία παρουσιάζεται πιο δίκαιη σε σχέση με τη Μαρξική, όσον αφορά στη διανομή του προϊόντος. Όλοι ιδιοποιούνται το μέρος ακριβώς που τους αναλογεί από την παραγωγική διαδικασία. Το ημερομίσθιο θα ισούται με την ονομαστική αξία του μέρους του καθαρού προϊόντος που παρήγαγε ο συντελεστής εργασία. Τα κέρδη των κεφαλαιούχων θα είναι ίσα σε τιμές με την ονομαστική αξία του υπόλοιπου προϊόντος, που παρήγαγε ο παραγωγικός συντελεστής κεφάλαιο. Έτσι καθένας που έχει την ιδιοκτησία του παραγωγικού συντελεστή λαμβάνει αντίστοιχα ως μερίδιο την ονομαστική αξία του καθαρού προϊόντος που παρήγαγαν οι συντελεστές που είχε στην ιδιοκτησία του. (Σταμάτης 1993,σ.22) Στην πραγματικότητα όμως έχουν εμφανιστεί φαινόμενα που διαψεύδουν τη νεοκλασική θεωρία. Η μη ύπαρξη κερδών σε μακροχρόνια 19

20 βάση στον πλήρη ανταγωνισμό δεν είναι κάτι που επιβεβαιώνεται. Επίσης, αμφισβητούνται οι συνθήκες ύπαρξης πλήρους ανταγωνισμού, αφού έχουν εμφανιστεί μονοπώλια και ολιγοπώλια, καθώς και θεσμοί που εμποδίζουν τη λειτουργία του πλήρους ανταγωνισμού στην αγοράς εργασίας, όπως εργατικές ή εργοδοτικές οργανώσεις. Επομένως είναι δύσκολο να διαμορφωθεί μια κατανομή του εισοδήματος για να επιτευχθεί ένα προσδοκώμενο επίπεδο ευημερίας. Αναφορικά με την μεγέθυνση του προϊόντος στην νεοκλασική θεώρηση απορρίπτεται η διάκριση της παραγωγικής και μή παραγωγικής εργασίας στην συμβολή τους στην επέκταση της οικονομίας. Όλες οι δραστηριότητες που θεωρούνται απαραίτητες συμπεριλαμβάνονται στην παραγωγή και προσδίδουν αξία στο παραγόμενο προϊόν. Οποιαδήποτε μορφή εργασίας που μπορεί να εξασφαλίσει μια αμοιβή από τον επιχειρηματία θεωρείται ότι παράγει μία νέα αξία Επομένως από την νεοκλασική σκέψη και μετά, οικονομική μεγέθυνση θεωρείται πως έχουμε μετά από οποιαδήποτε αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας. Αρκεί λοιπόν τα αγαθά που παράγονται να είναι αγοραία, να εκπληρώνουν δηλαδή το σκοπό τους, να γίνονται αντικείμενο αποκόμισης χρηματικού οφέλους. (Τσαλίκη και Τσουλφίδης 2015,σ.314). 1.4 Κευνσιανές και μεταγενέστερες προσεγγίσεις Κατά τον εικοστό αιώνα και ύστερα από πολλές οικονομικές διακυμάνσεις που επέτειναν την ανησυχία, όσον αφορά στην αιτιολόγηση εμφάνισης δυσμενών καταστάσεων, αμφισβητήθηκε έντονα η δυνατότητα πρόβλεψης της αυτόματης προσαρμογής των αγορών και της επίτευξης πλήρους ισορροπίας. Ο J.M.Keynes υπήρξε ένας από τους εκφραστές αυτής της άποψης, αναδεικνύοντας ότι σε πολλές περιόδους παρουσιάζεται έντονη οικονομική αστάθεια, με υψηλή ανεργία και με στρεβλώσεις στην πλήρως ανταγωνιστική αγορά. Υποστήριξε ότι θα πρέπει να προβλεφθούν μηχανισμοί που θα επεμβαίνουν σε μόνιμη βάση και θα διορθώνουν τις ατέλειες στην αγορά, δίνοντας μια ώθηση στην οικονομία. Το χαρακτηριστικό του μόνιμου θεματοφύλακα θα μείωνε την αίσθηση του κινδύνου και της αβεβαιότητας που λειτουργούσε ανασταλτικά στην αύξηση της αποτελεσματικότητας της παραγωγής και στην αναπτέρωση του επιχειρηματικού σχεδίου. Το ρόλο αυτό 20

21 θα μπορούσε να τον αναλάβει το κράτος με τη χρήση των κατάλληλων εργαλείων νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής. Το καπιταλιστικό σύστημα κατά τον Keynes δεν μπορούσε να επιτύχει τους οικονομικούς στόχους του αρκούντως αποτελεσματικά, ενώ εμφανίζονται μεγάλες αδικίες στη διανομή του εισοδήματος, και δεν δικαιολογούσε την αδράνεια που υποστήριξε η νεοκλασική προσέγγιση. Υπερθεμάτιζε υπέρ της άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Για την αντιμετώπιση της ανεργίας δεν πρότεινε μειώσεις μισθών, αλλά αύξηση της ενεργούς ζήτησης μέσω επεκτατικής πολιτικής. Υποστήριξε την αναδιανομή υπέρ των χαμηλών εισοδημάτων. Αυτό θα οδηγούσε σε αύξηση της κατανάλωσης, των επενδύσεων και της συνολικής παραγωγής. Οι νεοκευνσιακές θεωρίες για το εθνικό εισόδημα με βασικούς εκπροσώπους τους Ν.Kolder, Pasineti, S.Robinson κινήθηκε γύρω από τις δαπάνες των νοικοκυριών. Έτσι το μερίδιο της κάθε κοινωνικής ομάδας καθορίζεται από το μέγεθος της δαπάνης για την αγορά αγαθών. Προκειμένου η κάθε κοινωνική ομάδα να αυξήσει το μερίδιο θα πρέπει είτε να αυξήσει τις δαπάνες, είτε να τις κρατήσει σταθερές και να τις μειώσουν οι άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. μέσω εργατικών οργανώσεων έναντι των εργοδοτών). Η μεγαλύτερη αύξηση στις δαπάνες για αγορά αγαθών σημαίνει αξιώσεις για μεγαλύτερο μερίδιο του εισοδήματος.( Μαυρίδης 2015,σ.96) Οι Milton Friedman, FA Hayek, δεν συμφωνούν με την παρέμβαση του κράτους στη λειτουργία της αγοράς και τη διανομή του εισοδήματος. Υποστηρίζουν την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Σύμφωνα με το Hayek η παρέμβαση του κράτους είναι ενάντια στην ελευθερία, στην ισότητα και στη δημοκρατία. Θεωρεί ότι η ύπαρξη ανισοτήτων δεν είναι κάτι που θα πρέπει η κοινωνία και τα επιβαλλόμενα πρότυπα να το απορρίψουν, εάν εκεί οδηγεί κάποια στιγμή το οικονομικό σύστημα. Ο Freeman υποστηρίζει την αναδιανομή μόνο στο ύψος της αντιμετώπισης της φτώχειας, ενώ θεωρεί ότι οι πλούσιοι θα βρουν τον τρόπο να αποφύγουν την εκροή εισοδήματος προς τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Θεωρεί επίσης ότι μόνο τα φτωχότερα οικονομικά στρώματα θα πρέπει να βοηθηθούν, ενδεχομένως με τη θέσπιση ενός ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος, αλλά δεν δέχεται ότι οι συχνές παρεμβάσεις του κράτους στην οικονομική ζωή επιφέρουν θετικά αποτελέσματα.(friedman,2002) 21

22 Ο Nozisck υποστηρίζει ότι εφόσον οι οικονομικές ανισότητες διευρύνθηκαν από ανθρώπους που κέρδισαν δίκαια το παραπάνω εισόδημα από κάποιους άλλους, είναι κάτι που δεν θα πρέπει να ανατραπεί. Στο πλαίσιο της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας, μια παρέμβαση εναντίον του επιτυχημένου επαγγελματία θα θεωρούνταν ίσως ένας περιορισμός στη δημοκρατία και στην ελευθερία. Υποστηρίζει ότι το κράτος παραβιάζει την αρχή της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας των ατόμων, όταν προσπαθεί να ασκήσει κοινωνική πολιτική πέραν από τις υπηρεσίες υγείας και ασφάλειας, με ελάχιστη επιπρόσθετη βοήθεια υπέρ των φτωχών. (Λαμπρόπουλος 2014,σ.45). Αναφορικά με την αύξηση του εθνικού εισοδήματος, ο Kaldor προχώρησε στην καταγραφή των χαρακτηριστικών που θα πρέπει να έχει μια οικονομία προκειμένου να πετύχει διαρκή οικονομική μεγέθυνση. Ο Kaldor τόνισε τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει στην οικονομία η πλευρά της ζήτησης. Ως Κευνσιανός οικονομολόγος υποστήριξε ότι η τόνωση της ενεργού ζήτησης θα συμβάλει στην αναθέρμανση της οικονομίας και θα καθορίσει το επίπεδο της παραγωγής και της απασχόλησης. (Τσουλφίδης,2009). Η αύξηση της ζήτησης προμηνύει μελλοντική οικονομική μεγέθυνση καθώς προκαλεί επενδύσεις που αυξάνουν τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας προκειμένου να ανταπεξέλθουν στο νέο υψηλότερο επίπεδο ζήτησης. Η αύξηση της παραγωγικότητας συνεπεία των επενδύσεων προκαλεί εκ νέου αύξηση της εγχώριας και της διεθνούς ζήτησης. (Katrakilidis at all 2013,σ.71) Σύμφωνα με τον Kaldor το κλειδί για την αύξηση της παραγωγικότητας και της οικονομικής μεγέθυνσης είναι η βιομηχανοποίηση της οικονομίας. Όταν μεγεθύνεται ο βιομηχανικός κλάδος μεγεθύνονται και οι υπόλοιποι κλάδοι, οι οποίοι αποτελούν επιμέρους συστατικά του. Με αυτό τον τρόπο η μεγέθυνση διαχέεται σέ όλους τους παρελκόμενους κλάδους και γενικότερα στην οικονομία. Έτσι η ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα είναι συνώνυμη με την οικονομική άνθηση ενώ η αποβιομηχάνιση της οικονομίας συνώνυμη με την οικονομική κρίση.(τσουλφίδης,2009) Ο Kaldor συνοψίζοντας, κατέγραψε τα χαρακτηριστικά που θα πρέπει να διέπουν τις οικονομίες που μεγεθύνονται με την βοήθεια τριών νόμων. Σύμφωνα με τον πρώτο νόμο, η βιομηχανία είναι η ατμομηχανή της 22

23 οικονομίας και η ανάπτυξη του βιομηχανικού τομέα συμπαρασύρει όλη την οικονομία αφού δημιουργεί ζήτηση και για τους άλλους μή βιομηχανικούς τομείς, ενώ συντελεί στην πραγματοποίηση εξαγωγών που συνεπικουρούν στην επίτευξη περεταίρω ανάπτυξης.( Alexiou Tsaliki 2010,σ.152).Στον δεύτερο νόμο, γνωστό και ως νόμο των Kaldor Verdoorn, εξετάστηκε η συσχέτιση της αύξησης του βιομηχανικού προϊόντος και της παραγωγικότητας των εργαζομένων στον βιομηχανικό τομέα. Ο Kaldor υποστήριξε ότι όσο αυξάνεται το προϊόν παρατηρείται και αύξηση της παραγωγικότητας στον βιομηχανικό τομέα. Οι χώρες που εισέρχονται στη φάση της βιομηχανοποίησης μπορούν να επωφεληθούν από τις οικονομίες κλίμακας, της τεχνολογικής προόδου και της μείωσης του μέσου κόστους και να επιτύχουν οικονομική μεγέθυνση. Στον τρίτο νόμο ο Kaldor τόνισε την θετική επιρροή της μεγέθυνσης του βιομηχανικού τομέα προς τους άλλους τομείς. Η μεταφορά της εργασίας από τον αγροτικό τομέα και τον τομέα των υπηρεσιών, στον περισσότερο παραγωγικό βιομηχανικό τομέα, δεν θα προκαλέσει μείωση της συνολικής παραγωγής και θα αυξήσει την παραγωγικότητα των άλλων τομέων αφού οι εκροές του βιομηχανικού τομέα αποτελούν εισροές για τους άλλους τομείς. 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η μελέτη του Kuznets και οι κριτικές στην θεωρία του για τη σχέση μεγέθυνσης και αναδιανομής του εισοδήματος 2.1 Η θεωρία του Kuznets για την μεγέθυνση και την αναδιανομή του εισοδήματος Το θέμα της διανομής του εισοδήματος ήταν κάτι που απασχόλησε το σύνολο των οικονομικών κοινωνιών, από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησε να υπάρχει ένας διαχωρισμός ανάλογα με την ιδιοκτησία και τη χρήση των παραγωγικών συντελεστών ή ανάλογα με την ύπαρξη κοινωνικών τάξεων. Από την εποχή των Μερκαντιλιστών υπήρχαν διάφορες θεωρίες για το ποιος δικαιούται να ιδιοποιείται ένα μερίδιο στην παραγωγή, πώς θα διανέμεται το συνολικό προϊόν πιο δίκαια, και αν αυτό θα πρέπει να απασχολεί μια κοινωνία ή απλώς θα πρέπει να αφεθεί μόνη στο πλαίσιο της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας. Στα μέσα του εικοστού αιώνα και ιδίως μετά τη δημοσίευση του άρθρου του Simon Kuznets (1955), αναπτύχθηκε έντονο ενδιαφέρον για τη σχέση της οικονομικής μεγέθυνσης με την οικονομική ανισότητα. Αναπτύχθηκαν θεωρίες σχετικά με το αν η οικονομική μεγέθυνση έχει θετική ή αρνητική επίδραση στην ύπαρξη οικονομικών ανισοτήτων, και το κατά πόσο τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα επωφελούνται αυτής της συνολικά θετικής οικονομικής συγκυρίας. Ο Simon Kuznets προσπάθησε να εξάγει εμπειρικά συμπεράσματα μέσω της μελέτης του για την εξέλιξη της ανισότητας, σε συνάρτηση της οικονομικής μεγέθυνσης. Εκτίμησε ότι στο πρώτο στάδιο της οικονομικής μεγέθυνσης η ανισότητα θα τείνει να αυξάνει, στη συνέχεια θα σταθεροποιείται και στα προχωρημένα στάδια της μεγέθυνσης θα φθίνει. Θα ακολουθεί δηλαδή της πορεία ενός ανεστραμμένου U. (Γράφημα 2.1) 24

25 Γράφημα 2.1 Το ανεστραμμένο U του Kuznets Αναλυτικότερα, ο Kuznets στη μελέτη του αφού έλαβε υπόψη τα διαθέσιμα δεδομένα για τρεις ανεπτυγμένες χώρες της εποχής, τις ΗΠΑ, τη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία, υποστήριξε ότι η μεγέθυνση του ΑΕΠ προκαλεί κατ ανάγκη διεύρυνση της ανισοκατανομής των εισοδημάτων σε πρώτη φάση, αλλά μακροχρόνια αυτό τείνει να ανατραπεί. Για να ερμηνεύσει την άποψή του, που ήταν αντίθετη με τα μέχρι τότε δεδομένα, επικαλέστηκε ότι οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Ο πρώτος έχει να κάνει με την εκβιομηχάνιση της κοινωνίας. Σε χαμηλά επίπεδα εισοδήματος και βιομηχανοποίησης οι διαφορές στα εισοδήματα δεν είναι υψηλές, διότι τα εισοδήματα κινούνται στα όρια της επιβίωσης. Όσο όμως η οικονομία αναπτύσσεται, έχουμε μια μετάβαση του πληθυσμού από τον αγροτικό στο βιομηχανικό τομέα. Στο βιομηχανικό τομέα που ήδη παρουσιάζει μεγαλύτερη ανισοκατανομή από τον αγροτικό τομέα, εισέρχονται εργάτες χωρίς εμπειρία και ιδιαίτερα τυπικά προσόντα, με χαμηλές αμοιβές. Αυτή η μεγέθυνση του βιομηχανικού τομέα, επιτείνει ακόμα περισσότερο την οικονομική ανισότητα και στο εσωτερικό του βιομηχανικού τομέα και στο σύνολο της οικονομίας. Όσο όμως αυξάνεται και σταθεροποιείται, ο αστικός πληθυσμός αποκτάει δεξιότητες και διεκδικεί μεγαλύτερους μισθούς, ενώ έχει 25

26 και μεγαλύτερη πολιτική επιρροή αφού πλέον πρόκειται για ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, άρα διεκδικεί με μεγαλύτερες αξιώσεις την αναδιανομή. Επίσης, με τη μετάβαση του πληθυσμού στο βιομηχανικό τομέα, το ανθρώπινο κεφάλαιο είναι πιο δυσεύρετο στον αγροτικό τομέα, κάτι που δημιουργεί πιέσεις για την αύξηση των εργαζομένων στον αγροτικό τομέα. Ως επακόλουθο αυτών επέρχεται μια μεγάλη πτώση της ανισοκατανομής του εισοδήματος και στους δύο επιμέρους τομείς, αγροτικό και βιομηχανικό, και στο σύνολο της οικονομίας. Με αυτή την αναπτυξιακή διαδικασία σύμφωνα με τον Kuznets η εισοδηματική ανισότητα μειώνεται. Παρ όλα αυτά ο Kuznets υποστηρίζει ότι η θεωρία του ανεστραμμένου U ίσως δεν έχει εφαρμογή στην περίπτωση των αναπτυσσόμενων χωρών. Αυτό γίνεται καταρχήν επειδή για να πραγματοποιηθεί οικονομική μεγέθυνση απαιτούνται επενδύσεις, οι οποίες χρηματοδοτούνται από τις αποταμιεύσεις. Αποταμιεύσεις μπορούν να πραγματοποιήσουν μόνο τα υψηλότερα εισοδηματικά στρώματα και μάλιστα στις αναπτυσσόμενες χώρες δεν εμφανίζονται να είναι τόσο μεγάλες αναλογικά σε σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες. Επίσης ακόμα και αν υπάρχει αποταμίευση δεν είναι καθόλου σίγουρο αν τα χρήματα θα επενδυθούν στο εσωτερικό της χώρας αντί να επενδυθούν στο εξωτερικό, όπου ίσως υπάρχει μια πιο βέβαιη απόδοση, με μεγαλύτερη ασφάλεια. Παράγοντας ανησυχίας είναι ακόμα και το γεγονός ότι στα αρχικά στάδια της μεγέθυνσης η ανισότητα διευρύνεται και η φτώχεια μεγαλώνει, κάτι που μπορεί να προκαλέσει αναταραχές, κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτική αστάθεια. Αυτό ίσως αποτελέσει αιτία ανατροπής της πορείας προς την ανάκαμψη και την περαιτέρω μεγέθυνση που θα οδηγούσε σε μείωση της ανισότητας Κριτικές στην υπόθεση του ανεστραμμένου U του Kuznets Η μελέτη του Kuznets και τα ευρήματά του κυριάρχησαν μετά τα μέσα του εικοστού αιώνα. Τα συμπεράσματά του έγιναν ευρέως αποδεκτά και κατά συνέπεια κυριάρχησε η άποψη ότι η μεγέθυνση μιας οικονομίας με τη μετάβαση του εργατικού δυναμικού από τον αγροτικό στον βιομηχανικό τομέα, παρόλο που στην αρχή εμφανίζει αύξηση της ανισότητας, στη συνέχεια γίνεται το ακριβώς αντίθετο και η ανισοδιανομή μειώνεται (Korzeniewicz, Moran 2005,σ.305). 26

27 Στη δεκαετία του 1980 όμως έγιναν πολλές εμπειρικές μελέτες που δεν κατέληγαν στα ίδια συμπεράσματα. Με τα μέχρι τότε διαθέσιμα δεδομένα η θεωρία του Kuznets δεν επιβεβαιώνονταν σε αρκετές περιπτώσεις. Έτσι ακολούθησε κριτική ενάντια στη θεωρία του Kuznets, και αμφισβητήθηκαν κάποια από τα θεωρητικά δεδομένα στα οποία βασίστηκε για να αναπτύξει τη θεωρία του. Σε μια εμπειρική έρευνα των Adelman και Morris (1973), εξετάστηκε η συσχέτιση της οικονομικής μεγέθυνσης και της οικονομικής ανισότητας στη διανομή εισοδήματος. Τα αποτελέσματα των ερευνών σύμφωνα με τη θεωρία του Kuznets (1955,1963) ήταν ότι η πορεία του ακολουθεί το σχήμα ενός ανεστραμμένου U. Η ανισοκατανομή φτάνει στο υψηλότερο σημείο της στο μέσο αυτής της πορείας αφού τα μεγαλύτερα εισοδηματικά στρώματα επωφελούνται έναντι των φτωχών (Ρέππας 2003,σ.120). Στην αρχή της διαδικασίας, η ανισοδιανομή αυξάνει με ταχείς ρυθμούς, γιατί από εκεί που έχουμε ένα σχετικά ομοιογενές εισοδηματικά γεωργικό τομέα, με μισθούς στα όρια διαβίωσης το εργατικό δυναμικό μεταβαίνει στο σύγχρονο τομέα για υψηλότερους μισθούς σε σχέση με τον αγροτικό αλλά και χαμηλότερους σε σχέση με το σύγχρονο. Ως αποτέλεσμα έχουμε τη μείωση του μεριδίου εισοδήματος που απολαμβάνει το χαμηλότερο 60% του πληθυσμού και του μέσου 20%, ενώ το ποσοστό του συνολικού εισοδήματος που απολαμβάνει το 5% του πληθυσμού, αυξάνει. Στη συνέχεια, όταν η οικονομία ξεπερνά τον δυαδικό χαρακτήρα ανάπτυξης, η μέση απόκλιση των εισοδημάτων φθίνει. Από αυτό επωφελείται κυρίως η μεσαία οικονομική τάξη, η οποία βελτιώνει περισσότερο τη θέση της σε σχέση με τα άλλα οικονομικά στρώματα. Τα φτωχότερα οικονομικά στρώματα εξακολουθούν να επιδεινώνουν τη θέση τους παρά την οικονομική μεγέθυνση, τόσο σε απόλυτη τιμή όσο και σε σύγκριση με τα άλλα στρώματα. Η βελτίωση της θέσης του ασθενέστερου οικονομικά τμήματος της χώρας, δεν επιτυγχάνεται μόνο από τη λειτουργία της αγοράς αλλά και από το κράτος και τις παρεμβάσεις του (Ρέππας 2003,σ.121). Η αμφισβήτηση της ύπαρξης μιας πορείας ανεστραμμένου U μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και ισοδιανομής υποστηρίζεται και από τους Alderson and Nielsen (2002) και Moller at all (2002). Με αφορμή την παρουσίαση του φαινομένου της ταυτόχρονης ύπαρξης υψηλής μεγέθυνσης 27

28 και ανισότητας στις ΗΠΑ αλλά και σε άλλες ήδη ανεπτυγμένες χώρες, υπογράμμισαν ότι ίσως στο σημείο της προχωρημένης ανάπτυξης της οικονομίας, όπου ο Kuznets θα ανέμενε πτώση της ανισότητας, υποκρύπτονται παράγοντες που την εμποδίζουν. Η «διεθνοποίηση» των οικονομιών κάνει πλέον πιο ευέλικτη τη μεταφορά του κεφαλαίου για παραγωγή προς τις χώρες όπου υπάρχει μεγάλος αριθμός φθηνών εργατικών χεριών. Αυτό έχει ως συνέπεια τη μετάβαση του εργατικού δυναμικού από τον τομέα της βιομηχανίας στον τομέα των υπηρεσιών. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι υπάρχει πιθανότητα να επιδεινωθούν οι οικονομικές ανισότητες, αφού ο τομέας των υπηρεσιών σε σχέση με τον τομέα της βιομηχανίας υπολείπεται σε ύψος μισθών, ενώ διέπεται και από υψηλότερη εσωτερική ανισότητα. Επίσης, μέσω της παγκοσμιοποίησης οι μισθοί των εργαζομένων μειώνονται, αφού με την εισροή των οικονομικών μεταναστών οι οποίοι είναι διατεθειμένοι να δουλέψουν με πολύ χαμηλό μισθό, αφενός οι εργάτες αντιμετωπίζουν αυξημένο ανταγωνισμό στην παροχή εργασίας, αφετέρου οι εργατικές οργανώσεις χάνουν τη διαπραγματευτική τους δύναμη στην προσπάθειά τους να συγκρατήσουν τους μισθούς σε ένα υψηλότερο επίπεδο, αφού οι εργοδότες μπορούν να ζητήσουν και να λάβουν ικανοποιητική εργασία με χαμηλότερο εργατικό κόστος. Η μετανάστευση επιδείνωνε τις εισοδηματικές ανισότητες. (ΙΝΕ 2010,σ.15) Την αμφισβήτηση του κατά πόσο η εμφάνιση οικονομικής ανισότητας σε μια οικονομία θα πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα αρνητικό δεδομένο, εξέφρασε ο Kaldor (1956). Ο ίδιος θεώρησε ότι η οικονομική μεγέθυνση για να επιτευχθεί χρειάζεται επενδύσεις και συγκέντρωση φυσικού κεφαλαίου, κάτι που προκαλείται από την ανισότητα. Αυτό γίνεται γιατί οι πλούσιοι εμφανίζουν μεγαλύτερη ροπή για αποταμίευση σε σύγκριση με τους φτωχούς, οι οποίοι δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα με τους μισθούς επιβίωσης. Πολλές μελέτες που επιβεβαίωναν τη σχέση ανισότητας και μεγέθυνσης που ανέδειξε ο Kuznets, βασίζονται στη νεοκλασική θεώρηση της μεγέθυνσης, εφαρμογή της οποίας ήταν και η καμπύλη Kuznets. Οι Aghion και Bolton (1997), αναπτύσσουν ένα θεωρητικό υπόδειγμα μεγέθυνσης σε μια οικονομία όπου δεν υπάρχει πλήρης πληροφόρηση, ούτε ίσες ευκαιρίες στη δυνατότητα χρηματοδότησης και κατά συνέπεια στη δημιουργία επενδύσεων. 28