Ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη

Transcript

1 Ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη

2 Sigmund Freud ( ) 1939)

3 Η οικογένεια

4 Ψυχαναλυτική προσέγγιση της παιδικής ηλικίας Η παιδική ηλικία ως «λανθάνουσα περίοδος». Στάση στην εξέλιξη ξητης σεξουαλικότητας. Δεν είναι μια νέα οργάνωση της σεξουαλικότητας. Σχετική ήηρεμία πριν από την καταιγίδα της ήβης. Το ιδανικό είναι η επιτυχής (μερική) ρ αποκήρυξη των ενστικτωδών ενορμήσεων. Η κοινωνία (οικογένεια, εκπαίδευση) ενίσχυε παραδοσιακά τη λανθάνουσα περίοδο. Σήμερα την ενισχύει; Υπάρχει παιδική ηλικία; Πρόωρη είσοδος στον κόσμο των ενηλίκων;

5 Το παιδί από Πινόκιο πρέπει να γίνει Μικρός Πρίγκηπας. Αν ήταν φιλόσοφος, θα ήταν ρεαλιστής, ανήτανψυχολόγος ψυχολόγος, θα ήτανσυμπεριφοριστής συμπεριφοριστής.

6 Κύρια αναπτυξιακά επιτεύγματα στην παιδική ηλικία Μερική επίλυση του οιδιπόδειου συμπλέγματος Απο-δραματοποίηση των ενδοοικογενειακών σχέσεων Ταύτιση Διαμόρφωση Υπερεγώ Ουδετεροποίηση της ενέργειας των ενορμήσεων Ισχυροποίηση της απώθησης - Μερική «αμνησία» Μετάβαση από τις πρωτογενείς στις δευτερογενείς διεργασίες Κυριαρχία της αρχής της πραγματικότητας έναντι της αρχής της ηδονής Υπερίσχυση στοργής Εμφάνιση «ψυχικών ψ χ φραγμάτων»,, όπως αιδώς, αηδία,, ηθικές και αισθητικές αναζητήσεις

7

8 Ρήσεις του Freud για τη λανθάνουσα περίοδο «Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα οφείλει να εξαφανισθεί διότι έφθασε η στιγμή να διαλυθεί, όπως πέφτουν οι νεογιλοί οδόντες και φυτρώνουν τα μόνιμα δόντια.» «Η επίμονη απουσία της προσδοκώμενης ικανοποίησης, η συνεχής ματαίωση του παιδιού που ελπίζει, αναγκάζουν το μικρό ερωτευμένο να εγκαταλείψει ένα αίσθημα χωρίς ελπίδα.» (Freud, 1924)

9

10

11 Είναι απολύτως λανθάνουσα η σεξουαλικότητα; «Από καιρό σε καιρό, μια αποσπασματική εκδήλωση της σεξουαλικότητας, η οποία έχει διαφύγει από το μηχανισμό της μετουσίωσης, μπορεί να διακόπτεται, ή κάποια σεξουαλική δραστηριότητα μπορεί να παραμένει ενεργός καθ όλη τη διάρκεια της λανθάνουσας περιόδου, μέχρις ότου το σεξουαλικό ένστικτο ανακύψει με μεγαλύτερη ένταση στην εφηβεία.» (Freud, 1905) (Βλ. ελληνικό ποίημα: Ο «Κύριος Κανείς», στον οποίο εναποτίθενται όλες οι στοματικές και πρωκτικές ανάγκες.)

12 Κυρίαρχοι μηχανισμοί άμυνας του εγώ στην παιδική ηλικία Στροφή εναντίον του εαυτού: ελέγχονται οι επιθετικές ενορμήσεις. Αντί να επικρίνει τον άλλο, το παιδί επικρίνει τον εαυτό του. Ενοχή. Αντίδραση με το αντίθετο (ή αντιδραστικός σχηματισμός): το παιδί υιοθετεί προσανατολισμούς που αντιτίθενται στην απωθημένη επιθυμία (π.χ., αντί για επιθετικότητα, στοργή, ή αντί για αρέσκεια, αηδία, ή αντί για επιδειξιμανία, συστολή).

13 Κυρίαρχοι μηχανισμοί άμυνας του εγώ στην παιδική ηλικία Μετουσίωση: το παιδί επιδίδεται σε δραστηριότητες, φαινομενικά άσχετες με τη σεξουαλικότητα, αλλά προερχόμενες από τη δύναμη της σεξουαλικής ενόρμησης. Αλλάζει ο σκοπός της ενόρμησης. Προηγμένος μηχανισμός άμυνας. Θεμέλιο του ανθρώπινου πολιτισμού. Για το παιδί η κύρια οδός της μετουσίωσης είναι το παιχνίδι. Κυριαρχία επί των αντικειμένων και των δεξιοτήτων. Μετουσιωμένες στοματικές ανάγκες: η γνώση ως πνευματική τροφή (στόμα), η περιέργεια, η ανάγκη για το ωραίο (οφθαλμός). Μετουσιωμένες πρωκτικές ανάγκες: συσσώρευση γνώσεων, συλλογές, κατασκευές με υλικά, η μάθηση ως «δώρο» στο δάσκαλο.

14 Φαντασιώσεις της λανθάνουσας περιόδου «Οικογενειακό Ο όμυθιστόρημα»: το παιδί φαντασιώνεται ότι οι γονείς του δεν είναι οι πραγματικοί, ότι έχει υιοθετηθεί και ότι προέρχεται από γονείς ανώτερης τάξης, ευγενείς, πλούσιους. Σύνδεση με οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Φαντασίωση συναδέλφωσης με συνομηλίκους εναντίων των ενηλίκων: «έχω να αντιμετωπίσω την εξουσία, αλλά δεν είμαι μόνος, είμαστε μια ομάδα ενωμένη». «Ο κόσμος των παιδιών».

15

16 Ένα ιδιότυπο πένθος Το παιδί βιώνει πένθος για το τέλος της βρεφονηπιακής παντοδυναμίας, τη σταδιακή κατάρρευση της παντοδυναμίας των γονέων και τη ματαίωση από τη μη ικανοποίηση των οιδιπόδειων επιθυμιών του. Εφεξής θα υπάρχει πάντα μια έλλειψη, το ανικανοποίητο. Το συχνό αίσθημα ανίας («βαριέμαι»). (Βλ. το ελληνικό ποίημα «Η μικρή Ελένη») Η διεργασία του πένθους διευκολύνεται από την ανάμνηση, την επανάληψη και την επεξεργασία, πάντα σε συμβολικό επίπεδο.

17

18

19 Φάσεις της λανθάνουσας περιόδου (Bornstein, 1951) Πρώτη φάση (5,5-8 ετών) Αυστηρό, άκαμπτο Υπερεγώ Κάποιου βαθμού παλινδρόμηση στα προ-γεννητικά στάδια (π.χ., χ ηδονοβλεψία,, πιπίλισμα δαχτύλου,, πρωκτικότητα) Κυρίαρχοι μηχανισμοί άμυνας: αντίδραση με το αντίθετο, προβολή της ενοχής (π.χ., χ «εσύ μ έκανες να το κάνω») και ταύτιση με τον επιτιθέμενο (π.χ., εκφράζει στο συνομήλικο τη βία που δέχεται από ενήλικο) Αμφιθυμία ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης των ενορμήσεων με το Υπερεγώ εναλλαγή υπακοήςεξέγερσης Κατάλληλη ηλικία για ανάλυση: η λίμπιντο σε ρευστή κατάσταση, το υπερεγώ ανοικτό στην τροποποίηση, οι άμυνες όχι εγκατεστημένες

20 Φάσεις της λανθάνουσας περιόδου Δεύτερη φάση (8-10 ετών) Λιγότερο άκαμπτο και απειλητικό Υπερεγώ Λιγότερες ενδοψυχικές συγκρούσεις Αρνείται ή απωθείται η επιθυμία για αυνανισμό Ισχυροποιείται το Εγώ Κυρίαρχοι μηχανισμοί άμυνας: αντίδραση με το αντίθετο, μετουσίωση Κυρίαρχη η αρχή της πραγματικότητας προσανατολισμός στον εξωτερικό κόσμο Μειώνεται η πίστη στην παντοδυναμία των γονέων Αντίσταση στην ανάλυση. Προσέγγιση του παιδιού μέσω παιχνιδιού, σχεδίου, ιστοριών, ονειροπόλησης

21 Ανάπτυξη και εκπαίδευση Ο δάσκαλος in loco parentis το οιδιπόδειο σε σχέση με το δάσκαλο (αγάπη και μίσος, αποκλειστικότητα) Το παιδί έρχεται στο σχολείο έτοιμο να ταυτιστεί με το δάσκαλο, άρα να μάθει Η ουδετεροποίηση των ενορμήσεων επιτρέπει τη συγκέντρωση της προσοχής και την αφοσίωση στη σχολική εργασία Οι συμμαθητές ως προέκταση των αδελφών δλ (αντιζηλία, ζ ανταγωνισμός, ταύτιση, αλληλεγγύη συνομηλίκων απέναντι στους ενηλίκους) Διαμόρφωση ταυτότητας φύλου (ταύτιση με συνομηλίκους του ίδιου φύλου και περιφρόνηση προς το άλλο φύλο) ) Ο αγώνας για τη σεξουαλικότητα αντικαθίσταται (μερικώς) από τον αγώνα για μάθηση και για δημιουργία σχέσεων

22 Ο ρόλος της εκπαίδευσης «Έχει κανείς την εντύπωση, βλέποντας τα παιδιά που έχουν μεγαλώσει μέσα σε μια πολιτισμένη κοινωνία, ότι η κατασκευή των ψυχικών φραγμάτων είναι προϊόν της εκπαίδευσης και χωρίς αμφιβολία η εκπαίδευση έχει πολύ να κάνει με αυτό. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η ανάπτυξη αυτή καθορίζεται οργανικά και εμπεδώνεται μέσω της κληρονομικότητας και μπορεί περιστασιακά να πραγματοποιείται χωρίς την παραμικρή βοήθεια από την εκπαίδευση. Η εκπαίδευση δεν θα υπερβεί το δικό της πεδίο δικαιοδοσίας, αν περιορίζεται στο να ακολουθεί τις γραμμές που έχουν ήδη χαραχθεί χ οργανικά και στο να τις εντυπώνει κάπως πιο ξεκάθαρα και βαθιά.» (Freud, 1905)

23 Ο ρόλος της εκπαίδευσης «Όσο οι παιδαγωγοί δεν δίνουν καμιά απολύτως προσοχή στη βρεφονηπιακή σεξουαλικότητα, φέρονται ακριβώς ωσάν να συμμερίζονταν τις απόψεις ςμας για την κατασκευή των ηθικών αμυντικών δυνάμεων σε βάρος της σεξουαλικότητας και ωσάν να γνώριζαν ότι η σεξουαλική δραστηριότητα κάνει το παιδί ανεπίδεκτο εκπαιδεύσεως: για το λόγο ότι στιγματίζουν κάθε σεξουαλική εκδήλωση των παιδιών ως κάτι το «κακό», χωρίς να είναι σε θέση να κάνουν πολλά εναντίον του.» (Freud, 1905)

24 Μάθηση η και σεξουαλικότητα «Στους μαθητές, η αγωνία μήπως σηκωθούν στο μάθημα ή η ένταση σε μια δύσκολη εργασία μπορεί να είναι σημαντική όχι μόνο στο να επηρεάσει τις σχέσεις του παιδιού με το σχολείο, αλλά και στο να προκαλέσει μια έκρηξη σεξουαλικών εκδηλώσεων. Αρκετά συχνά σε παρόμοιες περιπτώσεις μπορεί να γίνει αισθητό ένα ερέθισμα το οποίο παρακινεί το παιδί να αγγίξει τα γεννητικά του όργανα, ή μπορεί να συμβεί κάτι ανάλογο με την ονείρωξη με όλες τις περίπλοκες συνέπειές της. Η συμπεριφορά των παιδιών στο σχολείο, η οποία φέρνει το δάσκαλο αντιμέτωπο με πολλούς γρίφους, αξίζει γενικά να συσχετισθεί με την εκκολαπτόμενη σεξουαλικότητά τους. Το σεξουαλικά διεγερτικό αποτέλεσμα πολλών συναισθημάτων τα οποία είναι αυτά καθαυτά δυσάρεστα, όπως τα συναισθήματα αγωνίας, φόβου ή τρόμου, παραμένουν σε ισχύ σε έναν μεγάλο αριθμό ατόμων καθόλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής τους.» (Freud, 1905)

25 Μάθηση η και σεξουαλικότητα «Αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός πως η συγκέντρωση της προσοχής πάνω σε ένα διανοητικό έργο και η διανοητική υπερένταση δημιουργούν γενικά σε πολλούς νέους ανθρώπους, όπως και σε ενηλίκους, μια συναφή σεξουαλική διέγερση, η οποία είναι χωρίς αμφιβολία η μόνη νόμιμη βάση τής κατά τα άλλα προβληματικής πρακτικής τού να αποδίδονται οι ψυχικές διαταραχές στη διανοητική «υπερκόπωση.» (Freud, 1905)

26 Το τίμημα της λανθάνουσας περιόδου Το παιδί θυσιάζει την ευρηματικότητα, τη διαύγεια και την ενεργητικότητα της νηπιακής ηλικίας και παρουσιάζει την εικόνα ενός παιδιού «απλοϊκού, ρηχού και με λιγοστά ενδιαφέροντα». Είναι το τίμημα της απώθησης, του αντιδραστικού σχηματισμού και της μετουσίωσης, τα οποία, την ίδια στιγμή που καθιστούν το παιδί ικανό για κάθε είδους μάθηση, περιορίζουν και αναστέλλουν τη δραστηριότητά του αυτή.

27 Στόχος της εκπαίδευσης Ιδέες της Anna Freud Η εκπαίδευση έχει στόχο να κάνει το παιδί ικανό, στο επίπεδο του Εγώ να συμμετάσχει στις πολιτισμικές δραστηριότητες και στο επίπεδο του Αυτό να διατηρήσει την αρχική ενέργεια. Τα δύο άκρα η απόλυτη απαγόρευση και η απόλυτη ανεκτικότητα δυσχεραίνουν τη μετουσίωση. Η υπερβολική απαγόρευση στην εκπαίδευση οδηγεί το παιδί σε μεγάλη απώθηση και άκαμπτους αντιδραστικούς σχηματισμούς, σημεία της νεύρωσης, με αποτέλεσμα η ενέργεια του Αυτό να μην είναι διαθέσιμη για σκοπούς του Εγώ προσανατολισμένους στην πραγματικότητα. Αλλά και η υπερβολική ανεκτικότητα ή αποστέρηση (όπως π.χ. συμβαίνει με τη φτώχεια) σημαίνει ουσιαστικά παραμέληση του παιδιού και εγκατάλειψή του στον αγώνα του κατά των ενορμήσεων.

28 Anna Freud ( )

29 Στόχος της εκπαίδευσης Αναβολή της άμεσης ικανοποίησης: ης ικανότητα του παιδιού να περιμένει, προσμονή. «Χαρακτηριστική ματιά προς το μέλλον» Μετάβαση από το «διαβάζω για αγάπη» στο «αγαπώ να διαβάζω». Η δυνατότητα για παιχνίδι μεταμορφώνεται σε δυνατότητα για εργασία. Το δίπτυχο «Αγάπη και Εργασία». Προετοιμασία για την είσοδο στην ήβη: το παιδί αντλεί από τις δεξιότητες και τα επιτεύγματα (εσωτερικά και εξωτερικά) της λανθάνουσας περιόδου για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της εφηβείας. βί

30

31 Περιορίζεται η λανθάνουσα περίοδος σε μία χρονολογική ηλικία; Η λανθάνουσα περίοδος είναι ένας τρόπος ζωής, σκέψης, διάθεσης, κατά τον οποίο το άτομο σε κάθε ηλικία (π.χ., φοιτητές) έχει τη δυνατότητα να διαβάζει και να μαθαίνει, χωρίς εξωτερικούς και εσωτερικούς κυρίως περισπασμούς (Hartung, 1979). Κίνδυνος: ο ενήλικος με καθήλωση στη λανθάνουσα περίοδο χαρακτηρίζεται από συντηρητισμό, φθόνο προς τη νέα γενιά (που εκφράζει την εξέγερση, βλ. οιδιπόδειο), θυσιάζει το πάθος του για το «βόλεμα», αρνείται την ύπαρξη εσωτερικής, ψυχικής ζωής και εστιάζεται στα απτά γεγονότα και στους ρόλους. Είναι παλινδρόμηση ενώπιον της απαίτησης για ενήλικη υπευθυνότητα και του καταθλιπτικού καθήκοντος για επίλυση του οιδιπόδειου (Meltzer, 1973).

32