ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ

Transcript

1 ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Διαγραμματική παρουσίαση της διδακτέας ύλης, σύμφωνα με τα κεφάλαια και τις ενότητες του σχολικού εγχειριδίου Βαρβάρα Δημοπούλου δ.φ. 1

2 ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ. 1. Τα δημογραφικά δεδομένα. α. Ο πληθυσμός. Χαρακτηριστικά της χώρας: α) φτωχή, με απαρχαιωμένες παραγωγικές δομές, μικρής έκτασης, ολιγάνθρωπη β) πυκνότητα πληθυσμού κάτοικοι ανά τ. χιλιόμετρο (πολύ αραιή) γ) εξάντληση τόπου και ανθρώπων (εδάφη γυμνά ή εξαντλημένα από την αγρανάπαυση, αίσθηση εγκατάλειψης) δ) αύξηση πληθυσμού με γρήγορους ρυθμούς, χωρίς εξάντληση περιθωρίων δημογραφικής εξέλιξης ε) περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες, παραγωγικά πλεονάσματα πενιχρά στ) καταστροφή σε περιόδους αστάθειας (π.χ. ναυτικός αποκλεισμός από τους Αγγλογάλλους (1854) κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο). β. Οι μετακινήσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα. Ελληνικές πόλεις ως μεγάλα χωριά με τα μέτρα της Δύσης, παρά την αύξηση του πληθυσμού τους. 1. Μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα για πολλούς λόγους (όχι πολλές ευκαιρίες για παραγωγικές δραστηριότητες). 2. Μετακίνηση αγροτικού πληθυσμού προς Ανατολική Μεσόγειο, Μαύρη Θάλασσα, Δούναβη, Νότια Ρωσία, Μικρά Ασία, Αίγυπτο. 3. Μετακίνηση προς την Αμερική (τέλος 19ου και αρχές 20ού αι. λόγω και της σταφιδικής κρίσης). 2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η Μεγάλη Ιδέα. Ελλάδα α) ζητούμενο και σημείο αναφοράς η Δύση, αλλά ομοιότητα προς την Ανατολή β) απουσία κέντρων οικονομικής και τεχνικής προόδου και απουσία προϋποθέσεων για τη δημιουργία τους. Αίτια οικονομικής καχεξίας: 1. Απουσία πρώτων υλών και ειδικευμένου ή φτηνού εργατικού δυναμικού, ισχνή συσσώρευση κεφαλαίου (ιδιωτικού και δημόσιου), περιορισμένη / ασήμαντη εσωτερική αγορά. 2. Τη χώρα ανταγωνίζονταν τα ισχυρά κέντρα του Ελληνισμού εκτός των συνόρων ελληνικά κεφάλαια και πλούτος στο εξωτερικό, στασιμότητα και ένδεια στο μικρό 2

3 ελληνικό βασίλειο. Υποτιμητικές αντιλήψεις των Ελλήνων του εξωτερικού για τη φτωχή και ίσως ανεπρόκοπη πατρίδα. 3. (από το προηγούμενο) Πεποίθηση ότι το ελληνικό κράτος είναι το θεμέλιο για κάτι μεγαλύτερο Μεγάλη ιδέα, προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος με διεύρυνση των συνόρων. πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις: α) στροφή του ενδιαφέροντος των ελληνικών κυβερνήσεων όχι στα εσωτερικά ζητήματα (οικονομική ανόρθωση και γεφύρωση χάσματος με τη Δύση) αλλά στο εθνικό όραμα β) αύξηση του κόστους των προσπαθειών γ) συχνά οι οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων. 3

4 Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ. 1. Το εμπόριο Χαρακτηριστικά: Αιτίες περιορισμένης εμπορικής δραστηριότητας: α) τα οικονομικά μεγέθη της χώρας, β) ο μικρός πληθυσμός, γ) η περιορισμένη αγοραστική δυνατότητα των ανθρώπων και δ) η απουσία μεγάλων παραγωγικών μονάδων. Ανάπτυξη εμπορικής κίνησης στις πόλεις τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα καταναλωτικά προϊόντα. Σχεδόν μόνιμα παθητικό το εξωτερικό εμπόριο μέχρι το 1913 βασικό πρόβλημα το ισοζύγιο πληρωμών, δηλ. η σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών. Σημασία των εσόδων από το εμπόριο: α) συνέβαλλαν στην αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος και β) αποτελούσαν την πιο αξιόπιστη πηγή δημοσίων εσόδων. Η ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου ανάλογη α) με τη βελτίωση των εθνικών οικονομικών μεγεθών και β) με την ανάπτυξη της διεθνούς εμπορικής κίνησης (π.χ. το χρονικό διάστημα , σε συνάρτηση με την προσάρτηση περιοχών και την αύξηση του πληθυσμού). Το βασικό ελληνικό εξαγώγιμο εμπορικό είδος κατά τον 19ο αι. γεωργικά προϊόντα (2/3 ως ¾ του συνόλου των εξαγωγών τη δεκαετία προϊόντα: σταφίδα, ελαιόλαδο, κρασί. Άλλα εξαγώγιμα προϊόντα σε μικρότερα ποσοστά: φυτικά προϊόντα για βιομηχανική επεξεργασία (π.χ. βαμβάκι και καπνός), κατεργασμένα δέρματα (μέχρι το 1880), μεταλλευτικά και ελάχιστα βιομηχανικά προϊόντα. Τα εισαγόμενα προϊόντα: αγροτικά είδη (κυρ. δημητριακά) με αξία το 1/3 της συνολικής, βιομηχανικά προϊόντα (υφάσματα και νήματα), όλο και μεγαλύτερα ποσοστά ορυκτών (άνθρακας), ξυλείας, χημικών προϊόντων και μηχανημάτων. Εμπορικοί δεσμοί της Ελλάδας με άλλα κράτη (κυρίως της Δυτικής Ευρώπης) Αγγλία (σταφίδα, μόλυβδος), Γαλλία, Βέλγιο και λιγότερο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το εμπόριο της διασποράς: ισχυροί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι σε όλες τις γύρω από την Ελλάδα περιοχές (Νότια Ρωσία, χώρες του Δούναβη, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αλεξάνδρεια κ.ά.). 2. Η εμπορική ναυτιλία. Α. Σημαντική ναυτιλιακή και εμπορική δραστηριότητα τον 18ο αι. παραλιακές περιοχές και νησιά. 4

5 Συγκυρίες που ευνόησαν την ανάπτυξη αυτή: 1. Έξοδος της Ρωσίας προς τη θάλασσα, ανάπτυξη των λιμανιών της (π.χ. Οδησσός) προστασία των χριστιανικών / ελληνικών πλοίων από τη ρωσική ισχύ (Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774)) 2. Γαλλική Επανάσταση κ. Ναπολεόντειοι πόλεμοι α) πολύ κερδοφόρα η διάσπαση του αγγλικού ηπειρωτικού αποκλεισμού στα γαλλικά λιμάνια και β) εκμετάλλευση του εμπορικού κενού στην Ανατολική Μεσόγειο από την εξαφάνιση των γαλλικών πλοίων. Β. Η δεκαετία της Επανάστασης ( ): 1. Δύσκολα χρόνια για την εμπορική ναυτιλία. 2. Μετατροπή του εμπορικού στόλου σε πολεμικό. 3. Κλείσιμο των εμπορικών δρόμων και καταστροφή των ναυτικών κέντρων (Ψαρά, Γαλαξίδι) ή παρακμή τους. 4. Ό,τι απέμεινε ήταν: α) η προδιάθεση για θάλασσα και β) η γνώση των ναυτικών πραγμάτων. Γ. Τα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση: 1. Ανάπτυξη νέων ναυτικών κέντρων στο ελληνικό κράτος Σύρος: ισχυρότατο ναυτιλιακό κέντρο, όχι μόνο για τα ελληνικά δεδομένα. αίτια: α) Δέχθηκε κύματα προσφύγων (κυρ. από τη Χίο). β) Έχει στρατηγική θέση (στο κέντρο του Αιγαίου, στις διαδρομές ανάμεσα στα Στενά και τη Μαύρη Θάλασσα αφενός και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο αφετέρου). γ) Βοηθήθηκε από τη δυναμική εμπορική δραστηριότητα των ελληνικών παροικιών στη Νότια Ρωσία, τον Δούναβη, την Κων/πολη, τη Σμύρνη και την Αίγυπτο. Δ. Η ανάπτυξη της ναυτιλίας κατά τον 19ο αι: 1. Ανοδική η πορεία της ελληνικής ναυτιλίας όλο τον αιώνα σε αριθμό και χωρητικότητα πλοίων. 2. Έντονες αυξομειώσεις κατά την περίοδο αντικατάστασης των ιστιοφόρων από τα ατμόπλοια. 3. Εθνικά δημόσια έργα για την εξυπηρέτηση της ναυτιλίας: α) κατασκευή λιμένων και β) δημιουργία συστήματος θαλάσσιων φάρων. Ε. Η σταδιακή ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας(19ος-20ός αι.): 1. Πρωτοβουλίες και συγκροτημένες προσπάθειες για ελληνική ατμοπλοΐα μετά τα μέσα του 19ου αι. 2. Σημαντικά τα απαιτούμενα κεφάλαια για την αγορά και τη συντήρηση ατμόπλοιων εταιρείες και ισχυρά επιχειρηματικά σχήματα συμβολή και του κράτους, των τραπεζών (Εθνική Τράπεζα) και των ομογενών. 5

6 3. (αλλά) Αισθητή η παρουσία της ελληνικής ατμοπλοΐας μόνο την τελευταία δεκαετία του 19ου αι. λόγω α) της περιορισμένης διαθεσιμότητας κεφαλαίων και β) του αυξημένου επιχειρηματικού κινδύνου. 4. Ανάπτυξη της ελληνικής ατμοπλοΐας κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αι. λόγω της κυριαρχίας Ελλήνων επιχειρηματιών στο δέλτα του Δούναβη και στο ίδιο το ποτάμι. Στ. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος. 1. Νέα δεδομένα λόγω των καταστροφών αλλά και των οικονομικών και πολιτικών αλλαγών στα κράτη του Ευξείνου Πόντου υποδιπλασιασμός του ελληνικού εμπορικού στόλου (1919) νέα αρχή. 3. Η διανομή των εθνικών κτημάτων. Το εκτενέστερο, σημαντικότερο και πολυπλοκότερο πρόβλημα που κληρονόμησε το νέο ελληνικό κράτος: η διανομή των εθνικών γαιών, δηλ. των ακίνητων / κτηματικών περιουσιών που ανήκαν πριν την Επανάσταση είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες. Α. Κατά την Επανάσταση. 1) Κατοχή των γαιών από το ελληνικό κράτος επαναστατικώ δικαίω. 2) Υποθήκευσή τους για τη σύναψη δανείων ή εκποίησή τους για την εξασφάλιση εσόδων, εφόσον αποτελούσαν το μόνο κεφάλαιο των ελληνικών κυβερνήσεων. 3) Υπολογισμός της έκτασής τους μόνο κατά προσέγγιση λόγω του περίπλοκου οθωμανικού καθεστώτος έγγειας ιδιοκτησίας και των μηχανισμών καταγραφής στρέμματα. Β. Τα βασικά προβλήματα σχετικά με τη διανομή των εθνικών γαιών. 1) Πολλοί καλλιεργητές είχαν δικαιώματα εκμετάλλευσης γης για δεκαετίες (προεπαναστατικά χρόνια), αποδίδοντας ποσοστά επί των παραγομένων αγαθών και τον αναλογούντα φόρο (δεκάτη) πολύ δύσκολο το κράτος να ζητήσει εξαγορά αυτής της γης με υψηλό τίμημα. 2) Δεν υπήρχαν ξεκάθαροι τίτλοι ιδιοκτησίας στον οθωμανικό χώρο για να γίνει εξαγορά της γης. 3) (στη Στερεά Ελλάδα) Τμήμα των εθνικών γαιών πέρασε άμεσα σε ιδιώτες, κατόπιν εξαγοράς από τους οθωμανούς ιδιοκτήτες τους σε χαμηλή τιμή. 4) Συχνές οι περιπτώσεις καταπατήσεων γης, που δύσκολα αποδεικνύονταν, σε εποχές ταραχών και κρίσης. 5) Μεγάλα περιθώρια για ατασθαλίες λόγω της προσαρμογής του οθωμανικού δικαίου έγγειας ιδιοκτησίας στο βυζαντινορωμαϊκό, το οποίο υιοθέτησε το νέο ελληνικό κράτος. Γ. Ειδικές τάσεις και παράμετροι. 1) Τάση για πολυτεμαχισμό των εθνικών γαιών σε μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες. 6

7 αίτια: α) έλλειψη μεγάλων κεφαλαίων β) τάσεις απόκτησης ακίνητης περιουσίας στις πόλεις (κυρ. Αθήνα). 2) Οι πλούσιοι δεν είχαν την πρόθεση να αποκτήσουν μεγάλη έγγεια ιδιοκτησία άμβλυνση αντιθέσεων, ανυπαρξία κοινωνικών εντάσεων. 3) Μικρές ιδιοκτησίες ευπρόσβλητες σε κρίσεις, διαθέσεις της αγοράς και φορολογικές πιέσεις ανάπτυξη συστήματος πολιτικής προστασίας, με παρεμβάσεις των τοπικών πολιτευτών, κατ αναλογία με την προεπαναστατική περίοδο. Δ. Η επίλυση του ζητήματος. Νομοθετικές ρυθμίσεις κατά την περίοδο για την επίλυση του ζητήματος. Στόχοι: Εξασφάλιση των ακτημόνων χωρικών κατά προτεραιότητα. Εξασφάλιση των μεγαλύτερων δυνατών εσόδων για το κράτος μέσω εκποίησης των κτημάτων. Σχολιασμός: Αντιφατικοί οι στόχοι. Ο πρώτος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθμό: στρέμματα με παραχωρητήρια ( ) έναντι στρεμμάτων τα έτη Ο δεύτερος δεν επιτεύχθηκε το ίδιο ικανοποιητικά: το 50% του αντιτίμου πληρώθηκε τελικά στο κράτος από τους ιδιώτες αγοραστές. 4. Η εκμετάλλευση των ορυχείων Περιορισμένο το σχετικό ενδιαφέρον λόγω απουσίας βαριάς βιομηχανίας τα ορυκτά προορίζονταν α) είτε για την κάλυψη τοπικών αναγκών β) είτε για εξαγωγή. λατομεία, παραγωγή οικοδομικών ακατέργαστα / στοιχειωδώς επεξεργασμένα υλικών μεταλλευτικά προϊόντα που τα βιομηχανικά κράτη της Δύσης χρησιμοποιούσαν ως πρώτες ύλες. Ορυκτός πλούτος και ιστορική συγκυρία. Ικανοποιητική ποικιλία κοιτασμάτων αλλά μικρές ποσότητες στο περιορισμένο ελληνικό έδαφος του 19ου αι. 7

8 Ραγδαία εξέλιξη του κλάδου της εξόρυξης στις αρχές της δεκαετίας του 1860 λόγω α) νομοθεσίας που επέτρεπε την ευνοϊκή εκχώρηση μεταλλευτικών δικαιωμάτων και β) αυξημένου ενδιαφέροντος για μεταλλευτικά και οικοδομικά υλικά εξαιτίας της διάνοιξης και της λειτουργίας της διώρυγας του Σουέζ. Κέντρο της μεταλλευτικής δραστηριότητας το Λαύριο εταιρεία Σερπιέρι-Ρου (1866) εξαγωγή μεταλλεύματος όχι μόνο από τα υπόγεια κοιτάσματα αλλά και από τις σκωρίες εξόρυξη αργύρου και μολύβδου σε σημαντική άνθηση εξαγωγές αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών. Επίσης, εξόρυξη θειαφιού από τη Μήλο, σμύριδας από τη Νάξο και θηραϊκής γης (οικοδομικό υλικό σε μεγάλα έργα) από τη Θήρα. Μετά το 1870 (οικοδομική άνθηση) εξόρυξη και αξιοποίηση των θαυμάσιων μαρμάρων που διαθέτει η Ελλάδα, σε σημαντικό βαθμό μέχρι το τέλος του 19ου αι. Σημαντικά δημόσια έσοδα και από τις αλυκές τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι. 5. Η δημιουργία τραπεζικού συστήματος. Κεντρικό σημείο στους κυβερνητικούς σχεδιασμούς με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους ανάγκη ίδρυσης κεντρικής τράπεζας και τραπεζικού συστήματος. Στόχοι: α) η εξυπηρέτηση των κυβερνητικών αναγκών, της διαχείρισης του κρατικού δανεισμού, της έκδοσης χαρτονομίσματος β) λύση στο πρόβλημα των πιστωτικών αναγκών της οικονομίας εξασφάλιση κεφαλαίων στους επιχειρηματίες με όρους οργανωμένης αγοράς. Τα προβλήματα κατά τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Πιστωτικό σύστημα σε πρωτόγονη κατάσταση και συνδεδεμένο με το εμπόριο αγροτικών προϊόντων (εξαγωγές σταφίδας). Έμποροι και πιστωτές τα ίδια πρόσωπα, με τοκογλυφικές διαθέσεις δανεισμός προς τους παραγωγούς με όρους εκμετάλλευσης, ουσιαστική προ-αγορά της παραγωγής. Έλλειψη πιστώσεων στους άλλους κλάδους της παραγωγής περιορισμός επιχειρηματικότητας και αποθάρρυνση ελληνικών κεφαλαίων του εξωτερικού. Προθέσεις και πολιτικές του κράτους και άλλων πλευρών για την άρση αυτών των εμποδίων προσπάθεια όχι τόσο για εξάλειψη της τοκογλυφίας όσο για δημιουργία ενός σύγχρονου πιστωτικού συστήματος. Ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας (1841). Κεφάλαια από το εξωτερικό, κρατικοί παράγοντες στις ιδρυτικές διαδικασίες. Κύριοι μέτοχοι: ο Εϋνάρδος, το ελληνικό κράτος (20%), έλληνες έμποροι και επιχειρηματίες της διασποράς, ξένοι οικονομικοί παράγοντες και πολιτικοί. 8

9 Πρώτος διοικητής ο Γ. Σταύρου. Διευρύνσεις κεφαλαίου με τη συμμετοχή εμπόρων του ελλληνικού χώρου (Σκουζές, Ράλλης). Δραστηριότητα αρχικά χωρίς σαφή προσανατολισμό, ανάλογη με τους βραδείς ρυθμούς της ελληνικής οικονομίας. Μεγάλο πλεονέκτημα και κύρια πηγή εσόδων το εκδοτικό δικαίωμα δικαίωμα έκδοσης τραπεζογραμματίων για λογαριασμό του ελληνικού κράτους. Προοδευτική εξάπλωση των εργασιών της τράπεζας στις κύριες επαρχιακές πόλεις (Ερμούπολη, Πάτρα) αντιμετώπιση της τοκογλυφίας. Εμπιστοσύνη της ελληνικής κοινωνίας διαδοχικές διευρύνσεις του μετοχικού της κεφαλαίου. Πολλαπλασιασμός τραπεζικών και ασφαλιστικών ιδρυμάτων από τη δεκαετία του 1860: Ιονική Τράπεζα, Τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας, Γενική Πιστωτική Τράπεζα, Τράπεζα Βιομηχανικής Πίστεως. 6. Η βιομηχανία. Γενικά. Η Ελλάδα μακριά από τη Βιομηχανική Επανάσταση η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα παρούσα στους σχεδιασμούς και στις προθέσεις αλλά όχι στην εφαρμογή η απουσία των προϋποθέσεων για βιομηχανική ανάπτυξη οδηγούσε κάθε σχετική πρόθεση σε αδιέξοδο. Τα πρώτα βήματα. Αποσπασματική / ευκαιριακή εμφάνιση βιομηχανικών μονάδων παραγωγής τις πρώτες δεκαετίες της ανεξαρτησίας. Εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών, επεξεργασία αγροτικών προϊόντων (αλευρόμυλοι, ελαιοτριβεία, βυρσοδεψεία, κλωστήρια). Στάσιμες και περιορισμένες οι μονάδες ως προς τα οικονομικά μεγέθη, όχι ανάπτυξη βιομηχανικών συγκροτημάτων. αίτια: 1) μικρή η έκταση της εγχώριας αγοράς 2) πίεση από τα εισαγόμενα προϊόντα 3) έλλειψη πολυάριθμου, ειδικευμένου και φθηνού εργατικού δυναμικού. Οι πρώτες κινήσεις εκβιομηχάνισης. Κύμα ίδρυσης βιομηχανικών επιχειρήσεων (πάνω από 100) το επιστροφή στην Τάση αύξησης δυναμικού των υπαρχουσών μονάδων. ύφεση γρήγορα. Βιομηχανικό δυναμικό σταθερό και πολυδιάστατο μόνο τα τελευταία χρόνια του 19ου και τα πρώτα χρόνια του 20ού αι βαριά βιομηχανία, μεταλλουργία, ναυπηγική, τσιμεντοβιομηχανία. Παράγοντες ανάσχεσης της βιομηχανικής ανάπτυξης στο ελληνικό κράτος: 9

10 1. Έλλειψη κεφαλαίων και διασπορά των υπαρχόντων σε πολλές δραστηριότητες. 2. Ασφυκτικά περιορισμένη βάση οικονομικής εξάπλωσης (έδαφος και πληθυσμός). 3. Έλλειψη πρώτων υλών. 4. Χρόνια έλλειψη εργατικού δυναμικού. 5. Έλλειψη παιδείας, τεχνικής και γενικής περιορισμένη δυνατότητα εφαρμογής καινοτομιών και τεχνολογικής εξέλιξης. Η αλλαγή των δεδομένων. Η ενσωμάτωση μεγάλων εκτάσεων και πληθυσμών κατά τα έτη άλλαξε τα δεδομένα, η προηγηθείσα προσάρτηση των Επτανήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881) όχι. Και πάλι οι χρόνιες αδυναμίες εμπόδισαν την βιομηχανική ανάπτυξη μεγάλης έκτασης. Ελληνική βιομηχανία: αδύναμη απέναντι στον εξωτερικό ανταγωνισμό, προσηλωμένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες, εξαρτημένη από τις σωτήριες παρεμβάσεις του κράτους (δασμολογικής ή ενισχυτικής φύσεως). 7. Τα δημόσια έργα. Η κατάσταση των υποδομών τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας. Ενδιαφέρον της διοίκησης για την κατασκευή των απαραίτητων υποδομών (γέφυρες, αμαξιτοί δρόμοι, λιμάνια, υδραγωγεία, δημόσια κτήρια κ.λπ.), εφόσον αυτές είτε δεν υπήρχαν είτε βρίσκονταν σε πρωτόγονη κατάσταση. Καλές οι προθέσεις αλλά σοβαροί οι ανασχετικοί παράγοντες: α) αντίξοες οι συνθήκες αδυναμία εξεύρεσης των αναγκαίων πόρων β) βαρύ το δημοσιονομικό φορτίο του κράτους λόγω των δανείων τόσο του Αγώνα όσο και της κρατικής συγκρότησης. Έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος για την ανάληψη δημοσίων έργων λόγω μειωμένης κερδοφορίας. Υποτονική η σχετική κρατική δραστηριότητα, είτε απ ευθείας είτε μέσω των δήμων, μέχρι τη δεκαετία του 1870 λόγω έλλειψης πόρων και υιοθέτησης αντιδημοφιλών μεθόδων στην κατασκευή δημόσιων έργων (π.χ. αγγαρείες αγροτών). Τα δημόσια έργα από τα τέλη του 19ου αι. ως τις αρχές του 20ού. 1) Προτεραιότητα η πύκνωση του οδικού δικτύου, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. Α. Παράγοντες προώθησης του σχεδιασμού αυτού: i. η οικονομική ανάπτυξη ii. οι ταχύτεροι ρυθμοί αστικοποίησης iii. η δημιουργία των κεντρικών σιδηροδρομικών αξόνων iv. η ανάπτυξη του εσωτερικού εμπορίου. Β. Ανασταλτικοί παράγοντες: 10

11 i. μεγάλο το κόστος της κατασκευής δρόμων (ιδ. στα ορεινά) ii. ανταγωνισμός από τις θαλάσσιες συγκοινωνίες. 2) Αποξήρανση μεγάλων εκτάσεων που καλύπτονταν από έλη και λίμνες αποξήρανση της Κωπαΐδας στη Βοιωτία. Οφέλη: α) πλούσια καλλιεργήσιμη γη β) καταπολέμηση της ελονοσίας (μοναδικός τρόπος). 3) Σιδηροδρομικό δίκτυο. 4) Διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου ( , μετά από πολλές οικονομικές και τεχνικές περιπέτειες) βελτίωση της ναυσιπλοΐας. 5) Διάνοιξη πορθμού του Ευρίπου υποβοήθηση της ναυσιπλοΐας 6) Κατασκευή φάρων στις ακτές. 8. Το δίκτυο των σιδηροδρόμων. Γενικά: Εμφάνιση, εξάπλωση και κυριαρχία του σιδηροδρόμου στις χερσαίες μεταφορές σύμφυτη με τη βιομηχανική επανάσταση συνώνυμο της οικονομικής ανάπτυξης κατά τον 19ο αι. Η συμβολή του σιδηροδρόμου στην ανάπτυξη. Λύση του προβλήματος της μεταφοράς μεγάλου όγκου προϊόντων με μικρό κόστος σε μεγάλες αποστάσεις. Απρόσκοπτη τροφοδοσία των πόλεων με τρόφιμα, των εργοστασίων με πρώτες ύλες και των αγορών με προϊόντα. Ο ρόλος του σιδηροδρομικού δικτύου στην Ελλάδα δυσκολίες. Η ύπαρξη σιδηροδρόμου σημαντική προϋπόθεση για να θεωρηθεί μία χώρα ανεπτυγμένη. Σχετικές συζητήσεις στην Ελλάδα από το 1835, όμως μόνο σε θεωρητικό επίπεδο. Ανυπέρβλητες οι σχετικές δυσκολίες: 1) Πολυέξοδη υπόθεση, το ελληνικό κράτος δεν διέθετε τα σχετικά κεφάλαια. 2) Πολύ μικρό το σχετικό ενδιαφέρον από ξένους ή ομογενείς επιχειρηματίες λόγω έλλειψης εξασφάλισης της αποδοτικότητας του έργου. 3) Περιορισμός της αποδοτικότητας του σιδηροδρόμου από τη γειτνίαση της θάλασσας και τις θαλάσσιες μεταφορές. Η εγκατάσταση του σιδηροδρόμου στην Ελλάδα. Αθήνα Πειραιάς (9 χλμ.) η μοναδική σιδηροδρομική γραμμή της Ελλάδας μέχρι τη δεκαετία του χρόνια κατασκευής, πολλές περιπέτειες. Δεδομένα της οικονομίας και προϋποθέσεις κατασκευής σιδηροδρομικού δικτύου από το 1881 και εξής. 11

12 Ταυτόχρονη κατασκευή μεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων γύρω από τη χώρα: σύνδεση Κεντρικής Ευρώπης με Κων/πολη, Μικράς Ασίας με Ανατολή (Ινδία) κ.λπ. κυβερνητική απόφαση (πρωθ. Χ. Τρικούπης) για σύνδεση της χώρας με τους διεθνείς συγκοινωνιακούς άξονες. Τρεις δεκαετίες ( ) κατασκευής σιδηροδρόμων στην Ελλάδα: 900χλμ. με πρωθυπουργό τον Χ. Τρικούπη ( ), κατόπιν επιβράδυνση λόγω πτώχευσης και καθυστερημένη ολοκλήρωση (1909). τεχνικά χαρακτηριστικά: α) μετρικό δίκτυο (όχι σύμφωνο με το διεθνές 1,56 μ. πλάτος) β) σχεδιασμένο να εξυπηρετεί τοπικές, όχι διεθνείς ανάγκες. Τα οικονομικά μεγέθη του σιδηροδρόμου. Κρατικό το μεγαλύτερο μέρος του κόστους με κεφάλαια δανεισμένα από ξένες τράπεζες. Μικρότερο το ποσοστό συμμετοχής ιδιωτών (30%) λόγω αμφίβολης αποδοτικότητας. Η πραγματικότητα: διακίνηση κυρ. αγροτικών προϊόντων, σοβαρή υστέρηση στα έσοδα σε σχέση με τα προβλεπόμενα διακοπή επενδύσεων στον χώρο του σιδηροδρόμου. Απολογισμός. Το σιδηροδρομικό δίκτυο: αποτέλεσε το πρώτο αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο της χώρας πρόσφερε πολλές υπηρεσίες τον καιρό των πολέμων (μεταφορά και ανεφοδιασμός του στρατού) δεν έφερε την ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση στις περιοχές που έφτασε δεν εκπλήρωσε τις αναπτυξιακές προσδοκίες που στηρίχτηκαν σε αυτό. 9. Τα εθνικά δάνεια. Κεντρική παράμετρος της λειτουργίας του ελληνικού κράτους ο δανεισμός κράτος εκ του μηδενός, χωρίς κληρονομηθέν δημοσιονομικό σύστημα. Τα δάνεια. Δάνεια του Αγώνα άρνηση της αποπληρωμής τους και απομόνωση της χώρας από τις χρηματαγορές ως το Δάνεια των Βαυαρών (1832). Νέος δανεισμός τη δεκαετία του 1860 με την αλλαγή των ρυθμών ανάπτυξης. αίτια: α) οι περιορισμένοι πόροι της χώρας β) τα έκτακτα έξοδα λόγω εθνικών κρίσεων Διόγκωση του δανεισμού κατά τη δεκαετία του 1880 χρέος της χώρας πολλαπλάσιο του προϋπολογισμού της. Η λειτουργία των δανείων. 12

13 Κάλυψη των τρεχόντων ελλειμμάτων των προϋπολογισμών (το μεγαλύτερο μέρος). Κάλυψη δαπάνης στρατιωτικών κινητοποιήσεων ( και ) και εξοπλισμών. Αποπληρωμή παλαιότερων δανείων. Μικρό μέρος σε παραγωγικές επενδύσεις και δημόσια έργα. 10. Η πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος. Η πτώχευση του 1893: α) αδυναμία της Ελλάδας να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων β) αίτημα για επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους. Μεγάλο το πολιτικό κόστος στην Ελλάδα. Διαπραγματεύσεις με τις πιστώτριες χώρες: α) κατά τον πόλεμο του 1897 και β) μετά την ήττα και την υποχρέωση της χώρας για καταβολή υπέρογκων πολεμικών αποζημιώσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τα οικονομικά της χώρας σε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Διαχείριση βασικών εσόδων του κράτους από εκπροσώπους έξι δυνάμεων. α) μονοπώλια αλατιού, φωτ. πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιού σιγαρέτων β) εξόρυξη της σμύριδας δρχ. γ) φόρος καπνού δ) λιμενικά δικαιώματα Πειραιά ε) φόρος χαρτοσήμου. Στόχοι του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Εκπλήρωση των υποχρεώσεων της Ελλάδας προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Εξυπηρέτηση των υπόλοιπων δανείων της χώρας. Η λειτουργία του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου (από το 1898). Αντιμετώπιση των τρεχουσών αναγκών με νέο μεγάλο δάνειο (εγγύηση των Δυνάμεων). Εξασφάλιση της αποπληρωμής των δανείων. Παροχή τεχνικών συμβουλών για τη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας. Τα αποτελέσματα της παρέμβασης του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Θετικά Αυξήθηκε η πιστοληπτική ικανότητα του κράτους. Απαλλάχθηκαν οι δημοσιονομικοί μηχανισμοί από τις δυσλειτουργίες του παρελθόντος. 13

14 το έτος 1910: α) υγιή τα δημόσια οικονομικά β) προϋπολογισμοί ελαφρώς πλεονασματικοί γ) αυξημένες οι οικονομικές δυνατότητες του κράτους. Μεταρρυθμίσεις των πρώτων κυβερνήσεων Βενιζέλου. Πολεμική προετοιμασία και συμμετοχή στους Βαλκανικούς πολέμους. 11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο. Γενικά. Οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων της διασποράς σε Ανατολική μεσόγειο και Μαύρη Θάλασσα. Ιδιαίτερα σημαντικές σε συγκεκριμένες περιοχές: Αίγυπτο, Ν. Ρωσία, εκβολές Δούναβη και Κων /πολη. χρυσή εφεδρεία για το ελληνικό κράτος. Αλλά: Όχι ιδιαίτερα θερμές οι σχέσεις των ελλήνων της διασποράς με το μικρό ελληνικό βασίλειο περισσότερες επιχειρηματικές ευκαιρίες στην Ανατολική Μεσόγειο (εκτός Ελλάδας). Μόνο λίγοι από τους Έλληνες της Διασποράς εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μετά την ανεξαρτησία. Πολιτική προσέγγισης των ομογενών (αίτια και αποτελέσματα). Συζητήσεις για την αξιοποίηση των δυνατοτήτων της ομογένειας κατά τη δεκαετία του Αίτια: α) Η αλλαγή δυναστείας και συνταγματικών θεσμών. β) Η ενσωμάτωση των Επτανήσων. γ) Το τεράστιο κόστος της εμπλοκής στις κρητικές επαναστάσεις ( ). Αποτελέσματα: α) Αρχικά πενιχρά τα αποτελέσματα, εφόσον θεσπίστηκαν στο οθωμανικό κράτος οι μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1856) i. διευρυμένα δικαιώματα στους οθωμανούς υπηκόους χριστιανικού θρησκεύματος ii. νέες οικονομικές συνθήκες στην οθωμανική αυτοκρατορία περισσότερες ευκαιρίες για τους ομογενείς εκτός Ελλάδος. 14

15 β) Πρώτες ενδείξεις συνεργασίας ελληνικού κράτους ομογενών κατά τη δεκαετία του Αίτιο: κρίση του 1873 μείωση αποδόσεων των ευρωπαϊκών κεφαλαίων αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων με μεταφορά κεφαλαίων προς τα ανατολικά άσκηση πίεσης προς τους πλούσιους ομογενείς εκτόνωση της πίεσης με την ανακάλυψη επιχειρηματικών προοπτικών στην Ελλάδα. Οι επενδύσεις και οι οικονομικές δραστηριότητες της διασποράς στο ελληνικό κράτος. Τοποθετήσεις σε ακίνητα για λόγους επίδειξης. Διείσδυση στην ελληνική αγορά με κριτήριο τις ευκαιρίες για υψηλά κέρδη (π.χ. πώληση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς ιδιοκτήτες τους). Επενδύσεις στο εμπόριο, στις μεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δημόσια έργα (εποχή Τρικούπη), στον δανεισμό του δημοσίου. Ο χαρακτήρας των επενδύσεων της ομογένειας: α) ρευστός και ευκαιριακός χαρακτήρας β) κριτήριο η δυνατότητα γρήγορης απόσβεσης και επαν-εξαγωγής των κεφαλαίων, εφόσον κερδοα) όχι ευκαιρίες για μακροχρόνιες τοποθετήσεις στην ελληνική αγορά σκοπία β) εύκολη μετατρεψιμότητα της δραχμής. Οι αλλαγές στις αρχές του 20ού αι. Σταθερότερη η συμπεριφορά των ομογενών κεφαλαιούχων μετά τις πολιτικές αλλαγές της περιόδου. Συγκεκριμένα: 1. Διακοπή των παραδοσιακών δραστηριοτήτων των Ελλήνων κεφαλαιούχων στην Ανατολική Μεσόγειο λόγω α) της έξαρσης των εθνικισμών, β) των ζημιών στις οικονομικές δραστηριότητες των ξένων, γ) των πολιτικών εξελίξεων στη Ρωσία και δ) της δημιουργίας της Κεμαλικής Τουρκίας. 2. Επιλογή αρκετών από τους ομογενείς για μεταφορά των οικονομικών δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό κράτος. 3. Αλλαγή μορφής και δυνατοτήτων του ίδιου του ελληνικού κράτους. Η προσφορά του ομογενειακού κεφαλαίου ήταν μεν σημαντικό αλλά δεν αποτελούσε σταθερή βάση ανάπτυξης για τη χώρα. Αποτελέσματα: ενίσχυση ρευστότητας παροχή πρόσκαιρων αλλά αναγκαίων λύσεων στο πρόβλημα της έλλειψης κεφαλαίου συμβολή στον εκχρηματισμό της ελληνικής οικονομίας. Αλλά: Μεσοαστοί ή μικροαστοί οι περισσότεροι από τους Έλληνες της διασποράς. 15

16 Διατηρούσαν στενούς δεσμούς με τις οικογένειες στην πατρίδα. Έστελναν σημαντικό μέρος από το εισόδημά τους (εμβάσματα). Συνέβαλαν στην εθνική οικονομία τουλάχιστον όσο και οι μεγάλοι κεφαλαιούχοι. 16

17 Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ. 1. Το αγροτικό ζήτημα. Γενικά. Προοδευτική υποχώρηση της κυριαρχίας του αγροτικού τομέα στον λεγόμενο δυτικό κόσμο λόγω της βιομηχανικής επανάστασης. Η Ελλάδα βάδιζε προς την ίδια κατεύθυνση με πιο αργούς ρυθμούς. ζητούμενο: Η αγροτική μεταρρύθμιση: α) κατάργηση μεγάλων ιδιοκτησιών και β) κατάτμηση της καλλιεργήσιμης γης σε μικρές, οικογενειακές παραγωγικές μονάδες, σύμφωνες με τις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες. Η κατάσταση τα πρώτα χρόνια της Ανεξαρτησίας. Ποτέ το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας στην Ελλάδα δεν οξύνθηκε τόσο όσο σε άλλες χώρες (Ευρώπη, Βαλκάνια). Πλήθος αγροτών με μικρές / μεσαίες ιδιοκτησίες λόγω της προοδευτικής διανομής των εδαφών που απελευθερώθηκαν από τον Αγώνα ( ). Λίγα μόνο τσιφλίκια σε Αττική και Εύβοια. Η κατάσταση μετά την προσάρτηση των Επτανήσων (1864), της Άρτας και της Θεσσαλίας (1881). Στο προσκήνιο το θέμα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού αγόρασαν τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας. 1. Διατήρηση του θεσμού των κολίγων. 2. Επιδίωξη επιβολής υψηλών δασμών στο εισαγόμενο σιτάρι πολιτική 3. Εξασφάλιση υψηλών τιμών στο εγχώριο. κερδοσκοπίας 4. (ενίοτε) Τεχνητές ελλείψεις. Αποτελέσματα. Ψήφιση νόμων για απαλλοτρίωση των μεγάλων ιδιοκτησιών, ώστε να διανέμονται στους ακτήμονες (1907). Πολύ δύσκολη η εφαρμογή τους τριβές και συγκρούσεις (Κιλελέρ 1910). Πιο περίπλοκο το ζήτημα μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (1913), εφόσον προστέθηκαν και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων. Η αγροτική μεταρρύθμιση (περίοδος Α Παγκοσμίου Πολέμου και εθνικού διχασμού ). Ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης από τον Ε. Βενιζέλο το 1917 (κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης). Στόχοι: α) Στήριξη και πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών στις νέες περιοχές. β) Αποκατάσταση των προσφύγων και πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών αμέσως μετά τον πόλεμο με νομοθετήματα συναφή προς τους στόχους. 17

18 Το αποτέλεσμα της αγροτικής μεταρρύθμισης. Αναδιανομή των καλλιεργήσιμων εδαφών σε αξιόλογα ποσοστά (85% στη Μακεδονία, 68% στη Θεσσαλία, 40% επί του συνόλου). Ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης υπό την πίεση του προσφυγικού προβλήματος αγροτική οικονομία σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. Αλλά: Δυσκολία των αγροτών να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους // θύματα των εμπόρων. Λύσεις: i. Αγροτική Τράπεζα ii. κρατικοί οργανισμοί παρέμβασης iii. παραγωγικοί συνεταιρισμοί. 2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος. Διαφορές του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα (από τις άλλες χώρες) λόγω ιδιομορφιών στην ελληνική ανάπτυξη. Οι ελληνικές ιδιομορφίες. Σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις στα τέλη του 19ου αι. επιρροή σαφώς μικρότερη από αντίστοιχες των χωρών της Δύσης και των Βαλκανίων (π.χ. Βουλγαρία). αίτια: i. απουσία σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων ii. απασχόληση στα δημόσια έργα εργατικού δυναμικού από το εξωτερικό iii. εργατικό δυναμικό με πρόσκαιρη / βραχύχρονη απασχόληση. Πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις (Λαύριο 1896) πιο σταθερό εργατικό δυναμικό. Περιορισμένη η διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο λόγω της επικράτησης της μεγάλης Ιδέας. Η κατάσταση μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης (σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και κοσμοπολιτισμός) στην Ελλάδα η Φεντερασιόν (πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσ/νίκης) δίαυλος για τη σοσιαλιστική και εργατική ιδεολογία στη χώρα. Ταχύτατη ωρίμανση του εργατικού κινήματος στα χρόνια του Α Παγκόσμιου Πολέμου. αίτια: i. οι πιέσεις προς την ελληνική κοινωνία ii. η εμπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις iii. ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης. 18

19 Ίδρυση της ΓΣΕΕ (Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος) προς το τέλος του πολέμου. Ίδρυση του ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ελλάδος) (λίγο αργότερα) προσχώρηση στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομασία σε ΚΚΕ (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος). 3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο Βενιζελισμός νέα πολιτική αντίληψη την περίοδο της πολεμικής ετοιμότητας ( ). (στον οικονομικό τομέα) Το ελληνικό κράτος μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Να επιδιωχθεί ενσωμάτωση των εκτός συνόρων ελληνισμού στον κρατικό κορμό για τη διεκδίκηση μιας ισχυρότερης θέσης στον σύγχρονο κόσμο. προϋποθέσεις: α) θεσμικός εκσυγχρονισμός β) προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Η συσπείρωση δυνάμεων γύρω από τον Βενιζέλο δραστήρια αστική τάξη των πλουσίων Ελλήνων της Ανατολικής Μεσογείου: Νότια Ρωσία Διασφάλιση του πλούτου αυτού λεκάνη του Δούναβη μέσω της δημιουργίας μιας ισχυρής εσωτερικό της Ρουμανίας περιφερειακής δύναμης που θα Πόντος και μικρασιατικά παράλια προστάτευε τα συμφέροντα των Σμύρνη πολιτών της κρίσιμο αίτημα Θεσσαλονίκη σε εποχή ανάδυσης εθνικιστικών Αίγυπτος, Σουδάν, Αλεξάνδρεια. κινημάτων. Άρα: Μεγάλη Ιδέα + εκσυγχρονισμός του κράτους ιδεολογικά, πολιτικά και οικονομικά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας. μεγάλη η εθνική προσπάθεια, πλεονασματικοί οι κρατικοί προϋπολογισμοί. Τα οικονομικά του κράτους κατά την περίοδο ) Πρόοδος της οικονομίας το 1910 α) αντιμετώπιση αγροτικής κρίσης β) εκτόνωση κοινωνικών εντάσεων υπερπόντια γ) εμβάσματα ενίσχυσης της οικονομίας μετανάστευση της υπαίθρου. 2) Η εθνική οικονομία δεν κλονίστηκε από το (σημαντικό) κόστος των Βαλκανικών πολέμων. 3) Ιδιαίτερα τα κέρδη της Ελλάδας από τους Βαλκανικούς: 19

20 ενσωμάτωση πλούσιων περιοχών (Ήπειρος, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, νησιά του Αιγαίου, Κρήτη) - αύξηση εδαφών κατά 70% ενσωμάτωση εκατομμυρίων κατοίκων αύξηση πληθυσμού κατά 80% νέες οικονομικές προοπτικές, π.χ. στη γεωργία (πεδινά και αρδευόμενα εδάφη) αλλά: παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νέες περιοχές. Η Ελλάδα υπολογίσιμη δύναμη οι αγορές χρήματος και πιστώσεων δείχνουν εμπιστοσύνη. 4. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι συνθήκες συμμετοχής της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και η οικονομική τους διάσταση. 1) Δυσκολίες και περιπλοκότητες στη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο: Διχασμός (σύγκρουση του παλατιού με τον Βενιζέλο) επιστράτευση του 1915 (άσκοπη και δαπανηρή) διάσπαση της χώρας σε δύο κράτη (κυβέρνηση της εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη) συμμαχικός αποκλεισμός και συγκρούσεις. 2) Αδύνατο να αναλάβει η χώρα το κόστος της συμμετοχής στον πόλεμο (1917) χωρίς εξωτερική αρωγή ιδιόμορφος δανεισμός από τους Συμμάχους. 3) Μεγάλα δάνεια προς την Ελλάδα από Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και ΗΠΑ για τη χρηματοδότηση της εμπλοκής α) στο μακεδονικό μέτωπο, β) στην εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία και γ) στην α φάση της μικρασιατικής εκστρατείας. Αλλά: μόνο θεωρητικός ο δανεισμός κάλυψη χαρτονομίσματος δηλ. απόθεμα σε χρυσό και συνάλλαγμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος το ελληνικό κράτος δεν είχε τον έλεγχο. Τα οικονομικά του κράτους μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ( ). Οι εκλογές του 1920 καταστροφικές για τη φιλοσυμμαχική κυβέρνηση Βενιζέλου. Στην εξουσία τα φιλοβασιλικά κόμματα επαναφορά Κωνσταντίνου (ανεπιθύμητου στους συμμάχους). Απόσυρση της κάλυψης του χαρτονομίσματος ως αντίποινα από τους συμμάχους κυκλοφορία νομίσματος χωρίς αντίκρυσμα. Κλείσιμο του κρατικού ισολογισμού του 1918 με παθητικό. Σκληρή και δαπανηρή η εξέλιξη του μικρασιατικού πολέμου. 20

21 Δημοσιονομικά δεδομένα σε αδιέξοδο τον Μάρτιο του πρωτότυπο αναγκαστικό εσωτερικό δάνειο με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος επιτυχία του εγχειρήματος (κρατικά έσοδα δρχ.) επανάληψή του το Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο Οι συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Άφιξη και αποκατάσταση πολύ σημαντικού ρεύματος προσφύγων ( Έλληνες χριστιανοί, Αρμένιοι). Φυγή των μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας για την Τουρκία ( άτομα). i. ανατροπή όλων των δεδομένων για την ελληνική οικονομία και κοινωνία ii. υποχρεωτική καινούργια αρχή για το ελληνικό κράτος Η λειτουργία της ελληνικής διοίκησης. Ανάγκη υπέρβασης των χρόνιων ανεπαρκειών της ελληνικής διοίκησης για να αντιμετωπιστούν τα χειρότερα (π.χ. οι θάνατοι από ελονοσία και φυματίωση). Η ελληνική διοίκηση αποδείχθηκε μάλλον επαρκής α) σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος και β) παρά τα εμπόδια (πολιτική αστάθεια πολιτικά μίση ανακήρυξη δημοκρατίας επεμβάσεις στρατού / πραξικοπήματα). επιτυχίες: I. αξιοποίηση των μουσουλμανικών περιουσιών με τον καλύτερο δυνατό τρόπο II. αποτελεσματική λειτουργία της εξωτερικής βοήθειας. 6. Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Τα πλεονεκτήματα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας του μεσοπολέμου: εθνική ομογενοποίηση της χώρας (μειονότητες σε ποσοστό λιγότερο του 7% του πληθυσμού) ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης προώθηση της αστικοποίησης (το 1/3 του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα) βελτίωση των υποδομών υιοθέτηση αναπτυξιακών πολιτικών υπό το βάρος των πιέσεων ενδιαφέρον όλων των Ελλήνων για ανάπτυξη της Ελλάδας, εφόσον συγκεντρώθηκαν όλοι στον κορμό του εθνικού κράτους (εξάλειψη ελληνικού κοσμοπολιτισμού). Ο ρόλος των προσφύγων γνώσεις, πολιτισμός και ισχυρή διάθεση για εργασία με στόχο την αναδημιουργία των απολεσθέντων. 21

22 7. Οι μεγάλες επενδύσεις. Ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές λόγω των συνεπειών του Μικρασιατικού πολέμου: Κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στον Μαραθώνα (ΟΥΛΕΝ 1925) για τις ανάγκες ύδρευσης του πληθυσμού της Αθήνας ( κάτοικοι, μαζί με τους πρόσφυγες). Εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος (ΠΑΟΥΕΡ την ίδια περίοδο). Δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών (ΠΑΟΥΕΡ, ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία). Επενδύσεις στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες. Επενδύσεις στους δρόμους και στη διευθέτηση των χειμάρρων στην Αττική. Εγγειοβελτιωτικά έργα στην υπόλοιπη χώρα αύξηση καλλιεργούμενων εδαφών. 8. Η Τράπεζα της Ελλάδος. Αναγκαιότητα δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας λόγω αιτήματος της Ελλάδας στην ΚτΕ για παροχή πρόσθετου δανείου (1927). επιδιώξεις: α) διαχείριση των χρεών β) έκδοση χαρτονομίσματος γ) ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής. Ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος (Μάιος 1927). επιτεύγματα: α) σταθερές ισοτιμίες της δραχμής με τα ξένα νομίσματα β) δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας γ) βελτίωση πιστοληπτικής ικανότητας της χώρας δ) ενίσχυση εισροής συναλλάγματος και επενδύσεων ε) ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις πολιτικές, θεσμικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Βενιζέλου ( ). 9. Η κρίση του Η συγκυρία. Εποχή ευημερίας μέχρι τη στιγμή της κρίσης: επούλωση των πληγών του παρελθόντος, εμπιστοσύνη στο οικονομικό μέλλον της χώρας. Οι κρατικές προσπάθειες και το αποτέλεσμά τους. Εξάντληση των αποθεμάτων της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα για την αποτροπή της κρίσης. Αναστολή α) της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος και β) της εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων (άνοιξη 1932). 22

23 συνέπειες: I. ισχυρός κρατικός παρεμβατισμός στην οικονομία (κυρ. στις εξωτερικές συναλλαγές) II. πολιτική προστατευτισμού με στόχο την αυτάρκεια της χώρας III. (γενικά) οικονομία κλειστού χαρακτήρα, με συναλλαγές που καθορίζονταν όχι ελεύθερα αλλά μέσω γραφειοκρατικών διαδικασιών. Συνέπειες στο εξωτερικό εμπόριο. Κυριαρχία της μεθόδου του διακανονισμού κλήριγκ. διεθνείς συναλλαγές με βάση διακρατικές συμφωνίες (και όχι με βάση το συνάλλαγμα) κοστολόγηση των ανταλλάξιμων προϊόντων από τις διακρατικές αυτές συμφωνίες μέριμνα ώστε να ισοσκελίζεται η αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών (ειδικοί λογαριασμοί). Συνέπειες για την Ελλάδα όχι μόνο αρνητικές αλλά και θετικές λόγω του χρόνιου ελλείμματος των εξωτερικών συναλλαγών. Οι πολιτικές επιπτώσεις. Ανάδειξη και κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και καθεστώτων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες λόγω του συγκεντρωτικού οικονομικού συστήματος. Ολοένα κα περισσότερα κράτη με δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 (δεκαετία της κρίσης). (Στην Ελλάδα) Κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και επιβολή δικτατορίας από τον Ι. Μεταξά (04/08/1936) με την ανοχή του παλατιού. 23

24 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ) Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ( ). 1. Το σύνταγμα του ) Καταλυτικός ο ρόλος της Επανάστασης της 03/09/1843 για τη διαμόρφωση των πολιτικών πραγμάτων: μεγαλύτερη σαφήνεια στις πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων ενεργότερος ο ρόλος των κομμάτων στην πολιτική ζωή της χώρας ομόφωνη η αναγνώριση της ανάγκης θέσπισης συντάγματος, αλλά σαφέστερες οι μεταξύ τους διαφορές στις σχετικές συζητήσεις. ζητούμενο: περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά. 2) Δυναμική η παρουσία των τριών κομμάτων στην Εθνική συνέλευση του Αποτελέσματα της δράσης των ηγετών τους: αποφυγή των ακραίων θέσεων επιβολή στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις συμφωνία στην ανάγκη συνταγματικής κατοχύρωσης ορισμένων δικαιωμάτων I. ισότητα έναντι των νόμων II. απαγόρευση της δουλείας III. απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου IV. ελευθερία γνώμης και τύπου V. προστασία της ιδιοκτησίας VI. δωρεάν εκπαίδευση. συμφωνία στην ανάγκη προστασίας αξιών και δικαιωμάτων από την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αδυναμία: δεν επιτεύχθηκε συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι. 3) Καθορισμός των βασιλικών εξουσιών στο σύνταγμα: συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας αρχηγία του κράτους και του στρατού νομική ισχύς των πράξεών του μόνο με την προσυπογραφή του αρμόδιου υπουργού. 4) Βασικές διατάξεις του συντάγματος: κατοχύρωση καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες παγκόσμια πρωτοπορία 24

25 δυνατότητα των εκλογέων για υπερψήφιση των υποψηφίων της προτίμησής τους, ακόμη και από διαφορετικά κόμματα πρόβλεψη για ύπαρξη Βουλής και Γερουσίας γερουσιαστές διοριζόμενοι από τον βασιλιά και ισόβιοι απουσία πρόβλεψης για τα κόμματα σύνθεση κοινοβουλευτικών επιτροπών με κλήρωση παρατάξεις σε διαβουλεύσεις / σε συναίνεση. Σχολιασμός Ο ρόλος του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα. Συμμετοχή πολιτών και κομμάτων στον δημόσιο βίο με ευχερέστερους όρους και διευκόλυνση της διεκδίκησης συμφερόντων λόγω της θέσπισης της καθολικής ψηφοφορίας. Ανάπτυξη πολιτικού φιλελευθερισμού και λειτουργίας κομμάτων κατά μίμηση δυτικών προτύπων προϊόν μικρής ηγετικής ομάδας. Αλλά: Εμπέδωση του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες, τα προβλήματα και τα αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας. i. τα κόμματα ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των ανθρώπων της εποχής ii. δεν μπορούν να χαρακτηριστούν με σημερινούς όρους. 2. Η παρακμή των ξενικών κομμάτων κατά την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας. Συμπτώματα στασιμότητας και παρακμής των τριών κομμάτων μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς: Α. Ρωσικό κόμμα (οι ναπαίοι ): I. ικανοποίηση όλων των σχετικών με την Ορθόδοξη Εκκλησία αιτημάτων του ( ) II. απουσία θέσεων για πιο επίκαιρα θέματα. Άρα: δεν είχε λόγο ύπαρξης πλέον Β. Γαλλικό κόμμα: I. Ο αρχηγός Κωλέττης επεδίωκε ενίσχυση του ρόλου του βασιλιά, υπονομεύοντας τον κοινοβουλευτισμό. II. Βία, νοθεία και τρομοκράτηση των εκλογέων ώστε να ψηφίζουν υπέρ του. III. Επιβολή είδους κοινοβουλευτικής δικτατορίας το 1847 α) με κατοχή των πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησης από τον ίδιο και β) με την απουσία του από τη Βουλή (αδύνατος ο κοινοβουλευτικός έλεγχος). IV. Θάνατος του Κωλέττη το 1847, διαμάχη για τη διαδοχή και παρακμή του γαλλικού κόμματος. Γ. Άλλα συμπτώματα παρακμής: 25

26 I. Κόμματα της αντιπολίτευσης σε διαρκή σύγκρουση με την αυλή λόγω της τακτικής του Όθωνα να ενισχύει τους κυβερνητικούς υποψηφίους. II. Απώλεια της εμπιστοσύνης των οπαδών προς το αγγλικό και το γαλλικό κόμμα εξαιτίας της στάσης των χωρών απέναντι στην Ελλάδα κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο (ναυτικός αποκλεισμός). III. Επιδείνωση των σχέσεων Ελλάδας Αγγλίας λόγω της υπόθεσης Πατσίφικο προσωρινά κέρδη για το ρωσικό κόμμα. IV. Αποδυνάμωση του ρωσικού κόμματος και σταδιακή εξαφάνισή του λόγω της ήττας της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο. 3. Η νέα γενιά. Εμφάνιση νέας γενιάς ανθρώπων με διαφορετική νοοτροπία και καταβολές. Χαρακτηριστικά της νέας γενιάς. Η Επανάσταση του 1821 αποτελεί γεγονός της ιστορίας, όχι βίωμα, όπως στους ηγέτες των ξενικών κομμάτων. Ριζική μεταβολή της αντίληψης για τη ζωή λόγω των συχνών πολιτικών μεταβολών και της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης. αλλαγές: i. αλλαγή τρόπου ζωής σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές ii. αύξηση αστικού πληθυσμού iii. μείωση των αναλφαβήτων στον ανδρικό πληθυσμό iv. αύξηση των κοινωνικών εντάσεων (λόγω διάδοσης της παιδείας) και των απαιτήσεων των ανθρώπων v. επίκριση των δυσλειτουργιών του κράτους ακόμη και από τους ημιμαθείς vi. ένταση της επιθυμίας για συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα. Διαφοροποίηση και αποστασιοποίηση της νέας γενιάς από τις εμπειρίες του παρελθόντος (τουρκοκρατία, επανάσταση, αντιβασιλεία κ.λπ.) και από τα κόμματα που τις εξέφραζαν. Οι πολιτικές αντιλήψεις και η πολιτική συμπεριφορά της νέας γενιάς. 1. Άσκηση έντονης κριτικής στους παλαιότερους. 2. Αντίληψη περί αδυναμίας ανάπτυξης του συνταγματικού πολιτεύματος εξαιτίας του πολιτικά ατάλαντου Βασιλιά και της Αυλής. 3. Συνολική δυσαρέσκεια τμημάτων του πληθυσμού συγκρότηση αντιπολιτευτικών ομίλων (τέλη δεκαετίας 1850) πολιτική δράση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου. αιτήματα εκσυγχρονιστικού χαρακτήρα: I. ελεύθερες εκλογές II. φορολογική μεταρρύθμιση (ελάφρυνση των αγροτών) 26

27 III. κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής IV. ίδρυση αγροτικών τραπεζών V. απλούστερη διοίκηση. 4. Μετατροπή της δυσαρέσκειας σε επανάσταση (Φεβρουάριος 1862) με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. Συμμετέχοντες: α) όσοι αισθάνονταν κοινωνικά αδικημένοι (αξιωματούχοι, άνεργοι, πτυχιούχοι κ.λπ.) β) όσοι αναζητούσαν ευκαιρίες συμμετοχής στα πολιτικά πράγματα. Εξαναγκασμός του Όθωνα να εγκαταλείψει την Ελλάδα (12/10/1862). 4. Η Εθνοσυνέλευση του Οργάνωση της Εθνοσυνέλευσης. Προκήρυξη εκλογών αντιπροσώπων από τους επαναστάτες για Εθνοσυνέλευση και νέο σύνταγμα (Νοέμβριος 1862). Εκλογή αντιπροσώπων από τοπικά ψηφοδέλτια, χωρίς κομματικές παρεμβάσεις χρεωκοπία των παλαιών κομμάτων. Πυρήνες δύο μεγάλων παρατάξεων στην Εθνοσυνέλευση: οι πεδινοί και οι ορεινοί ο λαός συμμετείχε ενεργά σε αυτές. Οι πεδινοί. Ηγέτης ο Δημήτριος Βούλγαρης. Πολιτική συμπεριφορά: α) υπονόμευση κοινοβουλευτικών θεσμών β) επιδίωξη παραμονής στην εξουσία μέσω της δημιουργίας σώματος πραιτωριανών γ) άγρα οπαδών μεταξύ των παράνομα διορισθέντων στον στρατό και στο δημόσιο και μεταξύ ανέργων πτυχιούχων και μικροκαλλιεργητών. Οι ορεινοί. Διάφορες ομάδες υπό τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη. Πολιτική συμπεριφορά: α) αντίσταση στην πολιτική των πεδινών β) υποστηρικτές ανάμεσα σε μικροκαλλιεργητές, κτηνοτρόφους, εμπόρους και πλοιοκτήτες. Μικρότεροι πολιτικοί σχηματισμοί: Α) Εθνικόν Κομιτάτον (Επαμ. Δεληγιώργης) Θέσεις α) ανάπτυξη κοινοβουλευτισμού και εκσυγχρονισμός της χώρας β) οικονομική ανάπτυξη και μεταρρυθμίσεις (διοίκηση και στρατός) γ) πολιτισμική εξάπλωση στην οθωμανική Αυτοκρατορία. Β) Εκλεκτικοί: ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών. 27

28 I. μετριοπαθείς θέσεις II. διαρκής προσπάθεια μεσολάβησης μεταξύ των άλλων παρατάξεων III. υποστήριξη σταθερών κυβερνήσεων. Το σύνταγμα του 1864 και οι διατάξεις του. Δύο ολόκληρα χρόνια μέχρι την ψήφιση συντάγματος, σε συνθήκες κυβερνητικής αστάθειας και εμφυλίου πολέμου. Πολίτευμα η βασιλευομένη δημοκρατία (όχι πλέον η συνταγματική μοναρχία). Κατοχύρωση: α) της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας β) της άμεσης, μυστικής και καθολικής ψηφοφορίας (για τους άνδρες) γ) της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης δ) της ελευθερίας του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι ανοικτός ο δρόμος για τη συγκρότηση κομμάτων, απαραίτητων για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώμης. Η πορεία προς τη θέσπιση της αρχής της δεδηλωμένης. Επιβολή από την Εθνοσυνέλευση της αρχής να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία (παρά την αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου του Α ). Μη προσδιορισθέν το αυτονόητο: η εντολή σχηματισμού κυβέρνησης από τον βασιλιά σε βουλευτή της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Διορισμός από τον Γεώργιο κυβερνήσεων της αρεσκείας του. Ψήφιση της αρχής της δεδηλωμένης (1875). I. ιδέα του νεαρού πολιτικού Χαρίλαου Τρικούπη II. αντίληψη περί καταπολέμησης της πολιτικής αστάθειας με τη συγκρότηση δύο μεγάλων κομμάτων εξουσίας (τύπου Αγγλίας) III. αποτέλεσμα οι σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας, εφόσον τα μικρότερα κόμματα (της μειοψηφίας) θα αναγκάζονταν σε συνένωση με τα μεγάλα. Υιοθέτηση των απόψεων του Τρικούπη από τον βασιλιά υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του λαού. Τομή στην πολιτική ιστορία της χώρας μεταβολή του πολιτικού τοπίου. 28

29 Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ 1. Η εδραίωση του δικομματισμού. Μεταβατική η περίοδος εκλογές 1875 κ χωρίς κοινοβουλευτική πλειοψηφία εκλογές 1884: στα δύο μεγάλα κόμματα (Τρικούπη θεμελίίωση Δηλιγιάννη) το 92,2% των εδρών δικομματισμού Το πρόγραμμα του τρικουπικού κόμματος (από το 1875). εκσυγχρονιστικός χαρακτήρας, κοντά στις αντιλήψεις Κουμουνδούρου: 1. συγκρότηση κράτους δικαίου 2. εξορθολογισμός της διοίκησης με καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων 3. ανάπτυξη της οικονομίας ενίσχυση της γεωργίας 4. βελτίωση της άμυνας και της υποδομής της χώρας (συγκοινωνιακό δίκτυο). Προσπάθειες για την υλοποίηση του προγράμματος: 1. οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους (αύξηση φόρων και δάνεια) 2. παροχή κινήτρων στους ιδιώτες για επενδύσεις. Αποτελέσματα: 1. εξάντληση των φορολογουμένων κήρυξη πτώχευσης του 2. υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού. κράτους το 1893 Σχόλια: Κύριος εργοδότης το κράτος μέχρι τη δεκαετία του προνόμια δημοσίων υπαλλήλων: δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης άρα, συνωστισμός υψηλότατο εισόδημα (στους ανώτατους λειτουργούς) για θέση στο δημόσιο Αλλά: Λόγω του εκχρηματισμού της οικονομίας εμφανίστηκαν κοινωνικά στρώματα που δεν επιζητούσαν διορισμό αλλά προώθηση των συμφερόντων τους. φορέας των αιτημάτων τους ο Χ. Τρικούπης. Η αντίθετη πολιτική παράταξη. Συσπείρωση όλων των αντιθέτων γύρω από τον Θ. Δηλιγιάννη. πολιτικές απόψεις αντίθετες από του Τρικούπη απόρριψη της αρχής του χωρισμού των εξουσιών 29

30 επιδίωξη της συγκέντρωσης και του ελέγχου τους από το κόμμα Πολιτικές διαφορές Τρικούπη Δηλιγιάννη. ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ Το κράτος μοχλός της οικονομικής ανάπτυξης Εκσυγχρονισμός με κάθε κόστος. (στη Θεσσαλία) Υποστήριξη των μεγαλοϊδιοκτητών ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗΣ Αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης α) μείωση φόρων και β) ευκαιρίες για κατάληψη δημόσιων θέσεων στους οπαδούς (στη Θεσσαλία) Αποτυχημένη προσπάθεια χορήγησης γης στους αγρότες. Μέτρα για τη βελτίωση της θέσης τους. Υποστήριξη κράτους κοινωνικής αλληλεγγύης, χωρίς το δυσβάσταχτο κόστος του εκσυγχρονισμού. Απέχθεια προς το τυχοδιωκτικό χρηματιστικό κεφάλαιο. Υποστήριξη αργής οικονομικής ανάπτυξης βασισμένης σε παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες. 2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. Η βιωσιμότητα των κομμάτων τη δεκαετία του Πιο συγκροτημένα τα κόμματα σε σχέση με το παρελθόν. Δεν διαλύονταν αναγκαστικά μετά τον θάνατο του ηγέτη τους. Παράγοντες επιβίωσης ενός κόμματος: α) η θέση του στην πολιτική β) η τακτική που ακολουθούσε. Η διαμόρφωση της κομματικής βάσης. Κομματική βάση χωρίς τυπική οργάνωση αλλά κινητοποιημένη από: I. την οικογενειοκρατία II. τις πελατειακές σχέσεις III. την εξαγορά ψήφων. Αλλά: Στα δύο μεγάλα κόμματα οι εκλογείς επέλεγαν με βάση: I. την πολιτική τους κρίση II. τις επιδράσεις που το κόμμα ασκούσε κατά περιοχές III. τα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας. 30

31 Η συμπλήρωση των ψηφοδελτίων με συγκεκριμένα ονόματα βουλευτών εξαρτιόταν από τον τοπικό κύκλο οπαδών του καθενός πελατειακές σχέσεις και εξυπηρετήσεις. Ο ρόλος του εκλογικού συστήματος. 1. Δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι, θετικά ή αρνητικά. π.χ. i. Θετική ψήφος σε κάποιον λόγω υποχρέωσης ii. Θετική ψήφος και σε άλλον επί τη βάσεις των ικανοτήτων του. 2. Αλλά: Τάση των εκλογέων να ψηφίζουν όλο και περισσότερο με κομματικά κριτήρια μετά το Υπερψήφιση πολιτικών με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει την κομματική τους ταυτότητα κατά τη δεκαετία του Σταδιακός περιορισμός της εκλογής ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων. 5. Ένταξη των ανεξαρτήτων σε κομματικά ψηφοδέλτια, για να έχουν πιθανότητες επιτυχίας. Ενίσχυση του ρόλου και του κύρους των πολιτικών κομμάτων. Τα χαρακτηριστικά των (υποψήφιων και εκλεγμένων) βουλευτών. Υποψήφιοι από τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα (π.χ. δικηγόροι, δημόσιοι υπάλληλοι) κομματικά μέλη από τα κατώτερα. Σημαντική θέση οι βουλευτές ολόκληρη η κοινοβουλευτική ομάδα στην εσωτερική ιεραρχία των κομμάτων αμέσως μετά τον αρχηγό. I. Ήταν απαραίτητοι για να έχει η Βουλή απαρτία και να παίρνει αποφάσεις. II. Άρα, ασκούσαν πίεση στην κομματική ηγεσία με την απειλή απουσίας τους. Αδυναμία του κόμματος να αρνηθεί στους βουλευτές την εκπλήρωση επιθυμιών / ευνοϊκών ρυθμίσεων κ.λπ. υπέρ της εκλογικής τους περιφέρειας. Τα γενικά χαρακτηριστικά του πολιτικού συστήματος της εποχής. 1. Οι εκλογείς δεν πείθονταν με μεθόδους εξαναγκασμού, όπως παλαιότερα (Όθωνας, Βούλγαρης). 2. Παραβίαση του κανόνα από δημοσίους υπαλλήλους ή φανατικούς οπαδούς στα χωριά. 3. Σπάνια η εξαγορά ψήφων. 4. Συχνό το φαινόμενο της πατρωνίας (διορισμοί, μεταθέσεις, δάνεια κ.λπ.) και της διαφθοράς του διοικητικού μηχανισμού. 5. α) Δεν προέκυψαν ταξικά κόμματα. β) Δεν επεδίωξαν τα δύο μεγάλα κόμματα να αποκτήσουν τοπικό ή κοινωνικό / ταξικό στίγμα. Αίτια: I. άμβλυνση των κοινωνικοοικονομικών αντιθέσεων λόγω των πελατειακών σχέσεων II. κοινωνία με μεγάλη κινητικότητα. 31