ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: LACAN JACQUES ΚΑΙ Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΑΙΝΟΝΤΟΣ ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΡΒΕΝΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βιογραφικά Στοιχεία Πρώτες εργασίες σελ: 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η προσωπικότητα του Λακάν. Η ουσία της Λακανικής σκέψης σελ: 6 Οι έννοιες που θα εξεταστούν και θα αποσαφηνιστούν Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ σελ: Ψυχανάλυση και γλώσσα σελ: Επιθετικότητα και ψυχανάλυση σελ: Ηθική της ψυχανάλυσης σελ: Ο ρόλος του ψυχαναλυτή σελ: Η κατάρτιση του ψυχαναλυτή σελ: Ο αναλυόμενος σελ: Σχέση αναλυτή αναλυομένου σελ: 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης σελ: 19 (Γενικά χαρακτηριστικά) 2.1 Το Ασυνείδητο σελ: Η επανάληψη σελ: Η επανάληψη, παράγοντας δυσπροσαρμοστικότητας σελ: Η μεταβίβαση σελ: Η παρόρμηση σελ: 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η παράνοια. Το παραλήρημα. Η ψύχωση. Ο ψυχωσικός σελ: 29 (Γενικά χαρακτηριστικά) 3.1. Η παράνοια σελ: Το παραλήρημα σελ: Η ψύχωση σελ: Ο ψυχωσικός σελ: 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. Το Συμβολικό-Το Φαντασιακό Το Πραγματικό σελ: 36 (Γενικά Χαρακτηριστικά 4.1 Το Συμβολικό σελ: Ο Συμβολικός θάνατος σελ: Το Φαντασιακό σελ: Το αντικείμενο ως πραγματικό σελ: Ο Βορρόμειος κόμβος σελ: 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. Το στάδιο του καθρέφτη σελ: Το στάδιο του καθρέφτη ως διαμορφωτής του πρώτου ενικού προσώπου σελ: Το σώμα του σταδίου του καθρέφτη σελ: 52 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. Το όνομα του πατέρα σελ: Η πατρική μεταφορά σελ: Το ζήτημα της πατρότητας στον βορρόμειο κόμβο σελ: 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7. Το σημαίνον και το σημαινόμενον σελ: Το σώμα και το σημαίνον σελ: Ο θάνατος ως σημαίνον σελ: 72 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ: 74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ: 76 3

4 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Βιογραφικά στοιχεία Πρώτες εργασίες Δεν πρόκειται να δώσουμε εδώ μια ψυχοβιογραφία του Ζάκ Λακάν, αφού μια τέτοια προσέγγιση μας φαίνεται αντιφατική προς την ίδια την ψυχανάλυση. Θα αναφερθούμε απλώς στους αρχικούς προσανατολισμούς της εργασίας του, μέσα στο πλαίσιο ορισμένων βιογραφικών στοιχείων. Ο Jacques Marie Emile Lacan γεννήθηκε στο Παρίσι στις 13 Απριλίου του Ο πατέρας του, Alfred, προερχόταν από μια οικογένεια της Ορλεάνης με παράδοση στην οξοποιία τον οίκο Dessaux. Η μητέρα του, Emilie Baudry, ήταν μια αυστηρή γυναίκα που «διαπνεόταν από χριστιανικά ιδεώδη». Στην παιδική του ηλικία φαίνεται ότι δέσποζε η μορφή του παππού του, Emile, ατόμου αυταρχικού, με τον οποίο ο πατέρας του είχε ψυχρανθεί. Ο Ζάκ ήταν ο πρωτότοκος γιος. Στα 1902 γεννιέται κι ένα δεύτερο αγόρι, που θα πεθάνει σε ηλικία δύο ετών, το 1903 γεννιέται η αδελφή του Μαντλέν και το 1907 ο Μάρκ Μαρί. Αυτός ο μικρός αδελφός θα πάρει το όνομα Μάρκ Φρανσουά και θα εισέλθει στο τάγμα των Βενεδικτίνων μοναχών στο αβαείο της Hautecombe. Η Μαντλέν θα παντρευτεί ένα μακρινό τους συγγενή και θα ζήσει για πολλά χρόνια στην Ινδοκίνα. Ο Ζάκ Λακάν έκανε λαμπρές σπουδές στο κολέγιο stanislas στο Παρίσι. Ήδη από την εφηβεία είχε έφεση στη φιλοσοφία κι ένα ιδιαίτερο πάθος με τον Σπινόζα. Λένε ότι είχε στον τοίχο του δωματίου του ένα σχεδιάγραμμα των αρθρώσεων της σπινοζικής ηθικής. Από πολύ νωρίς συχνάζει στο βιβλιοπωλείο της Αδριανής Μονιέ, όπου γνωρίζει τους υπερρεαλιστές Αντρέ Μπρετόν και Φιλίπ Σουπώ. Θα παρευρεθεί και στην πρώτη ανάγνωση του Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς που έγινε σ αυτό το βιβλιοπωλείο. Ενδιαφέρεται για τον Φρόιντ, καθώς επίσης και για τις ιδέες του Σάρλ Μωράς. δίστασε μάλιστα κάποιο καιρό ανάμεσα στην πολιτική και την ιατρική σταδιοδρομία. Θα επιλέξει τη δεύτερη. Εκείνο τον καιρό, αμέσως μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο, αρχίζει η διάδοση των ιδεών του Φρόυντ στη Γαλλία, παρότι η αντίσταση που συναντούν είναι μεγαλύτερη απ αυτήν που συνάντησαν σε άλλες χώρες. Το βασικό κανάλι ήταν η ψυχιατρική. Συνέβαλαν όμως και οι υπερρεαλιστές, καθώς και άλλοι λογοτεχνικοί κύκλοι. Ο Λακάν θα ειδικευτεί στη νευρολογία και στην ψυχιατρική. Θα κάνει την πρακτική του στο ειδικό ψυχιατρείο της Αστυνομικής Διεύθυνσης, το οποίο διευθύνει ο Gaëtan Gatian de clérambault. Παρότι οι σχέσεις τους δεν ήταν καλές, ο Λακάν θα πει αργότερα ότι ο Κλεραμπώ ήταν ο μόνος δάσκαλός του στην ψυχιατρική. Στη συνέχεια θα γίνει προϊστάμενος στο τμήμα ψυχικών παθήσεων του νοσοκομείου της Αγίας Άννας, το οποίο διευθύνει ο Ηenri Claude. Στο ίδιο νοσοκομείο θα βρεθούν και οι πρώτοι Γάλλοι ψυχαναλυτές, μεταξύ των οποίων οι René La-Forgue, Angelo Hesnard και η Eugénie Sokolnicka Θα παρακολουθήσει επίσης, στην École Pratique des Hautes Études, το Σεμινάριο του Αλεξάντρ Κοζέβ, που εισήγαγε τον Χέγκελ στη Γαλλία. Εκεί θα συναντήσει, μεταξύ άλλων, τους Ραιυμόν Αρόν, Ραιυμόν Κενώ, Μωρίς Μερλώ-Ποντύ και Ζώρζ Μπατάιγ. Παρακολουθεί επίσης τα μαθήματα του Αλεξάντρ Κοϋρέ για την ιστορία των επιστημών. Εκείνα τα χρόνια ο Λακάν θα κάνει ανακοινώσεις και θα δημοσιεύσει άρθρα που πραγματεύονται νευρολογικά και ψυχιατρικά ζητήματα. Απ αυτά μνημονεύουμε το κείμενο για τα «ταυτόχρονα παραληρήματα», [folies simultanées «τρέλα για δύο»], που γράφτηκε σε συνεργασία με τους Claude και Migault το Το ίδιο έτος παρουσιάζεται το άρθρο «Εμπνευσμένα γραπτά: σχιζογραφία», το οποίο συνυπογράφει μαζί με τους Lévy-Valensi και Migault. Αυτό το άρθρο, μαζί με άλλα δύο που δημοσιεύτηκαν στην 4

5 υπερρεαλιστική επιθεώρηση ο Μινώταυρος, θα προσαρτηθεί εν είδει συμπληρώματος στην επανέκδοση της διδακτορικής του διατριβής το Το επόμενο έτος ο Λακάν θα υποστηρίζει τη διατριβή του: Για την παρανοϊκή ψύχωση στις σχέσεις της με την προσωπικότητα. Η διατριβή του Λακάν γνώρισε πραγματική επιτυχία, προκαλώντας το ενδιαφέρον του Janet αλλά και των υπερρεαλιστών. Το έργο αυτό βασίζεται σε μια μονογραφία για την περίπτωση μιας ψυχωτικής γυναίκας, της Αϊμέ [Αγαπημένης]. Με αφετηρία αυτή την ψυχωτική περίπτωση, ο Λακάν δημιούργησε μια νέα νοσογραφική κατηγορία: την παράνοια της αυτοτιμωρίας. Στο πρώτο μέρος αυτής της διατριβής, που είναι εξαιρετικά τεκμηριωμένο, εξετάζονται οι ψυχιατρικές θεωρίες της εποχής. Τα κυριότερα ρεύματα είναι δύο. Διαχωρίζονται ανάλογα με το αν αποδίδουν οργανικό ή ψυχογενετικό αίτιο στην ψύχωση. Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η αναζήτηση αιτιότητας στο παραλήρημα. Για τον Λακάν εκείνης της εποχής, η παράνοια πρέπει να θεωρηθεί επέκεινα της αιτίας. Εισάγει την έννοια της «προσωπικότητας», με αφορμή την περίπτωση της Αϊμέ, της οποίας και αναλύει λεπτομερειακά το ιστορικό καθώς και τη λογοτεχνική της παραγωγή. Ο Λακάν παρακολουθούσε την Αϊμέ στο νοσοκομείο της Αγίας Άννας, όπου ήταν έγκλειστη μετά την απόπειρά της να μαχαιρώσει μια διάσημη ηθοποιό. Παρουσίαζε διωκτικό παραλήρημα. Πριν από τον εγκλεισμό της είχε λογοτεχνικές φιλοδοξίες και είχε γράψει δύο μυθιστορήματα, πολλά μικρότερα κείμενα και επιστολές. Ο Λακάν τα μελέτησε πολύ προσεκτικά, φτάνοντας μέχρι τις λεπτομέρειες. Ίσως σ αυτή την πρακτική της ανάγνωσης βρίσκεται η αφετηρία της κατοπινής του διατύπωσης «σχολιάζοντας ένα κείμενο είναι σαν να κάνεις μια ανάλυση». Ενδιαφέρεται επίσης για τις σχέσεις μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, για τη δυναμική του δεσμού μεταξύ ατομικού και κοινωνικού. Σ αυτή του την προβληματική επικαλείται τη φροϋδική θεωρία και στηρίζεται στο κείμενο του Φρόυντ. «Για ορισμένους νευρωτικούς μηχανισμούς στη ζήλια, στην παράνοια και στην ομοφυλοφιλία», το οποίο μεταφράζει και δημοσιεύει στη Γαλλική Επιθεώρηση Ψυχανάλυσης (Revue Française de Psychanalyse). Το 1933 θα δημοσιεύσει στην υπερρεαλιστική επιθεώρηση ο Μινώταυρος ένα άρθρο με τον τίτλο «Κίνητρα του παρανοϊκού εγκλήματος: το έγκλημα των αδελφών Παπέν». Ο Λακάν θα δει αυτό το έγκλημα μέσα από το πρίσμα της παρανοϊκής ψύχωσης, και ιδιαίτερα σαν μια περίπτωση «τρέλας για δύο» (Folie à deux). 1 Η πρώτη βασική εμφάνιση του Λακάν γίνεται το 1936 στο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρίας της Ψυχανάλυσης, στο Μάριενμπαντ, όπου πρωτοπαρουσίασε την περίφημη θέση του για το «στάδιο του Καθρέφτη», που ήδη περιείχε ένα μεγάλο μέρος από την κατοπινή διδασκαλία του. Στα ακόλουθα χρόνια, σαν ψυχίατρος, ιατροδικαστής και ψυχαναλυτής συνέχισε τα δημοσιεύματα του πάνω στο ίδιο θέμα. Ο Ζάκ Λακάν ίδρυσε το 1953 την Ψυχαναλυτική Εταιρία του Παρισιού, με σκοπό την επιστροφή στον Φρόυντ, και σε αντίδραση στη νόθευση της ψυχανάλυσης, της οποίας ο Λακάν υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος, πραγματοποίησε το ιδρυτικό της συνέδριο στη Ρώμη το καλοκαίρι του 1953 γύρω από ένα κείμενο του Λακάν που έγινε πασίγνωστο με τον τίτλο «η Εισήγηση της Ρώμης», και με το φανέρωμα ενός δεύτερους σταθμού στη σκέψη του Λακάν, όπου η ψυχανάλυση και ο στρουκτουραλισμός συναντιούνται, ενώ τα αναλυτικά γεγονότα ερμηνεύονται σαν εκδηλώσεις της γλώσσας. Το 1964 η Γαλλική Εταιρία διαλύθηκε και ιδρύθηκε από τον Λακάν και τους μαθητές του, με τη διεύθυνσή του, η φροϋδική Σχολή του Παρισιού. Στα τελευταία χρόνια, 1 Άλεν Βανιέ, Λακάν όσο πιο απλά γίνεται: σελ

6 η διδασκαλία του Λακάν δεν έπαψε να υπογραμμίζει όλο και περισσότερο τις συνθήκες που πρέπει να πραγματοποιηθούν από την ψυχαναλυτική σκέψη, ώστε να μπορέσει η ψυχανάλυση να πάρει τη θέση που της αρμόζει σαν επιστήμη, με την πλήρη έννοια της λέξης. Ο Ζάκ Λακάν πέθανε το Σεπτέμβριο του 1981 σε ηλικία 80 ετών. Το έργο που άφησε είναι μεγάλο και σημαντικό και το χαρακτηρίζει ένα ύφος λογοτεχνικό και προσωπικό, που μαζί αποτελούν τη μοναδικότητα του Λακάν 2 2. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο βιβλίο τρίτο ( ) σελ: 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΛΑΚΑΝΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΞΕΤΑΣΤΟΥΝ ΚΑΙ ΘΑ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΤΟΥΝ Μα ποιος ήταν, επιτέλους, αυτός ο Λακάν, Ένας από τους μεγάλους στοχαστές της εποχής μας, που όμως θεωρούσε το στοχασμό ως σύμπτωμα, τη σκέψη ως μια μορφή πάθησης; Ένας από τους θεράποντες των «ψυχών» που μας επέτρεψε να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους, παρότι υποστήριζε ότι η προσπάθεια κατανόησης συνιστά ένδειξη αντίστασης του ίδιου του ψυχαναλυτή στην ψυχαναλυτική διαδικασία; Ένας ιδεολόγος, για να μην πούμε ένας «γκουρού», που σαγήνεψε τη νεολαία και την έκανε να τον ακολουθήσει και να μην πάρει, μετά το Μάη του 68, το δρόμο των ένοπλων τρομοκρατικών ομάδων, όπως έγινε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες; Ένας αγύρτης που εξαπατούσε τον κόσμο χρησιμοποιώντας με μη ενδεδειγμένο τρόπο τις επιστημονικές διατυπώσεις και με τρόπο διόλου ακαδημαϊκό τη φιλοσοφική παράδοση; Ή ένας υπερρεαλιστής που ξεστράτισε άθελά του προς τη σοβαρή σκέψη; Πρόκειται πάντως για μια μορφή που δεν μπαίνει εύκολα σε καλούπια. Δεν ήταν ούτε στη θέση που ήθελαν αυτοί που τον λάτρευαν ούτε στη θέση που αποτελούσε το στόχαστρο αυτών που τον συκοφαντούσαν. Αλλά αυτό δεν είναι τελικά ο ψυχαναλυτής εν δράσει; 1 Αυτός που δεν μπαίνει στα καλούπια της σκέψης μας, αυτός που εκτρέπει τις προθέσεις μας και μας παρασύρει σ ένα δρόμο που αγνοούσαμε και που είναι, παρ όλα αυτά, ο δικός μας δρόμος, που διασταυρώνεται με τους δρόμους των άλλων; Αυτή τη θέση του αναλυτή θέλησε να ενσαρκώσει, δίχως να κάνει καμία παραχώρηση, ο Ζάκ Λακάν. Στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης θα εισχωρήσουμε στην ουσία της λακανικής σκέψης χωρίς να αποφευχθεί η αναφορά στην ίδια την προσωπικότητά του και στα πάθη που υποκίνησε. Θα ακολουθήσουμε το νήμα των ζητημάτων που μας απασχολούν στη σημερινή συγκυρία. Θα δείξουμε ότι είναι κυρίως η ψυχανάλυση αυτή που πρέπει να αναλάβει τα ζητήματα που άνοιξε ή επανέθεσε μετά τον Φρόυντ, και μάλιστα από μια σκοπιά που μένει ακόμα να προσδιοριστεί. Αυτοί που ασκούν σήμερα την ψυχανάλυση με δυσκολία μπορούν να προσπεράσουν τον Λακάν, ακόμα και αν δε θέλουν να περάσουν μέσα από την ανάγνωση του έργου του. Η διάρκεια της ψυχαναλυτικής θεραπείας, το στάδιο του καθρέφτη, το ασυνείδητο, η επανάληψη, η μεταβίβαση, η παρόρμηση, το πραγματικό, το συμβολικό, το φαντασιακό, το σημαίνον και το σημαινόμενον, ο ναρκισσισμός, το «όνομα του πατρός» είναι ορισμένες από τις έννοιες που θα εξεταστούν και θα αποσαφηνιστούν πλήρως. Η συγκεκριμένη παρουσίαση αποτελεί μίτο της Αριάδνης και θα βοηθήσει όλους όσους θέλουν να κατανοήσουν επιτέλους το φαινόμενο Λακάν και να βρουν το δρόμο τους μέσα στο λαβύρινθό του. Όλα είναι γραμμένα με αμεσότητα, συνδυάζοντας το ευχάριστο, διδακτικό και συνοπτικό ύφος με μια διεισδυτική προσέγγιση. Εδώ θ απολαύσετε και θ ακολουθήσετε τον Λακάν στην περιπέτεια της ανακάλυψης του ανθρώπου. 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται. Εισαγωγή σελ:

8 1.1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ Τι είναι η ψυχανάλυση; Σε ποιες αρχές βασίζεται η ισχύς την οποία έχει; θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό το ερώτημα απασχόλησε τον Λακάν σε όλη του τη διδασκαλία. Είναι μήπως μια σύγχρονη παραλλαγή της ψυχοθεραπείας, που υπήρχε ανέκαθεν μια μορφή υποβολής, μαγικής σκέψης ή σαμανισμού; Μήπως αποτελεί μια ανακάλυψη χωρίς προηγούμενο, που συνδέεται με τις πολιτιστικές ανατροπές που έφερε η νεωτερικότητα, και ιδιαίτερα με την ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης, όπως πίστευε ο Λακάν; Η προσπάθειά του να εντοπίσει την ιδιαίτερη θέση της μέσα στο πεδίο των σύγχρονων επιστημών είχε συνέπειες και στην πρακτική και στον προσανατολισμό του. Έτσι, το πρόβλημα είναι: Πώς μπορούμε να σκεφτούμε αυτή τη θέση; Η ψυχανάλυση συναντά διαρκώς αντιστάσεις, που υποκινούνται από την ίδια την αναλυτική διαδικασία και τις εσωτερικές της δυσκολίες. Πρώτος ο Φρόυντ αντιμετώπισε αυτές τις αντιστάσεις, γεγονός που τον οδήγησε να επανεξετάσει, κατά τη διάρκεια του 20, τις θεωρητικές διατυπώσεις που έκανε αρχικά. Στη δεκαετία του 50, ένα είδος ψυχανάλυσης made in USA είχε ανάλογες επιπτώσεις. 1 Χρειάστηκε να κινητοποιήσει το παράδοξο με τη διδασκαλία του ο Λακάν για να ανοίξει και πάλι ο δρόμος προς τη φροϋδική εμπειρία. Έτσι η ψυχανάλυση εφευρίσκεται κάθε φορά μέσα από τα ιστορικά στοιχήματα του καιρού. «Αυτός που δεν μπορεί να προσανατολιστεί στον ορίζοντα της υποκειμενικότητας της εποχής του» δε θα πρέπει να την εξασκεί. Αυτή ήταν η συμβουλή που έδινε ο Λακάν σε όσους ήθελαν να γίνουν ψυχαναλυτές. Η σύγχρονη εποχή αναδεικνύει τον πολιτιστικό ρόλο της ψυχανάλυσης, η οποία δεν περιορίζεται βέβαια στο ζήτημα της θεραπείας. Τούτο όμως δε σημαίνει ότι η θεραπευτική διάσταση έρχεται σε δεύτερη μοίρα, πράγμα που πιστοποιείται όχι μόνο από τις αρχικές αλλά και από ορισμένες από τις τελευταίες αναζητήσεις του Λακάν. Με τους σχολιασμούς που έκανε και τις ανατροπές που επέφερε σε άλλους κλάδους μάθησης και άλλες περιοχές του λόγου, ο Λακάν μπορεί επίσης να ενδιαφέρει και όσους δεν είναι ψυχαναλυτές. 2 Ταυτόχρονα έθετε έναν προβληματισμό για την ιδιαίτερη τοποθέτηση της ψυχανάλυσης στο πεδίο των συγκροτημένων μαθήσεων. Τα πρώτα χρόνια, τα Σεμινάρια του Λακάν πραγματεύονται τις κλινικές περιπτώσεις του Φρόυντ. Η θεματική αυτή επιλογή απορρέει από τη θέση που πρέσβευε ο Λακάν και την οποία εξέφρασε στην αρχή της ομιλίας του το 1953: ότι θεωρία και τεχνική στην ψυχανάλυση δεν είναι παρά ένα και το αυτό πράγμα. Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική της ψυχανάλυσης. Είναι μια πράξη (praxis), ή ακόμα καλύτερα, μια μέθοδος. Σε αυτό οφείλεται και η δυσκολία να προσδιοριστεί η θέση της ψυχανάλυσής ανάμεσα σε άλλους υπάρχοντες κλάδους της γνώσης. Γιατί δεν είναι η πρακτική εφαρμογή προϋπάρχουσας θεωρίας και γιατί δεν έχει ένα ορισμένο πειραματικό πρότυπο που να μπορεί να το αναπαράγει εσαεί. Η ψυχαναλυτική αγωγή κάθε φορά συνιστά μια απόλυτα μοναδική περιπέτεια. Δεν είναι ούτε πειραματική επιστήμη ούτε και κάποια μυητική πρακτική. Υπάρχει κάτι στην ψυχανάλυση που ξεφεύγει από τις τρέχουσες ταξινομήσεις. Κι αυτό, καθώς υποστηρίζει ο Λακάν, είναι καλό και πρέπει να μείνει έτσι. Μάλιστα, ποτέ δεν έπαψε να προβληματίζεται πάνω σ αυτό το σημείο. Η εμπειρία για την ψυχανάλυση δεν έχει τη σημασία που έχει αυτός ο όρος στην επιστήμη. Πρόκειται για μια ριζική και μοναδική εμπειρία. Έτσι, ο Λακάν καταλήγει στο να δώσει έναν κυκλικό οιονεί-ορισμό: 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ Όπ.π: σελ. 25 8

9 «Η ψυχανάλυση είναι η αγωγή που αναμένουμε από έναν ψυχαναλυτή». 3 Η ψυχαναλυτική τεχνική απορρέει από την αναγκαιότητα ενός αυτιού, ενός άλλου, ακροατή. Η ψυχανάλυση του υποκειμένου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μ έναν ψυχαναλυτή. Αυτό μας υπενθυμίζει ότι το ασυνείδητο είναι ουσιαστικά ομιλία, ομιλία του άλλου, η οποία μάλιστα δεν μπορεί να αναγνωριστεί παρά όταν σας την επανεκπέμπει ο άλλος.. 4 Το ενδιαφέρον της ψυχανάλυσης είναι αναμφισβήτητο γι αυτόν που παλεύει μέσα σε ψυχικά προβλήματα, όποια κι αν είναι τα συμπτώματα. Πρέπει επίσης να αντιτασσόμαστε σε μια ορισμένη κατηγορία αναλυτών που φαντάζονται, ότι η ψυχανάλυση είναι η πανάκεια που ρυθμίζει όλα τα προβλήματα του κόσμου και ισχυρίζονται ότι έχουν απαντήσεις για όλες τις ανθρώπινες καταστάσεις. Η ψυχανάλυση μας δίνει τη δυνατότητα να απαντήσουμε σε ζοφερά υπαρξιακά ερωτήματα, οδηγεί στη θεραπεία, αλλά δε νομίζω ότι είναι ωφέλιμη για το άτομο που εκλαμβάνει αυτό το διάβημα ως μια φιλοσοφική μελέτη εγκεφαλικού τύπου. Δεν εισερχόμαστε σε ανάλυση όπως θα προσχωρούσαμε σε μια θρησκεία. Υπό αυτή την έννοια, είναι πολύ αμφίβολο ότι η ψυχανάλυση, όπως αναθεωρήθηκε από τον Lacan των τελευταίων χρόνων της ζωής του, αποφέρει οτιδήποτε χρήσιμο, ενδιαφέρον και ανανεωτικό. Στο σύνολό της η λακανική ψυχανάλυση περιστρέφεται γύρω από την επέλευση της γλώσσας που αποτελείται από λόγια σημαδεμένα από την ψυχική πραγματικότητα του κειμένου, μακριά από όλα τα τεχνάσματα των λόγων που παράγει η μάσκα των συμβάσεων. Η ψυχανάλυση, σύμφωνα με τον Lacan, έχει αυτιά μόνο γι αυτό που γεννιέται από τις αβεβαιότητες των μύχιων περιοχών της ψυχής. 5 Η ψυχανάλυση βοηθά στη δημιουργία λέξεων για να μπορέσουμε επιτέλους να πούμε τα πράγματα, δηλαδή να μπορέσουμε να τα ζήσουμε. Η συμβολοποίηση μπορεί να φαίνεται περιοριστική, αλλά αποτελεί το νόμο που επιτρέπει την πρόσβαση στη γλώσσα και εξουσιοδοτεί τη μονιμότητα της έννοιας. Η λέξη, σύμβολο της ιδέας, είναι μια αφαιρετική μετάφραση της αρχικής σκέψης. Είναι εξαιρετικά ματαιωτικό και μας προκαλεί αγανάκτηση να μην μπορούμε ποτέ να πούμε ακριβώς το βάθος της σκέψης μας. 6 Η ψυχανάλυση είναι μια τεχνική που σέβεται το ανθρώπινο πρόσωπο, έτσι όπως το εννοούμε σήμερα έχοντας αντιληφθεί πια ότι κι αυτό έχει το τίμημά του, και όχι μόνο το σέβεται, αλλά δεν μπορεί να λειτουργήσει διαφορετικά. 7 Η ανάλυση μας οδηγεί στα σταυροδρόμια όπου η σοφία διαφωτίζει την άγνοιά μας. Στην ανακάλυψη ότι αυτά που λέμε μπορούν να είναι η άρνηση της σκέψης μας, ή ότι μια ομιλία, αναιρεμένη από τη στιγμή που εκφέρεται, είναι απλώς μια αλήθεια που δεν είναι συνετό να αρθρώσουμε. 8 Η ψυχανάλυση κινείται πέρα από την ψυχολογία και τα υβρίδιά της. Υπεραπλουστεύοντας, μπορούμε να δηλώσουμε ότι οι διαταραχές με τις οποίες ασχολείται η ψυχανάλυση ανήκουν σε δύο τάξεις: αφενός είναι οι ψυχικές ή ψυχοσωματικές διαταραχές που προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από την ενοχή, και αφετέρου οι διαταραχές που προκύπτουν από την αποστέρηση της ευχαρίστησης, η οποία απορρέει από την 3. Αλέν Βανιέ;Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ Ζακ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο ( ) σελ Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ

10 κατάχρηση ηθικότητας. Το «Καλό» και το «Κακό» γεννούν τις ψυχικές διαταραχές. Η απάντηση της ψυχανάλυσης δεν μπορεί λοιπόν σε καμιά περίπτωση να είναι μια ηθική κρίση. Η ψυχανάλυση διδάσκει στον άνθρωπο το μέτρο. 9 Αυτή μας οδηγεί στο να επανεξετάσουμε τις «αλήθειες» μας. Ποιος είναι όμως ο θεμελιώδης μηχανισμός που διέπει την ψυχανάλυση; Ο λόγος. Ο λόγος είναι τόσο δραστικός. Είναι κατά κάποιο τρόπο το όχημα της θεραπείας επειδή ακούγεται από κάποιον, δηλαδή τον αναλυτή. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι μια ψυχανάλυση δεν μπορεί να είναι διδακτική [να καταλήξει, δηλαδή, στη διαμόρφωση ενός νέου ψυχαναλυτή], παρά μόνο μέσα από τα αποτελέσματά της, τα οποία πιστοποιούνται εκ των υστέρων. Πράγματι, πώς θα μπορούσε κανείς να προεξοφλήσει τα αποτελέσματα μιας ανάλυσης εκ των προτέρων και να την αναγορεύσει εξαρχής ως διδακτική; 10 Η θεωρία του Λακάν δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ψυχαναλυτική πρακτική και από τη μετάδοση της ψυχανάλυσης. Η ψυχανάλυση είναι μία πράξη, μια μέθοδος. Δεν είναι απλώς μια τεχνική που εφαρμόζει μια θεωρία. Συμπερασματικά, «η ψυχανάλυση είναι μη μεταδόσιμη». Ο κάθε αναλυτής πρέπει να αναλάβει την ευθύνη της ψυχανάλυσης για τον εαυτό του: Εναπόκειται στον κάθε ψυχαναλυτή να επανεφεύρει την ψυχανάλυση. Πρέπει κάθε ψυχαναλυτής, μέσα από ότι κατάφερε να βγάλει τον καιρό που ήταν ο ίδιος αναλυόμενος, να βρει τον τρόπο με τον οποίο θα κάνει την ψυχανάλυση να διαρκέσει. Έτσι, ψυχαναλυτής είναι αυτός που είναι σε θέση να αναλάβει την ευθύνη της ψυχανάλυσης για την ψυχανάλυση Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Αλέν Βανιέ: Λακάν: όσο πιο απλά γίνεται σελ Όπ.π:

11 ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ Ο Freud έγραφε: σε μια ψυχανάλυση πρέπει να λέγονται τα πάντα όπως έρχονται, χωρίς να ενδιαφερόμαστε για μια λογική αλληλουχία. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Lacan, επικρατεί η «μη παράλειψη», αλλά αυτή η συνθήκη είναι ατελής χωρίς το «νόμο της μη συστηματοποίησης», που αφήνει την έλλειψη συνοχής να κυριαρχεί σε κάθε έκφραση της νοητικής ζωής. Έκφραση που πραγματοποιείται μέσω της γλώσσας. Γλώσσα που καθίσταται κατ αυτόν τον τρόπο φορέας της πραγματικότητας του ασθενούς. Υπέρτατο όχημα της έκφρασης του «πραγματικού», του, της ζωής του. Η προσδιορισμένη από τον Lacan γλώσσα δεν είναι η γλώσσα της ψυχολογίας ούτε η γλώσσα που μελετά η γλωσσολογία. Η γλώσσα είναι, με τα υπονοούμενά της, τις παραδρομές της, τα σφάλματα και τις περιπλανήσεις της, η έκφραση της πραγματικότητας του υποκειμένου. Η γλωσσική έκφραση που εννοείται από τον ψυχολόγο είναι γι αυτόν άμεσα συσχετισμένη με τη σκέψη του υποκειμένου. Ο ψυχολόγος τρέφει ακόμα την ουτοπική ελπίδα ότι η γλώσσα σημαίνει κάτι. Στην ομιλία του αναλυόμενου πολύ λίγα είναι «αληθινά», ενώ όλα όσα λέει, ακόμα και τα ψέματα, που τελικά δεν είναι παρά προϊόντα της φαντασίας του, είναι «πραγματικά». «Αλλά η ψυχανάλυση», γράφει ο Lacan «για να μην αποσπάσει την εμπειρία της γλώσσας από την κατάσταση που ενέχει, την κατάσταση του συνομιλητή, αγγίζει το απλό γεγονός ότι η γλώσσα, πριν να σημαίνει κάτι, σημαίνει για κάποιον». Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σε αυτό που θέλουμε να πούμε και σε αυτό που λέμε, ανάμεσα σε αυτό που σκεφτόμαστε και σε αυτό που λέμε. Η ανάλυση στηρίζεται σε αυτή την παρατήρηση και το αυτί του ψυχαναλυτή δεν ακούει πραγματικά το υποκείμενο που είναι παρόν εκεί στο ντιβάνι, αλλά μάλλον κάποιον άλλο, κάποιον φανταστικό, ένα είδος φαντάσματος αναμνήσεων. 12 Συνοψίζοντας, λοιπόν, εδώ θα λέγαμε ότι η ψυχανάλυση ενδιαφέρεται κυρίως για την υποκειμενική πραγματικότητα του είναι, ενώ η ψυχολογία χάνεται σε μια μάταιη αναζήτηση της αλήθειας. Για τον Lacan υπάρχει μόνο μια πραγματικότητα αυτή του ασθενούς. Η έκφραση πραγματοποιείται διαμέσου της γλώσσας. Διαπιστώνουμε λοιπόν πόσο η ψυχανάλυση είναι αδιαχώριστη από τη γλώσσα και τις ποικίλες μορφές της. 1.3 ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ Η «Επιθετικότητα στην ψυχανάλυση» παρότι που δεν είναι ένα από τα κείμεναορόσημα των Γραπτών του Lacan, περιλαμβάνει πλήθος παρατηρήσεων και τεχνικών που αφορούν στην καθοδήγηση μιας ψυχαναλυτικής θεραπείας. Στην εκτύλιξη μιας ανάλυσης υπάρχουν θέματα τέτοιας σημασίας, που η παραμέληση έστω και ενός εξ αυτών θα καθιστούσε ανενεργή τη θεραπεία. Σε αυτά ανήκει και το θέμα της επιθετικότητας που ο αναλυτής οφείλει να προσέξει καθόσον είναι ακέραιο μέρος της ψυχικής μας οργάνωσης. Αυτή η επιθετικότητα είναι σχεδόν μετρήσιμη στην ομιλία του αναλυόμενου Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π. σελ

12 Ποιο είναι το καλύτερο μέσον για να περιορίσουμε την επιθετικότητα; Ο Lacan μας απαντά με τον τρόπο του Σωκράτη: «ο ίδιος ο διάλογος φαίνεται να αποτελεί μια παραίτηση από την επιθετικότητα». Με το διάλογο η ψυχανάλυση θεραπεύει την ίδια την τρέλα. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο ψυχαναλυτής έχει ως αποστολή να αφήσει να εξελιχθεί ακόμα και ο πλέον επιθετικός λόγος. 14 Απαιτείται ένας εξαιρετικά λεπτός χειρισμός, καθώς είναι απαραίτητο να επιτρέπουμε στην επιθετικότητα να μιλάει ενώ ταυτόχρονα να την αρνούμαστε. Η μη τήρηση αυτού του όρου συχνά εκτρέπει μια ανάλυση στην αποχαυνωτική οικειότητα των λεγόμενων ψυχοθεραπειών υποστήριξης. 15 Όλα αυτά οδηγούν σε αυτή τη μικρή φράση που θα γίνει ξακουστή: η ψυχανάλυση προκαλεί στο υποκείμενο «μια ελεγχόμενη παράνοια». Σαφώς η επιθετικότητα πρέπει να εκφραστεί, διότι αυτή βρίσκεται στη βάση της νεύρωσης στο βαθμό που αναχαιτίζεται. Ωστόσο, χωρίς να αντικρούσουμε αυτή τη διαπίστωση, η εκτός ορίων επιθετικότητα δεν μπορεί επιπλέον να γίνεται αποδεκτή καθόσον είναι αντικοινωνική. Η ψυχανάλυση μας ανοίγει τα μάτια πάνω σε αυτή την αντίφαση που παρατηρούμε καθημερινά. Με άλλα λόγια, αφενός η αναχαιτισμένη επιθετικότητα υπονομεύει και παράγει τη νεύρωση, αφετέρου η ακραία επιθετικότητα οδηγεί στην ενοχή και τα κοινωνικά προβλήματα. Ο Lacan συνδέει την επιθετικότητα με τη ναρκισσιστική σχέση και με τις δομές που χαρακτηρίζουν τη διαμόρφωση του Εγώ. Αν γνωρίζουμε ότι η «αρχή της πραγματικότητας» είναι ένας από τους τρόπους δόμησης του Εγώ, κατανοούμε ότι λαμβάνει υπόψη του τις εξωτερικές συγκυρίες και αμύνεται στην τραχύτητα του περιβάλλοντος με μια προστατευτική επιθετικότητα ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ Ο Λακάν αποκατέστησε τη φροϋδική εμπειρία δείχνοντας αυτό που πρέπει να κατευθύνει την ψυχαναλυτική πράξη. Είναι το εγχείρημα «μιας ριζικής ηθικής μεταστροφής, που εισάγει το υποκείμενο στην τάξη της επιθυμίας». [Το σχετικά λακανικό μάθημα είναι: να μην υποχωρείς μπροστά στην επιθυμία σου]. Τίθεται λοιπόν μια ηθική της ψυχανάλυσης. Είναι μια ηθική που προέρχεται από την ίδια την ψυχανάλυση, από την ανάλυση του ίδιου του αναλυτή. Έτσι, οι αρχές που θα προσανατολίσουν την πρακτική του αναλυτή στις περιπτώσεις που θα αναλάβει προέρχονται από την προσωπική του ψυχανάλυση. Αυτός ο ηθικός προβληματισμός υπήρχε ήδη στον Φρόυντ. Τα ίχνη του βρίσκονται κυρίως στα κείμενα επί της ψυχαναλυτικής τεχνικής. Επιμένει στο γεγονός ότι «η ψυχαναλυτική αγωγή βασίζεται στην αυθεντικότητα και σ αυτό οφείλεται μεγάλο μέρος της παιδευτικής της επίδρασης και της ηθικής της αξίας.» 17 Δε θα πρέπει «να ενσταλάξουμε τα ιδανικά μας» στον αναλυόμενο, ούτε και θα πρέπει «να επιχειρήσουμε να τον διαμορφώσουμε σύμφωνα με το δικό μας πρότυπο». Η καινοτομία του Λακάν ήταν να 14 Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ

13 θεματοποιήσει αυτό τον προβληματισμό και να τον προωθήσει με την ονομασία της «ψυχαναλυτικής ηθικής». Ο Λακάν θα θέσει την έμφαση στην ηθική διάσταση της ψυχαναλυτικής πράξης και στην ασυνείδητη σύγκρουση. Η ψυχαναλυτική ηθική δεν έχει να κάνει με τη φιλοσοφική ηθική. Κατ αρχήν διότι δεν προτείνει κάποια κοσμοθεωρία κι έπειτα γιατί το υπέρτατο αγαθό είναι απαγορευμένο. 18 Υπάρχει για τον Λακάν στη φροϋδική μεταψυχολογία μια «ηθική σκέψη». Αλλά θα την κάνει κεντρικό ζήτημα, γεγονός σημαντικό, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία του ψυχαναλυτικού κινήματος: [Η ηθική σκέψη βρίσκεται] στο κέντρο της εργασίας μας και είναι αυτή που συνέχει τους ανθρώπους που αντιπροσωπεύουν την ψυχαναλυτική κοινότητα. Πρόκειται για κριτήριο μείζονος σημασίας: Επιτρέπει στην ψυχανάλυση να διακριθεί από την ψυχοθεραπεία, με τη σύγχρονη έννοια του όρου, με τις πολλές και ποικίλες αυτές τεχνικές που αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αν η ψυχανάλυση τεθεί ως μία ηθική, διαχωρίζει τη θέση της από τη φιλοσοφία, την ψυχολογία και την επιστήμη. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διάκριση της από την επιστήμη. Ο Λακάν άνοιξε ουσιαστικά το δρόμο με ένα ερώτημα: «Τι ακριβώς κάνουμε όταν κάνουμε ψυχανάλυση;». Ολόκληρη η διδασκαλία του μπορεί να θεωρηθεί σαν μια προσπάθεια να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Κι αυτό θα οδηγήσει σε άλλα ερωτήματα: «Η ψυχανάλυση είναι η δεν είναι επιστήμη;». Ή: «Τι θα ήταν μια επιστήμη που θα περιλάμβανε την ψυχανάλυση;» 19 Η ιδιαίτερη τοποθέτηση του υποκειμένου και του αντικειμένου στην ψυχανάλυση δεν επιτρέπει να την κατατάξουμε ανάμεσα στις επιστήμες. Παρ όλα αυτά, έχει έναν ουσιαστικό δεσμό με την επιστήμη. Η ψυχανάλυση, επίσης, διερευνά τις επιπτώσεις από την πρόοδο του επιστημονικού λόγου. 1.5 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗ Η ζωή του ψυχαναλυτή δεν είναι ρόδινη. Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τον ψυχαναλυτή με δοχείο αποβλήτων. Πρέπει όντως να εισπράττει όλη την ημέρα λόγια αμφίβολης ασφαλώς αξίας, όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά πολύ περισσότερο για το άτομο που τα κοινοποιεί. Πρόκειται για ένα αίσθημα που ο ψυχαναλυτής, είναι όχι μόνο από καιρό συνηθισμένος να τα υπερνικά, αλλά και να το καταργεί απερίφραστα μέσα του, όταν ασκεί Θα λέγαμε ότι ο αναλυτής δεν είναι ποτέ εξ ολοκλήρου αναλυτής, για τον απλούστατο λόγο ότι είναι άνθρωπος και συμμετέχει κι εκείνος στους φαντασιακούς μηχανισμούς που παρεμποδίζουν το πέρασμα της ομιλίας. Το ζητούμενο γι αυτόν είναι να μην ταυτίζεται με το υποκείμενο, να είναι αρκετά νεκρός ώστε να μην πιάνεται μέσα στη φαντασιακή σχέση, στο εσωτερικό της οποίας καλείται πάντα να παρέμβει, κι έτσι να επιτρέπει την προοδευτική μετοικεσία της εικόνας του υποκειμένου προς το πράγμα που πρέπει να αποκαλυφθεί, το πράγμα που δεν έχει όνομα. Όσο η οικονομία της φαντασιακής σχέσης θα μειώνεται προοδευτικά, τόσο ευκολότερα θα βρίσκει πέρασμα αυτό που το υποκείμενο είχε να πει μέσα από τον ψευδή λόγο του 21 Τι αναζητά ο ψυχαναλυτής όταν προσεγγίζει μια ψυχική διαταραχή, είτε αυτή 18. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ Όπ.π: σελ Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο ( ) σελ Όπ.π: σελ

14 προκύπτει εμφανώς είτε είναι λανθάνουσα, είτε συγκεκαλυμμένη, είτε αναδεικνύεται μέσα από συμπτώματα ή συμπεριφορές; Αναζητά πάντα τη σημασία. Όταν διαβλέπει την εμβέλεια που αποκτά για το υποκείμενο ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, πρόκειται πάντα για το πεδίο της σημασίας, μιας σημασίας στην οποία θεωρεί ότι υπεισέρχεται κάτι από το υποκείμενο. Εδώ ακριβώς θέλω να σταθούμε, διότι αποτελεί ένα σταυροδρόμι. 22 Ο αναλυτής ακούει με τα ανθρώπινα αυτιά του έτοιμα να παραποιήσουν την πραγματικότητα του υποκειμένου. Αδιάκοπα η αντιμεταβίβαση βρίσκεται προ των πυλών, έτοιμη να εκτρέψει την ομιλία του αναλυόμενου. Είναι σημαντικό αυτό που μας υπενθυμίζει ο Lacan: η ακρόαση είναι ακρόαση του μη γιγνώσκειν. 23 Η ακρόαση του αναλυτή είναι ουδέτερη, άνευ κρίσεων και συμβουλών, δεν μπορεί να μοιάζει με καμιά χειραγώγηση. Ο ψυχαναλυτής δεν είναι εκεί για να απαντά, να διατυπώνει κρίσεις ή να «καταλαβαίνει». Ο αδρανής ρόλος του είναι να συντηρεί έναν κενό χώρο που θα μπορεί να συμπεριλάβει τα λόγια και τις σκέψεις του υποκειμένου. Η σιωπή του αναλυτή (που δεν είναι πάντα σιωπηλή, ευτυχώς) ωθεί τον αναλυόμενο να προχωρήσει μακρύτερα, να λύσει τους κόμπους του και να κατανοήσει τα μυστικά του. 24 Ο ψυχαναλυτής που ακούει ένα πρόσωπο είναι προσεκτικός όπως ένας ντετέκτιβ, αναζητώντας τις αναλήθειες, τις απιθανότητες, τις αμηχανίες που γεννά η ομιλία, όχι γιατί καταμαρτυρούν ένα ψεύδος, αλλά επειδή αυτά τα γλωσσικά συμβάντα δείχνουν ένα μέρος της ασύνειδης προβληματικής του αναλυόμενου. 25 Ο αναλυτής που ακούει την ομιλία πρέπει επίσης να είναι προσεκτικός, διότι η παραμικρή ερμηνεία του, η παραμικρή παρατήρησή του είναι φτιαγμένη από το πρώτο ενικό του πρόσωπο, που είναι ικανό επίσης για τις χειρότερες ναρκισσιστικές παρεκτροπές. 26 Με άλλα λόγια, ο ψυχαναλυτής βρίσκεται θέση του διερμηνέα. όταν έρθει η στιγμή, αναπαράγει την ομιλία του υποκειμένου. Αυτή η αναπαραγωγή μπορεί να γίνει μέσω πρόκλησης, τερματίζοντας την κατάλληλη στιγμή τη συνεδρία, ή με μια οποιαδήποτε ουδέτερη παρέμβαση. Πρέπει να είναι κανείς πολύ προσεκτικός όταν κάνει μια ερμηνεία, που κατασκευάζεται συχνά με βάση ένα υλικό απωθημένο από το υποκείμενο, υλικό που έχει ξεχαστεί από το ασυνείδητο. Ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να ακούει προσεκτικά όλα όσα λέει το υποκείμενο, αλλά οφείλει να προσέχει να ακούσει τη μεταμφιεσμένη φαντασίωση στα λόγια του υποκειμένου, μια ιστορία κρυμμένη πίσω από μια άρνηση ή ακόμα πίσω από μια παραδρομή. 27 Μόνο ύστερα από πολυάριθμες διασταυρώσεις θα αισθανθεί εξουσιοδοτημένος να προτείνει την ερμηνεία του στον αναλυόμενο. Ίσως αντιλαμβανόμαστε ότι μια ψυχανάλυση, για να διεκπεραιωθεί σωστά, δηλαδή συνετά, δεν μπορεί να πραγματωθεί βιαστικά. Ο υπομονετικός ψυχαναλυτής υιοθετεί αυτή την τεχνική έρευνας της ψυχής, η βιασύνη είναι η μοίρα του αρχάριου ή του αδαούς. Ο Lacan συνεχίζει την πορεία του μιλώντας για τον «έλεγχο», δηλαδή για την αναγκαιότητα να συγκρίνει ο ψυχαναλυτής την εμπειρία του με αυτήν ενός άλλου 22.:Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο ( ) σελ: Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ

15 αναλυτή, που για την περίσταση ονομάζεται «ελεγκτής» ή μάλλον «επόπτης» 28. Ο ψυχαναλυτής είναι ένας εφευρέτης, μας βοηθά να δημιουργήσουμε τις επιθυμίες μας, χωρίς να προδικάζει τη σπουδαιότητά. τους γι αυτόν, ακόμα και τα ψέματά μας είναι αλήθειες. 29 O αναλυτής πρέπει να μπορεί να ακούει την «τρέλα». Ο έλεγχος είναι εκεί για να δείχνει αδιάκοπα, για να διορθώνει ακατάπαυστα, τις τάσεις του ψυχαναλυτή να «χάσει την ψυχή του», να γίνει ένας θεωρητικός ή, ακόμα χειρότερα, ένας τεχνοκράτης. Μερικές κακές γλώσσες είπαν ότι ο Lacan είχε χάσει την ψυχή του επειδή κοιμόταν στο κρεβάτι των φιλοσόφων. Δε θα το κρίνω, ωστόσο το σημαντικό είναι ότι δεν έχασε την πένα του για να μας καταγράψει το ασυνείδητο, για να μας κάνει να χαθούμε μέσα του. 30 Ο αναλυτής πρέπει να είναι υπομονετικός, περίεργος, και με τις δύο έννοιες, το οποίο υπονοεί ότι ο αναλυτής πρέπει να συνειδητοποιεί το σύμφυτο με το ρόλο του ολοκληρωτισμού του, ο οποίος τον ωθεί να επισπεύδει την αποδοχή ή, αντίθετα, την άρνηση ενός ατόμου για ανάλυση. 31 Ο ψυχαναλυτής οφείλει, όπως το έκανε συχνά ο Lacan, να αφήνει τον ασθενή να σκεφτεί την ορθότητα του διαβήματός του, για να ξανακούσει αυτό το άτομο μόλις περάσει ο «χρόνος κατανόησης». 32 Ο θάνατος, το υπερφυσικό, ο έρωτας είναι ζητήματα που ο αναλυτής πρέπει να ακούει και να προσπαθεί να τα ανακαλύψει. Αυτά τα θέματα είναι προνομιούχες ζώνες δημιουργικής φαντασίας, είναι δυνατόν, με αφετηρία αυτά τα ζητήματα, να ονειρευτεί κανείς τα πιο καταπληκτικά μυστήρια, να διηγηθεί θαυμάσιες ιστορίες. Αυτές οι ιστορίες, αυτά τα όνειρα είναι πιστή αντανάκλαση του ασυνείδητου. Ακούγοντας την ομιλία του θανάτου, του υπερφυσικού ή του έρωτα, ο ψυχαναλυτής πληροφορείται πάνω στις δομές των φαντασιώσεων, μυείται στην οργάνωση του ασυνείδητου του υποκειμένου. Σε αυτές τις σφαίρες κρύβονται οι ισχυρότερες συγκινήσεις, οι μεγαλύτερες φοβίες. Ακούγοντας αυτή την ομιλία είναι σίγουρα πιο σημαντικό από το να καταλάβει κάποιες, λιγότερο ή περισσότερο, απατηλές θεωρίες. 33 Ο αναλυτής οφείλει επιτακτικά να καταλάβει ότι η ομιλία του αναλυόμενού του οργανώνεται με αφετηρία και κατεύθυνση αυτό το τρίτο φαντασιακό πρόσωπο. Ομιλία του Εγώ προς το Υπερεγώ που το θεωρεί ξένο. Η ερμηνεία που μας προτείνει ο Lacan πιθανότατα είναι απομακρυσμένη από την πρακτική του Freud. 34 Μόνο ο ψυχαναλυτής μπορεί να ανοίξει ένα χώρο αναστοχασμού που θα πληρωθεί από τη μοναδική αλήθεια του υποκειμένου. Ο ψυχαναλυτής δε θεραπεύει, ακούει και προτείνει τη διεύρυνση του συλλογισμού. Ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να κάνει επίδειξη των γνώσεων του, ο Lacan δεν είπε ποτέ κάτι διαφορετικό, είναι υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει, δεν παίζει το ρόλο της αυθεντίας, είναι απλώς ένας βοηθός που βάζει «ένα χεράκι», βοηθώντας τις αναζητήσεις του αναλυόμενου Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π.: σελ

16 1.6 Η ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗ Ο σκοπός της διδασκαλίας του Λακάν ήταν η εκπαίδευση των αναλυτών. Είναι φανερό, στην εμπειρία όλων όσων πέρασαν από αυτή την εκπαίδευση, ότι την ανεπάρκεια κριτηρίων υποκαθιστά κάτι που ανήκει στην κατηγορία της τελετής, και που, στην προκείμενη περίπτωση, δεν εκφράζεται παρά μ έναν μόνο τρόπο-προσποίηση. Γιατί, για τον ψυχαναλυτή δεν υπάρχει κανένα επέκεινα, κανένα επέκεινα ουσιαστικό, στο οποίο θα μπορούσε να αναφέρεται αυτό το οποίο αισθάνεται ότι βασίζεται για να εξασκεί τη λειτουργία του. Εκείνο που πετυχαίνει, ωστόσο, είναι μιας ανείπωτης αξίας την εμπιστοσύνη ενός υποκειμένου σαν τέτοιο και τα αποτελέσματα που αυτό συνεπιφέρει διαμέσου μιας ορισμένης τεχνικής. Όμως, δεν παρουσιάζεται σαν ένας θεός, δεν είναι θεός για τον πάσχοντά του. Τι σημαίνει τότε αυτή η εμπιστοσύνη; Γύρω από τι περιστρέφεται; Αναμφίβολα, γι αυτόν που εμπιστεύεται, που δέχεται την ανταμοιβή, το ερώτημα μπορεί να παρακαμφθεί. Όχι όμως για τον ψυχαναλυτή. Η κατάρτιση του ψυχαναλυτή απαιτεί από αυτόν να ξέρει, μέσα στην πορεία όπου οδηγεί τον πάσχοντά του, ακριβώς περί τίνος πρόκειται. Αυτός οφείλει να ξέρει, σ αυτόν οφείλει να μεταδοθεί, και μέσα σε μια εμπειρία, εκείνο για το οποίο πρόκειται. Η επιστήμη, αυτή που μας έχει καταλάβει, που διαμορφώνει το πλαίσιο της δράσης όλων μας στην εποχή που ζούμε, και από την οποία ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να ξεφύγει γιατί αποτελεί και γι αυτόν μέρος των συνθηκών του, αυτή είναι η επιστήμη. Σε σχέση μ αυτήν την επιστήμη θα πρέπει να τοποθετήσουμε την ψυχανάλυση Ο ΑΝΑΛΥΟΜΕΝΟΣ Ο αναλυόμενος δεν πρέπει να φοβάται ότι οι ερωτήσεις του αναλυτή είναι κρίσεις ή ένοχες αδιακρισίες. Ο θεραπευτής πρέπει να θεωρείται σαν ένας ντετέκτιβ που έχει προσλάβει ο αναλυόμενος και που τελικά κάνει απλώς τη δουλειά του. 37 Με άλλα λόγια, ο αναλυόμενος είναι ένα ον του οποίου η γλώσσα είναι μεταμφιεσμένη με τη μάσκα της ομιλίας του. Λέει αυτό που υποθέτει ότι πρέπει να πει για να φανεί καλός», οι βαθιές σκέψεις του παραμένουν μυστικές, άχρηστες. 38 Ο Lacan έχει, ωστόσο, έναν Αφέντη, έναν απόλυτο Αφέντη, το θάνατο. Η θέση του ιδεοληπτικού είναι μια θέση αναμονής, ένα μεγάλο κενό όπου δε λαμβάνει χώρα ούτε η ζωή ούτε η απόλαυση, είναι το αδιάκοπο φλερτ του ιδεοληπτικού ανθρώπου με το θάνατο. Ο αναλυόμενος του Lacan θα έπρεπε να έχει μόνο έναν Αφέντη: το θάνατο. Αυτό είναι μια άποψη. 39 Ο αναλυόμενος που παρουσιάζεται στην ανάλυση έχει συχνά, περισσότερο από τον καθένα, ανάγκη από νόμους και πίστη. Είναι πολύ κακό να πιστεύουμε ότι η ψυχανάλυση κατατροπώνει τις θρησκείες και ειδικά το Θεό, οδηγώντας αδιακρίτως το νόμο στη θυσία. Πιστεύω, και ως προς αυτό συμμερίζομαι πλήρως την ανάλυσή του, ότι ο Lacan, ως μέγας ταραχοποιός,και μιμούμενος τον Freud, «σκότωσε» το Θεό ως στήριγμα ενός παραληρητικού φαντασιακού και μιας υστερικής διεκδίκησης, χωρίς όμως να βλάψει 36. Ζακ Λακάν: Το σεμινάριο (βιβλίο ΧΙ) σελ Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π.: σελ Όπ.π.: σελ

17 καθόλου τους νόμους, τις κοινωνικές συμπεριφορές και τους κανόνες ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΛΥΤΗ ΑΝΑΛΥΟΜΕΝΟΥ Η σχέση ανάμεσα στον αναλυτή και τον αναλυόμενο είναι τριαδική, δηλαδή υπάρχει η ομιλία του υποκειμένου, υπάρχουν αυτά που ακούει ο ψυχαναλυτής και υπάρχει επίσης, πράγμα παράξενο, αυτό το τρίτο πρόσωπο προς το οποίο αναπτύσσεται ο λόγος. Να λοιπόν που βρισκόμαστε μπροστά σε έναν σχεδόν θεϊκό κριτή, ο οποίος, παρά τη φαντασιακή του ύπαρξη, υπαγορεύει τις πράξεις του υποκειμένου. 41 Αυτός ο κριτής πολύ διακριτικός υπαγορεύει ασυνείδητα το νόμο του στο υποκείμενο. Ο Freud ονόμασε Υπερεγώ αυτό τον κριτή. Ο εισαγγελέας που είναι το Υπερεγώ είναι υπεύθυνος για τη διαμόρφωση, όπως και για την παραμόρφωση της ζωής μας, είναι ένα από τα δημιουργικά στοιχεία της ιστορίας μας. Να γιατί είναι τόσο σημαντικό το βίωμά μας να εξιστορείται στο ντιβάνι της ανάλυσης, από συνεδρία σε συνεδρία, ώστε να μπορέσουν να βγουν από την κρυψώνα τους οι κίτρινες γραμμές, τα στοπ, τα απαγορευτικά σήματα και τα όρια ταχύτητας. Μετά την ανασκαφή απομένει η μελέτη των ευρημάτων, η επιλογή, η εγκαθίδρυση της δικής μας ηθικής. 42 Το Υπερεγώ είναι επίσης το διεγερτικό της φαντασίωσης. Ο αναλυτής οφείλει επιτακτικά να καταλάβει ότι η ομιλία του αναλυόμενού του οργανώνεται με αφετηρία και κατεύθυνση αυτό το τρίτο φαντασιακό πρόσωπο. Ομιλία του Εγώ προς το Υπερεγώ που το θεωρεί ξένο. Η ερμηνεία που μας προτείνει ο Lacan πιθανότατα είναι απομακρυσμένη από την πρακτική του Freud. 43 Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο η καλή θέληση και η αληθινή συνεργασία του αναλυόμενου επιτρέπουν τον αναλυτή να κάνει τη δουλειά του. Πολλοί ψυχαναλυτές διαπίστωσαν αίφνης κατά τη διάρκεια μιας θεραπείας ότι έτρεφαν αρνητικά συναισθήματά προς το πρόσωπο του αναλυόμενου. Συχνά αποδεικνύεται εκ των υστέρων ότι το ίδιο το υποκείμενο ήταν υπεύθυνο γι αυτό: ψευδόταν ασύστολα και επιθετικά, δημιουργώντας έτσι ένα συναίσθημα απόρριψης στον αναλυτή του. 44 Η ερμηνεία που προτείνει ο θεραπευτής μπορεί συχνά να ακολουθεί περίεργες διαδρομές. Η ερμηνεία μπορεί να οδηγήσει σε μια ευνοϊκή εξέλιξη, ωστόσο μπορεί και να οδηγήσει σε καταστροφές ή ακόμα και στην εγκατάλειψη της θεραπείας. Ο Lacan μας λέει: Θεωρώ πώς αυτό που αποδεικνύει την ακρίβεια μιας ερμηνείας είναι ότι το υποκείμενο προσφέρει ένα επιβεβαιωτικό υλικό. Κι αυτό, πάλι, οφείλει να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη. ( ). Δεν είπαμε ποτέ ότι ο αναλυτής δεν πρέπει να έχει καθόλου συναισθήματά προς τον ασθενή του. Πρέπει όμως να ξέρει όχι μόνο να μην κάνει παραχωρήσεις σε αυτά, να τα βάζει στη θέση τους, αλλά και να τα χρησιμοποιεί κατάλληλα στην τεχνική του. 45 Ο αναλυόμενος ελπίζει ότι ο αναλυτής του μπορεί να τον καταλάβει, όμως τι κάνει ο αναλυτής; Μαντεύει, και σε αυτό το παιχνίδι μαντικής συχνά λαθεύει. Ο ψυχαναλυτής πρέπει, με ταπεινότητα, να ρωτάει, να ακούει να μελετά τη γλώσσα του υποκειμένου. Η 40. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ

18 ερμηνεία είναι λεπτεπίλεπτη και αβέβαιη. 46 Μπορούμε να τοποθετήσουμε το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στον αναλυόμενο και τον αναλυτή στο επίπεδο του Εγώ και του μη Εγώ, δηλαδή στο επίπεδο της ναρκισσιστικής οικονομίας του υποκειμένου. 47 Ο αναλυόμενος τοποθετεί στο φαντασιακό πρόσωπο του ψυχαναλυτή του όλες τις ιδιότητες που θα ήθελε να έχει, τοποθετεί επίσης εκεί τη βεβαιότητα ότι ο αναλυτής γνωρίζει όλα τα ελαττώματα του αναλυόμενου και ότι αυτός, σαν «ζωντανός Θεός», μπορεί να απαντήσει στα ερωτήματα που θέτει στον εαυτό του ο νευρωσικός. Εν τούτοις μερικές φορές ο αναλυόμενος λέει ψέματα. Είναι ένα σοβαρό πρόβλημα.το κάνει για να ελέγξει τις δυνατότητες του αναλυτή του και συντηρεί την κρυφή ελπίδα ότι εκείνος θα ανακαλύψει περί τίνος πρόκειται. Το ψέμα δεν κάνει καλό σε μια ανάλυση. 48 Το λάθος θα ήταν να πιστέψουμε ότι ο ασθενής δεν ξέρει ποια είναι η αιτία του προβλήματός του. Ασυνείδητα γνωρίζει ένα μέρος της απάντησης, όλα οργανώνονται με αφετηρία ηθικές έννοιες. Ο ψυχαναλυτής οφείλει να του διδάξει τη σοφία της άγνοιας και όχι την κατηγορηματική κρίση. Ο ψυχαναλυτής δεν πρέπει ποτέ να είναι υπέρ ή κατά, θα ήταν πολύ πιο συνετό να βοηθά τον αναλυόμενο, ώστε να μπορεί να ζυγίσει τα υπέρ και τα κατά του διλήμματός του στη ζυγαριά της ψυχής του και να εκτιμήσει την επιλογή του, λαμβάνοντας υπόψη ότι αγνοεί τις επιθυμίες του ασυνειδήτου του. Όπως το σημείωνε τόσο ξεκάθαρα ο Lacan, το υποκείμενο πρέπει να γνωρίσει την άγνοιά του Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ (Γενικά Χαρακτηριστικά) Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα μιλήσουμε για τα θεμέλια της ψυχανάλυσης. Τι είναι τα θεμέλια, με την ευρεία έννοια του όρου, της ψυχανάλυσης; Πράγμα που σημαίνει τι την θεμελιώνει σαν πράξη; Τι είναι πράξη; Μου φαίνεται ύποπτο να μπορεί να θεωρείται ο όρος αυτός ακατάλληλος για την ψυχανάλυση. Είναι ο όρος ο πιο ευρύς που μπορεί, να δηλώνει μια μελετημένη από τον άνθρωπο δράση, όποια κι αν είναι, που τον βάζει σε θέση ν αντιμετωπίζει το πραγματικό μέσω του συμβολικού. Το ότι σ αυτό συναντά λίγο πολύ και το φαντασιακό δεν έχει εδώ παρά δευτερεύουσα σημασία. Ο ορισμός αυτός της πράξης απλώνεται λοιπόν πολύ μακριά. 1 Όπως και να ναι, ένας τέτοιος τρόπος αναρώτησης του πεδίου της εμπειρίας θα καθοδηγηθεί, από την ακόλουθη αναφορά-ποια εννοιολογική, υπόσταση οφείλουμε να δώσουμε σε τέσσερις από τους όρους που εισήγαγε ο Φρόυντ σαν θεμελιακές έννοιες, συγκεκριμένα το ασυνείδητο, την επανάληψη, τη μεταβίβαση και την παρόρμηση. Να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Λακάν τοποθέτησε τις έννοιες αυτές σε σχέση με μια γενικότερη λειτουργία που τις περικλείνει και που επιτρέπει να δείξουμε τη λειτουργική τους αξία μέσα σ αυτό το πεδίο, εννοώ, δηλαδή, την ενυπάρχουσα και βασική λειτουργία του σημαίνοντος σαν τέτοιου ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ Ας ξεκινήσουμε πρώτα με την έννοια του ασυνείδητου. Το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως μια γλώσσα που αναφέρεται σ ένα πεδίο το οποίο σήμερα μας είναι πολύ περισσότερο προσιτό πάρα στον καιρό του Φρόυντ. 3 Το ασυνείδητο είναι το μέρος εκείνου του διυποκειμενικού, συγκεκριμένου λόγου που λείπει από το υποκείμενο για να μπορεί να εγκαθιδρύσει τη συνέχεια στο συνειδητό του λόγο. 4 Η δομή είναι αυτή που δίνει στο ασυνείδητο την υπόστασή του. Είναι αυτή, εν πάση περιπτώσει, που μας βεβαιώνει ότι υπάρχει κάτω από τον όρο ασυνείδητο κάποιο πράγμα χαρακτηρίσιμο, προσιτό και αντικειμενοποιήσιμο. Δεν αρκεί βέβαια να πούμε πως το ασυνείδητο είναι μια έννοια δυναμική, γιατί τότε αντικαθιστούμε ένα ιδιαίτερο μυστήριο με την τάξη του πιο κοινού μυστηρίου-η δύναμη, χρησιμεύει γενικά για να δηλώνει έναν τόπο αδιαφάνειας. 5 Το ασυνείδητο, καταρχήν, μας εκδηλώνεται σαν κάτι που κρατιέται σε αναμονή μέσα στην περιοχή, θα λέγαμε, του μη-γεννημένου. 6 Το φροϋδικό ασυνείδητο δεν έχει τίποτε το κοινό με τις λεγόμενες μορφές του ασυνείδητου που είχαν προηγηθεί, συνυπήρχαν και που το περιτριγυρίζουν ακόμα. Αν 1. Ζακ Λακάν: Το Σεμινάριο (Βιβλίο ΤρίτοΙ) σελ Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ Ζακ Λακάν: Το Σεμινάριο (ΒιβλίοΤρίτο) σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ

20 ανοίξει κανείς το λεξικό του Lafande θα διαβάσει την πολύ όμορφη απαρίθμηση που έκανε ο Dwelshauvers σ ένα βιβλίο που εκδόθηκε εδώ και σαράντα χρόνια από τον Φλαμμαριόν. Απαριθμεί εκεί οχτώ η δέκα μορφές ασυνείδητου που δεν μαθαίνουν τίποτε σε κανέναν, που δηλώνουν απλώς το μη-συνειδητό, το λίγο ή πολύ συνειδητό, και, στο πεδίο των ψυχολογικών επεξεργασιών, απαριθμεί χίλιες άλλες συμπληρωματικές παραλλαγές. Το ασυνείδητο του Φρόυντ δεν είναι διόλου το ρομαντικό ασυνείδητο της δημιουργίας που έχει φαντασία. Δεν είναι ο τόπος των θεοτήτων της νύχτας. Σε όλα αυτά τα ασυνείδητα, που λίγο ή πολύ συνδέονται πάντα με μια σκοτεινή θέληση θεωρούμενη σαν πρωταρχική, με κάτι το πριν από τη συνείδηση, εκείνο που αντιτάσσει ο Φρόυντ είναι η αποκάλυψη ότι στο επίπεδο του ασυνείδητου υπάρχει κάτι που σε όλα του τα σημεία είναι ομόλογο μ αυτό που συμβαίνει στο επίπεδο του υποκειμένου-αυτό μιλάει, και αυτό λειτουργεί με τρόπο τόσο επεξεργασμένο όσο και στο επίπεδο του συνειδητού που χάνει έτσι ότι φαινόταν σαν δικό του προνόμιο. 7 Το ασυνείδητο εκδηλώνεται πάντα σαν εκείνο που ταλαντεύεται μέσα σε μια τομή του υποκειμένου-απ όπου ξεπηδά πάλι ένα εύρημα, όπου ο Φρόυντ εξομοιώνει με την επιθυμία-επιθυμία που θα τοποθετήσουμε προσωρινά μέσα στην μετωνυμία την απογυμνωμένη από την ομιλία που διεξάγεται, όπου το υποκείμενο συλλαμβάνει τον εαυτό του σε κάποιο αναπάντεχο σημείο. 8 Οντικά, λοιπόν, το ασυνείδητο είναι το φευγαλέο-αλλά καταφέρνουμε να το περικλείσουμε μέσα σε μια δομή, μια δομή χρονική, για την οποία μπορούμε να πούμε ότι ποτέ ως τώρα δεν διαρθρώθηκε σαν τέτοια. 9 Αξίζει να σημειωθεί, ότι η θέση του, η τόσο φευγαλέα και τόσο ασταθής, δόθηκε στο ασυνείδητο από το διάβημα του ευρετή του. Η υπόσταση του ασυνείδητου, που φαίνεται τόσο εύθραυστη στο οντικό επίπεδο, είναι ηθική. 10 Αν τονίζεται εδώ ότι η υπόσταση του ασυνειδήτου είναι ηθική, και όχι οντική, είναι ακριβώς γιατί ο Φρόυντ, ο ίδιος, δεν το προτάσσει όταν δίνει στο ασυνείδητο την υπόστασή του. 11 Το ασυνείδητο, μας λέει, δεν είναι το όνειρο. Αυτό, στο στόμα του, πάει να πει, ότι το ασυνείδητο μπορεί να ασκείται προς την κατεύθυνση της εξαπάτησης, και ότι αυτό δεν έχει γι αυτόν καμιά αξία αντίρρησης. 12 Όταν ο Φρόυντ κατάλαβε πως στο πεδίο του ονείρου έπρεπε να βρει την επιβεβαίωση αυτού που του είχε μάθει η εμπειρία του από το υστερικό, και άρχισε να προχωρά με μια τόλμη αληθινά δίχως προηγούμενο, τι μας είπε τότε για το ασυνείδητο; Το θεωρεί συνιστάμενο κυρίως όχι από αυτό που, από τη φύση του, δεν του δίνεται. Και αυτό πώς το ονομάζει ο Φρόυντ; Σκέψεις. 13 Η παρουσία του αναλυτή είναι, η ίδια, μια εκδήλωση του ασυνείδητου έτσι που όταν, στις μέρες μας εκδηλώνεται σε κάποιες συναντήσεις σαν άρνηση του ασυνείδητουείναι μια τάση ομολογημένη μέσα στη σκέψη που διατυπώνουν ορισμένοι-αυτό ακριβώς πρέπει να συμπεριληφθεί στην έννοια του ασυνείδητου. Θα πρέπει να βλέπουμε μέσα στο ασυνείδητο τις επενέργειες του λόγου πάνω στο υποκείμενο-αφού είναι τόσο ριζικά πρωτογενείς ώστε αποτελούν καθαρά αυτό που προσδιορίζει την υπόσταση του 7. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ) σελ: Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ Όπ.π: σελ: 63 20

21 υποκειμένου ως υποκειμένου. Η πρόταση αυτή προορίζεται να αποκαταστήσει το φροϋδικό ασυνείδητο στη θέση του. Ασφαλώς το ασυνείδητο ήταν παρόν από πάντα, υπήρχε δρούσε πριν από τον Φρόυντ, αλλά έχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι όλες εκδοχές που δόθηκαν πριν από το Φρόυντ, γι αυτή τη λειτουργία του ασυνείδητου, δεν έχουν τίποτα το κοινό με το ασυνείδητο του Φρόυντ. Το πρωταρχικό ασυνείδητο, το ασυνείδητο λειτουργία αρχαϊκή, το ασυνείδητο παρουσία σκεπασμένη μιας σκέψης που τοποθετείται στο επίπεδο του όντος προτού να αποκαλυφθεί, το μεταφυσικό ασυνείδητο του Έντουαρντ φον Χάρτμαν-όπως και να αναφέρεται σ αυτό ο Φρόυντ μ ένα επιχείρημα ad hominem το ασυνείδητο κυρίως σαν ένστικτο-όλα αυτά δεν έχουν τίποτε το κοινό με το ασυνείδητο του Φρόυντ. 14 Το ασυνείδητο είναι το άθροισμα των επιπτώσεων της ομιλίας πάνω σ ένα υποκείμενο, στο επίπεδο εκείνο όπου, το υποκείμενο, σχηματίζεται από τις επιπτώσεις του σημαίνοντος. Αυτό δείχνει ότι, μέσα στον όρο υποκείμενο δεν δηλώνουμε το ζωντανό υπόστρωμα που χρειάζεται στο υποκειμενικό φαινόμενο, ούτε κανενός είδους ουσία, ούτε κανένα ον της γνώσης μέσα στο δευτερογενές ή πρωτογενές πάθος του, ούτε καν τον λόγο που θα ενσαρκωνόταν κάπου, αλλά το καρτεσιανό υποκείμενο, που εμφανίζεται τη στιγμή όπου η αμφιβολία αναγνωρίζεται σαν βεβαιότητα με τη διαφορά όμως ότι, με τη δική μας προσέγγιση, οι βάσεις του υποκειμένου αυτού αποκαλύπτονται πολύ πιο πλατειές, αλλά, ταυτόχρονα, πολύ περισσότερο υπόδουλες, ως προς τη βεβαιότητα που δεν την πετυχαίνει. Να τι είναι το ασυνείδητο. 15 Είναι κλασική η άποψη ότι στην ψύχωση το ασυνείδητο είναι στην επιφάνεια, είναι συνειδητό. Ίσως μάλιστα γι αυτό δεν φαίνεται να φέρνει σπουδαίο αποτέλεσμα το να αρθρωθεί [λεκτικά]. Με βάση αυτή την προοπτική, αρκετά διδακτική από μόνη της, μπορούμε αμέσως να παρατηρήσουμε ότι το ασυνείδητο δεν οφείλει τη δραστικότητά του απλά και μόνο στο αρνητικό γνώρισμα ότι είναι unbewusst, μη συνειδητό. 16 Η βασική φαντασία που φαίνεται να ρυθμίζει σήμερα την ψυχαναλυτική πρακτική, είναι ότι υπάρχει κάποιος δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στη νεύρωση και την ψύχωση, ανάμεσα στο προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Το εγώ είναι το υπέρτατο πλαίσιο των φαινομένων, όλα περνάνε από το εγώ, η παλινδρόμηση του εγώ είναι η μόνη οδός πρόσβασης στο ασυνείδητο. Σε σχέση με το προσυνειδητό τι είναι το ασυνείδητο; Όταν λέμε πως ότι ανήκει στην ψυχαναλυτική επικοινωνία έχει δομή γλώσσας, αυτό ακριβώς δεν σημαίνει ότι το ασυνείδητο εκφράζεται μέσα στο λόγο. Το οποιοδήποτε ψυχαναλυτικό φαινόμενο, είναι, όχι γλώσσα με την έννοια που θα σήμαινε πώς είναι λόγος, αλλά δομημένο σαν γλώσσα. 17 Το σημαντικό είναι το περιεχόμενο του ασυνειδήτου του και οι κατασκευές που έγιναν από τη φαντασία του στις αναμνήσεις που είναι ακόμα χαραγμένες στα βάθη της ψυχής, ακόμα κι αν η ανάμνηση καταστράφηκε ή μεταμορφώθηκε από τη φθορά του χρόνου που πέρασε. 18 Η επαναφορά της ανάμνησης έχει νόημα μόνο αν μεταδοθεί απευθείας από το στόμα στα αυτιά του. Ο πλήρης λόγος είναι το μέρος της ασύνειδης ομιλίας που λείπει από το άτομο για να κατανοήσει την ιστορία του. «Το ασυνείδητο είναι αυτό το μέρος της συγκεκριμένης ομιλίας που δεν είναι διαθέσιμο στο υποκείμενο για ν αποκαταστήσει τον ειρμό της συνειδητής ομιλίας του». Έτσι, ο Lacan μας δείχνει ότι η συνείδησή μας υποφέρει από την έλλειψη γνώσης. 14. Ζάκ Λακάν:Το Σεμινάριο(βιβλίο ΧΙ) σελ Όπ.π. σελ: Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο ( ) σελ: Όπ.π. σελ: Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 78 21