Μαρία Κάππoυ ΡΑΣ. Προετοιμασία για τις πανελλαδικές εξετάσεις. Περίληψη κειμένων πειθούς. Διδακτέα ύλη και παραδείγματα απαντήσεων

Transcript

1 Μαρία Κάππoυ Ε Κ Φ ΡΑΣ Η Ε Κ Θ E Σ Η ΓΙΑ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ Προετοιμασία για τις πανελλαδικές εξετάσεις Περίληψη κειμένων πειθούς Διδακτέα ύλη και παραδείγματα απαντήσεων Παραγωγή κειμένων πειθούς

2 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ Προετοιμασία για τις πανελλαδικές εξετάσεις

3

4 Μαρία Κάππου Έκφραση - Έκθεση για το Λύκειο Προετοιμασία για τις πανελλαδικές εξετάσεις Αθήνα 2013

5 Τίτλος βιβλίου Έκφραση - Έκθεση για το Λύκειο Συγγραφέας Μαρία Κάππου Μαρία Κάππου 2012 ISBN: Τυπογραφική διόρθωση Αλέξανδρος Πανούσης Σελιδοποίηση Στέλλα Λουδάρου Σχεδίαση εξωφύλλου Στέλλα Λουδάρου Επικοινωνία Μαρία Κάππου T.: mkappou@gmail.com

6 Στα παιδιά μου, στην παρέα της Κοκκινιάς, στους μαθητές μου

7

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Λίγα λόγια για το βιβλίο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Διδακτέα ύλη Τρόπος εξέτασης του μαθήματος Νεοελληνική Γλώσσα Διδακτέα ύλη και γραπτή δοκιμασία ΔΙΔΑΚΤΕΑ ΥΛΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ 1.1. Τα τυπικά χαρακτηριστικά των κειμένων Θέματα και περιεχόμενο/πληροφορίες Οργάνωση του κειμένου και πληροφορίες Πειθώ και πληροφορίες Τρόποι και μέσα πειθούς Α. Επίκληση στο ήθος Β. Επίκληση στο συναίσθημα Γ. Επίκληση στην αυθεντία Δ. Επίκληση στη λογική - επιχειρηματολογία Επιχειρήματα και συλλογισμοί της τυπικής λογικής Είδη συλλογισμών Αξιολόγηση παραγωγικών και επαγωγικών συλλογισμών Πρόσθετα κριτήρια αξιολόγησης επαγωγικών συλλογισμών Συλλογιστική πορεία του συγγραφέα Μορφές πειθούς Η πειθώ στον πολιτικό λόγο Η πειθώ στη διαφήμιση Πειθώ και προπαγάνδα Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Η πειθώ στα κείμενα Επιστημονικός λόγος Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Δοκίμιο Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Το δοκίμιο και άλλα γραμματειακά είδη Άρθρο - επιφυλλίδα Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Γλώσσα και πληροφορίες των κειμένων πειθούς Προτάσεις,,, Αποφαντικές προτάσεις Ερωτηματικές προτάσεις Γλωσσικά στοιχεία συνοχής Συνοχή ανάμεσα στις προτάσεις Κύριες και δευτερεύουσες προτάσεις Αναφορικές προτάσεις Σύνδεση προτάσεων Συνοχή ανάμεσα στις περιόδους της παραγράφου Συνοχή ανάμεσα στις παραγράφους του κειμένου Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Λεξιλόγιο Ουσιαστικά Λόγιο λεξιλόγιο Λαϊκό λεξιλόγιο Ειδικό λεξιλόγιο Ονοματικά σύνολα Επίθετα

9 Μαρία Κάππου Επιρρήματα Ρήματα Λεξική σημασία Ρηματικοί χρόνοι Ρηματικά πρόσωπα Ρηματικές εγκλίσεις Ενεργητική και παθητική σύνταξη Λειτουργία της γλώσσας Αναφορική-ποιητική Παραδείγματα Απόψεις από άλλα κείμενα Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Σημεία στίξης και πληροφορίες Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Χαρακτηρίζω το ύφος του κειμένου Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Γλωσσικές ασκήσεις Σχηματισμός-παραγωγή λέξεων Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Σημασία λέξεων Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Αντικατάσταση-εντοπισμός λέξεων Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Μετατροπή ενεργητικής σε παθητική σύνταξη και το αντίστροφο Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΟΣ 2.1. Τυπικά χαρακτηριστικά της παραγράφου Θέματα και δομικά στοιχεία της παραγράφου Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Τρόποι/μέθοδοι ανάπτυξης της παραγράφου Ορισμός Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Διαίρεση Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Αναλογία Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Σύγκριση-αντίθεση Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Αίτιο-αιτιατό Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Αιτιολόγηση Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Παραδείγματα Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Συνδυασμός μεθόδων Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Θεματική πρόταση και τρόπος οργάνωσης της παραγράφου Πλαγιότιτλος της παραγράφου Πώς απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις Ανάπτυξη κειμενικού αποσπάσματος σε παράγραφο Τυπικά χαρακτηριστικά του κειμενικού αποσπάσματος Στάδια συγγραφικής διαδικασίας Εφαρμογές ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ 3.1. Η διδακτέα ύλη σε πίνακες Τυπολογία απαντήσεων Ελέγχω τις γνώσεις μου

10 Περιεχόμενα 4. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ 4.1. Τρόπος εξέτασης της περίληψης Τυπικά χαρακτηριστικά της περίληψης Κριτήρια αξιολόγησης Στάδια συγγραφικής διαδικασίας συνοπτική παρουσίαση Στάδια συγγραφικής διαδικασίας αναλυτική παρουσίαση Ενέργεια 1η: 1η αδιάκοπη ανάγνωση εντοπισμός του κειμένου Ενέργεια 2η: Εργάζομαι κατά παράγραφο Α. Εντοπίζω τις κύριες πληροφορίες Β. Επεξεργάζομαι τις κύριες πληροφορίες Ενέργεια 3η: Γράφω την περίληψη Εισαγωγική φράση Καταληκτική φράση Πώς επιλέγω τα κατάλληλα ρήματα και γλωσσικά στοιχεία συνοχής Τεχνικές πύκνωσης και παράφρασης Ελέγχω την περίληψη Εφαρμογές Δοκίμιο πειθούς Λογοτεχνικό κείμενο Στοχαστικό δοκίμιο ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ 5.1. Εισαγωγή Τρόπος εξέτασης της έκθεσης Κριτήρια αξιολόγησης της έκθεσης Διδακτέα ύλη και έκθεση Στάδια συγγραφικής διαδικασίας συνοπτική παρουσίαση Στάδια συγγραφικής διαδικασίας αναλυτική παρουσίαση Ενέργεια 1η: Διαβάζω τις οδηγίες παραγωγής λόγου Ενέργεια 2η: Συγκεντρώνω το υλικό μου κάνω διάγραμμα Πώς αντιγράφω το/α ζητούμενο/α Συγκεντρώνω το υλικό μου ανάλογα με τον τύπο κάθε ζητουμένου Α) Ζητούμενα χωρίς πεδίο διερεύνησης Β) Ζητούμενα με πεδίο διερεύνησης Κάνω διάγραμμα όταν τα ζητούμενα είναι 1 ή Ενέργεια 3η: Γράφω Α. Πώς αναπτύσσω τις σημειώσεις μου σε οργανωμένες παραγράφους Ενότητα Αλληλουχία Δομικά στοιχεία Γλωσσική διατύπωση - συνοχή Τρόπος οργάνωσης της παραγράφου Ανάπτυξη και επαρκής τεκμηρίωση των λεπτομερειών Εφαρμογές Β. Επικοινωνιακό πλαίσιο Επικοινωνιακό πλαίσιο προλόγου Επικοινωνιακό πλαίσιο κειμένων πειθούς Δοκίμιο πειθούς Άρθρο Ομιλία Επιστολή Ελέγχω το κείμενό μου Στοιχεία αξιολόγησης του μαθητικού γραπτού Ανακεφαλαίωση Στάδια συγγραφικής διαδικασίας Η σημασία των ζητουμένων Θέματα και θεματικοί τομείς για τη συγκέντρωση του πληροφοριακού υλικού Πηγές

11

12 Λίγα λόγια για το βιβλίο Η παρούσα εργασία απευθύνεται σε καθηγητές και μαθητές όλων των τάξεων του Λυκείου και σκοπό έχει να προτείνει μια συγκροτημένη διδακτική πρόταση για την παραγωγή λόγου (περίληψη κειμένων πειθούς, γραπτές απαντήσεις σχετικά με τα κείμενα πειθούς, σχολιασμός φράσης του κειμένου, σύνταξη κειμένων πειθούς) κατά τη γραπτή δοκιμασία του γλωσσικού μαθήματος. Μέθοδος Κειμενοκεντρικό διαδικαστικό μοντέλο διδασκαλίας του γραπτού λόγου και άμεση διδασκαλία. Με την κειμενοκεντρική προσέγγιση των κειμένων πειθούς (δοκίμιο, άρθρο, επιφυλλίδα) σκοπός μας είναι να γίνει αντιληπτή η αναγκαιότητα ανάλυσης και κατανόησης των κειμένων που δίνονται για περίληψη, για τη σταδιακή προετοιμασία του μαθητή ώστε να μεταβεί από τον ρόλο του «αναγνώστη» κειμένων πειθούς στον ρόλο του «συγγραφέα» κειμένων που σχετίζονται άμεσα με τα κείμενα πειθούς και τον αποφαντικό λόγο. Θεωρούμε ότι η γνωσιακή εξοικείωση των μαθητών με το περιεχόμενο, την οργάνωση και τη μορφή των κειμένων πειθούς που δίνονται για περίληψη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση των ποικίλων γνωστικογλωσσικών δεξιοτήτων πού απαιτούνται για την παραγωγή κειμένων κατά τη γραπτή δοκιμασία, αφού όλα τα παραγόμενα κείμενα σχετίζονται με το αρχικό κείμενο. Συγκεκριμένα: Η περίληψη, ως «ετεροκίνητο» κείμενο, συνδέεται άμεσα με το περιεχόμενο του αρχικού κειμένου. Η ανάπτυξη και ο σχολιασμός μιας φράσης του κειμένου νοηματοδοτείται σε σχέση με το αρχικό κείμενο. Οι γραπτές απαντήσεις αφορούν σε στοιχεία της επικοινωνιακής ταυτότητας του αρχικού κειμένου (είδος, περιεχόμενο/μέσα πειθούς, οργάνωση, γλώσσα/ύφος). Το θέμα της έκθεσης είναι σχετικό με το θέμα του αρχικού κειμένου και το σπουδαιότερο τα κειμενικά είδη που ζητείται να συντάξουν οι μαθητές (δοκίμιο, άρθρο, επιστολή, ομιλία) έχουν κοινά στοιχεία με τα είδη που διδάσκονται (περιεχόμενο/μέσα πειθούς, οργάνωση, μορφή). Για τη διδασκαλία της συγγραφικής διαδικασίας προτείνουμε το διαδικαστικό μοντέλο, δηλαδή διαδοχικές φάσεις/στάδια εργασίας για τη σύνταξη κειμένων (προσυγγραφικό στάδιο - συγγραφικό στάδιο), επειδή η γραπτή έκφραση είναι πολύπλοκή πνευματική εργασία και ο γραπτός λόγος είναι πιο σύνθετος και πολύπλοκος από τον προφορικό. Το διαδικαστικό μοντέλο σύνταξης κειμένων απαντά ικανοποιητικά σε πλήθος ερωτημάτων των μαθητών όπως: «τι πρέπει να γράψω;», «πώς θα οργανώσω τις ιδέες μου;», «πώς θα διατυπώσω και θα υποστηρίξω τις απόψεις μου;». Ο γραπτός λόγος απαιτεί γλωσσικογνωστικές δεξιότητες που δεν μπορούν να θεωρούνται αυτονόητες, γι' αυτό η σχετική με το θέμα βιβλιογραφία προτείνει την άμεση και συστηματική διδασκαλία σε ένα διδακτικό πλαίσιο φθίνουσας καθοδήγησης. Με αυτόν τον τρόπο ο μαθητής θα οδηγηθεί αρχικά στη δημιουργική μίμηση/ αξιοποίηση των στοιχείων περιεχομένου, οργάνωσης, μορφής των κειμένων πειθούς και στη συνέχεια με έντονη εξάσκηση θα καταλήξει στη διαφοροποίηση, τον αυτοσχεδιασμό, την κατάκτηση του προσωπικού ύφους. Οργάνωση Το βιβλίο οργανώνεται σε 5 κεφάλαια: 1. Διδακτέα ύλη και παραδείγματα απαντήσεων 2. Παράγραφος και ανάπτυξη κειμενικού αποσπάσματος 3. Επανάληψη 4. Περίληψη 5. Παραγωγή κειμένων πειθούς (δοκίμιο πειθούς, άρθρο, ομιλία, επιστολή). Επιλέξαμε αυτή την οργάνωση για να γίνει έυκολα αντιληπτή η πρακτική εφαρμογή της διδασκόμενης θεωρίας στη γραπτή δοκιμασία. Διότι στο γλωσσικό μάθημα ισχύει ότι και στα υπόλοιπα μαθήματα που εξετάζονται πανελλαδικά: μαθαίνουμε τη σχετική θεωρία για να την εφαρμόσουμε στη γραπτή δοκιμασία. Σε κάθε ενότητα παρουσιάζονται διαγραμματικά και συνοπτικά το περιεχόμενο και οι σκοποί της και ακολουθεί η αναλυτική παρουσίαση του διδακτικού αντικειμένου με παραδείγματα. Η γραφική απεικόνιση των προτεινομένων ενεργειών στα στάδια της συγγραφικής διαδικασίας για την παραγωγή κειμένων προσφέρει την ευκαιρία στους μαθητές, και ειδικότερα στους οπτικούς τύπους, να προσεγγίζουν άμεσα και σφαιρικά τις διδασκόμενες στρατηγικές παραγωγής λόγου. Με αυτόν τον τρόπο εξοικονομείται πολύτιμος χρόνος θεωρητικών αναλύσεων με αβέβαια αποτελέσματα, ο οποίος αφιερώνεται σε πρακτικές εφαρμογές. 1 1

13 Μαρία Κάππου Παραδείγματα Για τη διδασκαλία της θεωρίας αξιοποιούνται παραδείγματα από κείμενα των πανελληνίων εξετάσεων και σχολικά βιβλία [Έκφραση - Έκθεση για το Λύκειο (τεύχη Α', Β, Γ'), Θεματικοί Κύκλοι για το Λύκειο και Γλωσσικές Ασκήσεις]. Η παρούσα εργασία είναι το αποτέλεσμα συνδυασμού ενός μακρόχρονου πειραματισμού και μελέτης των θεωριών σχετικά με την επικοινωνιακή διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος και την επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσας. Η θετική ανταπόκριση από τους μαθητές και συναδέλφους που παρακολούθησαν σχετικές με το θέμα εισηγήσεις μάς κάνει να πιστεύουμε ότι οι συγκεκριμένες προτάσεις θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμες σε όλους εκείνους που ασχολούνται με τη διδασκαλία του γραπτού λόγου και την προετοιμασία των υποψηφίων στο μάθημα Νεοελληνική Γλώσσα. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις μαθητών και εκπαιδευτικών θα μας βοηθήσουν να βελτιώσουμε το έργο που έχει παραχθεί και να εξαλείψουμε τυχόν αδυναμίες του. Μαρία Κάππου 12

14 Εισαγωγή Σκοπός Να ενημερωθείς για τις ποικιλίες κειμένων που συντάσσεις κατά τη γραπτή δοκιμασία Να συνειδητοποιήσεις ότι η διδασκόμενη θεωρία στα βιβλία Νεοελληνική Γλώσσα για το Γυμνάσιο και Έκφραση - Έκθεση για το Λύκειο είναι άμεσα αξιοποιήσιμη για την παραγωγή αυτών των κειμένων

15 Μαρία Κάππου 1. Διδακτέα ύλη Νεοελληνική Γλώσσα (Απόσπασμα από το ΦΕΚ 1698/2011) Στη διδακτέα-εξεταστέα ύλη του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας της Γ τάξης Γενικού Λυκείου περιλαμβάνονται τα εγχειρίδια: 1. Έκφραση - Έκθεση, Τεύχος Γ της Γ τάξης Γενικού Λυκείου, των Χ. Τσολάκη κ.ά., έκδοση ΟΕΔΒ 2010, εκτός από τα εξής: Η ενότητα «Η πειθώ στον δικανικό λόγο» Η ενότητα «Η Ιστορία του δοκιμίου» To κεφάλαιο «Ερευνητική Εργασία». 2. Έκφραση - Έκθεση για το Γενικό Λύκειο - Θεματικοί Κύκλοι των Α, Β, Γ τάξεων Γενικού Λυκείου και Γλωσσικές Ασκήσεις για το Γενικό Λύκειο. Στόχος της αξιολόγησης του μαθητή στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας είναι γενικότερα η συνολική αποτίμηση των γλωσσικών του δεξιοτήτων (ως πομπού και ως δέκτη). Συγκεκριμένα: Ι. ΔΙΑΒΑΖΩ / ΚΑΤΑΝΟΩ ΚΑΙ ΓΡΑΦΩ 1. Ο μαθητής απαντά γραπτά σε ερωτήσεις που αφορούν ένα κείμενο. α) Όσον αφορά το περιεχόμενο ενός κειμένου, επιδιώκεται ο μαθητής να είναι σε θέση να κατανοεί το περιεχόμενο του κειμένου, και συγκεκριμένα : να διακρίνει: τους τρόπους πειθούς (επίκληση στη λογική, επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, επίκληση στο ήθος, επίκληση στην αυθεντία) τα μέσα πειθούς (επιχειρήματα, τεκμήρια κ.ά.) το είδος της συλλογιστικής πορείας (παραγωγική-επαγωγική) μιας παραγράφου ή ενός κειμένου να διακρίνει τους τρόπους και τα μέσα πειθούς: στη διαφήμιση στον πολιτικό λόγο στον επιστημονικό λόγο να αξιολογεί τα μέσα πειθούς, και συγκεκριμένα: να ελέγχει την αλήθεια, την εγκυρότητα και την ορθότητα ενός επιχειρήματος να ελέγχει την αξιοπιστία των τεκμηρίων να διακρίνει την πειθώ από την προπαγάνδα να διακρίνει το είδος του δοκιμίου, με βάση: την οργάνωση / δομή (συνειρμική-λογική) τον σκοπό (απόδειξη μιας θέσης - ελεύθερος στοχασμός) την οπτική (υποκειμενική-αντικειμενική) τη γλώσσα του (ποιητική, αναφορική λειτουργία) κ.ά. να αναγνωρίζει ορισμένα χαρακτηριστικά του δοκιμίου, όπως είναι ο υποκειμενισμός, ο αντιδιδακτισμός, ο κοινωνικός χαρακτήρας, ο εξομολογητικός τόνος κ.ά. να διακρίνει το δοκίμιο από άλλα συγγενή είδη του λόγου, όπως το άρθρο και την επιφυλλίδα να εντοπίζει σε ένα κείμενο (δοκίμιο/άρθρο/επιφυλλίδα κ.ά.): το θέμα την άποψη του συγγραφέα τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί για να τεκμηριώσει την άποψή του τις προτάσεις του για την αντιμετώπιση του προβλήματος κ.ά. να διακρίνει σε ένα κείμενο το καίριο και το ουσιώδες από τη λεπτομέρεια και το επουσιώδες. β) Όσον αφορά την οργάνωση/δομή ενός κειμένου, επιδιώκεται ο μαθητής να είναι σε θέση: να εντοπίζει τα βασικά μέρη (πρόλογο, κύριο μέρος, επίλογο) ενός κειμένου να χωρίζει το κείμενο σε παραγράφους/νοηματικές ενότητες να αναγνωρίζει τα μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η συνεκτικότητα και η συνοχή ενός κειμένου (διαρθρωτικές λέξεις, φράσεις κ.ά.) να επισημαίνει τους τρόπους με τους οποίους οργανώνονται οι παράγραφοι π.χ. με αιτιολόγηση, με σύγκριση και αντίθεση, με ορισμό, με διαίρεση, με παράδειγμα κ.ά. να διακρίνει την οργάνωση/δομή ενός κειμένου (λογική ή συνειρμική οργάνωση, παραγωγική ή επαγωγική συλλογιστική πορεία κ.ά.). 14

16 Εισαγωγή γ) Όσον αφορά τη γλώσσα ενός κειμένου (λεξιλόγιο, στίξη, μορφοσυντακτικά φαινόμενα, γλωσσικές ποικιλίες, λειτουργίες της γλώσσας, ύφος κ.ά.), επιδιώκεται ο μαθητής να είναι σε θέση: να εντοπίζει και να αιτιολογεί επιλογές του πομπού οι οποίες αφορούν τη χρήση: ενεργητικής ή παθητικής φωνής συγκεκριμένου ρηματικού τύπου (προσώπου/χρόνου/έγκλισης) μακροπερίοδου ή μη λόγου παρατακτικού ή υποτακτικού λόγου ρηματικών ή ονοματικών συνόλων αναφορικής ή ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας των σημείων της στίξης λόγιων ή λαϊκών λέξεων, ειδικού λεξιλογίου, όρων κ.ά. να αιτιολογεί την ορθογραφία λέξεων να ερμηνεύει λέξεις να αξιολογεί την ακρίβεια και τη σαφήνεια του λεξιλογίου να βρίσκει συνώνυμα, αντώνυμα, ομόρριζα, να αντικαθιστά λέξεις ή φράσεις του κειμένου με άλλες, να σχηματίζει με ορισμένες λέξεις φράσεις ή περιόδους λόγου κ.ά. να χαρακτηρίζει το ύφος του κειμένου, λαμβάνοντας υπόψη την επικοινωνιακή περίσταση (σκοπό, δέκτη, είδος λόγου κ.ά.). 2. Ο μαθητής με βάση συγκεκριμένο κείμενο παράγει γραπτό κείμενο. Συγκεκριμένα, επιδιώκεται ο μαθητής να είναι σε θέση: να πυκνώνει ένα κείμενο, να κάνει την περίληψή του να δίνει τίτλο στο κείμενο ή πλαγιότιτλους σε παραγράφους/νοηματικές ενότητες ενός κειμένου να οργανώνει το διάγραμμα του κειμένου να αναπτύσσει ένα κειμενικό απόσπασμα (μια φράση ή ένα επιχείρημα του κειμενογράφου) να ανασκευάζει τα επιχειρήματα του κειμενογράφου και να αναπτύσσει την αντίθετη άποψη να μετασχηματίζει ένα κείμενο π.χ. από ένα επίπεδο ύφους σε άλλο κ.ά. ΙΙ. ΓΡΑΦΩ Ο μαθητής παράγει κείμενο, ενταγμένο σε επικοινωνιακό πλαίσιο, το θέμα του οποίου σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με οικείους θεματικούς κύκλους από τη γλωσσική διδασκαλία. Από τα διάφορα είδη γραπτού λόγου δίνεται έμφαση στην παραγωγή κριτικού-αποφαντικού λόγου, δηλαδή στην παραγωγή κειμένου στο οποίο κυριαρχούν η πειθώ, η λογική οργάνωση, η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, π.χ. άρθρου, επιστολής, γραπτής εισήγησης κ.ά. Στο πλαίσιο της παραγωγής κειμένου θα πρέπει να επιδιώκεται από τον μαθητή: Α. Ως προς το περιεχόμενο του κειμένου η συνάφεια των εκτιθέμενων σκέψεων με τα ζητούμενα του θέματος η επαρκής τεκμηρίωση των σκέψεών του με την παράθεση κατάλληλων επιχειρημάτων η ανάπτυξη όλων των θεματικών κέντρων η πρωτοτυπία των ιδεών ο βαθμός επίτευξης του στόχου που επιδιώκεται με το παραγόμενο κείμενο κ.ά. Β. Ως προς την έκφραση/μορφή του κειμένου η σαφής και ακριβής διατύπωση ο λεκτικός και εκφραστικός πλούτος η επιλογή της κατάλληλης γλωσσικής ποικιλίας ανάλογα με το είδος του κειμένου η τήρηση των μορφοσυντακτικών κανόνων η ορθογραφία και η σωστή χρήση των σημείων στίξης κ.ά. Γ. Ως προς τη δομή/διάρθρωση του κειμένου η λογική αλληλουχία των νοημάτων η συνοχή του κειμένου (ομαλή σύνδεση προτάσεων, παραγράφων και ευρύτερων μερών του κειμένου) η ένταξη του κειμένου στο ζητούμενο επικοινωνιακό πλαίσιο κ.ά. 1 5

17 Μαρία Κάππου 2. Τρόπος εξέτασης του μαθήματος Νεοελληνική Γλώσσα Για την εξέταση στη Νεοελληνική Γλώσσα δίνεται στους μαθητές σε φωτοαντίγραφο απόσπασμα κειμένου (άρθρο, δοκίμιο, επιφυλλίδα, λογοτεχνικό) μίας έως δύο σελίδων από βιβλίο, εφημερίδα ή περιοδικό (ή κατασκευασμένο για τον σκοπό της αξιολόγησης) που αναφέρεται σε κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, επιστημονικά ή άλλα θέματα καθημερινής ζωής και έχει νοηματική πληρότητα. Το κείμενο αυτό ανταποκρίνεται στην αντιληπτική ικανότητα του μαθητή και σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με θεματικούς κύκλους οικείους στον μαθητή από τη σχολική διαδικασία. Οι μαθητές καλούνται: α) Να δώσουν μια σύντομη περίληψη του κειμένου αυτού, της οποίας η έκταση καθορίζεται ανάλογα με την έκταση και το νόημα του κειμένου. β) Να απαντήσουν σε ερωτήσεις, με τις οποίες ελέγχονται: 1. η κατανόηση του κειμένου (ιδεολογικά σημεία του κειμένου, επιχειρήματα συγγραφέα, προβλήματα που θέτει κ.τ.λ.) 2. η οργάνωση του λόγου (διάρθρωση, δομή διαίρεση και τιτλοφόρηση ενοτήτων, συνοχή, ενότητα, συλλογιστική κ.τ.λ.) 3. τα σημασιολογικά στοιχεία (σημασία λέξεων, συνώνυμα-αντώνυμα, κατασκευή φράσεων ή παραγράφων με ορισμένες λέξεις, αντικατάσταση λέξεων ή φράσεων κ.τ.λ.) 4. η ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τη λειτουργία των μορφοσυντακτικών δομών, καθώς και να χειρίζονται αυτές τις δομές, ανάλογα με τους επικοινωνιακούς στόχους του κειμένου. γ) Να συντάξουν ένα κείμενο (κείμενο με σκοπό την πειθώ, στο οποίο υπάρχει λογική οργάνωση και κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας π.χ. άρθρο, γραπτή εισήγηση κ.τ.λ.), ενταγμένο σε επικοινωνιακό πλαίσιο, στο οποίο κρίνουν ή σχολιάζουν κάποια σημεία του κειμένου ή αναπτύσσουν απόψεις, παίρνοντας αφορμή από το κείμενο. Το θέμα είναι σχετικό με θέματα που είναι οικεία στον μαθητή από τη σχολική διαδικασία. (ΦΕΚ 1698/2011) 16

18 Εισαγωγή παράδειγμα ΚΕΙΜΕΝΟ Ο εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος «Δυτικός άνθρωπος» ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ού αιώνα. Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DΝΑ, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη «έκρηξη γνώσης» στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων. Έχουμε πλέον επιλύσει σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα της στειρότητας με τη χρήση μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα είμαστε σε θέση να επιλέξουμε το φύλο του παιδιού μας. Η πλήρης χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος αλλά και η υφιστάμενη απομόνωση και ο χαρακτηρισμός της λειτουργίας μερικών εκατοντάδων γονιδίων θα οδηγήσουν πιθανότατα στο εγγύς μέλλον στη θεραπεία πολλών ασθενειών. Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί και τρόφιμα υπόσχονται ότι θα επιλύσουν το πρόβλημα του υποσιτισμού, όμως ταυτόχρονα δημιουργούν τεράστια βιοηθικά προβλήματα. Παράλληλα, η πρόσφατη κλωνοποίηση ζωντανών οργανισμών μπορεί να επιλύσει και αυτή θέματα υποσιτισμού και επάρκειας οργάνων, όμως εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιότυπων οργανισμών προς εκμετάλλευση και ταυτόχρονα αναδεικνύει επικίνδυνες απόψεις περί δημιουργίας μιας «αρίας φυλής». Πού βαδίζουμε, άραγε; Για χάρη ποιας προόδου και μελλοντικής ευδαιμονίας η επιστημονική κοινότητα αλλά και ολόκληρη η ανθρωπότητα πρέπει, αλόγιστα, να συνεχίσει αυτόν τον δρόμο; Το μείζον ερώτημα της ανθρωπότητας και η διαχρονική αγωνία της είναι να εξηγηθεί ο σκοπός και το νόημα της ζωής και του θανάτου. Εάν προσεγγίσουμε κάποτε την αλήθεια αναφορικά με αυτά τα θεμελιακά ερωτήματα, ίσως μπορέσουμε τότε να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας και τους τρόπους επίτευξής των. (...) Αποτελεί κανόνα της φύσης, κανόνα της βιολογίας, να υπάρχει και «θεϊκά» να μη διαταράσσεται η θεμελιώδης ακολουθία: γένεση, ζωή, αναπαραγωγή, θάνατος. Με βάση τα προαναφερόμενα, εάν οι άνθρωποι ήταν αθάνατοι ή γενικότερα κάποια μορφή ζωής ήταν αθάνατη, το οξύμωρο συμπέρασμα είναι ότι: το συγκεκριμένο είδος ζωής θα εξέλειπε μέσα σε λίγες σχετικά γενεές, διότι το περιβάλλον θα άλλαζε και δεν θα μπορούσαν αυτοί οι ζωντανοί οργανισμοί που το απαρτίζουν να αλλάξουν, ώστε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. (...) Μέχρις ότου απαντηθούν, εάν ποτέ, τέτοιου είδους φιλοσοφικά ερωτήματα, η δυνατότητα επίτευξης αθανασίας φαίνεται να βρίσκεται εκτός των γνωστών βιολογικών νόμων της φύσης. Αντίθετα, είναι προτιμότερο να βρεθούν εκείνοι οι τρόποι, ώστε να μετατραπεί το «ζην» σε «ευ ζην». Δηλαδή να προσδιοριστούν και να εφαρμοστούν εκείνα τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα οποία θα έχουν αποτέλεσμα οι άνθρωποι να γεννιούνται, να ζουν και να γερνούν με υγεία. Είναι βέβαιο πως η Μοριακή Βιολογία και η Γενετική έχουν ανοίξει νέους ορίζοντες στη μελέτη και κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Αυτό το ταξίδι, το οποίο ξεκίνησε πριν από λίγα σχετικά χρόνια στον άγνωστο και μαγευτικό κόσμο των βιολογικών νοημάτων της ζωής, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε γρήγορο. Οι ταξιδιώτες πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με υπομονή, με περίσσεια γνώση, με αμφισβήτηση, αλλά προπαντός με ηθική δεοντολογία. Σε κάθε περίπτωση, η Πολιτεία πρέπει να κρίνει και να αξιολογεί τους καρπούς και τις εμπειρίες τέτοιων εγχειρημάτων. Υπάρχουν άραγε γονίδια αθανασίας; θα διαλευκανθούν πλήρως οι μοριακοί μηχανισμοί που διέπουν τη ζωή και τον θάνατο; θα αποδεχθεί, ηθικά, η ανθρωπότητα σε μια τέτοια περίπτωση να παρέμβει; Αποτελεί προσωπική εκτίμηση ότι είναι προτιμότερο να στοχεύεται η ανεύρεση τρόπων βελτίωσης της ποιότητας της καθημερινής ζωής παρά τα επικίνδυνα ταξίδια με γνώμονα την ανθρώπινη ματαιοδοξία. Άλλωστε, όπως και ο ποιητής έχει δηλώσει:... ηδονικά παντοτινά ζητάμε, μάταια πάντα... (Διασκευή άρθρου του Στάθη Γκόνου από τον ημερήσιο τύπο - Πανελλήνιες 2002) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α. Για τις ανάγκες μιας συζήτησης που πρόκειται να γίνει στην τάξη σας με θέμα την εξέλιξη της Γενετικής, μελετήσατε το παραπάνω κείμενο. Να γράψετε μια περίληψη του κειμένου αυτού με την οποία θα ενημερώσετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενό του. ( λέξεις) Β1. Να αναπτύξετε σε λέξεις το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: «εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιότυπων οργανισμών προς εκμετάλλευση». Β2. Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Β3. Σε ένα κείμενο επιστημονικού λόγου συναντάμε συχνά ένα ειδικό λεξιλόγιο, δηλαδή τους ειδικούς όρους που χρησιμοποιούνται σε μια συγκεκριμένη επιστήμη. Να γράψετε πέντε από αυτούς τους όρους που περιέχονται στο κείμενο αυτό. Β4. Ποιες είναι οι εκφράσεις του μεταφορικού και εικονοπλαστικού λόγου που χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος στην τελευταία παράγραφο του κειμένου και ποια συναισθήματα προκαλούν στον αναγνώστη; Γ. Πληροφορηθήκατε από τον ημερήσιο τύπο ότι σε ερευνητικό κέντρο πρόκειται να γίνουν πρωτοποριακά πειράματα Γενετικής και προβληματιστήκατε για τη χρήση των αποτελεσμάτων τους. Να γράψετε για το περιοδικό του σχολείου σας, στο οποίο να εκφράσετε τις ανησυχίες σας για ενδεχόμενη κακή εφαρμογή της γνώσης και να τονίσετε με επιχειρήματα ότι είναι αναγκαίο η επιστήμη να βρίσκεται διαρκώς στην υπηρεσία του ανθρώπου. ( λέξεις) 1 7

19 Μαρία Κάππου 3. Διδακτέα ύλη και γραπτή δοκιμασία 1. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ/ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ 2. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ (δοκίμιο, άρθρο, επιφυλλίδα, επιστολή, ομιλία) ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΙΝΑΙ ΑΦΗΡΗΜΕΝΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ (ανάλογος προς το είδος του κειμένου) Οι πληροφορίες για την έννοια μπορεί να είναι Ιδιότητες της έννοιας Μορφές/είδη της έννοιας Κοινές ιδιότητες με κάποια άλλη έννοια Διαφορετικές ιδιότητες από κάποια άλλη έννοια Παράγοντες-συνθήκες Προϋποθέσεις Αιτίες Αποτελέσματα Τρόποι αντιμετώπισης Απόψεις +επιχειρήματα Παραδείγματα Απόψεις από άλλα κείμενα Ιστορική αναδρομή και εγχρονισμός (εστίαση στο παρόν) ΣΚΟΠΟΣ Π1 Π2/σ Π3/σ Π4/σ Π5/σ Π1 Π2/σ Π3/σ Π4/σ Π5/σ METABATIKH ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ Π1 Π2/σ Π3/σ Π4/σ Π5/σ Το κύριο μέρος του κειμένου αποτελείται άλλοτε από μία νοηματική ενότητα άλλοτε από δύο νοηματικές ενότητες σ = συνοχή διαπροτασιακή Σ = συνοχή ανάμεσα σε παραγράφους 1. Να διακρίνω τις κύριες από τις δευτερεύουσες πληροφορίες 2. Να συγκεντρώνω τις κατάλληλες πληροφορίες για την έκθεση Π1 Π2/σ Π3/σ Π5/σ Π4/σ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΚΟΠΟΣ 1. Να αναγνωρίζω την οργάνωση και τη συλλογιστική πορεία του αρχικού κειμένου 2. Να οργανώνω ισόρροπα τις θεματικές ενότητες στην έκθεση 18

20 Εισαγωγή 3. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ 4. ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΠΕΙΘΟΥΣ 1. Δομικά στοιχεία Θεματική πρόταση Λεπτομέρειες Κατακλείδα 2. Τρόποι ανάπτυξης Ορισμός Διαίρεση Σύγκριση-αντίθεση Αναλογία Παραδείγματα Αίτιο-αιτιατό Αιτιολόγηση Συνδυασμός μεθόδων 3. Συνοχή Ανάμεσα στις παραγράφους του κειμένου Ανάμεσα στις περιόδους της παραγράφου Ανάμεσα στις προτάσεις της περιόδου 4. Τρόποι και μέσα πειθούς Επίκληση στη λογική στην αυθεντία στο συναίσθημα 5. Συλλογιστική πορεία του συγγραφέα παραγωγική επαγωγική Οι πληροφορίες της παραγράφου διατυπώνονται γλωσσικά Α. ΣΕ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ (αποφαντικές και ερωτηματικές) Β. ΜΕ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ Γ. ΜΕ ΓΛΩΣΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Λόγιο-αφηρημένο λεξιλόγιο Ειδικό λεξιλόγιο όταν το θέμα αναφέρεται σε επιστημονικά θέματα. Επίθετα που συγκεκριμενοποιούν τις αφηρημένες έννοιες Ρήματα που φανερώνουν λογικές σχέσεις Επιρρήματα που φανερώνουν τη στάση και την οπτική του συγγραφέα Γλωσσικά στοιχεία συνοχής που δηλώνουν τις λογικές σχέσεις των πληροφοριών Στοιχεία του ποιητικού λόγου που προσδίδουν παραστατικότητα στον λόγο. Οι λέξεις Σχηματίζουν οικογένειες απλών και σύνθετων λέξεων με παραγωγή και σύνθεση. Ως προς τη σημασία τους είναι συνώνυμες και αντώνυμες έχουν δηλωτική και συνυποδηλωτική σημασία ΣΚΟΠΟΣ ΣΚΟΠΟΣ 1. Να οργανώνω την περίληψη την ανάπτυξη του κειμενικού αποσπάσματος τις παραγράφους της έκθεσης 2. Να αιτιολογώ τις απόψεις μου. 3. Να απαντώ σε σχετικές ερωτήσεις 1. Να αποκωδικοποιώ και να παραφράζω τις πληροφορίες του αρχικού κειμένου 2. Να επιλέγω τα κατάλληλα γλωσσικά στοιχεία ανάλογα με το είδος του κειμένου (δοκίμιο, άρθρο, ομιλία, επιστολή) 3. Να αιτιολογώ τις γλωσσικές επιλογές του συγγραφέα 4. Να ανταποκρίνομαι στις γλωσσικές ασκήσεις 1 9

21

22 1 Διδακτέα ύλη και παραδείγματα απαντήσεων Σκοπός Να κατανοείς το κείμενο που δίνεται για περίληψη: θέμα περιεχόμενο / πληροφορίες οργάνωση κειμένου τρόπους και μέσα πειθούς το γραμματειακό είδος του κειμένου γλωσσικές επιλογές του πομπού Να είσαι σε θέση να επιλέγεις τις κύριες πληροφορίες για να συντάσσεις περίληψη Να απαντάς σε σχετικές ερωτήσεις Να αξιοποιείς τη διδακτέα ύλη για να συντάσσεις κείμενα / έκθεση

23 Μαρία Κάππου 1.1. Τα τυπικά χαρακτηριστικά του κειμένου που δίνεται για περίληψη ΕΠΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Κατανοώ το αρχικό κείμενο σημαίνει ότι διαθέτω την ικανότητα να αναγνωρίζω τα τυπικά χαρακτηριστικά του ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΡΟΠΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΕΙΜΈΝΩΝ ΠΕΙΘΟΎΣ ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ επιστημονικός λόγος δοκίμιο άρθρο λογοτεχνικό δοκίμιο ΤΟΝ ΣΚΟΠΟ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 22

24 1. Διδακτέα ύλη και παραδείγματα απαντήσεων 1. Είδος κειμένου Τα κείμενα, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες που έχουν (τρόποι πειθούς, οργάνωση, γλώσσα, ύφος), κατατάσσονται σε κατηγορίες: δοκίμια, άρθρα, επιφυλλίδες, επιστημονικά, διαφημιστικά, πολιτικά. 2. Θέμα Τα θέματα των κειμένων είναι αφηρημένες έννοιες και αναφέρονται στον άνθρωπο, το φυσικό περιβάλλον, τον πολιτισμό (π.χ. κλωνοποίηση, μαζοποίηση, ελευθερία, υπερκατανάλωση, δημοκρατία κ.λπ.). 3. Περιεχόμενο/πληροφορίες Περιεχόμενο καλείται το σύνολο των πληροφοριών, δηλαδή των ιδεών και των μέσων πειθούς που αξιοποιεί ο συγγραφέας για να αναπτύξει και να υποστηρίξει τις θέσεις/απόψεις του (επιχειρήματα, τεκμήρια, παραθέματα από άλλα κείμενα, περιστατικά, γεγονότα, σχόλια, αξιολογικές κρίσεις κ.λπ.) 4. Οργάνωση Α) κειμένου Β) παραγράφου Οργάνωση του κειμένου καλείται η ταξινόμηση των πληροφοριών στα μέρη του κειμένου: Πρόλογος Κύριο μέρος (θεματικές ενότητες/παράγραφοι) Επίλογος Οργάνωση της παραγράφου λέγεται η ταξινόμηση των πληροφοριών στις προτάσεις κάθε παραγράφου. Οι παράγραφοι οργανώνονται με τους εξής τρόπους: Ορισμός Διαίρεση Σύγκριση-αντίθεση Αναλογία Παραδείγματα Αίτιο-αιτιατό Αιτιολόγηση Συνδυασμός μεθόδων 5. Γλώσσα των κειμένων πειθούς Με τον όρο γλώσσα του κειμένου εννοούμε τα γλωσσικά/εκφραστικά μέσα (ρήματα, επιρρήματα, λεξιλόγιο, ονοματικά σύνολα, στοιχεία του ποιητικού λόγου), που αξιοποιεί ο συγγραφέας για να διατυπώσει τις πληροφορίες σε κάθε πρόταση. 6. Σκοπός του κειμένου Ο σκοπός του συγγραφέα μπορεί να είναι: να περιγράψει έναν όρο, μία κατάσταση, ένα φαινόμενο, κάποιο πρόβλημα να πληροφορήσει να αιτιολογήσει ή να ανασκευάσει μια άποψη να προβληματίσει να προκαλέσει καλαισθητική απόλαυση. 7. Τρόποι πειθούς Ο συγγραφέας, για να υποστηρίξει τις απόψεις του, αξιοποιεί διάφορους τρόπους πειθούς, όπως: επίκληση στη λογική επίκληση στην αυθεντία επίκληση στο συναίσθημα. 23