ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΗ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΗ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 Η Ε.Σ. ΔΙ.ΜΑ. ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ» ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΜΧΟ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟ ΓΙΑΠΡΑΚΑ (Π.Α) 23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 ΑΔΙΑΒΑΘΜΗΤΗ

2 ΣΕΛΙΔΑ ΣΚΟΠΙΜΑ ΚΕΝΗ

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΓΕΝΙΚΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΣΚΟΠΟΣ.. 2 ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΥΡΥΜΑΤΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ I. Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ... 6 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΡΟΜΗΘΕΙΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ 8 ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 11 Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΑΓΟΡΑ ΟΠΛΩΝ 12 ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 12 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΙΣΑΓΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΞΑΓΟΜΕΝΩΝ ΟΠΛΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 14 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΩΝ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΓΟΡΑ 15 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ - ΔΥΝΑΜΙΚΗ 17 ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 17 ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΙΛΕΣ 19 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ II. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΓΕΝΙΚΑ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 28 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 31

4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ 32 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ 34 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ III. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ 37 ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 39 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗ 42 ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ 42 ΑΠΕΙΛΕΣ ΚΑΙ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ.. 45 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ IV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ 52 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «A» ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» ΠΙΝΑΚΑΣ ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ Β-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» ΠΙΝΑΚΕΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦ. Ι Γ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» ΠΙΝΑΚΕΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦ. ΙΙ Δ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» ΠΙΝΑΚΕΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦ. ΙΙΙ Ε-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΣΤ» ΠΙΝΑΚΕΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦ. ΙV ΣΤ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ζ» ΟΡΟΛΟΓΙΑ -ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ Ζ-1

5 Σμχος (Ι) Νικόλαος Γιαπράκας του Παναγιώτη (ΑΜ: 17156) Σπουδαστής 9 ης ΕΣ ΔΙΜΑ Αθήνα, 23 Ιουν. 19 ΘΕΜΑ: ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «Τουρκική αμυντική βιομηχανία, ανάπτυξη, προοπτικές. Επιπτώσεις στην ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Συγκριτική μελέτη μεταξύ ελληνικής και τουρκικής βιομηχανίας.» ΓΕΝΙΚΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από την αρχαιότητα ακόμη, η μαχητική ικανότητα και η αποτελεσματικότητα των ενόπλων δυνάμεων ενός κράτους, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δυνατότητα του κράτους αυτού, να παράγει και να διαθέτει εξελιγμένα οπλικά συστήματα. Η αμυντική βιομηχανία, εκτός του ότι συμβάλλει στην Εθνική Άμυνα και Ασφάλεια, ήταν και παραμένει, ένας στρατηγικός τομέας της οικονομίας. Σ αυτό συντελούν, τόσο η οικονομική δραστηριότητα που αναπτύσσουν οι εταιρείες που την απαρτίζουν, όσο και οι διεθνείς συμπράξεις και οι εξαγωγές που αυτές υλοποιούν. Για χώρες, όπως η Ελλάδα και η Τουρκία, που βρίσκονται σε μια ευαίσθητη περιοχή, που χαρακτηρίζεται από έντονη γεωπολιτική αστάθεια και καλούνται να αντιμετωπίσουν αυξημένους κινδύνους ασφαλείας, η ύπαρξη ανεπτυγμένης εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ζωτικής σημασίας, αφού διασφαλίζει τόσο την ασφάλεια, όσο και τη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού των ενόπλων δυνάμεων. Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο ήταν το έναυσμα, ώστε η Ελλάδα και η Τουρκία, να επιδοθούν σε συστηματικές προσπάθειες σύστασης εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας. Οι αμυντικές βιομηχανίες της Ελλάδας και της Τουρκίας, αρχικά ακολούθησαν παράλληλες τροχιές, με την ελληνική αμυντική βιομηχανία να εμφανίζεται καλύτερα οργανωμένη και με σαφώς περισσότερες προοπτικές. Όμως, μετά το τέλος της δεκαετίας του 1980, η τουρκική αμυντική βιομηχανία σταδιακά εξισορρόπησε την κατάσταση και μετά το 2000 απέκτησε σαφές προβάδισμα. Η εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας τις δύο τελευταίες δεκαετίες, είναι αλματώδης. Η πολιτική ηγεσία της Τουρκίας επενδύει σημαντικούς πόρους στο συγκεκριμένο βιομηχανικό κλάδο και χρησιμοποιεί την ανάπτυξή του ως εργαλείο, για την ανάδειξή της σε περιφερειακή δύναμη στην περιοχή. Οι επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) και η ορθή χρήση των Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων (ΑΩ), έδωσαν ώθηση στην τουρκική αμυντική βιομηχανία, που με τη

6 σειρά της αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό για ολόκληρο το βιομηχανικό κλάδο της Τουρκίας. ΣΚΟΠΟΣ Στόχος της παρούσας διατριβής, είναι να αποτυπωθεί η διαχρονική εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας και αφού αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν και καθορίζουν την εξέλιξή της, να προσδιορισθούν οι προοπτικές της και οι επιπτώσεις που η εξέλιξη αυτή επέφερε ή/και δυνητικά μπορεί να επιφέρει στην ισορροπία δυνάμεων της ευρύτερης περιοχής. Τέλος, μετά από σύγκριση με την αντίστοιχη ελληνική αμυντική βιομηχανία, να εξαχθούν συμπεράσματα και να διατυπωθούν προτάσεις για τον ενδεδειγμένο τρόπο δράσης της ελληνικής πλευράς. ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ Κύριος λόγος ύπαρξης της αμυντικής βιομηχανίας κάθε κράτους είναι να υποστηρίξει την αμυντική ετοιμότητα σε περίοδο ειρήνης και την πολεμική προσπάθεια σε περίοδο πολέμου. 1 Για την επιτυχή διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων στον 21 ο αιώνα, απαιτούνται τεράστιες ποσότητες τεχνολογικά εξελιγμένων οπλικών συστημάτων. Στον τομέα αυτό, η αμυντική βιομηχανία έχει να εκπληρώσει τρείς βασικούς αντικειμενικούς σκοπούς. Πρώτο, να εφοδιάσει τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας με οπλικά συστήματα και εξοπλισμό, που να είναι ποιοτικά κατάλληλα και ποσοτικά επαρκή, για την επιτυχή διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Δεύτερο, δεδομένου ότι μεγάλο μέρος της Έρευνας και Ανάπτυξης (Ε&Α) για στρατιωτικούς σκοπούς επιτελείται από τη βιομηχανία, να αναπτύξει την τεχνολογική βάση, για τη διατήρηση και εξέλιξη των στρατιωτικών δυνατοτήτων. Τέλος, να υποστηρίξει τη συντήρηση των υφιστάμενων οπλικών συστημάτων σε όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής των, με παροχή τεχνικών υπηρεσιών, εκπαίδευσης, επισκευών και τεχνικών αναβαθμίσεων. Ο έλεγχος της διακίνησης οπλικών συστημάτων, παρέχει στα κράτη που έχουν ισχυρή και εξελιγμένη αμυντική βιομηχανία τη δυνατότητα να ασκούν πολιτικές πιέσεις, στα κράτη που προμηθεύονται τα συστήματα αυτά. Δίνεται έτσι η δυνατότητα σε κράτη με εξελιγμένη αμυντική βιομηχανία, να διαμορφώνουν συμμαχίες και να επηρεάζουν δυναμικά ένοπλες συρράξεις, μέσα από τη διευκόλυνση ή την άρνηση διάθεσης εξελιγμένων οπλικών συστημάτων. Στα παραπάνω, πρέπει να προστεθεί και η οικονομική διάσταση, καθώς η εγχώρια παραγωγή οπλικών συστημάτων, μειώνει την εκροή συναλλάγματος για αγορά αμυντικού υλικού. Επίσης, μέσω των εξαγωγών και της προσφοράς θέσεων εργασίας, η αμυντική βιομηχανία συντελεί στην οικονομική ανάπτυξη ενός κράτους. Τέλος, η δυνατότητα παραγωγής τεχνολογικά εξελιγμένων οπλικών συστημάτων, χαρίζει στο κράτος που τα παράγει, ιδιαίτερα υψηλό διεθνές κύρος. Με βάση όλα όσα αναφέραμε προηγουμένως, καθίσταται αυτονόητη η σημασία της αμυντικής βιομηχανίας, για ένα κράτος όπως η Ελλάδα, που

7 διαχρονικά αντιμετωπίζει απειλές για την εθνική της ασφάλεια και την τελευταία δεκαετία χειμάζεται από οικονομική ύφεση. Αν δε συνυπολογίσουμε τη σημαντική αναβάθμιση των δυνατοτήτων της αντίστοιχης τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας και τη συνεισφορά της στην προσπάθεια της Τουρκίας, να αναδειχθεί σε ηγεμονική δύναμη στην περιοχή, τότε η μελέτη και η συγκριτική αξιολόγηση των δυνατοτήτων των δύο αμυντικών βιομηχανιών, αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία. ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ Για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, θεωρείται ότι: α. Θα συνεχιστεί η πολιτική ενίσχυσης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, από το επίσημο τουρκικό κράτος και θα διατηρηθεί η υφιστάμενη πολιτική προμηθειών των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. β. Θα διατηρηθούν οι αυξημένες ανάγκες εξοπλισμού των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων και οι συνεπακόλουθες αυξημένες αμυντικές δαπάνες της Τουρκίας. γ. Στο ορατό μέλλον, οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδας Τουρκίας θα παραμείνουν τεταμένες και η τουρκική πολιτική ηγεσία είναι πιθανό να επιδιώξει την περαιτέρω αύξηση της μεταξύ τους έντασης. δ. Οι αμυντικές δαπάνες της Ελλάδας στο άμεσο μέλλον θα διατηρηθούν στα σημερινά επίπεδα ή πολύ πιθανόν οι ελληνικές κυβερνήσεις να προσπαθήσουν να εξισορροπήσουν, αν όχι να μειώσουν περαιτέρω τις δαπάνες στον αμυντικό τομέα. ε. Οι επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) θα διατηρήσουν την αυτή τάση, τόσο για την ελληνική όσο και για την τουρκική αμυντική βιομηχανία. στ. Οι αμυντικές δαπάνες σε παγκόσμια κλίμακα και ιδιαίτερα στην περιφέρεια της Μέσης Ανατολής- Βόρειας Αφρικής και Ν.Α Ασίας, θα διατηρηθούν στα ίδια με τα σημερινά επίπεδα. ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Η παρούσα μελέτη, στηρίχθηκε σε στοιχεία από «ανοικτές», μη διαβαθμισμένες πηγές. Τα υπό μελέτη στοιχεία προέρχονται από την ελληνική και διεθνή επί του αντικειμένου βιβλιογραφία, άρθρα - μελέτες σε επιστημονικά περιοδικά, πηγές του διαδικτύου, πληροφορίες από συνδέσμους αμυντικών εταιρειών σε Ελλάδα και Τουρκία, δημοσιευμένα από εταιρείες και των δύο χωρών στοιχεία και δεδομένα καθώς και δεδομένα από εθνικές βάσεις και βάσεις δεδομένων διεθνών οργανισμών (ΝΑΤΟ, SIPRI κλπ) Όπως αναλυτικά αποτυπώνεται στο κύριο μέρος της εργασίας, η τουρκική αμυντική βιομηχανία έχει πραγματοποιήσει άλματα τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Το θεσμικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία της, η πολιτική προμηθειών των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων και η συνεχής επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α), έδωσαν ώθηση στην τουρκική αμυντική βιομηχανία. Αποτέλεσμα, σήμερα ο αμυντικός βιομηχανικός κλάδος της Τουρκίας, να είναι ταχέως αναπτυσσόμενος και παρά την εξάρτησή του για προμήθεια εξαρτημάτων τεχνολογίας αιχμής, να

8 υποστηρίζει σημαντικά την προσπάθεια της Τουρκίας να καταστεί περιφερειακή δύναμη στην ευρύτερη περιοχή. Η Τουρκία τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποδυθεί σε μια αγωνιώδη προσπάθεια για ηγεμονικό έλεγχο, της περιοχής που θεωρεί ότι επηρεάζει το περιβάλλον ασφαλείας της. Το ενδιαφέρον της Τουρκίας, ενισχύεται ακόμη περισσότερο, από την πρόσφατη ανακάλυψη πλουτοπαραγωγικών πηγών, στην εν λόγω περιοχή. Η Τουρκία, στην προσπάθεια να αποκομίσει οφέλη, δεν θα διστάσει να χρησιμοποιήσει ακόμα και αυτό που ονομάζουμε «σκληρή» ισχύ, δηλαδή τις ένοπλες δυνάμεις της. Είναι επομένως αναγκασμένη, να διατηρεί μεγάλο μέγεθος, καλά εξοπλισμένων ενόπλων δυνάμεων, οι οποίες καλούνται να καλύψουν μια τεράστια σε μέγεθος περιοχή και να είναι δυνητικά έτοιμες να επιχειρήσουν σε διαφορετικές μορφές πολέμου, από ανταρτοπόλεμο και ασύμμετρες απειλές, έως αναμέτρηση σε τακτικό και υβριδικό πεδίο μάχης. Η ασφάλεια εφοδιασμού, η μείωση της εξάρτησης των αμυντικών προμηθειών από ξένες πηγές, ο περιορισμός της οικονομικής επιβάρυνσης για αμυντικές δαπάνες και η διπλωματική δύναμη, είναι τα σημαντικότερα στοιχεία που η εγχώρια αμυντική βιομηχανική της βάση, παρέχει στην Τουρκία. Στον αντίποδα η ελληνική αμυντική βιομηχανία, μετά από δέκα σχεδόν χρόνια οικονομικής ύφεσης, αγωνίζεται να διατηρήσει το επίπεδο τεχνογνωσίας που κατέκτησε στο παρελθόν και αναζητά διέξοδο από την κρίση. Λύσεις υπάρχουν, η εκμετάλλευση των ευκαιριών που προσφέρει η διεθνής και η ευρωπαϊκή συγκυρία, μπορούν να αναστρέψουν την κατάσταση και να οδηγήσουν την ελληνική αμυντική βιομηχανία σε δρόμο ανάπτυξης. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στην παρούσα μελέτη, ακολουθήθηκε η μεθοδολογία μελέτης περίπτωσης (case study). Αρχικά αναλύθηκαν τα χαρακτηριστικά και οι δραστηριότητες των αμυντικών βιομηχανιών της Ελλάδας και της Τουρκίας. Εν συνεχεία εξετάσθηκαν οι επιδόσεις, η στρατηγική ανάπτυξης και η οργανωτική τους δομή και μέσα από τη διεξαγωγή ανάλυσης SWOT, αναδείχθηκαν οι παράγοντες που ενισχύουν ή επιδεινώνουν την ανταγωνιστική τους θέση. Στο ίδιο πνεύμα, στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύθηκε η συνεισφορά της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στην αναβάθμιση της Ισχύος της Τουρκίας, μέσα από εξέταση της επίδρασής της σε κάθε παράγοντα που συντελεί στην κρατική ισχύ, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Τέλος, μετά από σύγκριση των παραγόντων που αναλύθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, αναδείχθηκαν οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των δύο υπό εξέταση αμυντικών βιομηχανιών, οι τομείς υπεροχής καθώς και οι ευκαιρίες και απειλές για καθεμία εξ αυτών.

9 Ι. Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 1.1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Οι πρώτες προσπάθειες ανάπτυξης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, τοποθετούνται στην εποχή της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας, αφού η κληρονομία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον τομέα αυτό, ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. 2 Μετά τη σύσταση της Τουρκικής Δημοκρατίας ο Mustafa Kemal, ανέλαβε πρωτοβουλίες για την αναδιοργάνωσή της, πετυχαίνοντας υποτυπώδη, ουσιαστικά αποτελέσματα. 3 H οικονομική κατάρρευση της Τουρκίας μετά τον Β Π.Π, είχε ως επακόλουθο οι εταιρείες που αποτελούσαν την αμυντική βιομηχανική βάση της Τουρκίας, να οδηγηθούν σε χρεωκοπία και να κηρύξουν παύση εργασιών. Τα επόμενα χρόνια η κατάσταση παρέμενε στάσιμη, καθώς από το 1950 έως το 1960 και κυρίως μετά την εισδοχή της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, η πολιτική πόλωση μεταξύ των δύο μεγάλων αμυντικών συνασπισμών, επέβαλε την ταχεία κάλυψη των στρατιωτικών αναγκών της Τουρκίας, που γινόταν αποκλειστικά μέσω ξένης και κυρίως αμερικανικής, στρατιωτικής βοήθειας. 4 Τη δεκαετία του 1960, τη δεκαετία δηλαδή κατά την οποία οι χώρες προμηθευτές ξεκίνησαν να επιβάλλουν περιορισμούς στη χρήση των οπλικών συστημάτων (Ο/Σ) που εξήγαγαν, η ανάπτυξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας ήταν ισχαιμική, καθώς άλλοι τομείς όπως η υγεία και η εκπαίδευση, είχαν μεγαλύτερη προτεραιότητα για την εκάστοτε τουρκική κυβέρνηση. Το πρόβλημα έγινε εντονότερο μετά την Τουρκική εισβολή και κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου. Η παράνομη εισβολή, επέφερε μετά από σχετικά ψηφίσματα του ΟΗΕ, την επιβολή εμπάργκο πώλησης όπλων από τις ΗΠΑ, προς τη γειτονική μας χώρα. Το εμπάργκο, έκανε την τουρκική πολιτική ηγεσία να αντιληφθεί ότι η εξάρτηση στην προμήθεια οπλικών συστημάτων από ξένους προμηθευτές, περιόριζε την ελευθερία της στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής και να αναθεωρήσει τη στάση της αναφορικά με το καθεστώς λειτουργίας της εγχώριας αμυντικής της βιομηχανίας. 5 Μέχρι τότε, η τουρκική αμυντική βιομηχανία βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων και του έτερου κρατικού Οργανισμού, του «Ινστιτούτου Μηχανολογικών και Χημικών Εταιρειών - Machinery and Chemicals Industries Institution». Μετά την άρση του εμπάργκο όπλων το 1978, η κυβέρνηση Özal κατέβαλε προσπάθειες δημιουργίας και ανάπτυξης εγχώριας τουρκικής εθνικής αμυντικής βιομηχανίας, 6 με σκοπό τον εκσυγχρονισμό των Τουρκικών ενόπλων δυνάμεων (Τ.Ε.Δ) και την ανεξαρτητοποίηση της χώρας από τη Δύση, σε θέματα εξοπλισμών. 7 Μέχρι το 1980, η ανάπτυξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, στηρίχθηκε κυρίως σε κρατικές επενδύσεις, καθώς η τουρκική κυβέρνηση θεωρούσε ότι η ανάπτυξή της, θα διαχεόταν και στους υπόλοιπους βιομηχανικούς τομείς. Όμως, η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ ιδιωτικού και κρατικού τομέα, είχε ως αποτέλεσμα οι εταιρείες της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, να παράγουν προϊόντα χαμηλής τεχνολογίας και μικρής προστιθέμενης αξίας, όπως οπλοπολυβόλα, όλμους και

10 ρουκέτες, ενώ η παραγωγή των εργοστασιακών φορέων και των ναυπηγείων, περιορίζονταν στην κάλυψη των επισκευαστικών αναγκών και των αναγκών συντήρησης των ΤΕΔ. 8 Η δεκαετία του 1980, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως η περίοδος αναδιοργάνωσης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας Η πρώτη προσπάθεια ορθολογικής χρήσης της βιομηχανικής βάσης και των τεχνολογικών ικανοτήτων της Τουρκίας, για την ανάπτυξη εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, ουσιαστικά ξεκίνησε το 1985 με την ίδρυση του Υφυπουργείου Αμυντικής βιομηχανίας [Under secretariat of the Defense Industry (SSM)]. Η δομική αναδιοργάνωση των δημόσιων οργανισμών, που ήταν επιφορτισμένες με τις προμήθειες αμυντικού υλικού και την αμυντική βιομηχανία, είχε ως αποτέλεσμα την εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικό και την ίδρυση πολλών αμυντικών βιομηχανιών, κυρίως ως κοινοπραξίες με εταιρείες του εξωτερικού. 9 Στις εταιρείες αυτές, περιλαμβάνονταν και οι: TAI (1984), TEI (1985), MIKES (1987), FNSS (1988), MARCONI KOMÜNİKASYON (1989), THOMSON TEKFEN RADAR (1990). 10 Με τη στήριξη του κράτους, οι αμυντικές εταιρείες της Τουρκίας εστίασαν στην από κοινού με ξένες εταιρείες, ανάπτυξη Ο/Σ και στην υλοποίηση αμυντικών προγραμμάτων, αναλαμβάνοντας κυρίως ρόλο υποκατασκευαστού. Έτσι, την περίοδο αυτή ξεκίνησαν αρκετά μεγάλα προγράμματα, όπως η συμπαραγωγή των Α/Φ F-16 (1987), η κατασκευή του τεθωρακισμένου οχήματος μεταφοράς προσωπικού (1978), των ασύρματων HF/SSB και του ελαφρού μεταγωγικού Α/Φ CASA (1991). Μεγάλο μέρος της παραγωγής χρησιμοποιούνταν από τις ΤΕΔ, ενώ ένα άλλο μικρότερο εξαγόταν στις χώρες των εταιρειών συμπαραγωγής. 11 Η ανάπτυξη του κλάδου, είχε ως απόρροια την εισροή ιδιωτικών κεφαλαίων και την ίδρυση νέων, καθαρά ιδιωτικών αμυντικών εταιρειών, όπως η ROKETSAN (1989). Ταυτόχρονα, ιδιωτικές εταιρείες που στο παρελθόν δεν είχαν καμία σχέση με το χώρο της αμυντικής βιομηχανίας, όπως η OTOKAR MERCEDES, η BMC και η NUROL MAKINA, οργάνωσαν γραμμές παραγωγής αμυντικών προϊόντων, ώστε να επωφεληθούν και να αποκτήσουν μερίδιο της αγοράς. Όλες αυτές, συνασπίσθηκαν δημιουργώντας την Ένωση Αμυντικών Βιομηχανιών Τουρκίας (Defense Industry Manufacturers Association), που αργότερα το 2012, μετονομάσθηκε σε Defense and Aerospace Industry Manufacturers Association. 12 Η μακροχρόνια επένδυση άρχισε να αποδίδει καρπούς μετά το Την περίοδο αυτή, ξεκίνησε η παράδοση στις ΤΕΔ και η εξαγωγή σε άλλες χώρες, πολλών εγχώρια κατασκευασμένων οπλικών συστημάτων. Κορυφαίο γεγονός για την τουρκική αμυντική βιομηχανία αποτέλεσε, η ένταξη στο Τουρκικό Πολεμικό Ναυτικό το 2011, του «εθνικού» πολεμικού πλοίου, της κορβέτας (Κ/Β) κλάσης MILGEM, TCG Heybeliada, που σχεδιάστηκε και κατασκευάσθηκε στην Τουρκία. Η ανάπτυξη της Κ/Β MILGEM, του ελικοπτέρου ATAK Τ-129, του τεθωρακισμένου άρματος ALTAY, των μη επανδρωμένων αέρο- οχημάτων ANKA και BAYRAKTAR και του εκπαιδευτικού Α/Φ HURKUS, είναι τα κυριότερα μέχρι στιγμής επιτεύγματα της Τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, που φιλοδοξεί στο εγγύς μέλλον να κατασκευάσει και μαχητικό Α/Φ πέμπτης γενιάς. 13

11 1.2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΜΥΝΤΙΚΩΝ ΠΡΟΜΗΘΕΙΩΝ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ Ε.Δ. Οι αμυντικές προμήθειες της Τουρκίας και η ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, συνδέονται άμεσα. 14 Στην όλη διαδικασία, σύμφωνα με το νομικό καθεστώς της Τουρκίας, εμπλέκονται οι ακόλουθοι θεσμοί, που διαδραματίζουν σημαντικούς και διακριτούς ρόλους. Το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας (MND), το Υφυπουργείο Αμυντικής Βιομηχανίας (SSM), 15 το Συντονιστικό Συμβούλιο Αμυντικής Βιομηχανίας (Defense Industry High Coordination Board), η Εκτελεστική Επιτροπή Αμυντικής Βιομηχανίας (Defense Industry Executive Committee), το τουρκικό Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας, το Συμβούλιο Επιθεώρησης Αμυντικής Βιομηχανίας (Defense Industry Audit Board), τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά κέντρα και οι αμυντικές εταιρείες. Παρατηρούμε επομένως, ότι στην Τουρκία εφαρμόζεται ολιστική προσέγγιση της αμυντικής βιομηχανίας και των αμυντικών προμηθειών, που περιλαμβάνει την κυβέρνηση, τις ΕΔ, τη βιομηχανία και ερευνητικούς φορείς. Το κύριο θεσμικό πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία όλων αυτών των φορέων, είναι ο νόμος 3238/1985. Πριν τη θέσπιση του παραπάνω νόμου, η λειτουργία της αμυντικής βιομηχανίας ήταν κρατικά ελεγχόμενη και οι ιδιωτικές εταιρείες δεν είχαν θέση στις προμήθειες αμυντικού υλικού των ΤΕΔ. Σε εφαρμογή του παραπάνω νόμου, η τουρκική κυβέρνηση το 1985, ίδρυσε την Defense Industry Development and Support Administration (DIDA), ώστε μέσα από την ενίσχυση της συνεργασίας ιδιωτικού και δημόσιου τομέα, την ορθολογική χρήση της Τουρκικής βιομηχανικής βάσης και των τεχνικών της δυνατοτήτων, καθώς και τη μεταφορά τεχνολογίας και κεφαλαίων, να επιτευχθεί η αναβάθμιση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Στη νέο ιδρυθείσα DIDA, ανατέθηκε η διαχείριση του Ταμείου στήριξης Αμυντικής Βιομηχανίας [Defense Industry Support Fund (DISF)], 16 μέσω του οποίου υλοποιήθηκαν πολλά αμυντικά προγράμματα και αποτέλεσε τον κύριο χρηματοδότη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. 17 Αργότερα το 1989, η DIDA αναβαθμίσθηκε σε Υφυπουργείο Αμυντικής Βιομηχανίας [Under secretariat of the Defense Industry (SSM)] υπό το Υπουργείο Άμυνας, με ανεξάρτητο και μη ελεγχόμενο από το Κοινοβούλιο προϋπολογισμό. Το SSM είναι υπεύθυνο, για την αναδιοργάνωση της υπάρχουσας τουρκικής βιομηχανίας, ώστε να ανταποκρίνεται με τις απαιτήσεις της αμυντικής βιομηχανίας, την προμήθεια των κύριων Ο/Σ και τη σχεδίαση παραγωγής σύγχρονων Ο/Σ σε κρατικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις. Στις αρμοδιότητες του SSM ανήκουν ακόμη, η Έρευνα και Ανάπτυξη (R&D) νέων Ο/Σ, ο συντονισμός των εξαγωγών της αμυντικής βιομηχανίας και ο καθορισμός των Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων (ΑΩ). Με τη νομοθετική πράξη , στις 24 Δεκ ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν έθεσε το Υφυπουργείο Αμυντικής Βιομηχανίας, ως Προεδρία της Αμυντικής βιομηχανίας (SSB), υπό την τουρκική Προεδρία. Η πράξη αυτή κρίθηκε επιβεβλημένη για την αναβάθμιση των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, που τα έτη δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν τα 1,6 δις

12 δολάρια. 18 Μετά την υπαγωγή του SSB στην τουρκική Προεδρία, της επιτροπής προΐσταται πλέον ο τούρκος Πρόεδρος, αντί του Πρωθυπουργού (που ίσχυε στο παρελθόν) και μέλη είναι ο Πρωθυπουργός, ο Αρχηγός ΓΕΕΘΑ και οι Υπουργοί Εθνικής Άμυνας και Εσωτερικών. 19 Η συνεισφορά του SSM στην αναβάθμιση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας υπήρξε καθοριστική, ιδιαίτερα αν αναλογισθούμε ότι από το 1986 μέχρι το 2008, οι επενδύσεις του ταμείου DISF στην τουρκική αμυντική βιομηχανία ήταν της τάξης των 18,5 δις δολαρίων U.S. Ο νόμος 3238, εισήγαγε νέες αρχές και στη λειτουργία του συστήματος αμυντικών προμηθειών της Τουρκίας. Συγκεκριμένα προβλέπει την κάλυψη των αμυντικών αναγκών των ΤΕΔ, κατά κύριο λόγο από την τουρκική αμυντική βιομηχανία. Σε περίπτωση που αυτό είναι ανέφικτο, προβλέπει την παροχή βοήθειας και κατεύθυνσης στην τουρκική αμυντική βιομηχανική βάση, ώστε μέσω τεχνολογικών επενδύσεων να καταστεί ικανή να επιτελέσει το συγκεκριμένο έργο. Αν και αυτό δεν είναι δυνατό, τότε προβλέπεται η ανάθεση του έργου σε ξένη εταιρεία, με την προϋπόθεση να γίνει μεταφορά τεχνογνωσίας ή/και συμπαραγωγή του έργου, με αντίστοιχη τουρκική εταιρεία. 20 Με το νόμο αυτό, θεσμοθετήθηκε επίσης, η ίδρυση, του Συντονιστικού Συμβουλίου Αμυντικής Βιομηχανίας και της Εκτελεστικής Επιτροπής της Αμυντικής Βιομηχανίας (Defense Industry Executive Committee). Το Συντονιστικό Συμβούλιο, είναι υπεύθυνο για το σχεδιασμό, το συντονισμό και την παροχή κατευθυντηρίων οδηγιών, σε συμφωνία με τη γενικότερη πολιτική που αποφασίζεται από το υπουργικό συμβούλιο. Η Εκτελεστική Επιτροπή, είναι το κύριο σώμα λήψης αποφάσεων, για τα κρίσιμα ζητήματα της αμυντικής βιομηχανίας και για την προμήθεια των κύριων αμυντικών συστημάτων. Συγκεκριμένα, θέτει τους στρατηγικούς στόχους της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας και αποφασίζει για την εγχώρια ανάπτυξη και παραγωγή ή/και την προμήθεια από ξένες πηγές, σύγχρονων Ο/Σ και εξοπλισμού για τις ΤΕΔ, την Στρατοχωροφυλακή και το Λιμενικό σώμα, σύμφωνα με τις προτεραιότητες που θέτουν οι Υπουργοί Εσωτερικών και Άμυνας. 21 Το βασικό θεσμικό κείμενο, που διαμορφώνει την πολιτική της Τουρκίας, αναφορικά με την εγχώρια αμυντική βιομηχανία, είναι η απόφαση Η απόφαση αυτή ενσωματώθηκε στην τουρκική νομοθεσία με τους νόμους 4734 και 4735 του Το «Έγγραφο Πολιτικής και Στρατηγικής της Αμυντικής Βιομηχανίας» [Türk Savunma Sanayii Politikası ve Stratejisi - (TDIPS)], εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο της Τουρκίας το Παρότι έχει υποστεί αρκετές βελτιώσεις και προσθήκες, παραμένει ακόμη η κύρια βάση ανάπτυξης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, καθώς καθορίζει τον τρόπο και τις αρχές ανάπτυξής της. Σύμφωνα με το έγγραφο, η αμυντική βιομηχανία διαχωρίζεται από την υπόλοιπη βιομηχανική βάση, διότι απαιτεί αυξημένα ποιοτικά πρότυπα, ειδικές τεχνικές παραγωγής που εξαρτώνται από υψηλή τεχνολογική δομή, εξειδικευμένο και έμπειρο προσωπικό, μεγάλες επενδύσεις και υψηλή εξάρτηση από Ε&Α. Τέλος, απαιτεί ιδιαίτερη μεταχείριση δεδομένου ότι έχει έναν μόνο αγοραστή (το κράτος) και καθώς η παραγωγή της απευθύνεται σε περιορισμένη ζήτηση, απαιτείται άνοιγμα σε ξένες αγορές, ώστε να επιτευχθεί απρόσκοπτη συνέχιση της παραγωγής και

13 εμπέδωση ασφάλειας στον κλάδο. Με λίγα λόγια, απαιτείται αφενός μεν κρατική υποστήριξη, αφετέρου δε κρατικός έλεγχος. 24 Ένας άλλος βασικός φορέας, με μεγάλη συμβολή στην ανάπτυξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας είναι το Ίδρυμα Επιστημονικής και Τεχνικής Έρευνας της Τουρκίας [Scientific and Technological Research Council of Turkey (TUBITAK)]. Ιδρύθηκε το 1963 με πρωταρχικό σκοπό να δράσει ως σύμβουλος της κυβέρνησης σε θέματα επιστήμης και τεχνολογίας. Η TUBITAK πέραν των άλλων τομέων, δραστηριοποιείται και στον τομέα της άμυνας, 25 χρηματοδοτώντας ερευνητικά προγράμματα πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, οργανισμών και εταιρειών, που εξαιτίας της απαίτησης για διάθεση πόρων για έρευνα και ανάπτυξη (R&D), δεν είναι ιδιαίτερα ελκυστικά για την ιδιωτική βιομηχανία. 26 Το Κέντρο Ερευνών του Τουρκικού Ναυτικού, [Turkish Naval Research Center Command (TNRCC)] ιδρύθηκε το 1998 ως στρατιωτικός οργανισμός έρευνας. Διεξάγει εφαρμοσμένη έρευνα, ανάπτυξη πρωτοτύπων αμυντικών συστημάτων και κατασκευή αμυντικών συστημάτων σε συνεργασία με αμυντικές βιομηχανίες. Το σύστημα διεύθυνσης μάχης GENESIS, που χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τις Κ/Β κλάσης MILGEM και σήμερα αποτελεί το κύριο σύστημα διεύθυνσης μάχης των περισσοτέρων πλοίων του Τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού, αποτελεί προϊόν ανάπτυξης του TNRCC, Η εμπειρία που αποκτήθηκε από την λειτουργία του Κέντρου είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς πέραν των άλλων μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για τη δημιουργία παρόμοιων φορέων και για άλλους στρατιωτικούς οργανισμούς. 27 Η Defense and Aerospace Industry Manufacturers Association (SaSaD), αποτελεί την βασική ένωση των ιδιωτικών αμυντικών βιομηχανιών στην Τουρκία. Ιδρύθηκε το 1990 και στα αρχικά της βήματα έλαβε σημαντική υποστήριξη από το Υπουργείο Άμυνας. Από τα 12 μέλη που είχε αρχικά, έφτασε το 2018 να εκπροσωπεί 188 μέλη 28, που απασχολούν εργαζόμενους. 29 Η SaSaD είναι η βασική Ένωση και εκπροσωπεί πάνω από το 90% των εταιρειών αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας. Αποστολή της Ένωσης είναι «να συνεισφέρει στην ανάπτυξη, την ενίσχυση και στην ανταγωνιστικότητα της τουρκικής αμυντικής και αεροδιαστημικής βιομηχανίας». 30 Αναλυτικότερα στόχος της SaSaD είναι να αποτελέσει τον εκπρόσωπο των εταιρειών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, τόσο εντός της χώρας όσο και σε διεθνείς φορείς και να διευκολύνει το επιχειρηματικό περιβάλλον των μελών της. Αποτελεί το κοινό σημείο επαφής των μελών της και των νεοεισερχομένων στον τομέα εταιρειών, συνδιαλέγεται και εκπροσωπεί τον τομέα αμυντικής βιομηχανίας στις επαφές με κυβερνητικά στελέχη, βοηθά στην αναγνώριση επιχειρηματικών ευκαιριών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό και διοργανώνει εκδηλώσεις, με στόχο την προώθηση της συνέργειας και συνεργασίας των μελών της, τόσο μεταξύ τους όσο και με εγχώριους ή διεθνείς εκπροσώπους του αμυντικού και άλλων συναφών τομέων. Τέλος, συγκεντρώνει δεδομένα και μετά από στατιστική ανάλυση εκδίδει αναφορές σχετικά με τις επιδόσεις του τομέα αμυντικής βιομηχανίας. 31

14 1.3 ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Η τουρκική αμυντική βιομηχανία, μετά το 2000 απέκτησε μία δυναμική στην παραγωγή και συμπαραγωγή προγραμμάτων, με ξένες πρωτοπόρες στο είδος τους εταιρείες. Αποκορύφωμα της παραπάνω πολιτικής ήταν η σύναψη της πολυμερούς συμφωνίας το 2003, για την ανάπτυξη και συμπαραγωγή του νέας τεχνολογίας stealth, μαχητικού Α/Φ 5 ης γενιάς, F-35 (Joint Strike Fighter). Η Τουρκική αμυντική βιομηχανία μεταμορφώθηκε ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες, με αποτέλεσμα να θεωρείται σήμερα, ως μια από τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες βιομηχανίες του κλάδου, σε παγκόσμιο επίπεδο. Η εμπειρία που αποκτήθηκε με το πέρασμα των ετών, επιτρέπει στις εταιρείες της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, να αναλαμβάνουν προγράμματα και να παράγουν ανταγωνιστικά προϊόντα. Η τουρκική αμυντική βιομηχανία προχωρά πλέον σε σχεδίαση πρωτοτύπων - ανάπτυξη και εγχώρια παραγωγή, εκσυγχρονισμό και τροποποίηση Ο/Σ, επενδύοντας ταυτόχρονα σε Έρευνα και Ανάπτυξη (R&D). 32 Χτίζοντας πάνω παρελθόν, η τουρκική αμυντική βιομηχανία, προχώρησε ακόμη περισσότερο υλοποιώντας εγχώρια προγράμματα. Μόνο τα τελευταία δύο χρόνια, έχει καταφέρει να ολοκληρώσει ένα μεγάλο αριθμό διακρατικών συμβολαίων, παραδίδοντας εγχώρια παραχθέντα θωρακισμένα οχήματα, συστήματα ηλεκτρονικού πολέμου, συστήματα ηλεκτρονικής επιτήρησης, τεθωρακισμένα οχήματα, θαλάσσια σκάφη και επιθετικά ελικόπτερα. Άλλα σημαντικά επιτεύγματα αποτελούν η εκτόξευση του στρατιωτικού δορυφόρου Göktürk-1/2, τo ANKA MALE UAV, 33 η ανάπτυξη του στρατιωτικού εκπαιδευτικού αεροσκάφους Hürkuş, η πιστοποίηση της χώρας από διεθνείς θεσμούς και η ανάθεση νέων έργων ανάπτυξης και κατασκευής υποβρυχίων. 34 Επίσης, μέσα στο 2017 αποπερατώθηκε το σχεδιαστικό μέρος του προγράμματος National Combat Aircraft Development (TF-X) μεταξύ της τουρκικής ΤΑΙ και της ΒΑΕ του Ηνωμένου Βασιλείου Η Θέση της Τουρκίας στη Διεθνή Αγορά Όπλων Προκειμένου να αντιληφθούμε την παρούσα κατάσταση της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, αρκεί να επιχειρήσουμε να την κατατάξουμε στην παγκόσμια αγορά. Πρέπει δηλαδή να εξετάσουμε, την αξία των οπλικών συστημάτων που εισάγει και εξάγει αντίστοιχα, την γεωγραφική κατανομή και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των εισαγόμενων και εξαγόμενων οπλικών συστημάτων και τη θέση των σημαντικότερων εταιρειών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στην παγκόσμια αγορά Εμπορικό Ισοζύγιο της Τουρκικής Αμυντικής Βιομηχανίας Για τον υπολογισμό της αξίας και την ανάλυση της κατανομής των εισαγομένων και εξαγομένων από την Τουρκία Ο/Σ και προκειμένου να έχουμε ένα κοινά αποδεκτό σύστημα αναφοράς, για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης θα

15 χρησιμοποιήσουμε το δείκτη TIV του SIPRI. 35 Στην περίοδο , οι συνολικές εισαγωγές Ο/Σ στην Τουρκία, σε τιμές TIV, ανήλθαν σε 7,7 εκ. δολάρια (σε αξία μονάδων TIV). Οι πέντε μεγαλύτεροι σε όγκο προμηθευτές αμυντικών προϊόντων της Τουρκίας, όπως φαίνεται στον Πίνακα 2 του Παραρτήματος «Γ», ήταν κατά φθίνουσα σειρά, οι ΗΠΑ (49%), η Νότια Κορέα (11,8%), η Ιταλία (9,5%), η Ισπανία (9,5%) και η Γερμανία (6,4%). Οι πέντε μεγαλύτεροι προμηθευτές, συνολικά συγκεντρώνουν το 86% του συνολικού όγκου εισαγόμενων στην Τουρκία αμυντικών προϊόντων. Αναλύοντας τα δεδομένα ανά κατηγορία Ο/Σ, (Πίνακας 3 του Παραρτήματος «Γ») παρατηρούμε ότι από τα Ο/Σ που εισήχθησαν στην Τουρκία, την εξεταζόμενη περίοδο, τα Α/Φ με 50,8% της συνολικής αξίας καταλαμβάνουν την πρώτη θέση και ακολουθούν πυροβόλα και θωρακισμένα οχήματα με 18,2%, ενώ βλήματα και αισθητήρες- ηλεκτρονικά αποτελούν το 9,5% και 9,1% αντίστοιχα. Την ίδια περίοδο (Πίνακας 4 του Παραρτήματος «Γ»), η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, εξήγαγε προϊόντα αξίας εκ. δολαρίων (σε αξία μονάδων TIV). Οι πέντε μεγαλύτεροι εισαγωγείς των προϊόντων αυτών ήταν, τα ΗΑΕ (23,5%), το Τουρκμενιστάν (21,1%), η Σαουδική Αραβία (16%), το Πακιστάν (10,8%) και η Μαλαισία (8%). Αναφορικά με την κατανομή των εξαγωγών ανά κατηγορία οπλικών συστημάτων παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό αφορά σε θωρακισμένα οχήματα (39,5%), πλοία επιφανείας (28,5%) και πυραύλους (21,6%). (Πίνακας 5 του Παραρτήματος «Γ»). Η τουρκική αμυντική βιομηχανία το 2018 ανέπτυξε μια ιδιαίτερη δυναμική που συνεχίζεται και το Μετά τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα του 2018, που οι εξαγωγές ανήλθαν στα 2,188 δις δολάρια, ο στόχος των εξαγωγών για το τρέχον έτος ανεβαίνει στα τρία δις δολάρια. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε στις 29 Μαρτίου 2019 σε συνέδριο που διοργανώθηκε σε ξενοδοχείο της Κωνσταντινούπολης, ο πρόεδρος της Ένωσης εξαγωγικών αμυντικών βιομηχανιών, Latif Aral ALİŞ, οι εξαγωγές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας αυξήθηκαν στο πρώτο τρίμηνο του 2019, σε σχέση με το αντίστοιχο διάστημα του προηγούμενου έτους. Το συνολικό ύψος των εξαγωγών στο πρώτο τρίμηνο του 2019 ανήλθε στα 600 εκ δολάρια, αυξημένο κατά 30% περίπου σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του Το ενθαρρυντικό όπως τόνισε είναι, ότι αυξήθηκαν σημαντικά οι επενδύσεις των εταιρειών και βιομηχανιών του τομέα και ότι πλέον τα προϊόντα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας έχουν υψηλή προστιθέμενη αξία. 36 Επιπλέον, παρατήρησε ότι παρότι η τουρκική αμυντική βιομηχανία σήμερα υπολείπεται των πέντε μεγαλύτερων εξαγωγικών χωρών του τομέα, στόχος τους είναι μέσα στα επόμενα χρόνια, να αποτελέσουν μέλος του ομίλου των πέντε μεγαλύτερων εξαγωγικών αμυντικών βιομηχανιών. «Στοχεύουμε σε μια αύξηση των εξαγωγών της τάξης του 60% για το πρώτο εξάμηνο του Τα τουρκικά προϊόντα έχουν καταστεί πολύ ανταγωνιστικά στη διεθνή αγορά, τόσο σε ποιότητα όσο και σε τιμή. Η αξία τους έχει πλέον ανέβει» δήλωσε. Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν και οι δηλώσεις του πρόεδρου των αμυντικών βιομηχανιών(ssb), Dr İsmail DEMİR. Η ανάλυση των δεδομένων που παρατέθηκαν παραπάνω, οδηγεί σε αρκετά ασφαλή συμπεράσματα αναφορικά με τη θέση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας

16 στην παγκόσμια αγορά του κλάδου. Με βάση τα στοιχεία του SIPRI, η Τουρκία παραμένει ακόμα κατά κύριο λόγο εισαγωγέας Ο/Σ. Η διαφορά ισοζυγίου εισαγωγών/ εξαγωγών, για το διάστημα είναι 5,775 εκ. δολάρια (σε αξία μονάδων TIV), παθητικό για την Τουρκία. Το αντίστοιχο παθητικό για το 2018, αναλογεί σε 364 εκ. δολάρια (σε αξία μονάδων TIV). Αυτό σημαίνει ότι, παρά τις έντονες προσπάθειες της τουρκικής κυβέρνησης, για απόκτηση αυτοδυναμίας στην κάλυψη των απαιτήσεων των Τ.ΕΔ, με προϊόντα εγχώριας κατασκευής, οι ΤΕΔ παραμένουν ακόμη ισχυρά εξαρτημένες από τις εισαγωγές. Η τάση αυτή γίνεται ακόμη πιο εμφανής, όταν γίνει ανάλυση σύμφωνα με τις κατηγορίες των Ο/Σ που εισάγονται και εξάγονται. Παρατηρούμε ότι το 75% περίπου των δαπανών της Τουρκίας, αφορά σε εισαγωγές αμυντικών προϊόντων τεχνολογίας αιχμής (Α/Φ, αισθητήρες ηλεκτρονικά συστήματα), δηλαδή προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας στη διεθνή αγορά Ο/Σ. Στον αντίποδα το 61% των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, αφορά σε θωρακισμένα οχήματα και πυροβόλα. Παρότι το κέρδος από τα εν λόγω Ο/Σ, είναι αδιαμφισβήτητα υψηλό και η κατασκευή τους απαιτεί ανεπτυγμένη τεχνολογία, δεν μπορεί να συγκριθεί με το αντίστοιχο των τεχνολογικά εξελιγμένων προϊόντων. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί το ποσοστό των εξαγωγών της Τουρκίας που αντιστοιχεί σε πλοία επιφανείας, καθώς αφορά σε προϊόντα μεγάλης προστιθέμενης αξίας και αντικατοπτρίζει την άνοδο του τουρκικού ναυπηγοεπισκευαστικού τομέα. Ο τομέας αυτός φαίνεται ότι μπήκε δυναμικά στην διεθνή αγορά με προϊόντα, όπως οι Κ/Β MILGEM και φιλοδοξεί να συνεχίσει με ανάπτυξη Φ/Γ και Υ/Β Γεωγραφική Κατανομή και Ποιοτικά Χαρακτηριστικά Εισαγόμενων και Εξαγόμενων Ο/Σ της Τουρκικής Αμυντικής Βιομηχανίας Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης και τα στοιχεία της γεωγραφικής κατανομής, τόσο των προμηθευτών όσο και των αγοραστών, των προϊόντων της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας. Αναφορικά με την γεωγραφική κατανομή των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, παρατηρούμε ότι σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνδέσμου Κατασκευαστών της τουρκικής Αμυντικής και Αεροδιαστημικής Βιομηχανίας (SaSaD), που αναλυτικά παρατίθενται στο Διάγραμμα 6 του Παραρτήματος «Γ», το 2018 το 44,2% των εξαγωγών είχε ως προορισμό τις ΗΠΑ, το 23,8% χώρες της Ευρώπης και το 32% χώρες του υπόλοιπου κόσμου. Τα αντίστοιχα στοιχεία για το 2016 ήταν 30,1% στις ΗΠΑ, 22,6% σε χώρες της Ευρώπης και 47,3% στον υπόλοιπο κόσμο. (Διάγραμμα 7 του Παραρτήματος «Γ») Τα παραπάνω στοιχεία δεν συμφωνούν με τα στοιχεία του ανεξάρτητου SIPRI. Σύμφωνα με τα στοιχεία του SIPRI, που αποτυπώνονται στον Πίνακα 8 του Παραρτήματος «Γ», οι μεγαλύτερες σε όγκο πωλήσεις της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας για το 2018, είχαν την ακόλουθη κατανομή: 34,3% στα ΗΑΕ, 28.5% στο Πακιστάν, 21.9% στο Ομάν και 7.5% στη Μαλαισία. 37 Μετά από ανάλυση των παραπάνω στοιχείων, παρατηρούμε ότι μετά τη ρήξη των σχέσεων (σε πολιτικό και όχι τόσο σε εμπορικό/εταιρικό επίπεδο) της

17 Τουρκίας με τους «Δυτικούς» της συμμάχους, υπάρχει μια στροφή προς τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας. Λόγω πολιτισμικών, εμπορικών και παραδοσιακών δεσμών, 38 παρατηρείται ένα μεγάλο διπλωματικό άνοιγμα προς τη Μέση Ανατολή και την κεντρική Ασία, που συνοδεύεται από αντίστοιχες εμπορικές ανταλλαγές, μεταξύ των οποίων και πωλήσεις αμυντικών Ο/Σ. Στο σημείο αυτό, υπάρχει ένα αξιοπρόσεκτο ποιοτικό χαρακτηριστικό. Σύμφωνα με τα στοιχεία του SaSaD, που επιβεβαιώνονται και από τα στοιχεία του SIPRI, (Πίνακας 4 του Παραρτήματος «Γ») η τουρκική αμυντική βιομηχανία που είχε καταφέρει να διεισδύσει στην αγορά της Σαουδικής Αραβίας, την πρώτη χώρα στον κόσμο σε εισαγωγές αμυντικού υλικού, δεν κατάφερε να διατηρήσει μερίδιο στην εξελισσόμενη αυτή αγορά και το Αναφορικά με τους κύριους προμηθευτές Ο/Σ της Τουρκίας, όπως προκύπτει από τον Πίνακα 9 του Παραρτήματος «Γ», η Τουρκία παραμένει εξαρτημένη τη Δύση, που παραδοσιακά αποτελεί τον κύριο προμηθευτή της. Το 2018, οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Ιταλία και η Ισπανία, προμήθευσαν το 75% περίπου των εισαγόμενων αμυντικών προϊόντων της Τουρκίας, με την αναδυόμενη Νότιο Κορέα να διατηρεί σημαντικό μερίδιο, της τάξης του 12%, στην εν λόγω αγορά. Στα στοιχεία του SIPRI (Πίνακας 2, του Παραρτήματος «Γ») αποτυπώνεται και η κάμψη της αμυντικής συνεργασίας με το Ισραήλ, καθώς από τα 320 εκ. δολάρια (μονάδες TIV) το 2009, οι εισαγωγές της Τουρκίας από το Ισραήλ, μηδενίζονται από το 2016 και μετά. Η κάμψη αυτή είναι σαφώς αποτέλεσμα των διαταραγμένων τα τελευταία έτη, μεταξύ τους σχέσεων. Επίσης, το 2018 παρατηρήθηκε μια σημαντική αύξηση των εξαγωγών, κατά 12% περίπου, προς τις ΗΠΑ, που εξακολουθεί να είναι ο μεγαλύτερος αγοραστής των τουρκικών αμυντικών προϊόντων. Οι πωλήσεις προς τις ΗΠΑ και την Ευρώπη αφορούν κυρίως σε υπό συστήματα Ο/Σ, που βάση συμφωνιών αντισταθμιστικών ωφελημάτων, η τουρκική βιομηχανική βάση ανέλαβε να κατασκευάσει, ενώ οι αντίστοιχες προς τις χώρες της Ασίας, του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής, αφορούν σε ολοκληρωμένα Ο/Σ Κατάταξη των Σημαντικότερων Εταιρειών της Τουρκικής Αμυντικής Βιομηχανίας στην Παγκόσμια Αγορά Η θέση στην παγκόσμια κατάταξη και το καθεστώς λειτουργίας των σημαντικότερων αμυντικών εταιρειών της Τουρκίας, αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την παρούσα κατάσταση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Σύμφωνα με στοιχεία του Υφυπουργείου Αμυντικής Βιομηχανίας της Τουρκίας, το μεγαλύτερο κύκλο εργασιών για το έτος 2017, είχαν με φθίνουσα σειρά οι: ASELSAN, Turkish Technics, Turkish Aerospace Industries(TAI), TEI, Roketsan, FNSS, MKEK STM, OTOKAR, Havelsan. 40 Αυτό που είναι ιδιαίτερα σημαντικό όμως, είναι ότι μεταξύ των 100 μεγαλύτερων σε κύκλο εργασιών σε παγκόσμια κλίμακα εταιρειών, συμπεριλαμβάνονται και δύο τουρκικές εταιρείες. Η ASELSAN στην 61 η θέση και η ΤΑΙ στην 70 η. 41 Η ASELSAN, ιδρύθηκε το 1975 από το Ίδρυμα του Τουρκικού Στρατού Ξηράς. Σήμερα, κύριος μέτοχος με 74,2% είναι το Ίδρυμα τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (TAFF). 42 Η εταιρεία, το 2018 αύξησε τον κύκλο εργασιών της κατά 4,6

18 δις τουρκικές λίρες. 43 Οι κύριοι τομείς δραστηριοτήτων της εταιρείας είναι συστήματα επικοινωνιών για στρατιωτική και πολιτική χρήση, ηλεκτρονικά συστήματα (Radar, ήλεκτρο - οπτικούς αισθητήρες, συστήματα C 2, συστήματα Ηλεκτρονικού Πολέμου -Η/Π και συστήματα αεράμυνας). Είναι ο κύριος πάροχος εξοπλισμού επικοινωνιών και ηλεκτρονικών συστημάτων των Τ.Ε.Δ. Τα τελευταία χρόνια, σε αναζήτηση νέων αγορών και ευκαιριών, υιοθέτησε μια έντονα επεκτατική πολιτική, με αποτέλεσμα το 2013 να εγκαταστήσει εργοστάσιο στο Καζακστάν και το 2014 να ιδρύσει θυγατρική εταιρεία την ASELAN Middle East, ώστε να διευκολύνει την πρόσβασή της στις αγορές του Καυκάσου και της Μέσης Ανατολής. Η δεύτερη σε μέγεθος τουρκική εταιρεία, η ΤΑΙ καταλαμβάνει την 70 η θέση στον πίνακα των 100 μεγαλύτερων αμυντικών εταιρειών στον κόσμο. Η εταιρεία ιδρύθηκε με τη σημερινή της μορφή το 2005, ως αποτέλεσμα της συνένωσης της Turkish Aircraft Industries Corporation (που ίδρυσε το 1973 η τουρκική κυβέρνηση) με την TUSAS Aerospace Industries Inc. (που ιδρύθηκε το 1984, ως κοινοπραξία με εταιρείες των ΗΠΑ, για τη συμπαραγωγή και συναρμολόγηση τμημάτων των Α/Φ F-16). 44 Σήμερα, είναι εξ ολοκλήρου κρατική εταιρεία με το 54,9% των μετοχών να ανήκει στο TAFF και το 45,45% στην Προεδρεία Αμυντικής Βιομηχανίας. Αποτελεί τον κύριο προμηθευτή αεροδιαστημικών συστημάτων της τουρκικής Πολεμικής Αεροπορίας και συμμετέχει ως επίλεκτος εταίρος σε προγράμματα συμπαραγωγής, όπως αυτό του Α/Φ F-35 (Joint Strike Fighter), για το οποίο ανέλαβε την κατασκευή τμημάτων της ατράκτου και τη σύσταση επισκευαστικού φορέα των κινητήρων. Η ΤΑΙ, ολοκλήρωσε σημαντικά προγράμματα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας όπως το δορυφόρο GOKTURK-2, το επιθετικό Ε/Π T-129, το εκπαιδευτικό Α/Φ Hurkus και το ANKA Medium Altitude High Endurance UAV. 45 Οι δύο αυτές τουρκικές εταιρείες εμφανίζουν αρκετές ομοιότητες. Και οι δύο ιδρύθηκαν από το τουρκικό κράτος, για να ενισχύσουν την τεχνολογική εξέλιξη και ανταγωνιστικότητα και να μειώσουν την εξάρτηση των αμυντικών προμηθειών από ξένες χώρες. Αρχικά ξεκίνησαν με την παραγωγή σχετικά απλών εξαρτημάτων, ως υποκατασκευαστές ξένων εταιρειών. Παρόλα αυτά, με συνεχή επένδυση σε έρευνα και τεχνολογία κατάφεραν να αναπτύξουν εξελιγμένα Ο/Σ και να καταστούν πρωτοπόρες, όχι μόνο στην αγορά της Τουρκίας, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Παρότι σχεδόν εξ ολοκλήρου κρατικές, λειτουργούν με συνθήκες ιδιωτικού καθεστώτος και αναπτύσσονται σχηματίζοντας εταιρικές συμμαχίες με διεθνείς βιομηχανικούς κολοσσούς, όπως η General Dynamics και η General Electric. Το πιο σημαντικό είναι ότι και οι δύο παράγουν προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, που εγγυώνται υψηλά έσοδα και σημαντικές δυνατότητες εξέλιξης. 1.4 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ - ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Προκειμένου να αξιολογήσει κανείς τη δυναμική και τις προοπτικές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, πρέπει να εξετάσει τόσο εσωτερικούς (ισχυρά σημεία και αδυναμίες) όσο και εξωτερικούς (ευκαιρίες και απειλές) παράγοντες.

19 Μετά τη διεξαγωγή της SWOT (Strengths Weaknesses Opportunities Threats) ανάλυσης, θα είμαστε σε θέση να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα αναφορικά με την προοπτική εξέλιξής της Ισχυρά Σημεία και Αδυναμίες της Τουρκικής Αμυντικής Βιομηχανίας Η τουρκική αμυντική βιομηχανία, διαθέτει σήμερα δύο ισχυρά σημεία, την πλούσια ποσοτικά και σε μεγάλο βαθμό διαφοροποιημένη προσφορά Ο/Σ. Οι τουρκικές εταιρείες του αμυντικού τομέα, προσφέρουν ένα ευρύ φάσμα προϊόντων, καλύπτοντας τις περισσότερες κατηγορίες Ο/Σ, της διεθνούς αγοράς. Διαθέτουν υψηλή εξειδίκευση και θεωρούνται διεθνώς αξιόπιστες, στην κατασκευή τεθωρακισμένων οχημάτων, φορητών όπλων και ηλεκτρονικών εξαρτημάτων. Επιπλέον, αναπτύσσουν συνεχώς νέα προϊόντα και επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους σε νέους τομείς. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, μερικά από τα επιτεύγματά τους είναι το «εθνικό» άρμα ALTAY, το ελαφρύ άρμα μάχης Tulpar, το επιθετικό Ε/Π T- 129, ο πύραυλος αέρος εδάφους SOM, τα UAV MALE ANKA και BAYRAKTAR και η Κ/Β MILGEM. Η επιτυχής ολοκλήρωση προγραμμάτων όπως αυτά, απαιτεί ανεπτυγμένες ικανότητες στη διαχείριση έργου (project management), στην ενσωμάτωση και διεκπεραίωση πολύπλοκών διεργασιών, στη δημιουργία και διατήρηση εφοδιαστικών γραμμών και στην μετά την πώληση υποστήριξη. Πλέον οι τουρκικές εταιρείες, προσφέρουν ολοκληρωμένα πολύπλοκα και τεχνολογικά εξελιγμένα Ο/Σ. Εν ολίγοις, η τουρκική αμυντική βιομηχανία διαθέτει ποικιλία προϊόντων, ικανά να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός μεγάλου φάσματος πελατών, με διαφορετικές τεχνολογικές απαιτήσεις και οικονομικές δυνατότητες. 46 Η εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, κάθε άλλο παρά τυχαία μπορεί να χαρακτηρισθεί καθώς με κινητήριο μοχλό το Συμβούλιο επιστημονικών και τεχνολογικών ερευνών της Τουρκίας (TUBITAK), κάθε χρόνο αναλώνονται μεγάλα ποσά για έρευνα και ανάπτυξη και έρευνα και τεχνολογία. Εάν διατηρηθεί ο ρυθμός με τον οποίο διατίθενται σήμερα πόροι για R&D, είναι βέβαιο ότι η τουρκική αμυντική βιομηχανία, θα εμπλουτίσει έτι περαιτέρω την γκάμα της, με νέα και γιατί όχι και καινοτόμα προϊόντα. Πέρα από τα ισχυρά σημεία που αναφέραμε, η τουρκική αμυντική βιομηχανία, εμφανίζει και αρκετές αδυναμίες ικανές να θέσουν εμπόδια στην περαιτέρω εξέλιξή της. Ως τέτοιες, μπορούμε να αναφέρουμε τη σημαντική σε σχέση με τις αντίστοιχες των τεχνολογικά εξελιγμένων χωρών, υστέρησή της στον τομέα της τεχνολογίας. Παρά την εξέλιξή της, η τουρκική αμυντική βιομηχανία υπολείπεται σημαντικά, στην καινοτομία. Έτσι, για παράδειγμα ο νέος πύραυλος Cruise SOM, παρότι σύγχρονο και τεχνολογικά εξελιγμένο όπλο, δε διαφέρει σε χαρακτηριστικά και επιδόσεις από αντίστοιχα Ο/Σ, που ανέπτυξαν τις δύο τελευταίες δεκαετίες Αμερικανικές, Δυτικοευρωπαϊκές, Ρωσικές και Κινέζικες εταιρείες. 47 Παρομοίως, το «εθνικό» άρμα μάχης ALTAY, που αναπτύχθηκε σε συνεργασία με την νοτιοκορεατικές εταιρείες, είναι σχεδόν πιστό αντίγραφο του νότιο - κορεάτικου άρματος Κ-2. Σε όλα τα κρίσιμα μέρη, όπως η θωράκιση, το σύστημα

20 ελέγχου πυρός, το υδροπνευματικό σύστημα ανάρτησης και τη συναρμογή του αμαξώματος, η κατασκευάστρια τουρκική εταιρεία OTOKAR, στηρίζεται στην συμπαραγωγό της Κορεάτικη Hyudai-Rotem, που κατασκευάζει και το Κ-2. Το ίδιο ισχύει και για τον κινητήρα του άρματος, που είναι εξ ολοκλήρου Γερμανικός. 48 Ασφαλώς και όσα αναφέρθηκαν προηγουμένως, δεν ακυρώνουν το εύρος της τεχνολογικής εξέλιξης που πέτυχε η τουρκική αμυντική βιομηχανία, αλλά δείχνουν ότι πρέπει να καλυφθεί ακόμα μεγάλη απόσταση, ώστε να φθάσει το επίπεδο των τεχνολογικά εξελιγμένων κρατών. Στην παρούσα φάση η τουρκική αμυντική βιομηχανία, οφείλει να επιτρέψει στα μέχρι σήμερα επιτεύγματά της, να «ωριμάσουν», να αναπτύξει νέα προϊόντα ώστε να μπορέσει μελλοντικά να αυξήσει το αποτύπωμά της στις διεθνείς αγορές. 49 Στις περισσότερες περιπτώσεις, η σχεδίαση των προϊόντων των τουρκικών εταιρειών, δεν περιλαμβάνει αυθεντικά και καινοτόμα χαρακτηριστικά. Συνήθως πρόκειται για απομιμήσεις προϊόντων. Είναι επομένως ξεκάθαρο ότι, για να υλοποιήσει η Τουρκία το φιλόδοξο στόχο της και να αποκτήσει μια από τις κορυφαίες βιομηχανίες αμυντικού υλικού, οφείλει να προχωρήσει ακόμη περισσότερο και να εξαλείψει αυτή την τεχνολογική της υστέρηση. 50 Ως αδυναμία, μπορεί να χαρακτηρισθεί και η κατηγορία των αμυντικών συστημάτων, που εξάγει η Τουρκία. Είναι γεγονός ότι, η ανάπτυξη του τομέα της αμυντικής βιομηχανίας επιτυγχάνεται με κατασκευή και πώληση προϊόντων μεγάλης προστιθέμενης αξίας. Όπως είδαμε προηγουμένως, η τουρκική αμυντική βιομηχανία υπολείπεται και στον τομέα αυτό, αφού το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών της αφορά σε τεθωρακισμένα οχήματα και πυραυλικά συστήματα, που ναι μεν αποφέρουν σημαντικό κέρδος, αλλά υπολείπονται κατά πολύ από άλλα τεχνολογικά προϊόντα αιχμής, όπως Α/Φ και πλοία. Τέλος, η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, όπως και των περισσοτέρων άλλων χωρών, πρέπει να βρει το σωστό σημείο ισορροπίας, ανάμεσα στον ανταγωνισμό των εταιρειών που την απαρτίζουν, για ανάληψη έργων στην εσωτερική της αγορά και στην ανάγκη δημιουργίας συνεργατικών σχημάτων ή συγχωνεύσεων τόσο μεταξύ τους όσο και με εταιρείες του εξωτερικού, ώστε να ισχυροποιηθούν και να επιβιώσουν. Τόσο στις ΗΠΑ, όσο και στην Ευρώπη, οι μικρές εταιρείες είτε συγχωνεύονται μεταξύ τους, είτε απορροφώνται από μεγαλύτερες. 51 Η λογική είναι η δημιουργία ισχυρών βιομηχανικών εθνικών ή πολυεθνικών ομίλων, που θα είναι ικανοί να αναπτύσσουν και να παράγουν πολύπλοκα Ο/Σ και να ανταποκρίνονται με επιτυχία στο διεθνή ανταγωνισμό. Το πρόβλημα που δημιουργείται με αυτή την πρακτική, είναι η δημιουργία ολιγοπωλίων και η μείωση της ανταγωνιστικότητας στην εγχώρια αγορά, που πιθανώς να οδηγήσει σε καθυστερήσεις παραδόσεων, υπερτιμολόγηση και υποβάθμιση της ποιότητας των αμυντικών προγραμμάτων. Ειδικά στην περίπτωση της Τουρκίας, το πρόβλημα είναι σύνθετο, καθώς από τη μία υπάρχουν εταιρείες κολοσσοί, όπως η ASELSAN και η ΤΑΙ, που έχουν προνομιακή μεταχείριση αναφορικά με την ανάθεση ανάπτυξης κρατικών αμυντικών προγραμμάτων και τομείς της αμυντικής βιομηχανίας, όπως η κατασκευή τεθωρακισμένων οχημάτων, όπου ο ανταγωνισμός

21 μεταξύ των διάφορων τουρκικών αμυντικών εταιρειών που δραστηριοποιούνται στο συγκεκριμένο τομέα, είναι ιδιαίτερα μεγάλος. Αυτή η ανισορροπία δημιουργεί αυξημένους κινδύνους επιβίωσης για τις εταιρείες συγκεκριμένων κλάδων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Εν ολίγοις, το ζητούμενο για την αμυντική βιομηχανία της «γείτονος», είναι να εξασφαλίσει ότι το μέγεθος των εταιρειών που απαρτίζουν κάθε τομέα της είναι τέτοιο ώστε να αντέχουν στον εσωτερικό και διεθνή ανταγωνισμό και τόσες ώστε να υφίσταται ανταγωνισμός μεταξύ τους, κάτι που σήμερα δεν ισχύει Ευκαιρίες και Απειλές για την Τουρκική Αμυντική Βιομηχανία Για την αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, υπάρχουν τρία συγκεκριμένα στοιχεία, που αποτελούν αναγνωρισμένους τομείς ευκαιρίας. Η εκμετάλλευσή των στοιχείων αυτών, μπορεί να εγγυηθεί την περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξή της. Πρώτον, η συνεχής στήριξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, ως βασικό και αδιαπραγμάτευτο στοιχείο, του τουρκικού συστήματος αμυντικών προμηθειών. 52 Η κρατική στήριξη στην εγχώρια αμυντική βιομηχανία είναι θεσμοθετημένη και η βούληση της Τουρκικής κυβέρνησης να ενισχύσει το συγκεκριμένο βιομηχανικό τομέα, εκφράστηκε με τον πιο σαφή τρόπο, με τη δημιουργία του Υφυπουργείου Αμυντικής Βιομηχανίας (SSM), το Με την καθοδήγηση του SSM και τη στήριξη του DISF, 54 η πολιτική αμυντικών προμηθειών εξελίχθηκε διαδοχικά, από την προμήθεια Ο/Σ αποκλειστικά από ξένους προμηθευτές πριν το 1990, στη μερική συμπαραγωγή τους από εγχώριες και ξένες εταιρείες μετά το 1990 και στην εγχώρια ανάπτυξη Ο/Σ στον 21 ο αι. 55 Η Βιομηχανική πολιτική του SSB σήμερα προβλέπει, ότι η ανάπτυξη και παραγωγή ενός Ο/Σ, θα ανατεθεί σε ξένη εταιρεία μόνο εάν δεν είναι δυνατή η κατασκευή του εγχώρια και με την προϋπόθεση να παρασχεθεί μερίδιο παραγωγής και μεταφορά τεχνολογίας από την ανάδοχο εταιρεία σε αντίστοιχη τουρκική. Σήμερα η τουρκική αμυντική βιομηχανία καλύπτει το 65% των απαιτήσεων των Τ.Ε.Δ. 56 Στόχος της τουρκικής ηγεσίας, είναι το 2023 το ποσοστό αυτό να ανέλθει στο 80% και το 2053 η εγχώρια βιομηχανία να καλύπτει ολοκληρωτικά τις ανάγκες των Τ.Ε.Δ. Ο στόχος για το 2053, περιλαμβάνει επίσης, οι εξαγωγές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας να ανέλθουν στα 50 δις δολάρια και 10 τουρκικές εταιρείες να βρίσκονται μεταξύ των 100 μεγαλύτερων σε παγκόσμια κλίμακα εταιρειών του τομέα. 57 Ο κινητήριος μοχλός της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, είναι οι προμήθειες των ΤΕΔ. Σύμφωνα με στοιχεία του SASAD, (Διάγραμμα 10 του Παραρτήματος «Γ»), από τα 8.7 δις, που ήταν συνολικά το 2018 οι πωλήσεις της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, τα 5.7 δις αφορούσαν σε πωλήσεις ολοκληρωμένων Ο/Σ ή ανταλλακτικών, σε εγχώριους αγοραστές. Με άλλα λόγια το 65% της παραγωγής, διατέθηκε στις ΤΕΔ. Από το 2009 έως το 2018, η Τουρκία, αύξησε τις αμυντικές της δαπάνες κατά 65% και με 19,0 δις δολάρια το 2018, 58 όπως αποτυπώνεται στο διάγραμμα 11 του Παραρτήματος «Γ», κατατάσσεται 12 η

22 παγκοσμίως στις αμυντικές δαπάνες, 59 αναλώνοντας, το 2,5% του ΑΕΠ της (Πίνακας 12 του Παραρτήματος «Γ»). 60 Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις, εργάζονται όχι μόνο για την απόκτηση νέων δυνατοτήτων που ποτέ πριν δεν είχαν, αλλά σκοπεύουν να αντικαταστήσουν το σύνολο των συστημάτων και των εξοπλισμών που βρίσκονται στην κατοχή τους και έχουν αποκτηθεί προ του Ως αποτέλεσμα, η τουρκική αμυντική βιομηχανία επωφελείται και αποκτά τεχνογνωσία σε τομείς, όπως η συμμετοχή της ΤΑΙ στο πρόγραμμα παραγωγής του A/Φ F-35 Joint Strike Fighter, που πριν μερικά χρόνια της ήταν αδιανόητο ότι θα εμπλακεί. Στο ίδιο μήκος, το Ναυπηγείο Sedef κατασκευάζει το πρώτο αμφίβιο όχημα για το πολεμικό ναυτικό, που θα χρησιμοποιηθεί μάλιστα, ως βάση για τη μελλοντική ανάπτυξη του πρώτου τουρκικού αεροπλανοφόρου. Η ΤΑΙ, μετά την επιτυχή ολοκλήρωση του προγράμματος ΑΝΚΑ UAV, οδεύει προς την κατασκευή ακόμη τριών μη Επανδρωμένων Συστημάτων, τόσο αέρος όσο και υποθαλάσσιων, ένα εκ των οποίων -το Akinci- θα φέρει 4 πυραύλους. Η εταιρεία Otokar κατασκευάζει το τεθωρακισμένο ALTAY, το οποίο μέλλει να είναι το πρώτο τουρκικό τανκ, που μαζί με το επιθετικό ελικόπτερο Τ-129 της ΤΑΙ, αναμένεται να αντικαταστήσουν πλήρως τους υπάρχοντες στόλους αρμάτων μάχης και Ε/Π. 61 Τα στοιχεία αυτά, δείχνουν την ισχυρή δέσμευση της εκάστοτε τουρκικής ηγεσίας, 62 για συνεχή και συνεπή αύξηση των αμυντικών δαπανών, με στόχο τον όσο το δυνατό καλύτερο εξοπλισμό των ΤΕΔ. Η αύξηση των αμυντικών δαπανών, για το 2018 σε σχέση με το 2017, λόγω και της εντεινόμενης πολεμικής προσπάθειας κατά των Κούρδων και των επιχειρήσεων στη Συρία, ανήλθε στο 24%, που είναι μια από τις μεγαλύτερες παγκοσμίως. 63 Η δέσμευση αυτή είναι βασική προϋπόθεση και αναγνωρίζεται ως «ευκαιρία», για την διασφάλιση της βιωσιμότητας της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Όσο ο αμυντικός προϋπολογισμός της Τουρκίας και ειδικότερα το μέρος που κατευθύνεται προς την εγχώρια αγορά θα παραμένει στα ίδια επίπεδα ή θα αυξάνεται και για όσο διάστημα οι ΤΕΔ θα έχουν ανάγκες εκσυγχρονισμού ή/και θα συνεχίζουν τις επιχειρήσεις, όπως συμβαίνει στην παρούσα φάση κατά των Κούρδων στη Συρία, τόσο πιο ευοίωνη θα είναι η προοπτική ανάπτυξης και η δυναμική της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Η χρήση των προϊόντων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, από τις Τ.Ε.Δ., που κατέχουν τη δεύτερη θέση σε μέγεθος μεταξύ των μελών του ΝΑΤΟ, ενισχύει την εικόνα των προϊόντων αυτών, στο διεθνή ανταγωνισμό. Δεδομένου ότι, οι ένοπλες δυνάμεις των σύγχρονων κρατών, ακόμα και των πιο εξελιγμένων, δεν μπορούν να απορροφήσουν το σύνολο της παραγωγής της αμυντικής βιομηχανίας της χώρας τους, η περαιτέρω ενδυνάμωση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας μπορεί να γίνει μέσω της αύξησης των εξαγωγών της. Στο σημείο αυτό οι ΤΕΔ λειτουργούν ως «διαφημιστές» και ως ρυθμιστές των προγραμμάτων ανάπτυξης νέων προϊόντων, βάση των αναγκών τους. Οι προοπτικές των εξαγωγών, ενισχύονται τόσο μέσω της διεύρυνσης της γκάμας προϊόντων, όσο και μέσω της

23 αύξησης της παραγωγής και της συνεπακόλουθης μείωσης της τελικής τιμής του προϊόντος. Τα μεγαλεπήβολα προγράμματα εκσυγχρονισμού των ΤΕΔ, παρέχουν ευκαιρίες για στρατιωτικό-βιομηχανική συνεργασία, αύξηση του όγκου των παραγόμενων προϊόντων και μεταφορά τεχνολογίας στις τουρκικές εταιρείες, που μέσω των προγραμμάτων συμπαραγωγής, αυξάνουν συνεχώς τη γκάμα των προσφερόμενων προϊόντων. Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, είναι να αποδειχθεί ρεαλιστικό το μοντέλο στο οποίο στηρίζεται η εξαγωγική της προοπτική. Ο συγκεκριμένος προσανατολισμός, είναι στην κατεύθυνση της προσφοράς λύσεων, που συνδυάζουν «υψηλή» τεχνολογία δυτικού επιπέδου, απουσία περιορισμών εξαγωγής και ανταγωνιστικό ή τουλάχιστον παραπλήσιο κόστος με την υπόλοιπη αγορά. Η τουρκική αμυντική βιομηχανία δεν απευθύνεται στις αγορές των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ, αλλά σε χώρες, όπως αυτές της περιοχής ΜΕΝΑ, που διαθέτουν μικρό αμυντικό προϋπολογισμό και αντιμετωπίζουν περιορισμούς στην προμήθεια οπλικών συστημάτων, τελευταίας γενιάς. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί ότι για το 2018, οι περιοχές της Μέσης Ανατολής - Βόρειας Αφρικής και της Ασίας, προγραμμάτισαν αμυντικές δαπάνες που αντιστοιχούσαν στο 10,9% και στο 24% αντίστοιχα, των παγκόσμιων αμυντικών δαπανών. 64 (Διάγραμμα 13 του Παραρτήματος «Γ») Η εξέλιξη αυτή, δείχνει τη δυναμική που μπορεί να αποκτήσει η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, καθώς οι δύο αυτές περιοχές αποτελούν βασικούς εξαγωγικούς προορισμούς της. Η περαιτέρω εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας αντιμετωπίζει αρκετές κύριες απειλές. Οι δύο πρώτες συνδέονται άμεσα με τις κινητήριες δυνάμεις της, την εσωτερική ζήτηση και τις εξαγωγικές ευκαιρίες. Η κατάσταση της τουρκικής οικονομίας είναι αβέβαιη, καθώς εμφανίζει ολοένα και χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης, αυξημένες πληθωριστικές τάσεις και μεγάλο πρωτογενές έλλειμα. Το 2018, το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν της Τουρκίας σημείωσε αύξηση κατά 2,6%. Το παραπάνω ποσοστό, φαντάζει πολύ μικρό σε σχέση με το 7,4% που ήταν το αντίστοιχο ποσοστό αύξησης του 2017 και το 6,4% που ήταν ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης της τουρκικής οικονομίας για το διάστημα Αν δε συνυπολογισθεί, ότι το τελευταίο τρίμηνο του 2018 και το πρώτο τρίμηνο του 2019, η τουρκική οικονομία κατέγραψε ύφεση της τάξης του 3% και 2,8% αντίστοιχα, τότε η κατάσταση γίνεται ανησυχητική. 65 Άλλο, σημαντικό πρόβλημα αποτελεί ο μεγάλος πληθωρισμός, (της τάξης του 19,5% τον Απρίλιο 2019) 66 και η υποτίμηση της τουρκικής λίρας. 67 Τα δύο τελευταία, επιβαρύνουν σημαντικά το κόστος παραγωγής των τουρκικών αμυντικών εταιρειών, δεδομένης και της συνεχιζόμενης εξάρτησης από ξένους προμηθευτές για εισαγωγή βασικών εξαρτημάτων τεχνολογίας αιχμής. Η ταχεία οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη ενός φιλόδοξου προγράμματος εκσυγχρονισμού των ΤΕΔ, που οδήγησε σε επέκταση της εγχώριας στρατιωτικό - βιομηχανικής συνεργασίας. Η επίδοση της τουρκικής οικονομίας όμως, θέτει εν αμφιβόλω εάν και κατά πόσο, η τουρκική κυβέρνηση θα συνεχίσει να στηρίζει την τουρκική αμυντική

24 βιομηχανία, ιδιαίτερα τώρα που οι τουρκικές ΕΔ έφθασαν σε επίπεδο κορεσμού, αμυντικών εξοπλισμών. 68 Όσον αφορά τη στρατηγική επέκτασης των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, πρέπει να σημειωθεί ότι η παγκόσμια αγορά αμυντικού υλικού, ως απόρροια της οικονομικής ύφεσης, μέχρι το 2017 εμφάνιζε τάσεις συρρίκνωσης, και έντονο ανταγωνισμό. 69 Εξοπλιστικά προγράμματα δις δολαρίων εξαγγέλλονται, χωρίς στο τέλος να υλοποιούνται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, που αποτελούν αγορές ενδιαφέροντος της Τουρκίας. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι χώρες των περιοχών αυτών προγραμμάτισαν για το 2017 αύξηση των αμυντικών τους δαπανών, που ανταποκρινόταν στο 10,9% των παγκόσμιων αμυντικών δαπανών. Η προοπτική αυτή ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξη, αν αναλογισθεί κανείς ότι αντίστοιχη πραγματική αύξηση των αμυντικών δαπανών των κρατών της εν λόγω περιοχής, για τα έτη , όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 14 του Παραρτήματος «Γ», ανήλθε μόλις στο 0,94%. Επιπλέον, υπό το πρίσμα της συρρίκνωσης των εσωτερικών τους αγορών, οι παραδοσιακά «κυρίαρχες» εταιρείες του κλάδου, ακολουθούν μια πιο ενεργητική πολιτική στην εξασφάλιση εξαγωγικών ευκαιριών, με αποτέλεσμα η Τουρκία, ως μια από τις «αναδυόμενες» οικονομίες, να αντιμετωπίζει πρόβλημα διείσδυσης σε νέες αγορές. Ο ανταγωνισμός είναι ακόμη πιο έντονος αν συνυπολογισθεί ότι χώρες όπως η Βραζιλία, η Νότιος Αφρική, το Ισραήλ και η Νότιος Κορέα, που στοχεύουν στις ίδιες με την Τουρκία αγορές, εμφανίζονται αποφασισμένες να αυξήσουν το μερίδιο που τους αναλογεί. Αν δε προστεθεί και η προσπάθεια χωρών, όπως η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ, να αναπτύξουν εγχώρια αμυντική βιομηχανική βάση, 70 διαφαίνεται ότι οι τουρκικές εταιρείες θα αντιμετωπίσουν πρόβλημα στην επέκταση των εξαγωγών τους. Ένα άλλο πρόβλημα είναι η εξασφάλιση επενδύσεων. Υπό κανονικές συνθήκες αυτό θα μπορούσε να επιλυθεί με «άνοιγμα» του κλάδου, σε ξένους επενδυτές. Όμως, δεδομένης της έντονης διασύνδεσης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας με την εθνική ασφάλεια, η επιλογή αυτή φαίνεται δύσκολα υλοποιήσιμη. Απειλές για την τουρκική αμυντική βιομηχανία δύναται να επιφέρει και η τουρκική εξωτερική πολιτική, όπως αυτή εκδηλώνεται το τελευταίο διάστημα. Ήδη οι επιλογές της τουρκικής διπλωματίας, είχαν ως αποτέλεσμα μετά τη στήριξη της Τουρκίας στο Κατάρ στην κρίση του Κόλπου το 2017, την ακύρωση αμυντικών συμβολαίων με τη Σαουδική Αραβία. Ένα άλλο πρόγραμμα που τίθεται σε κίνδυνο, είναι αυτό συμπαραγωγής των Α/Φ F-35. Οι τουρκικές εταιρείες ανέλαβαν συμβόλαια της τάξης των 12 δις δολαρίων για την παραγωγή 400 περίπου ανταλλακτικών του συγκεκριμένου τύπου Α/Φ. Όμως, η ένταση μεταξύ Άγκυρας και Ουάσιγκτον, που προκλήθηκε μετά την απόφαση της πρώτης να προμηθευτεί τους πυραύλους S-400 από τη Ρωσία, είναι πιθανόν να οδηγήσει σε ακύρωση του προγράμματος. Επίσης, εάν οι σχέσεις με τη Δύση επιδεινωθούν και με δεδομένη την εξάρτηση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας σε εισαγωγή τεχνολογικά προηγμένων εξαρτημάτων, είναι πιθανό σημαντικά συμβόλαια, όπως αυτό των 1,5 δις δολαρίων για την προμήθεια Ε/Π Τ-129 στο Πακιστάν, να τεθούν σε κίνδυνο

25 αφού δεν θα εξασφαλίζεται η άδεια εξαγωγής των εξαρτημάτων αυτών, από τις χώρες παραγωγής τους. 71 Τέλος σημαντική απειλή αποτελεί η επαγγελματική ικανότητα του προσωπικού που απασχολείται στην αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, που το τελευταίο διάστημα συνοδεύεται και από «brain drain». Από τα άτομα που απασχολούνται στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας, μόνο οι (24%) είναι πιστοποιημένοι τεχνικοί. 72 Αυτό το ποσοστό εξειδικευμένου προσωπικού είναι πολύ μικρό για να στηρίξει μια αμυντική βιομηχανία που φιλοδοξεί να πετύχει τόσο μεγαλεπήβολους στόχους. Επίσης, η «φυγή» νέων εργαζομένων της αμυντικής βιομηχανίας στο εξωτερικό αποτελεί τροχοπέδη στην ανάπτυξη κρίσιμων τεχνολογικών πεδίων. Οι λόγοι που ωθούν τους νέους κυρίως εξειδικευμένους εργαζόμενους της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, να εγκαταλείπουν τη χώρα τους και να αναζητούν καλύτερες ευκαιρίες στο εξωτερικό, σύμφωνα με την αναλύτρια Merve Seren, είναι η ύπαρξη κακών συνθηκών εργασίας, οι χαμηλές αμοιβές και η έλλειψη εμπιστοσύνης στη σταθερότητα της Τουρκίας. 73 Έτσι μεταναστεύουν στο εξωτερικό όπου πιστεύουν ότι υπάρχουν τεχνολογικά εξελιγμένες εργοστασιακές μονάδες, ώστε να εξελίξουν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους και να ειδικευτούν στην έρευνα και στην ανάπτυξη προϊόντων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το πρόσφατο παρελθόν, έδωσε στην Τουρκία την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει ότι η ύπαρξη ανεπτυγμένης αμυντικής βιομηχανίας, συνδέεται άμεσα με τη δυνατότητα χάραξης ανεξάρτητης εθνικής πολιτικής. Η Τουρκία με την θέσπιση των απαραίτητων θεσμικών οργάνων, τη διαχρονική τήρηση της δέσμευσης των τουρκικών κυβερνήσεων για μακροχρόνιες επενδύσεις και τη στήριξη της εγχώριας αμυντικής τεχνολογικής και βιομηχανικής της βάσης, κατόρθωσε σήμερα, να διαθέτει μια αμυντική βιομηχανία που είναι ικανή να καλύπτει το 65% των απαιτήσεων των ΤΕΔ. Ο εξαγγελθείς στόχος της εγχώριας κάλυψης του 100% των απαιτήσεων των ΤΕΔ μέχρι το 2053, είναι ιδιαίτερα φιλόδοξος και μη ρεαλιστικός, δεομένου ότι οικονομικά ισχυρές χώρες, με μακρά παράδοση, μεγάλες και τεχνολογικά ανεπτυγμένες βιομηχανικές και τεχνολογικές αμυντικές βάσεις, δεν κατάφεραν να καλύψουν εγχώρια το σύνολο των αμυντικών τους αναγκών, είτε λόγω δυνατοτήτων είτε λόγω κόστους. Η εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, τις τελευταίες δεκαετίες είναι αλματώδης. Μέσα από κατάλληλη εκμετάλλευση των ΑΩ, που οι τουρκικές εταιρείες έλαβαν για τα εξοπλιστικά προγράμματα της Τουρκίας στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, κατάφερε να εξελιχθεί σε πλήρως ανταγωνιστικό, σε διεθνές επίπεδο κλάδο. Σήμερα διαθέτει δύο από τις 100 μεγαλύτερες αμυντικές εταιρείες στον κόσμο. Οι εταιρείες αυτές παρότι κρατικές, λειτουργούν με αυστηρά επιχειρηματικά κριτήρια και συνάπτουν εμπορικές συμφωνίες με κολοσσούς της παγκόσμιας αγοράς αμυντικών προϊόντων.

26 Οι συνεχείς επενδύσεις σε R/D, η ενσωμάτωση ερευνητικών και ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων στην παραγωγική διαδικασία και η εισροή τεχνογνωσίας από ξένες εταιρείες 75 έδωσαν ώθηση στη τεχνολογία της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, που πλέον κατατάσσεται στις βιομηχανίες μέσης τεχνολογίας. Παρόλα αυτά, η Τουρκία παραμένει ακόμα εξαρτημένη από τις ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης σε προϊόντα και εξαρτήματα τεχνολογίας αιχμής. Το εμπορικό ισοζύγιο της Τουρκίας, όσον αφορά στις εισαγωγές και εξαγωγές αμυντικών προϊόντων παραμένει έντονα ελλειμματικό. Όμως, η τουρκική αμυντική βιομηχανία, ενισχύει σημαντικά την τουρκική οικονομία μέσα από την ενίσχυσης της απασχόλησης, τον περιορισμό της ροής συναλλάγματος για αγορά αμυντικού υλικού και τις εξαγωγές της, που το 2018 άγγιξαν τα 2.2 δις δολάρια. Η εξαγωγική δραστηριότητα της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, απευθύνεται κυρίως σε χώρες, που έχουν μικρή πρόσβαση στις αγορές των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών της Δύσης. Οι σημαντικότερες αγορές των προϊόντων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας είναι οι χώρες της Μέσης Ανατολής - Β. Αφρικής, και της περιοχής του Καυκάσου, που παραδοσιακά διατηρούν ισχυρούς πολιτισμικούς και θρησκευτικούς δεσμούς με την Τουρκία. Οι εξελίξεις και οι προοπτικές για την τουρκική αμυντική βιομηχανία εμφανίζονται θετικές. Στα ισχυρά σημεία της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, περιλαμβάνεται η μεγάλη ποικιλία προσφερόμενων λύσεων, που απευθύνονται σε όλους τους κλάδους των ενόπλων δυνάμεων. Το πρόβλημα είναι ότι τα προϊόντα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, χαρακτηρίζονται από έλλειψη καινοτομίας. 76 Σχεδόν όλα, είναι αποτέλεσμα εφαρμογής reverse engineering, χαμηλής προστιθέμενης αξίας και μέσης τεχνολογίας. Άξιο αναφοράς είναι ότι τη στιγμή, που η τουρκική ηγεσία εξαγγέλλει την πρόθεσή της να κατασκευάσει υποβρύχια και μαχητικά Α/Φ, η βιομηχανική βάση της χώρας δεν μπορεί να κατασκευάσει κινητήρες και συστήματα μετάδοσης κίνησης. 77 Η ικανότητα της Τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας να καταστεί ανταγωνιστική σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, εξαρτάται από την οικονομική και πολιτική σταθερότητα της χώρας, τη συνέχιση της κρατικής χρηματοδότησης, τις επενδύσεις, την τεχνολογική ικανότητα, τη στήριξη από την κρατική εξουσία και το εξειδικευμένο προσωπικό. 78 Απειλές για την τουρκική βιομηχανία αποτελούν η αστάθεια που χαρακτηρίζει την τουρκική οικονομία, η παγκόσμια οικονομική ύφεση που επιτείνει το διεθνή ανταγωνισμό στην αγορά αμυντικού υλικού, ο αποκλεισμός ξένων επενδύσεων λόγω της αυξημένης σημασίας του κλάδου για την εθνική ασφάλεια, η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού και η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Σαφώς και το πρόγραμμα ανάπτυξης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας δεν έφθασε στο σημείο που οι Τούρκοι, διατείνονται ότι βρίσκεται, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα βήματα που συντελέστηκαν δεν είναι σημαντικά. Καταρχάς, η τεχνολογική βάση της αμυντικής βιομηχανίας υπολείπεται σημαντικά από το χαρακτηριστεί επαρκής για να τις προσδώσει αυτάρκεια. Σύμφωνα με την έκθεση

27 του SaSaD οι εξαγωγές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας το 2018, στον τομέα της πληροφορικής (software) και στον τομέα διαστημικής τεχνολογίας, ήταν της τάξης των 63 και 22 εκ. δολαρίων αντίστοιχα. Όταν οι παραπάνω τομείς σημειώνουν τις μεγαλύτερες πωλήσεις, στην παγκόσμια αγορά, αντιλαμβανόμαστε τη σημερινή θέση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Οι λόγοι που οδηγούν την τουρκική πολιτική ηγεσία, στο να υπερθεματίζει για τα επιτεύγματα της αμυντικής τους βιομηχανίας είναι πολλοί. Η ηγεσία της Τουρκίας, θεωρεί ότι η ποσότητα, η ποικιλία και προπαντός η τεχνολογική εξέλιξη των οπλικών συστημάτων, που διαθέτει ή/και παράγει μια χώρα καθορίζει και τη θέση της στην διεθνή σκηνή. Το γεγονός αυτό είναι αδιαμφισβήτητο, όπως αδιαμφισβήτητο είναι ότι η μεγάλη στρατιωτική ισχύς, έχει ως αποτέλεσμα και την αναβάθμιση μιας χώρας στο διεθνές περιβάλλον, αρκεί να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Επίσης, δεν πρέπει να μας διαφεύγει και η τουρκική παράδοση. Οι ισλαμιστές, όπως ο Ερντογάν, ως συνεχιστές της Οθωμανικής παράδοσης, για πάρα πολλά χρόνια κουβαλούσαν το στίγμα της οπισθοδρόμησης. Στον αντίποδα οι οπαδοί του κοσμικού κράτους, αντιπροσώπευαν το νέο, την τεχνολογική εξέλιξη και την ανάπτυξη. Τι μεγαλύτερη διάψευση προς το εσωτερικό της χώρας, από μια αμυντική βιομηχανία που αναπτύσσεται ταχέως και φθάνει να ανταγωνίζεται σε ποιότητα τις αντίστοιχες προηγμένων κρατών, χάρη στις προσπάθειες και την καθοδήγηση μιας ισλαμικής κυβέρνησης. 79 Φαίνεται ότι η τουρκική ηγεσία επενδύει αρκετά περισσότερο από όσο πρέπει στο «φαίνεσθαι». Εξαγγέλλονται ιδιαίτερα φιλόδοξα, οικονομικά ασύμφορα αμυντικά προγράμματα, που σε αρκετές περιπτώσεις είναι ανέφικτο να ολοκληρωθούν. Τη στιγμή που η βιομηχανική βάση της χώρας αδυνατεί να παρασκευάσει συστήματα μετάδοσης κίνησης, η τουρκική ηγεσία αναγγέλλει προγράμματα κατασκευής μαχητικών Α/Φ. Αυτή άλλωστε είναι μια συνηθισμένη πρακτική για τα αναπτυσσόμενα κράτη. Τα περισσότερα από τα αναπτυσσόμενα κράτη για να αποδείξουν τις ικανότητες της αμυντικής τους βιομηχανίας επιδίδονται σε προγράμματα κατασκευής ιδιαίτερα εξελιγμένων οπλικών συστημάτων όπως Α/Φ ή πυραύλους. Χαρακτηριστικά παρόμοια παραδείγματα είναι του Ισραήλ που ανάλωσε τεράστιους οικονομικούς πόρους για την ανάπτυξη του μαχητικού Α/Φ Kfir και της Ινδίας που αύξησε τις αμυντικές της δαπάνες για την ανάπτυξη των Α/Φ Deepak. Παρότι και οι δύο περιπτώσεις χαρακτηρίζονται ως αποτυχημένες επενδύσεις, για τις πολιτικές ηγεσίες και των δύο αυτών κρατών, η ανάπτυξη των Α/Φ υπογράμμιζε την βιομηχανική και στρατιωτική ισχύ των κρατών τους. Βέβαια η οικονομική αστοχία των κινήσεων τους, στοίχισε αρκετά στις εθνικές τους οικονομίες.

28 ΙΙ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ 2.1 ΓΕΝΙΚΑ Για να αντιληφθούμε τις επιπτώσεις, της αναβάθμισης των παραγωγικών δυνατοτήτων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, στην ισορροπία δυνάμεων της περιοχής και θεωρώντας ότι δεν μεταβάλλεται η ισχύς των υπολοίπων δρώντων, πρέπει να προσδιορίσουμε ποσοτικά και ποιοτικά την επίδρασή της στην κρατική «Ισχύ» της γείτονος. Η «ισχύς» ενός κράτους είναι η συνισταμένη πολλών παραγόντων. Στην προσπάθεια μαθηματικής αποτύπωσης του μεγέθους της «ισχύος» ενός κράτους, θα δανειστούμε τη σχέση που χρησιμοποιεί ο Αχμέτ Νταβούτογλου. 80 Μπορεί η συγκεκριμένη μαθηματική αποτύπωση να μην είναι απόλυτα σωστή, αλλά δεδομένου ότι περιλαμβάνει το σύνολο των παραγόντων που επηρεάζουν την ισχύ ενός κράτους, αναμένεται ότι θα μας οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Έτσι αν ορίσουμε ως σταθερά δεδομένα (ΣΔ) την Ιστορία, τη Γεωγραφία (Γ), τον Πληθυσμό (Πλ), τον Πολιτισμό (Πο) και ως Δυναμικά Δεδομένα (ΔΔ) την Οικονομική Ικανότητα (ΟΙ), την Τεχνολογική Ικανότητα (ΤΙ) και τη Στρατιωτική Ισχύ (ΣΙ), τότε η Ισχύς (Ι) ενός κράτους περιγράφεται από τη εξίσωση: Ι=(ΣΔ + ΔΔ) χ (ΣΝ χ ΣΣ χ ΠΒ) όπου, ΣΝ είναι η Στρατιωτική Νοοτροπία, ΣΣ ο Στρατιωτικός Σχεδιασμός και ΠΒ η Πολιτική Βούληση. 81 Όμως, επειδή το ΣΔ είναι το άθροισμα των (ΙΣ, Γ, Πλ και Πο) και ΔΔ είναι το άθροισμα των (ΟΙ, ΤΙ, ΣΙ) η παραπάνω εξίσωση τελικά παίρνει τη μορφή: Ι=[( ΙΣ + Γ + Πλ + Πο )+ (ΟΙ+ ΤΙ + ΣΙ)] χ (ΣΝ χ ΣΣ χ ΠΒ) Στην παραπάνω σχέση, τα σταθερά δεδομένα μεταβάλλονται ελάχιστα σε μέσο ή/και βραχυχρόνιο ορίζοντα και επομένως μπορούν να μην εξετασθούν. Επίσης, η επίδραση της αναβάθμισης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στη στρατηγική νοοτροπία, το στρατιωτικό σχεδιασμό και την πολιτική βούληση, δεν μπορεί να προσδιορισθεί ποσοτικά. Ως προς την ποιοτική διάσταση, διαφαίνεται ότι η επίδραση μόνο θετική μπορεί να είναι. Μόνη εξαίρεση, κατά τη γνώμη του γράφοντα, αποτελεί η Πολιτική Βούληση. Η συγκεκριμένη παράμετρος, επηρεάζεται σημαντικά από την αίσθηση ανεξαρτησίας, που η εγχώρια παραγωγή Ο/Σ είναι δυνατό να προσφέρει, στην πολιτική ηγεσία της Τουρκίας, στην άσκηση της εξωτερικής της πολιτικής. Σ αυτό συντελεί και η δυνατότητα πολιτικού επηρεασμού των κρατών, που προμηθεύονται τα προϊόντα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας. Το θετικό ή αρνητικό πρόσημο αυτού του παράγοντα, αποκτά ιδιαίτερο βάρος, αν συνυπολογίσουμε την πολλαπλασιαστική του επίδραση στην εξίσωση της ισχύος. Έτσι, στη συνέχεια θα γίνει προσπάθεια καθορισμού της μεταβολής της ισχύος της Τουρκίας, ως αποτέλεσμα της αναβάθμισης των δυνατοτήτων της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, μετά από εξέταση της επίδρασής της, στην

29 Οικονομία, την Τεχνολογία, τη Στρατιωτική Ισχύ και την Πολιτική -Διπλωματία της γειτονικής μας χώρας. 2.2 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ. Στη Στατιστική Ταξινόμηση Οικονομικών Δραστηριοτήτων (ΣΤΑΚΟΔ), οι δραστηριότητες της αμυντικής βιομηχανίας κατατάσσονται στον τομέα της μεταποίησης. Η αμυντική βιομηχανία, παρά την εξειδίκευσή της στην παραγωγή στρατιωτικών αγαθών, είναι μεταποιητικός κλάδος με ισχυρούς βιομηχανικούς δεσμούς προς τα πίσω, καθώς χρησιμοποιεί και εξαρτάται από βιομηχανικές εκροές άλλων βιομηχανικών κλάδων του κλάδου της μεταποίησης, με τον οποίο διασυνδέεται άρρηκτα. Αυτή η διασύνδεση έχει δύο όψεις. Η μια όψη, είναι αυτή της χρησιμοποίησης της αμυντικής βιομηχανίας ως μοχλού βιομηχανικής ανάπτυξης. Κλάδοι με ισχυρούς δεσμούς προς τα πίσω, τονώνουν και αναζωογονούν τη ζήτηση για τα προϊόντα της υφιστάμενης βιομηχανικής βάσης ή/και συμβάλλουν στη δημιουργία νέων βιομηχανικών κλάδων, που παράγουν εισροές για την αμυντική βιομηχανία. Δηλαδή, η αμυντική βιομηχανία δημιουργεί ζήτηση, απασχόληση και εισόδημα σε ένα πλήθος άλλων κλάδων της μεταποίησης. Επίσης, μέσω των προς τα εμπρός διασυνδέσεων, άλλοι κλάδοι μπορούν να επωφεληθούν από τα τεχνολογικά προηγμένα και καινοτόμα προϊόντα της αμυντικής βιομηχανίας. Η διασύνδεση της αμυντικής βιομηχανίας με την εγχώρια βιομηχανική βάση, είναι αμφίδρομη. Με λίγα λόγια η αμυντική βιομηχανία στηρίζει την βιομηχανική βάση και εξαρτάται από αυτήν. Αν η υφιστάμενη βιομηχανική υποδομή, δεν έχει την ικανότητα να στηρίξει με εισροές την αμυντική βιομηχανία, τότε η εγχώρια παραγωγή αμυντικών αγαθών καθίσταται δυσχερής ή οικονομικά ασύμφορη. 82 Για να αντιληφθούμε τη σημασία του τομέα αμυντικής βιομηχανίας για την τουρκική οικονομία, αρκεί να εξετάσουμε τα τελευταία στατιστικά στοιχεία της οικονομικής του επίδοσης. Σύμφωνα με την έκθεση του SaSaD για το 2018, ο κύκλος εργασιών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας ανήλθε σε 8,761δις δολάρια, αυξημένος συνολικά κατά 31% σε σχέση με το Η αύξηση πωλήσεων στην εγχώρια αγορά ήταν της τάξης του 20% και ο μέσος ετήσιος ρυθμός αύξησης των κερδών του τομέα από πωλήσεις στο εξωτερικό, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος «Δ», για τα έτη ήταν 7,8% και για το 2018 διαμορφώθηκε στα δις δολάρια. 83 Παρόλα αυτά, η τουρκική αμυντική βιομηχανία υπολείπεται σημαντικά από το στόχο των 25 δις δολαρίων, που η τουρκική ηγεσία φιλοδοξεί να επιτύχει μέχρι το Η μερίδα του λέοντος των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας το 2018, αφορούσε οπλικά συστήματα για την πολεμική αεροπορία με 693 εκ. δολάρια Ακολουθούν τα οπλικά συστήματα του στρατού ξηράς με 540 εκ. δολάρια και προϊόντα για την πολιτική αεροπορία με 500 εκ δολάρια. Οι πωλήσεις που αφορούν υλικό για το πολεμικό ναυτικό ανήλθαν σε 205 εκ. δολάρια.(διάγραμμα 1 του Παραρτήματος «Δ»). Τα κορυφαία εξαγωγικά προϊόντα για το 2018, ήταν κινητήρες και ανταλλακτικά για άρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα, ανταλλακτικά Α/Φ και Ε/Π, πυρομαχικά, κινητήρες turbojet για πολιτικά Α/Φ, κυνηγετικές καραμπίνες και πομποδέκτες επικοινωνιών στρατιωτικής χρήσης.

30 Η ισχαιμική άνοδος που παρατηρούνταν στις εξαγωγές τα προηγούμενα έτη, έκανε αρκετούς να πιστεύουν ότι η τουρκική αμυντική βιομηχανία είχε ήδη φθάσει στο μέγιστο των δυνατοτήτων της. Οι εξαγωγές αμυντικού υλικού, έφθασαν το 2018 τα 2,19 δις δολάρια και ο όγκος των συνολικών παραγγελιών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της πολιτικής αεροπορίας, ανήλθε σε 12,2 δις. δολάρια, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 51,51% σε σχέση με τον αντίστοιχο του Οι ΗΠΑ 85 με 32% είναι η πρώτη χώρα στην οποία εξάγονται προϊόντα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας και ακολουθεί η ΕΕ με 23%. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Stockholm International Peace Research Institute's (SIPRI) η αύξηση εξαγωγών της Τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας κατά την περίοδο 2014 έως το 2018 ανέρχεται στο 170%, συγκρινόμενη με τα αντίστοιχα στοιχεία της περιόδου Το παραπάνω ποσοστό, σε όρους μονάδων SIPRI, ανάγεται από 72 μονάδες το 2010 σε 364 μονάδες το Στον τομέα των εξαγωγών, σε εξέλιξη βρίσκονται τα προγράμματα παραγωγής Κ/Β τύπου MILGEM για το Πακιστάν και των επιθετικών ελικοπτέρων Τ-129 για τις Φιλιππίνες, ενώ υπό συζήτηση βρίσκονται συμβόλαια δισεκατομμυρίων. Στο ναυτικό τομέα, το Ναυπηγείο της Κωνσταντινούπολης και το Ναυπηγείο Golcuk είναι πολύ κοντά στην κατάρτιση συμβολαίων πώλησης υποβρυχίων και φρεγατών με το Πακιστάν, την Ινδονησία και τη Σαουδική Αραβία. Ακόμη, η Τουρκική Αεροναυπηγική Βιομηχανία (ΤΑΙ) υπέγραψε συμβόλαιο αξίας 2 δις ευρώ για την προμήθεια των τουρκικών ελικοπτέρων Τ-129 στο Πακιστάν, ενώ βρίσκεται σε συζητήσεις με τους Σαουδάραβες για την πώληση 6 ANKA UAV s αδιευκρίνιστου -προς το παρόν- κόστους. Πέραν όλων αυτών, η κατασκευάστρια ηλεκτρονικών για στρατιωτικούς σκοπούς, Aselsan, εξάγει ήδη σε περισσότερες από 60 χώρες παγκοσμίως, ενώ η κατασκευάστρια θωρακισμένων οχημάτων, Nurol Machinery, εξασφαλίζει ρυθμούς αύξησης εξαγωγών της τάξεως του 20% το χρόνο. Πέρα από όσα οπλικά συστήματα αναφέρθηκαν παραπάνω, στον κατάλογο οι Τούρκοι κατασκευαστές προσθέτουν υψηλής κλάσης ναυτικές πλατφόρμες όπως υποβρύχια και τα υποσυστήματά τους, δορυφόρους και τους εκτοξευτές τους και μαχητικό Α/Φ πέμπτης γενιάς. 87 Όπως αποτυπώνεται στους Πίνακες 2 και 3 του Παρατήματος «Δ», την περίοδο , παρατηρείται μείωση κατά 20%, των εισαγωγών αμυντικών υλικών στην Τουρκία, σε σχέση με την περίοδο Αυτό σημαίνει, ότι η εγχώρια Δυνητική Βάση Παραγωγής Αμυντικού Υλικού (ΔΒΠΑΥ), 88 απέκτησε τη δυνατότητα να προμηθεύει μεγαλύτερο μέρος των αναγκαίων για τη λειτουργία της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας εισροών. Η εξέλιξη αυτή είναι ιδιαίτερα επωφελής για την τουρκική οικονομία που εν μέσω ισχυρών πληθωριστικών πιέσεων, υποτίμησης του εθνικού της νομίσματος και με μειωμένους σε σχέση με το παρελθόν ρυθμούς ανάπτυξης, προσπαθεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των επιχειρήσεων εναντίον των Κούρδων και του ISIS. Οι αμυντικές δαπάνες της Τουρκίας, σύμφωνα με τα στοιχεία του Διαγράμματος 4 του Παραρτήματος «Δ», ανήλθαν το 2018 σε 19 δις δολάρια, σημειώνοντας αύξηση κατά 1,2 δις δολάρια σε σχέση με το Αντίστοιχα,

31 σύμφωνα με τα στοιχεία των Πινάκων 5 και 6 του Παραρτήματος «Γ», οι εισαγωγές αμυντικού υλικού στην Τουρκία, αυτά τα δύο έτη αυξήθηκαν κατά 60% περίπου (260 εκ. δολάρια σε μονάδες TIV SIPRI) και οι εξαγωγές αυξήθηκαν κατά 67% (120 εκ δολάρια σε μονάδες TIV SIPRI). Από τα ανωτέρω στοιχεία, συμπεραίνουμε ότι η συνεισφορά της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, στην τουρκική οικονομία είναι θετική. Με την ανάπτυξη της αμυντικής βιομηχανίας επιτυγχάνεται μεταφορά τεχνογνωσίας από τις τεχνολογικά ανεπτυγμένες χώρες, αύξηση των θέσεων εργασίας και μείωση των πόρων που το κράτος πρέπει να δαπανήσει για τον εξοπλισμό των Ε.Δ. του. 90 Σύμφωνα με δηλώσεις Τούρκων αξιωματούχων, η Τουρκία έχει σημειώσει μεγάλη πρόοδο στον τομέα της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, με αποτέλεσμα η κάλυψη των απαιτήσεων των Τ.Ε.Δ. από την εγχώρια αμυντική βιομηχανία να ανέλθει από το 24% που ήταν πριν 15 έτη ( ), στο 64% σήμερα. 91 Σε συνέχεια της ίδιας ρητορικής, το ποσοστό αυτό, αναμένεται μέσα στα επόμενα χρόνια να ανέλθει στο 80% καθώς οι Τουρκικές εταιρείες, είναι πλέον σε θέση να σχεδιάζουν και να αναπτύσσουν 100% εγχώρια προϊόντα. Συμπερασματικά η τουρκική αμυντική βιομηχανία, είναι ένας αναπτυσσόμενος κλάδος, που ενισχύει την οικονομία της Τουρκίας, απορροφώντας μέρος της επιβάρυνσης που προκαλεί στον προϋπολογισμό της χώρας, η εμπλοκή της σε πολεμικές επιχειρήσεις και η προσπάθεια της πολιτικής ηγεσίας να καταστήσει τη χώρα περιφερειακή δύναμη. Όμως, η παραπάνω σχέση είναι αμφίδρομη, αφού είναι αμφίβολο εάν η αμυντική βιομηχανία της Τουρκίας, θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς κρατική στήριξη Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΒΑΣΗΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Όπως είδαμε, η αμυντική βιομηχανία ως κλάδος της μεταποίησης με πολλούς και ισχυρούς βιομηχανικούς δεσμούς προς τα πίσω, χρησιμοποιεί για την παραγωγική της διαδικασία «εισροές» προερχόμενες από άλλους βιομηχανικούς κλάδους. Αυτό σημαίνει ότι, για να μπορέσει να ανεξαρτητοποιηθεί από εισαγωγές εξαρτημάτων και υπό- συγκροτημάτων, είναι απαραίτητη η ύπαρξη ανεπτυγμένης Δυνητικής Βάσης Παραγωγής Αμυντικού Υλικού (ΔΒΠΑΥ). Σε κάθε περίπτωση, η εγκαθίδρυση εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, απαιτεί εκτεταμένες επενδύσεις και ιδιαίτερα υψηλό αρχικό κόστος, το οποίο αυξάνει εκθετικά αν η προ- υπάρχουσα βιομηχανική υποδομή είναι ισχνή. 93 Αυτή είναι και η περίπτωση της Τουρκίας. Καθώς η ΔΒΠΑΥ της χώρας ήταν σε πολύ χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο, η αμυντική βιομηχανία χρησίμευσε ως «ατμομηχανή» και έδωσε ώθηση και στην υπόλοιπη βιομηχανική βάση, αφού η τεχνογνωσία που απέκτησε η αμυντική βιομηχανία, μέσα από προγράμματα συμπαραγωγής με ξένες κορυφαίες εταιρείες, διαχύθηκε και στην υπόλοιπη εγχώρια βιομηχανική βάση.

32 Η βιομηχανική πολιτική της Τουρκίας, αντικατοπτρίζεται στους στόχους του SSM, που μεταξύ άλλων αποβλέπει στην ανάπτυξη της εγχώριας βιομηχανίας, ώστε να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 7 του Παρατήματος «Δ», η βιομηχανική πολιτική του SSM, περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, την ενδυνάμωση των τεχνολογικών δυνατοτήτων της τουρκικής βιομηχανίας, την προώθηση της ενασχόλησης των ΜΜΕ με το χώρο της αμυντικής βιομηχανίας, τη δημιουργία συνεργατικών βιομηχανικών σχημάτων (clusters) και την σύνδεση της ακαδημαϊκής κοινότητας με την αμυντική βιομηχανία. 94 Τα δύο τελευταία, δηλαδή η δημιουργία clusters 95 και η εμπλοκή της ακαδημαϊκής κοινότητας, αποδεικνύουν την ισχυρή δέσμευση του πρώην τουρκικού Υφυπουργείου και σήμερα Προεδρίας Αμυντικής Βιομηχανίας, για συνεχή επένδυση σε R&T στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας. Εκτός από τις μεγάλες αμυντικές βιομηχανίες ή ομίλους εταιρειών, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τις εταιρείες του ομίλου του τουρκικού Ιδρύματος Ενόπλων Δυνάμεων (TAFF) 96 που διατηρούν ερευνητικά κέντρα, 97 τόσο η ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και τα clusters λειτουργούν ως πυρήνες ανάπτυξης έρευνας και τεχνολογίας. Στο Διάγραμμα 9 98 του Παρατήματος «Δ», φαίνεται ότι η επένδυση της Τουρκίας σε R&T, ανήλθε το 2017 στο 5,2% των αμυντικών δαπανών της χώρας της, ποσοστό ιδιαίτερα υψηλό που την τοποθετεί πίσω, μόνο από τις ανεπτυγμένες χώρες του Δυτικού κόσμου. Η συνεχής επένδυση σε R&T, είχε ως αποτέλεσμα, όπως αναφέρει ο Ohran Akbas, πρόεδρος του Ιδρύματος Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (TAFF), η τουρκική αεροδιαστημική βιομηχανία το 2014, να παράγει εγχώρια πάνω από το 60% των απαραίτητων για την παραγωγή αμυντικών προϊόντων, εισροών 99 Στόχος όπως δήλωσε ήταν, μέσα στα πέντε επόμενα χρόνια να βελτιώσουν το μερίδιο της εγχώριας βιομηχανίας και να βοηθήσουν τις εταιρείες Roketsan και Havelsan, να μπουν στον όμιλο των 100 μεγαλύτερων αμυντικών εταιρειών, όπου ήδη βρίσκονται η TAI και η Aselsan. Στην ίδια κατεύθυνση συνεχίζεται και η κρατική προσπάθεια. Στις 26 Ιανουαρίου 2019, υπογράφηκαν συμβάσεις του SSB με 11 πανεπιστήμια της Τουρκίας και 3 ινστιτούτα της TUBITAK, για 14 νέα προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης, 100. ανεβάζοντας τα εν εξελίξει προγράμματα στα 600. Αναλύοντας ποιοτικά τα δεδομένα στους Πίνακες 2 και 3 του Παρατήματος «Δ», παρατηρούμε ότι η Τουρκία εξακολουθεί και το 2018, να εισάγει κυρίως οπλικά συστήματα τεχνολογίας αιχμής, όπως Α/Φ, κινητήρες και αισθητήρες. Αν δε ανατρέξουμε στους Πίνακες 10 και 11 του Παρατήματος «Δ», όπου γίνεται ανάλυση των εισαγωγών αμυντικού υλικού της Τουρκίας ανά χώρα προμήθειας, για την ίδια περίοδο, συμπεραίνουμε ότι η τουρκική αμυντική βιομηχανία, εξακολουθεί να παραμένει εξαρτημένη για εισαγωγή προϊόντων τεχνολογικής αιχμής, από χώρες της Δύσης, όπως οι ΗΠΑ, η Ιταλία και η Γερμανία,. Τα παραπάνω στοιχεία, δείχνουν ότι η τουρκική αμυντική βιομηχανία είναι ένας δυναμικός βιομηχανικός κλάδος, με ουσιαστικές τεχνολογικές δυνατότητες. Οι απαιτήσεις τεχνολογικά εξελιγμένων «εισροών» για την αμυντική βιομηχανία,

33 οδήγησαν το σύνολο της βιομηχανικής και τεχνολογικής βάσης της Τουρκίας, σε τεχνολογική εξέλιξη. Αποτέλεσμα είναι, η Τουρκία παράγει πλέον προϊόντα μέσης τεχνολογίας. Οι σημαντικές επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη, καθιστούν τον εξ ορισμού υψηλής τεχνολογίας 101 τομέα της αμυντικής και αεροδιαστημικής βιομηχανίας, οδηγό στην προσπάθεια τεχνολογικής ανάπτυξης της τουρκικής βιομηχανίας συνολικά. 2.4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ Τ.Ε.Δ. Ο στρατιωτικός ρόλος, είναι ο βασικός ρόλος για τη δημιουργία και συντήρηση αμυντικής βιομηχανικής βάσης, για κάθε κράτος. Η ανάγκη εξοπλισμού των ενόπλων δυνάμεων της χώρας, με οπλικά συστήματα που θα τις καταστήσουν ικανές να πετύχουν τους τακτικούς, επιχειρησιακούς και στρατηγικούς στρατιωτικούς αντικειμενικούς σκοπούς (ΑΝΣΚ) σε ειρήνη και πόλεμο, αποτελεί την κινητήρια δύναμη για την στήριξη του εν λόγω τομέα, από το κράτος. Οι εταιρείες που απαρτίζουν την αμυντική βιομηχανία, διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην ολοκλήρωση μιας περίπλοκης διαδικασίας που περιλαμβάνει, έρευνα και ανάπτυξη νέων τεχνολογιών (Ε&Α), ανάπτυξη τελικών προϊόντων, παραγωγή, συντήρηση και αποστρατιωτικοποίηση, αυτών των οπλικών συστημάτων. Πλέον οι εταιρείες του αμυντικού κλάδου, εκτός από Ε&Α και παραγωγή Ο/Σ, ασχολούνται με την εκπαίδευση, την τροποποίηση και τον εκσυγχρονισμό των Ο/Σ. Αποτέλεσμα είναι η συνεχής αναβάθμιση του ρόλου τους, στη διατήρηση των εθνικών στρατιωτικών δυνατοτήτων. Στην περίπτωση της Τουρκίας, ο στρατιωτικός ρόλος της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, διαμορφώνεται από τρείς παράγοντες. Καταρχάς καλείται να υποστηρίξει μια τεράστια στρατιωτική μηχανή. Οι Τ.Ε.Δ μαζί με τη Στρατοχωροφυλακή (Σ/Χ), είναι η ένατη σε μέγεθος στρατιωτική δύναμη παγκοσμίως και η δεύτερη στο ΝΑΤΟ με στελέχη, συνολικά. Διαθέτουν 2504 άρματα μάχης, 352 μαχητικά Α/Φ, 19 μεγάλες μονάδες επιφανείας (Φ/Γ, Α/Τ, Κ/Β κλπ) και 14 υποβρύχια. 102 Είναι φυσικό μια τόσο μεγάλη στρατιωτική δύναμη, να έχει τεράστιες απαιτήσεις για αμυντικά προϊόντα, όλων των κατηγοριών. Αν δε, αναλογισθούμε ότι η στρατιωτική αυτή μηχανή, μετά την εισβολή στη Β. Συρία, είναι τα τελευταία χρόνια εμπλεγμένη σε στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον των Κούρδων και του ISIS, αντιλαμβανόμαστε ότι οι ποσότητες αμυντικών προμηθειών που απαιτεί είναι τεράστιες. Όπως αποτυπώνεται στο Διάγραμμα 12 του Παραρτήματος «Δ», η Τουρκία επενδύει σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό το 31% περίπου των αμυντικών δαπανών της, γεγονός που τη φέρνει πίσω μόνο από τεχνολογικά υποδεέστερες ένοπλες δυνάμεις, όπως αυτές της Λιθουανίας και της Ρουμανίας, που για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της Νατοϊκής Συμμαχίας, στην οποία πρόσφατα ενσωματώθηκαν, πρέπει να αναβαθμίσουν τον εξοπλισμό τους. Το κόστος των αμυντικών αυτών υλικών, θα ήταν πολύ μεγάλο και ίσως δυσβάσταχτο για μια ασταθή οικονομία όπως η τουρκική, αν δεν υπήρχε η ανεπτυγμένη εγχώρια αμυντική βιομηχανία.

34 Ως δεύτερος παράγοντας, μπορεί να θεωρηθεί ο ανταγωνισμός αμυντικών εξοπλισμών με την Ελλάδα. Το Κυπριακό, σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις της Τουρκίας στο Αιγαίο, οδήγησαν τις δύο χώρες σε έναν έντονο ανταγωνισμό αμυντικών προμηθειών, που σε μεγάλο βαθμό είναι συσχετιζόμενες και αλληλεξαρτούμενες. 103 Η Τουρκία έχει εξελιχθεί σε αναθεωρητική δύναμη, και όχι μόνο στην περιοχή του Αιγαίου. Η κοινή προέλευση των αμυντικών συστημάτων της Ελλάδας και της Τουρκίας, δεν παρέχει τη δυνατότητα διαφοροποίησης και απόκτησης συγκριτικού πλεονεκτήματος. Η Τουρκία, όπως έχει δείξει και στο παρελθόν 104 επιθυμεί προϊόντα ειδικά σχεδιασμένα για τις απαιτήσεις και το περιβάλλον που επιχειρούν οι ένοπλες δυνάμεις της. Το ρόλο αυτό αναλαμβάνει να καλύψει η τουρκική αμυντική βιομηχανία. Μπορεί να υφίστανται ακόμη σημαντικοί περιορισμοί, που απορρέουν από την τεχνολογική της υστέρηση σε σχέση με τις χώρες της Δύσης, όμως τα βήματα που έγιναν είναι σημαντικά. Τελευταίος, παράγοντας είναι το παρόν στρατιωτικό δόγμα της Τουρκίας, που προβλέπει προωθημένη άμυνα. Το εν λόγω δόγμα και η φιλοδοξία της Τουρκίας, να καταστεί περιφερειακή ηγεμονική δύναμη, καθιστά επιβεβλημένη την δυνατότητα προβολής αυξημένων στρατιωτικών δυνατοτήτων. Μετά τη δεκαετία του 1990 η Τουρκία υιοθέτησε το αμυντικό δόγμα προωθημένης άμυνας, στοχεύοντας στην αντιμετώπιση των απειλών για την εθνική της ασφάλεια, πριν αυτές φθάσουν στα σύνορά της. 105 Επιχειρησιακά το δόγμα αυτό απαιτεί γρήγορη αντιμετώπιση των απειλών με διακλαδική δράση και επιχειρήσεις που διεξάγονται έξω από το εθνικό έδαφος. Επιπρόσθετα, η αναπτυσσόμενη διασπορά Τούρκων πολιτών και τουρκικών επιχειρήσεων σε περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, σε συνδυασμό με την επεκτατική διπλωματική πολιτική της Τουρκίας, δημιουργούν την ανάγκη για ύπαρξη δυνατότητας προβολής ισχύος και μακριά από τα γεωγραφικά όρια της χώρας. 106 Στο ίδιο πλαίσιο, κρίνεται απαραίτητο να γίνει μνεία του απαιτητικού περιφερειακού περιβάλλοντος ασφαλείας, στο οποίο ασκείται η τουρκική πολιτική ασφαλείας. Η περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, είναι στις μέρες μας από τις πιο ταραχώδεις και βίαιες περιοχές του πλανήτη. Το εγγύς περιβάλλον της Τουρκίας μετά και τις πολεμικές συρράξεις στη Συρία και το Ιράκ, χαρακτηρίζεται από αυξημένη βία. Αν στα ανωτέρω συνυπολογιστεί, η διεθνής κρίση που προκαλείται από τη φιλοδοξία του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν και η ευρύτερη περιφερειακή πολιτική που αυτό ασκεί, είναι προφανής η μεγάλη σημασία της αμυντικής βιομηχανίας για τις ένοπλες δυνάμεις της Τουρκίας Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ Ο πολιτικός ρόλος της αμυντικής βιομηχανίας ενός κράτους, αφορά κυρίως στο κατά πόσο μπορεί να επηρεάσει την θέση της χώρας αυτής, στη διεθνή πολιτική σκηνή. Οι εξαγωγές οπλικών συστημάτων δεν είναι μόνο μια επικερδής εμπορική δραστηριότητα, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθούν και για την άσκηση πολιτικής επιρροής. Σε παγκόσμια κλίμακα, είναι πολύ λίγα τα κράτη που έχουν την ικανότητα

35 να αναπτύσσουν και να παράγουν τεχνολογικά εξελιγμένα οπλικά συστήματα. Τα κράτη αυτά, αποκτούν ένα σημαντικό βαθμό αυτοδυναμίας στην άσκηση της εξωτερικής και αμυντικής τους πολιτικής, καθώς έχουν τη δυνατότητα να εξοπλίζουν αυτόνομα τις Ε.Δ. τους και δεν υπόκεινται στους περιορισμούς, που δυνητικά μπορεί να τους επιβληθούν από ξένους προμηθευτές. Ταυτόχρονα, οι εξαγωγές αμυντικών προϊόντων, μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά στις πολιτικές συμμαχίες και μέσω αυτών να ασκηθεί πολιτική επιρροή στις χώρες που τα προμηθεύονται. Παραδοσιακά, η Τουρκία βασιζόταν στις ΗΠΑ και τη Δύση, για τον εξοπλισμό των Ε.Δ. της. Στο παρελθόν, η τουρκική αμυντική βιομηχανία, συνεργάστηκε στενά με αμερικανικές και δυτικές εταιρείες του κλάδου, για τη συμπαραγωγή αμυντικών συστημάτων και επωφελήθηκε από τη μεταφορά τεχνολογίας. Όμως, η παραπάνω πρακτική έδινε το δικαίωμα στις κυβερνήσεις των κρατών της Δύσης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ, να παρεμβαίνουν στην εξωτερική πολιτική και στην πολιτική ασφάλειας της Τουρκίας, με εκβιαστικές απειλές για απαγόρευση πώλησης στην Τουρκία, συγκεκριμένων οπλικών συστημάτων ή ανταλλακτικών, όποτε αυτές έκριναν. 107 Η ισχυρή βιομηχανική αμυντική βάση, έχει στις μέρες μας ιδιαίτερη αξία για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Μετά την ανάληψη της εξουσίας από το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (Justice and Development Party- AKP), η Άγκυρα έθεσε ιδιαίτερα φιλόδοξους στόχους για ολοένα και μεγαλύτερη ανεξαρτησία, που αρκετές φορές αγγίζει τα όρια της επιθετικότητας, στις διεθνείς της σχέσεις. Θεωρητική έκφραση αυτής της «νέας» πολιτικής, αποτελεί η θεωρία του «στρατηγικού βάθους» και των «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες», όπως αυτή διατυπώθηκε από τον πρώην πρωθυπουργό της Τουρκίας, Αχμέτ Νταβούτογλου. Οι παραδοσιακά καλές σχέσεις με τη Δύση και ιδιαίτερα με τις ΗΠΑ αρκετές φορές διαταράχθηκαν, χωρίς όμως να φθάσουν σε οριακό σημείο. Η τουρκική κυβέρνηση, έδειξε ότι δεν έχει πρόβλημα να συγκρουστεί με τους Δυτικούς συμμάχους της, οποτεδήποτε κρίνει ότι απειλούνται τα εθνικά της συμφέροντα. Είναι γεγονός ότι, τελευταία η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας ελάχιστα ευθυγραμμίζεται με τη γενικότερη στάση του ΝΑΤΟ, της ΕΕ και των ΗΠΑ, καθώς η Τουρκία όλο και πιο έντονα χαρτογραφεί τη δική της πορεία. 108 Επιπλέον, η ισχυρή αμυντική βιομηχανία προσδίδει αυξημένο διεθνές κύρος. Η ικανότητα της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, να αναπτύσσει και να παράγει προηγμένα οπλικά συστήματα υψηλής τεχνολογίας, όπως π.χ. μαχητικά Α/Φ, συστήματα αντιαεροπορικής άμυνας, πολεμικά πλοία, υποβρύχια, κλπ. είναι κοινά αποδεκτό σύμβολο τεχνολογικής και βιομηχανικής εξέλιξης, που κατ επέκταση μπορεί να αναδειχθεί σε ποιοτικό χαρακτηριστικό υπερδύναμης. Επομένως η εξελιγμένη αμυντική βιομηχανική βάση της Τουρκίας, λειτουργεί και ως αναγκαίο υπόβαθρο, για τη μετεξέλιξη της Τουρκίας σε περιφερειακή δύναμη. Η επέκταση των διπλωματικών δραστηριοτήτων της Τουρκίας σε περιοχές όπως, η Μέση Ανατολή, η Βόρεια Αφρική, ο Καύκασος, η Κεντρική και Νοτιοανατολική Ασία, καθόρισε εν πολλοίς και την γεωγραφική τροχιά των συνεργασιών της αμυντικής της βιομηχανίας. 109 Οι εξαγωγές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στις χώρες

36 των παραπάνω περιοχών για το διάστημα , αναλυτικά αποτυπώνονται στον Πίνακα 9 του Παραρτήματος «Δ». Οι επιτυχίες των τουρκικών εταιρειών στα κράτη αυτά, είναι σωρευτικό αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, τόσο εμπορικών όσο και πολιτικών, αλλά δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι η γεωγραφική κατανομή των σημαντικών αμυντικών συμβολαίων, ταυτίζεται με τους γεωπολιτικούς χώρους άμεσου ενδιαφέροντος της Τουρκίας ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Είναι γεγονός ότι η οικονομική ύφεση και η δημοσιονομική προσαρμογή στην οποία η χώρα μας αναγκάσθηκε να προβεί, επηρέασε και επηρεάζει σημαντικά, με αρνητικό πρόσημο για τη χώρα μας, την ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή. Επίσης, οι χώρες της Β. Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, είτε συμμετείχαν στο πρόσφατο παρελθόν, είτε βρίσκονται ακόμη εν μέσω εμφυλίων διενέξεων, ταραχών, επαναστάσεων και πολεμικών συγκρούσεων, με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για την κρατική τους ισχύ. Από την άλλη, η Τουρκία που μόλις δέκα χρόνια πριν «βγήκε» από ανάλογης κλίμακας με την ελληνική οικονομική κρίση, έχει καταφέρει να αναπτύξει μια αμυντική βιομηχανία που συνεισφέρει στην ισχυροποίησή της και στη μεγέθυνση της διαφοράς ισχύος στην περιοχή. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας, έδωσαν στην Τουρκία τη δυνατότητα να ασκήσει μια ιδιαίτερα ενεργή εξωτερική πολιτική στην ευρύτερη γειτονιά της. Εξελίχθηκε έτσι, σε σημαντικό δρώντα στα ζωτικά ζητήματα διεθνών σχέσεων, της περιοχής Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής (Middle East North Africa- MENA region). Εξελίξεις, όπως η αντιμετώπιση του Ισλαμικού Κράτους (IS), αναβάθμισαν την Τουρκία και κατέστησαν την πολιτική άμυνας και ασφάλειάς της, σημαντικό παράγοντα για την διαμόρφωση της διεθνούς ασφάλειας στην περιοχή. 111 Η αναβάθμιση αυτή, δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την ύπαρξη ισχυρής αμυντικής βιομηχανικής βάσης. Η τουρκική πολιτική ηγεσία, αντιλαμβανόμενη ότι η εγχώρια αμυντική βιομηχανία αποτελεί σημαντικό πολλαπλασιαστή ισχύος, αποδίδει βαρύνουσα σημασία στη συνεχή ανάπτυξή της. 112 Πιστεύει ότι η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, επιδρά στην εξύψωση τόσο της στρατιωτικής, όσο και της οικονομικής ισχύος ενός κράτους και διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, επηρεάζοντας σημαντικά τη διαμόρφωση της στρατηγικής ενός κράτους. 113 Ως εκ τούτου, κατέστησε την αναβάθμισή της, διακριτό στόχο της πολιτικής του κράτους. Η Τουρκία ως αναθεωρητική δύναμη, επιδιώκει ευκαιρίες για ανακατανομή της ισχύος προς όφελός της και έχει κάθε λόγο να ενισχύει την ανάπτυξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, ώστε να χρησιμοποιεί τα επιτεύγματά της, για να επιτύχει σε διεθνές επίπεδο τους πολιτικούς της στόχους. 114 Δεδομένου ότι, η αμυντική βιομηχανία κάθε κράτους εκπληρώνει τρείς βασικούς και αλληλοϋποστηριζόμενους ρόλους, στρατιωτικούς πολιτικούς και οικονομικούς, γίνεται εμφανές ότι η Τουρκία αναπτύσσει την εγχώρια αμυντική της βιομηχανία, ώστε να δώσει ώθηση στην οικονομία της, να συντηρήσει το αξιόμαχο των ΕΔ της,

37 που είναι οι δεύτερες σε μέγεθος στη Βορειοατλαντική συμμαχία και να καταστεί αυτόνομη μέχρι το Η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, πέρα από τη στήριξη των Ε.Δ και της εξωτερικής πολιτικής, διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο και στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας. Τα έσοδα που προσδίδει και η αύξηση των θέσεων εργασίας που η ανάπτυξή της επιφέρει, είναι τα κύρια συστατικά στοιχεία του οικονομικού της ρόλου. Οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας, είναι γενικά προσοδοφόρες, επενδύουν στην έρευνα και την ανάπτυξη προηγμένης τεχνολογίας και απασχολούν μεγάλο αριθμό εξειδικευμένων εργαζομένων. Όλες αυτές οι δράσεις, συντελούν στην ευρύτερη οικονομική ανάπτυξη, την τεχνολογική και βιομηχανική εξέλιξη και στην κοινωνική ευημερία. Η Τουρκία τα τελευταία χρόνια διέθεσε πολλά δις δολάρια για τον εκσυγχρονισμό των ΕΔ της και την προμήθεια οπλικών συστημάτων, κυρίως από τις ΗΠΑ και τη Γερμανία. Το γεγονός αυτό αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν συνυπολογίσουμε ότι η άνοδος της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, συνοδεύεται από μεγάλο ποσοστό στις εισαγωγές αμυντικού υλικού και κυρίως σε αμυντικά συστήματα τεχνολογίας αιχμής. 116 Τέλος, το κύρος που απορρέει από την ανάπτυξη ισχυρής αμυντικής βιομηχανίας και τα οφέλη που αυτό προσδίδει, δεν πρέπει να περνούν απαρατήρητα στην περίπτωση της Τουρκίας. Η τεχνολογική και βιομηχανική εξέλιξη είναι πολύτιμα για μια αναδυόμενη δύναμη σαν την Τουρκία, που επιθυμεί διακαώς και με κάθε κόστος 117 να εισέλθει στις τάξεις των μεγάλων ανεπτυγμένων οικονομιών. Προκειμένου να καταλήξουμε σε ένα τελικό συμπέρασμα αναφορικά με την επίπτωση της ανάπτυξης της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, στην ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή, κρίνεται σκόπιμο να επανέλθουμε στην εξίσωση της πρώτης ενότητας του κεφαλαίου. Μετά την ανάλυση που πραγματοποιήσαμε, βλέπουμε ότι όλοι οι επιμέρους παράγοντες, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, επηρεάζονται θετικά από την ύπαρξη ανεπτυγμένης βιομηχανικής βάσης. Οι παράγοντες που τίθενται εν αμφιβόλω είναι η συνεχιζόμενη εξάρτηση της Τουρκίας σε πολύ εξελιγμένα τεχνολογικά προϊόντα και κυρίως η εξωτερική πολιτική της χώρας. Διαφαίνεται ότι πέραν των άλλων, η ύπαρξη ανεπτυγμένης αμυντικής βιομηχανίας, δίνει στην παρούσα πολιτική ηγεσία της «γείτονος», την αίσθηση ότι η χώρα τους έχει ήδη αναχθεί σε περιφερειακή δύναμη. Αποτέλεσμα, η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, που ολοένα και περισσότερο τονίζει την αναθεωρητική της διάθεση έναντι πάντων, το τελευταίο διάστημα να χαρακτηρίζεται από επιθετικότητα και ίσως αλαζονεία. Αν αναλογισθούμε ότι ο παράγοντας πολιτική βούληση στην εξίσωση της ισχύος ήταν πολλαπλασιαστικός, τότε αντιλαμβανόμαστε τα πιθανά αποτελέσματα, που μπορεί να επιφέρει στην ισχύ της Τουρκίας, το αρνητικό πρόσημό του. Η σύγκρουση της Τουρκίας, με όλους τους παραδοσιακούς της συμμάχους, από τους οποίους σημειωτέο εξαρτάται ακόμα και σήμερα σε προϊόντα τεχνολογίας αιχμής, μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα τόσο στην τουρκική αμυντική βιομηχανία, όσο και στην ίδια τη χώρα γενικότερα.

38 ΙΙΙ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ 3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Η ύπαρξη αμυντικής βιομηχανίας στη σύγχρονη Ελλάδα, τοποθετείται πριν την επίσημη έναρξη της ελληνικής επανάστασης, καθώς σ όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας, μπαρουτόμυλοι όπως αυτοί των αδερφών Σπηλιωτόπουλων, ενίσχυαν τις προσπάθειες του ελληνικού γένους για ανεξαρτησία και ελευθερία. Αργότερα, στα μέσα της δεκαετίας του 1820, στην περιοχή του Ναυπλίου λειτούργησε οπλοστάσιο, το οποίο συναρμολογούσε και επισκεύαζε όπλα και άλλα πολεμικά υλικά. Στο διάστημα μεταξύ , παρατηρείται σημαντική ανάπτυξη στην οπλοτεχνουργία, με την δημιουργία του φορητού όπλου Μ1872 «Greek Mylonas», επινόησης του αρχιτεχνίτη Ευστάθιου Μυλωνά. Το 1884 οι αδερφοί Μαλτσινιώτη ανέπτυξαν σημαντικά την καλυκοποιεία, αποκτώντας σημαντική για την εποχή τεχνογνωσία, με αποτέλεσμα να καταστούν ικανοί να παράγουν. με μηχανήματα από Βέλγιο και Γερμανία, αποκλειστικά δικά τους φυσίγγια. Κατάφεραν έτσι να αναπτύξουν την εταιρία τους, που μετά τη συγχώνευσή της με μία άλλη μικρότερη εταιρία, το Ελληνικό Πυριτιδοποιείο Χημικών και Βιομηχανικών Προϊόντων, δημιουργεί το 1907, την ΠΥΡΚΑΛ (Εταιρεία Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου). Πριν το Β Π.Π. υπήρξαν προσπάθειες εγχώριας παραγωγής αμυντικού υλικού. Στο πλαίσιο αυτό, το Κρατικό Εργοστάσιο Αεροσκαφών (ΚΕΑ), κατασκεύασε μερικά Α/Φ τύπου Dart (με την άδεια της Βρετανικής κατασκευάστριας Blackburn), με τις πρώτες μονάδες να παραδίδονται το Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1960, δεν υπήρχε κίνητρο για την ανάπτυξη εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, αφού οι ανάγκες των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, καλύπτονταν μέσω της αμερικανικής βοήθειας, με αποτέλεσμα η ελληνική αμυντική βιομηχανία να παραμένει σε νηπιακό στάδιο. 118 Μόνη εξαίρεση αποτελούσε η ΠΥΡΚΑΛ, που συνέχισε να αναπτύσσεται και μέχρι το 1974 αποτελούσε τη μόνη αξιόλογη ελληνική επιχείρηση παραγωγής αμυντικού υλικού. Η αφύπνιση των ελληνικών κυβερνήσεων έγινε όταν η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974, κατέστησε έκδηλο ότι η Ελλάδα χρειάζεται μια ανεπτυγμένη αμυντική βιομηχανία, ικανή να καλύπτει τις ανάγκες του ελληνικού στρατού. Έτσι, μετά το 1975, η χώρα επιδόθηκε σε μια οργανωμένη προσπάθεια ανάπτυξης αμυντικής βιομηχανίας. Αρχικά συστάθηκαν τα απαραίτητα θεσμικά όργανα, 119 που ως έργο τους είχαν την εποπτεία και την καθοδήγηση των κατάλληλων φορέων στην ανάπτυξη της παραγωγής εγχώριου αμυντικού υλικού και στη συνέχεια με αρωγό το κράτος, συγκροτήθηκαν μεγάλα εργοστασιακά συγκροτήματα. Τα συγκροτήματα αυτά ήταν, η Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία (Ε.Α.Β.) με κύριο έργο την συντήρηση του αεροπορικού υλικού των Ενόπλων Δυνάμεων, 120 η Ελληνική Βιομηχανία Όπλων (Ε.Β.Ο.), με παραγωγική δραστηριότητα την

39 παραγωγή ελαφρού οπλισμού και πυρομαχικών 121 και μετά την εξαγορά της Steyer από ελληνικό Δημόσιο το 1976, η Ελληνική Βιομηχανία Οχημάτων (ΕΛ.Β.Ο.), που αποτέλεσε την πρώτη επιχείρηση κατασκευής στρατιωτικών οχημάτων. 122 Η προσπάθεια ενισχύθηκε με την εξαγορά των δύο ναυπηγοεπισκευαστικών μονάδων της Ελλάδας, των Ναυπηγείων Ελευσίνας και των Ελληνικών Ναυπηγείων Σκαραμαγκά. Παράλληλα αναπτύχθηκε μια σειρά ιδιωτικών επιχειρήσεων, που ταυτόχρονα με την κύρια εμπορική τους δραστηριότητα, κατασκεύαζαν υλικό για τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας. Έτσι, ο κορμός της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας μέχρι το 1995, αποτελείται από τις έξι μεγάλες κρατικές αμυντικές επιχειρήσεις 123 και έναν αριθμό μικρότερων ιδιωτικών επιχειρήσεων. Στο διάστημα αυτό, οι μεγάλες κρατικές επιχειρήσεις είναι ως επί το πλείστων ζημιογόνες και προβληματικές, ενώ οι ιδιωτικές κερδοφόρες. 124 Τις δεκαετίες του 1980 και 1990, το ΥΠΕΘΑ προώθησε πρωτοβουλίες Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων (ΑΩ), στις προμήθειες κύριου αμυντικού υλικού. Με τις πρωτοβουλίες αυτές, η εγχώρια αμυντική βιομηχανία κατάφερε να αναπτυχθεί και να αποκτήσει πολύτιμη εμπειρία μέσα από προγράμματα συμπαραγωγής προϊόντων και άλλα συνεργατικά προγράμματα παραγωγής. Τα αμυντικά προγράμματα συμπαραγωγής, είχαν ως αποτέλεσμα την από κοινού κατασκευή ή τροποποίηση των γερμανικής σχεδίασης υποβρυχίων U209/214 του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, τη συναρμολόγηση από την ΕΛΒΟ 90 αρμάτων Leopard 2A6, και τη συμπαραγωγή του πίσω μέρους της ατράκτου των Α/Φ F-16, από την ΕΑΒ σε συνεργασία με τη Lockheed Martin. Όμως, αρκετά από τα ΑΩ που παρείχαν οι ξένες εταιρείες κατευθύνθηκαν προς άλλους τομείς της ελληνικής οικονομίας, όπως ο τουρισμός και δεν αξιοποιήθηκαν ως όφειλε, από την ελληνική αμυντική τεχνολογική βάση. Η γκάμα των προσφερόμενων από τις ελληνικές εταιρείες λύσεων, ήταν πολύ μεγάλη. Παρόλα αυτά, η Ελλάδα μέχρι σήμερα δεν κατόρθωσε να καλύψει παρά μόνο ένα μικρό μέρος των επιχειρησιακών απαιτήσεων των ΕΔ της, από την εγχώρια αμυντική βιομηχανία. Μεταξύ των ετών 1997 και 2000, το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας ανέθεσε συμβάσεις συνολικού ύψους περίπου ευρώ και - σύμφωνα με το Υπουργείο - περίπου το 40% της αξίας αυτών των συμβάσεων, κατευθύνθηκε προς την Ελληνική αμυντική βιομηχανία. 125 Από το 2009 και έπειτα, λόγω των μειωμένων ελληνικών αμυντικών δαπανών, η πλειονότητα των ελληνικών αμυντικών εταιρειών αντιμετώπισε προβλήματα επιβίωσης. 126 Η κατάσταση για την εγχώρια αμυντική βιομηχανία επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο, μετά την υπογραφή των «Μνημονίων» μεταξύ της Ελλάδας και των δανειστών της, που όπως αποτυπώνεται στον Πίνακα 2 του Παραρτήματος «Ε», επέφερε περαιτέρω μείωση των αμυντικών δαπανών. 3.2 ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση, που εδώ και μια δεκαετία σχεδόν μαστίζει την Ελλάδα, δεν άφησε ανεπηρέαστο τον κλάδο της αμυντικής βιομηχανίας. Η

40 μεγάλη εξάρτηση του κλάδου από συμβάσεις με το ΥΠΕΘΑ, σε συνδυασμό με την μικρή εγχώρια παραγωγή και ζήτηση προϊόντων «διττής» χρήσης, οδήγησε σε μείωση της παραγωγής και του κύκλου εργασιών της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας. Σήμερα, η εγχώρια αμυντική βιομηχανία 127 αποτελείται από τρείς κρατικές αμυντικές βιομηχανίες, [τα Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα (ΕΑΣ), την Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία (ΕΑΒ) και την Ελληνική Βιομηχανία Οχημάτων (ΕΛΒΟ)] που απασχολούν περίπου εργαζομένους και πάνω από μικρομεσαίες κυρίως επιχειρήσεις, 129 που απασχολούν περίπου εργαζόμενους και παράγουν ένα ευρύ φάσμα προϊόντων. Μερικές εξ αυτών, όπως τα Ελληνικά Ναυπηγεία, Νεώριον-Ναυπηγεία Ελευσίνας κλπ., παράγουν και προϊόντα διττής χρήσης, 130 ενώ άλλες δρουν ως υποκατασκευαστές μεγάλων ξένων κατασκευαστών αμυντικού υλικού. Οι περισσότερες επιχειρήσεις είναι μέλη του Συνδέσμου Ελλήνων Κατασκευαστών Αμυντικού Υλικού (ΣΕΚΠΥ) 131 της Ένωσης Ελληνικών Εταιρειών Αεροδιαστημικής & Άμυνας (ΕΕΛΕΕΑ) και άλλων μικρότερων φορέων, όπως ο ΣΚΑΥΒΕ, ο ΣΒΘ&ΚΕ κλπ. Από τις εταιρείες αυτές, στον κατάλογο ελληνικών αμυντικών βιομηχανιών (HELDIC) του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) είναι εγγεγραμμένες και εξ αυτών μόνο 29 στο Μητρώο Κατασκευαστών Αμυντικού Υλικού. 133 Οι παραγωγικές δυνατότητες, των ελληνικών αμυντικών εταιρειών σχετίζονται με την κατασκευή/ανάπτυξη: α. Φορητού οπλισμού και οπλικών συστημάτων και πυραύλων. β. Πυρομαχικών μικρού, μέσου και μεγάλου διαμετρήματος γ. Σκαφών Θαλάσσης (κατασκευή-επισκευή). δ. Υποσυστήματα Α/Φ και μέρη κινητήρων (δομικά μέρη από μεταλλικά και σύνθετα υλικά, ανταλλακτικά, συντήρηση/επισκευή κινητήρων). ε. Οχημάτων (θωρακισμένων και μη) Αμαξωμάτων- Ρυμουλκομένων. στ. Οπτικών Οπτό-ηλεκτρονικών. ζ. Ηλεκτρονικών εξαρτημάτων/ τμημάτων/ συστημάτων τηλεπικοινωνιών και πυραύλων. η. Μηχανολογικών- μηχανικών- χυτών- πρεσσαριστών αντικειμένων. Μεταλλικών κατασκευών και άλλων μηχανουργικών απαρτίων/ μερών/ ανταλλακτικών - εξαρτημάτων μηχανισμών για χρήση στον τομέα της Άμυνας. θ. Συσκευές κρυπτογράφησης, συστήματα ηλεκτρονικού πολέμου (EW), σύνθεση πληροφοριακών συστημάτων για αμυντική χρήση (C 4 I) και προηγμένες εφαρμογές αμυντικού λογισμικού. ι. Ηλεκτρολογικού υλικού συμπεριλαμβανομένων και των συσσωρευτών (μπαταρίες) υποβρυχίων. ια. Στρατιωτικών στολών συμπεριλαμβανομένων και αυτών του Ράδιο- Βιολογικού Χημικού - Πυρηνικού Πολέμου (ΡΒΧΠ), δίχτυα παραλλαγής, αλεξίσφαιρα γιλέκα κ.α. 134 Εξετάζοντας τη δομή της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας παρατηρούμε ότι χαρακτηρίζεται από ένα καίριο δυϊσμό μεταξύ των κρατικών εταιριών από τη μία και

41 των ιδιωτικών κατασκευαστών από την άλλη. Σε όρους καθαρής αξίας, εσόδων και προσωπικού, οι ιδιωτικές εταιρίες είναι κατά μέσο όρο, πολύ μικρότερες από τις τρεις δημόσιες, δηλ. την ΕΑΒ την ΕΑΣ και την ΕΛΒΟ. Από την άλλη πλευρά όμως, οι ιδιωτικές εταιρίες είναι κερδοφόρες επιχειρήσεις, ενώ οι κρατικές υποφέρουν από χρόνιες και συνεχείς ζημίες. Μεταξύ των εταιρειών της Ελληνικής Αμυντικής Τεχνολογικής Βιομηχανικής Βάσης (ΕΑΤΒΒ) υπάρχουν αρκετές, όπως η ΕΑΒ, η Intracom Defence Electronics, η ISI- Hellas και η Theon Sensors, που αναπτύσσουν μεγάλη καινοτομία, με σημαντικές εξαγωγές, αμυντικών προϊόντων τεχνολογίας αιχμής. Πρόκειται για εξιδεικευμένους παραγωγούς συστημάτων ή κατασκευαστές ολοκληρωμένων υποσυστημάτων και εξαρτημάτων. Η μεγάλη πλειονότητα της ελληνικής αμυντικής τεχνολογικής βάσης, αφορά σε εταιρείες που παρασκευάζουν ως επί το πλείστο προϊόντα διττής χρήσης και ένας σχετικά μικρός αριθμός (υπολογίζεται στις 7), δραστηριοποιείται αποκλειστικά στον τομέα της άμυνας. Αναφορικά με τις οικονομικές επιδόσεις της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας τα στοιχεία είναι περιορισμένα. Σε έρευνα στον επίσημο ιστότοπο της Γενικής Διεύθυνσης Αμυντικών Εξοπλισμών, 135 δεν ανευρέθηκαν διαθέσιμα στοιχεία. Επίσης, οι καταχωρήσεις των εξαγωγών της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας στην βάση δεδομένων του SIPRI, σταματούν στο 2012, όταν σύμφωνα με τα στοιχεία του Πίνακα 3 του Παραρτήματος «Ε», οι ελληνικές εταιρείες είχαν εξάγει προϊόντα αξίας 437 εκ δολαρίων. Κατά συνέπεια, βασιζόμενοι σε εμπειρικές μελέτες 136 παρατηρούμε ότι από τις συνολικές πωλήσεις των 500 περίπου εκ ευρώ που οι ελληνικές αμυντικές εταιρείες συνολικά πραγματοποιούν τα τελευταία έτη, τα 200 εκ ευρώ αντιπροσωπεύουν εξαγωγές και το υπόλοιπο αφορά σε συμβάσεις με το ΥΠΕΘΑ. Από παλαιότερες μελέτες, προκύπτει ότι για το 11,5% των ελληνικών αμυντικών εταιριών οι εξαγωγές αποτελούν περισσότερο από το 80% του κύκλου εργασιών τους. 137 Αυτό σημαίνει πως πολλές ελληνικές εταιρίες δεν είναι άμεσα εξαρτημένες από τις ελληνικές αμυντικές δαπάνες, αλλά είναι τεχνολογικά και εμπορικά, αυτόνομες. Έτσι εξηγείται ότι τόσες πολλές ιδιωτικές ελληνικές αμυντικές εταιρείες, επιβίωσαν της κρίσης. Πρόκειται για αυτές που τα προϊόντα τους απευθύνονται κατά κύριο λόγο στις αγορές του εξωτερικού και εκείνες που παράλληλα με το αμυντικό τους τμήμα, διατηρούσαν άλλους παραγωγικούς τομείς. Είναι γεγονός ότι μέχρι σήμερα η ΕΑΒΙ ελάχιστα κάλυψε τις απαιτήσεις των ελληνικών ΕΔ. Για το 2016, η ΕΑΒΙ κάλυψε μόνο το 9% των απαιτήσεων προμηθειών του ΥΠΕΘΑ, 138 όταν ο εξαγγελθείς στόχος του υπουργείου για το ίδιο έτος ήταν 20%. 139 Σαφώς και το ΥΠΕΘΑ θα προτιμούσε να στηρίζεται περισσότερο για τις προμήθειές του στην ΕΑΒΙ. Όμως, τροχοπέδη για τη συμμετοχή της ΕΑΒΙ, στον κύκλο προμηθειών του ΥΠΕΘΑ, αποτελούν αφενός η ενσωμάτωση στην εθνική νομοθεσία της Οδηγίας 2009/81ΕΚ και αφετέρου η απαίτηση για έγκαιρη και υπό συγκεκριμένες ποιοτικές προδιαγραφές, παράδοση των προμηθειών, ώστε να συνεχίσουν οι ΕΔ της χώρας να διατηρούν την απαιτούμενη διαθεσιμότητα και αποτρεπτική ικανότητα. Στην παρούσα φάση, καμία ελληνική αμυντική εταιρεία δεν είναι σε θέση να πρωταγωνιστήσει στη διεθνή αγορά. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις, που ελληνικές

42 εταιρείες, σε συνεργασία με ομίλους του εξωτερικού συμμετέχουν σε πολύ αξιόλογα προγράμματα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η συμμετοχή της ΕΑΒ, στην κοινοπραξία κατασκευής του Ευρωπαϊκού UCAS (neuron), (Εικόνα 4 και 5 του Παραρτήματος «Ε»), 140 η ανάπτυξη του οποίου χρηματοδοτείται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Άμυνας και στον εκσυγχρονισμό του Α/Φ ναυτικής συνεργασίας P-3 ORION του ΠΝ, καθώς και η περίπτωση της εταιρείας THEON που έχει στο πελατολόγιο της του περισσότερους στρατούς της Ευρώπης. 141 Όμως, το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας, είναι μικρής προστιθέμενης αξίας και τεχνολογικής εξέλιξης. Αποτέλεσμα, όταν αναφερόμαστε σε κατασκευή οχημάτων, να πρόκειται ουσιαστικά για κατασκευή αμαξωμάτων ξένης σχεδίασης και ο ναυπηγοεπισκευαστικός τομέας να περιορίζεται σε κατασκευή του κύτους των πλοίων και σε επισκευή - συντήρηση κινητήρων ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ - ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Προκειμένου να αποκτήσουμε συγκρίσιμα με την αντίστοιχη τουρκική αμυντική βιομηχανική βάση δεδομένα, αναφορικά με τη δυναμική και τις προοπτικές της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας θα ακολουθήσουμε το ίδιο μοντέλο που ακολουθήσαμε και για εκείνη. Η χρήση της SWOT analysis (Strengths Weaknesses Opportunities Threats) θα αποκαλύψει τόσο τους εσωτερικούς (ισχυρά σημεία και αδυναμίες) όσο και τους εξωτερικούς (ευκαιρίες και απειλές) παράγοντες που διαμορφώνουν το παρόν και το μέλλον της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας Ισχυρά Σημεία και Αδυναμίες της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας Η Ελληνική Αμυντική Τεχνολογική Βιομηχανική Βάση (ΕΑΤΒΒ), διαθέτει σημαντική εμπειρία από το (υπό)κατασκευαστικό έργο και από τα προγράμματα συμπαραγωγής που έχει υλοποιήσει. Η αποκτηθείσα εμπειρία, σε εξοπλιστικά προγράμματα των ΕΔ της χώρας μας ή και άλλων χωρών, που ήταν σύμφωνα με τα πλέον αυστηρά διεθνή Standards, αποτελεί τη βάση για την περαιτέρω ανάπτυξη από την εγχωρία αμυντική βιομηχανία, καινοτόμων και ανταγωνιστικών προϊόντων. Τα εν εξελίξει, από συμβάσεις παλαιοτέρων ετών ΑΩ, μπορούν επίσης να συμβάλλουν στην απόκτηση τεχνολογίας και να αποτελέσουν τη βάση για μελλοντική παραγωγή ολοκληρωμένων προϊόντων. 143 Επίσης, η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, απέκτησε μεγάλη εμπειρία σε εφαρμογή διεθνών προτύπων, λόγω της συμμετοχής της σε διεθνείς οργανισμούς, όπως η ΕΕ και το ΝΑΤΟ και έχει αξιόλογο ιστορικό επίτευξης ποιοτικών δεικτών. Το συγκριτικό πλεονέκτημα που προκύπτει για τις χώρες μέλη του ΝΑΤΟ, είναι ότι αμυντικές τους βιομηχανίες έχουν πρόσβαση σε προδιαγραφές, πρότυπα και διαβαθμισμένες πληροφορίες, που δεν είναι διαθέσιμα σε τρίτες χώρες. 144 Ένα ακόμη ισχυρό σημείο της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας είναι το υψηλά καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό της, που μπορεί να συντελέσει στη διεύρυνση των παρεχόμενων υπηρεσιών, στην ενίσχυση της εξωστρέφειας και στην παραγωγή καινοτόμων προϊόντων, υψηλής προστιθέμενης αξίας, ιδιαίτερα στους

43 τομείς των νέων τεχνολογιών. 145 Το πλεονέκτημα αυτό, προσλαμβάνει μεγαλύτερη δυναμική, αν συνυπολογισθεί το χαμηλό εργατικό κόστος. 146 Η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, εμφανίζει και καίριες αδυναμίες. Καταρχάς η ελληνική αμυντική βιομηχανία εμφανίζει, πλην μερικών εξαιρέσεων, 147 σημαντική υστέρηση έναντι των σύγχρονων τεχνολογικών απαιτήσεων των ενόπλων δυνάμεων. Η τεχνολογική αυτή υστέρηση, οφείλεται στη συνεχή αύξηση του κόστους και τη συνεχιζόμενη τεχνολογική εξέλιξη των σύγχρονων Ο/Σ, που απαιτούν εταιρείες μεγάλου οικονομικού μεγέθους και αναπτυγμένες ερευνητικές, τεχνολογικές και βιομηχανικές βάσεις. 148 Η ανάπτυξη τεχνολογιών αιχμής, επέτρεψε στις ανεπτυγμένες ξένες βιομηχανίες αμυντικού υλικού, να παράγουν πολύπλοκα οπλικά συστήματα, τα οποία ξεπερνούν κατά πολύ τις δυνατότητες της εγχώριας βιομηχανίας. Η γρήγορη εξέλιξη της τεχνολογίας, πέραν των άλλων, καθιστά ασύμφορη την ανάπτυξη των απαιτούμενων υποδομών από την εγχώρια αμυντική βιομηχανία, με αποτέλεσμα η εγχώρια αμυντική βιομηχανία να γίνεται ολοένα και λιγότερο ανταγωνιστική στη διεθνή αγορά αμυντικού υλικού. Η ελληνική αμυντική βιομηχανία, δεν κατάφερε ποτέ στο παρελθόν να ξεπεράσει το ελάχιστο απαιτούμενο όριο τεχνολογικής εξέλιξης, ώστε να ενσωματωθεί στην παγκόσμια αγορά αμυντικού υλικού και στο τεχνολογικό σύστημα. Έτσι, στα διάφορα προγράμματα συμπαραγωγής που συμμετείχε μέσω των ΑΩ, για αγορά αμυντικού εξοπλισμού των ΕΔ, αναλάμβανε εργασίες χαμηλής τεχνολογίας και προστιθέμενης αξίας. 149 Η ΕΑΒΙ έχει επικεντρωθεί, σε μεγάλο ποσοστό στην μικρή εγχώρια εσωτερική αγορά και σε παραδοσιακούς τομείς, εμφανίζοντας μεγάλη εσωστρέφεια. 150 Λόγω της μεγάλης τεχνολογικής διαφοράς που τη χώριζε με τις ανεπτυγμένες βιομηχανίες του κλάδου, δεν κατάφερε να κεφαλαιοποιήσει την τεχνογνωσία που της προσφέρθηκε στο παρελθόν, μέσα από προγράμματα συμπαραγωγής και ΑΩ. Ως αποτέλεσμα των δύο παραγόντων που αναλύθηκαν παραπάνω, σήμερα η αμυντική παραγωγή της χώρας, περιορίζεται στον υποκατασκευαστικό ρόλο, χωρίς να μπορεί να παρουσιάσει καινοτόμα πρωτογενή προϊόντα, που θα την καθιστούσαν ικανή να τοποθετηθεί με ανταγωνιστικούς όρους στις σύγχρονες εφοδιαστικές αλυσίδες. Επίσης, η τεχνολογική υστέρηση, έχει ως αποτέλεσμα σημαντικό τμήμα της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, να μην είναι σε θέση να αναλάβει την υποστήριξησυντήρηση, των μέσων που οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις διαθέτουν. Η συντήρηση των τεχνολογικώς εξελιγμένων οπλικών συστημάτων που διαθέτουν σήμερα οι ένοπλες δυνάμεις, απαιτείται να συνοδεύεται από πιστοποιητικά καταλληλόλητας για τη μετέπειτα ασφαλή λειτουργία τους, που δυστυχώς, μόνο οι μεγάλες εταιρείες του εξωτερικού, έχουν την απαιτούμενη τεχνογνωσία και ικανότητα να παρέχουν. Καίρια αδυναμία, αλλά ταυτόχρονα και απειλή για την ελληνική αμυντική βιομηχανία είναι η μικρή επένδυση σε Ε&Α. Ως αδυναμία εκλαμβάνεται, το μικρό ποσοστό επί του κύκλου εργασιών του κλάδου, που επενδύεται σε Ε&Α και ως απειλή το αντίστοιχα μικρό ποσό που επενδύεται στον ίδιο τομέα, από την ελληνική

44 πολιτεία. Τόσο οι ελληνικές εταιρείες, όσο και το ΥΠΕΘΑ επενδύουν ελάχιστα σε Ε&Α. Όπως αναλυτικά αποτυπώνεται στο Διάγραμμα 12 του Παραρτήματος «Ε», 151 το 2014 οι ελληνικές επενδύσεις σε R/D στον τομέα αμυντικών συστημάτων, ήταν μηδενικές. Επιπρόσθετα, όπως αποκαλύπτουν τα στοιχεία του Διαγράμματος 14 του Παραρτήματος «Ε», για το 2018, το ποσοστό του αναπτυξιακού προϋπολογισμού του ΥΠΕΘΑ ανέρχεται σε 0,53 δις ευρώ, ή στο 16% του συνολικού προϋπολογισμού του ΥΠΕΘΑ. Από αυτό το ποσό, ούτε το 1% δηλαδή τα 53 εκ. ευρώ, που σύμφωνα με νομοθετική πρόβλεψη από το 2001, θα έπρεπε να κατευθύνεται σε Ε&Α, δεν διατίθενται προς το σκοπό αυτό. Αντιλαμβανόμαστε επομένως σε τι στάδιο βρίσκεται η Ε&Α στον αμυντικό βιομηχανικό τομέα της χώρας μας. 152 Αντίστοιχες είναι και επενδύσεις σε Ε&Α, των αμυντικών βιομηχανιών της Ελλάδας. 153 Συνήθως είναι κάτω του 1% του κύκλου εργασιών τους, γεγονός που τις κατατάσσει, σε εταιρείες χαμηλής τεχνολογίας. 154 Την όλη κατάσταση επιτείνει, η κακή οικονομική κατάσταση των ελληνικών εταιρειών. Οι ισολογισμοί των ελληνικών εταιρειών, κυρίως των μεγάλων κρατικών βιομηχανιών, είναι ζημιογόνοι. Στο Διάγραμμα 6 του Παραρτήματος «Ε», απεικονίζονται οι ισολογισμοί της ΕΑΒ, των ΕΑΣ, και της ΕΛΒΟ, από το 210 έως το Το μέγεθος του προβλήματος, αποτυπώνεται έντονα στον ισολογισμό των ΕΑΣ, όπου στον ισολογισμό του 2016 εμφανίζονται οι σωρευτικές από το 2010 ζημίες της εταιρείας, που ήταν της τάξης του 1,4 δις ευρώ. Πέρα από την επιβάρυνση στον κρατικό προϋπολογισμό, η δυσχερής οικονομική κατάσταση των κυριότερων κρατικών αμυντικών βιομηχανιών, που συγχρόνως απασχολούν δυσανάλογο με τον κύκλο εργασιών τους προσωπικό, έχει ως αποτέλεσμα οι υπόλοιπες ΜΜΕ του κλάδου, να αποθαρρύνονται στο να επενδύσουν σε νέες τεχνολογίες και να αναπτύξουν καινοτόμα προϊόντα, που θα τις βοηθούσαν να αντιμετωπίσουν το διεθνή ανταγωνισμό. Επίσης, παρότι ως κλάδος, που ο κύκλος εργασιών του μειώνεται και ταυτόχρονα ανοίγει στον ανταγωνισμό, η ΕΑΒΙ θα έπρεπε να προβεί σε ανακατατάξεις, με συγχώνευση επιχειρήσεων και ανάπτυξη στρατηγικών συμμαχιών μεταξύ τους ή/και με ξένες, αυτό δε συνέβη στην ελληνική πραγματικότητα. 155 Παρά τις τόσες διαφοροποιήσεις, η εγχώρια αμυντική βιομηχανία παρέμεινε στο μεγαλύτερο μέρος της κατακερματισμένη και περιορίζεται ακόμη και σήμερα, στην κατασκευή κάποιων απαρτίων οπλικών συστημάτων, μέσω εν εξελίξει ΑΩ παρελθόντων ετών, απεμπολώντας και μη εξερευνώντας τη δυνατότητα ανάπτυξης εγχώριων καινοτόμων προϊόντων Απειλές και Ευκαιρίες της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας Εξωτερική απειλή για την εγχώρια αμυντική βιομηχανία αποτελούν, οι κίνδυνοι που απορρέουν από την ενσωμάτωση στο εθνικό δίκαιο, της κοινοτικής Οδηγίας 2009/81/ΕΚ, περί προμηθειών στον τομέα της άμυνας. 156 Η Ελλάδα, όπως και πολλά άλλα κράτη, παραδοσιακά εξασφάλιζε αναθέσεις έργου για την εγχώρια αμυντική βιομηχανία, μέσω μέτρων αντιστάθμισης αγοράς στρατιωτικού εξοπλισμού από τους προμηθευτές του εξωτερικού (Αντισταθμιστικά Ωφελήματα -

45 offsets). Τα ΑΩ, στην ουσία αποτελούν μέσο πίεσης, ώστε οι μεγάλες αμυντικές βιομηχανίες, να παρέχουν στις βιομηχανίες μικρών χωρών πρόσβαση στις εφοδιαστικές τους αλυσίδες και να μεταφέρουν μέρος της τεχνολογίας αιχμής που διαχειρίζονται και της τεχνογνωσίας που διαθέτουν, στις εγχώριες βιομηχανίες. 157 Με το νόμο 3978/11 για τις προμήθειες στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας, που ενσωμάτωσε και την Οδηγία 2009/81/ΕΚ, περιορίζεται το μερίδιο που η ελληνική αμυντική βιομηχανία μπορεί να διεκδικήσει στην εγχώρια αγορά. Παράλληλα, προκαλούνται ισχυρές πιέσεις στην καθημερινή λειτουργία των εταιρειών, δυσκολίες στη συγκράτηση του κατεχόμενου είδους τεχνογνωσίας, αδυναμία πραγματοποίησης επενδύσεων, δυσκολία στην ανάληψη πρωτοβουλιών και διαφυγή εξειδικευμένου επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού στο εξωτερικό. 158 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παράλληλα με την Οδηγία 2009/81/ΕΚ, κατέστησε σαφές ότι πρακτικές ευνοϊκής αντιμετώπισης της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, αντίκεινται στην αρχή της μη διάκρισης και τις βασικές ελευθερίες της αγοράς, όπως έχουν εδραιωθεί με τις ιδρυτικές συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρότρυνε επίσης τα κράτη μέλη, αντί αυτών των πρακτικών να ενισχύσουν την πρόσβαση των Μικρό-Μεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) στην αμυντική αγορά, μέσω της δημιουργίας συνθηκών ανταγωνισμού εντός της αλυσίδας εφοδιασμού και πέραν του επιπέδου των κυρίων προμηθειών (δηλαδή με εφαρμογή των προβλέψεων της Οδηγίας περί Υπεργολαβίας στις συμβάσεις που αναθέτουν). Μετά την ενσωμάτωση της Οδηγίας 2009/81/ΕΚ στην εθνική νομοθεσία, καθίσταται δυσχερής η ανάθεση έργου από την εκάστοτε κυβέρνηση στην εγχώρια αμυντική βιομηχανία, καθώς οι απαιτούμενοι μηχανισμοί ακόμα και αν προβλέπονται, στην πράξη δεν λειτουργούν. 159 Σύμφωνα με τις προβλέψεις της Οδηγίας, οι Κύριοι Ανάδοχοι, έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν τους υποκατασκευαστές και το είδος του έργου που θα τους αναθέσουν, αποκλειστικά με οικονομοτεχνικά κριτήρια. Με τον τρόπο αυτό οδηγούμαστε σε μεγαλύτερη συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας, σε χώρες που σήμερα συγκεντρώνουν πάνω από το 85% της ευρωπαϊκής παραγωγής αμυντικού υλικού, όπως Γερμανία, Αγγλία και Γαλλία. Η κατάργηση της Εγχώριας Βιομηχανικής Συμμετοχής (ΕΒΣ), της ελληνικής Προστιθέμενης Αξίας (ΕΠΑ) και των Αντισταθμιστικών Ωφελημάτων, που αποτελούσαν σημαντική παράμετρο για τη βιωσιμότητα των ΜΜΕ και την εισαγωγή τεχνογνωσίας στη χώρα μας, δημιουργεί πλέον ένα αβέβαιο περιβάλλον για τη βιομηχανική δραστηριότητα αυτών των επιχειρήσεων. 160 Απειλή αποτελεί επίσης, ο αποκλεισμός της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας από την υποστήριξη και συντήρηση των Ο/Σ, των ένοπλων δυνάμεών μας. Οι συμβάσεις προμηθειών αμυντικού εξοπλισμού, που πραγματοποιήθηκαν στο παρελθόν, δεν συνοδεύονταν από αντίστοιχες συμβάσεις εν συνεχεία υποστήριξης, με αποτέλεσμα οι ελληνικές εταιρείες σήμερα, να μην μπορούν να κατασκευάσουν ανταλλακτικά ή/και να συντηρήσουν τα εν λόγω Ο/Σ, εξαιτίας περιορισμών που

46 απορρέουν από τα σχετικά δικαιώματα, που δεν έχουν εκχωρηθεί από τον αρχικό κατασκευαστή. 161 Η οικονομική ύφεση, σε συνδυασμό με το «άνοιγμα» της αγοράς στον ανταγωνισμό, έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση πιέσεων στον κλάδο της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας, ώστε να οδηγηθεί σε συρρίκνωση. 162 Όπως αποτυπώνεται στον Πίνακα 7 του Παραρτήματος «Ε», οι αμυντικές δαπάνες της Ελλάδας, από 7,2 δις ευρώ το 2018, ελαττώθηκαν στα 4,4 δις ευρώ το Επίσης, από τα στοιχεία του SIPRI που περιγράφονται στους Πίνακες 8, 9 και 10 του ίδιου Παραρτήματος, φαίνεται ότι η Ελλάδα ήταν, για το διάστημα , ο ενδέκατος μεγαλύτερος εισαγωγέας αμυντικού υλικού, στον κόσμο. Υποχώρησε στην 31 η θέση το διάστημα , για να ανακάμψει μερικώς στην 28 η θέση για το διάστημα Ο περιορισμός αυτός των αμυντικών δαπανών, όπως είναι φυσικό, άσκησε ανάλογες πιέσεις και στην Ελληνική Αμυντική Βιομηχανία (ΕΑΒΙ). Όπως αποτυπώνεται στο Διάγραμμα 13 του Παραρτήματος «Ε», οι δαπάνες της Ελλάδας για προμήθεια κεφαλαιουχικού εξοπλισμού το 2014 ανήλθαν σε μόλις εκ ευρώ. Αν αναλογισθούμε τους νομικούς περιορισμούς μπορούμε να καταλάβουμε τι ποσοστό από το ποσό αυτό κατευθύνθηκε στην ΕΑΒΙ. Δυστυχώς η κακή οικονομική επίδοση των κρατικών κυρίως εταιρειών του κλάδου, επέτρεψε στους δανειστές της χώρας, να πιέσουν χωρίς επιτυχία, για συρρίκνωση του κλάδου. Η συρρίκνωση του τομέα, θα έχει δυσμενή αποτελέσματα για τα ζωτικά συμφέροντα της χώρας καθώς θα αποτελέσει ευκαιρία για τις ανεπτυγμένες αμυντικές βιομηχανίες του εξωτερικού, να εδραιώσουν περαιτέρω τη θέση τους, σε μια ιδιαίτερα ελκυστική αγορά, όπως η Ελληνική. Η μείωση των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στο χώρο, εκτός από την απώλεια θέσεων εργασίας, θα προκαλέσει απώλεια μέρους της τεχνογνωσίας και περιορισμό των προσφερόμενων, από τις ελληνικές εταιρείες προϊόντων. Η πρακτική αυτή, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε απορρόφηση ελληνικών αμυντικών βιομηχανιών από κολοσσούς του κλάδου. Έτσι, οι ΜΜΕ ελληνικές επιχειρήσεις, θα απωλέσουν τον εθνικό τους χαρακτήρα, γεγονός που θα δημιουργήσει πρόβλημα και στην ασφάλεια αμυντικών προμηθειών. Αν και η ενίσχυση της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας από το ελληνικό κράτος φαίνεται δύσκολη στην παρούσα δημοσιονομική συγκυρία, ιδιαίτερα υπό το βάρος των κοινοτικών περιορισμών διαφάνειας, διαφαίνεται ότι υπάρχει τρόπος ώστε μεγάλο μέρος από τα 530 εκ ευρώ, 163 που είναι το αναπτυξιακό σκέλος του αμυντικού προϋπολογισμού της Ελλάδας, να στραφεί προς την εγχώρια αμυντική βιομηχανία. Οι απαιτήσεις ασφάλειας εφοδιασμού και ασφάλειας πληροφοριών, σε πολλές περιπτώσεις, δεν μπορούν να διασφαλισθούν από ξένες εταιρείες. Έτσι, οι εγχώριες αμυντικές εταιρείες, αποκτούν συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι των ξένων, καθόσον οι προμήθειες αμυντικού υλικού από πηγές του εξωτερικού δεν είναι πάντοτε εξασφαλισμένες. Ιδιαίτερα σε περίοδο κρίσης έντασης, η δυνατότητα της χώρας να ελέγξει την εφοδιαστική ροή από τις εταιρείες του εξωτερικού είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη, με αποτέλεσμα να διακυβεύεται η ασφάλεια εφοδιασμού και πληροφοριών. 164

47 Για περιπτώσεις όπως αυτές, είναι δυνατό να γίνει επίκληση των διατάξεων της κοινοτικής Οδηγίας 2009/81/ΕΚ με την ταυτόχρονη αιτιολόγηση στην Ευρωπαϊκή επιτροπή, μη επιδεχόμενης αμφισβήτησης (σύμφωνα με το άρθρο 30 παράγραφοι 2,3 και 31 της Οδηγίας) και να προβλέπεται αιτιολογημένα ελάχιστη Εγχώρια Βιομηχανική Συμμετοχή (ως ποσοστό επί του συνολικού τιμήματος της σύμβασης), 165 για βιομηχανικές συνεργασίες μεταξύ των ελληνικών και ξένων αμυντικών βιομηχανιών. Η επίτευξη του ίδιου σκοπού, είναι δυνατή και μέσω της επίκλησης του άρθρου 346 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), όπου προβλέπεται η αιτιολογημένη εξαίρεση μέρους ή του συνόλου της προμήθειας από την Οδηγία, για λόγους που η παροχή πληροφοριών είναι αντίθετη με τα ουσιώδη συμφέροντα εθνικής ασφάλειας. 166 Τομείς όπως, ασφάλεια επικοινωνιών, κρυπτασφάλεια, κρυπτογραφία, ασφάλεια κυβερνοχώρου, Ηλεκτρονικός Πόλεμος, συστήματα επιτήρησης κρίσιμων υποδομών και συνόρων, καθώς και ανάπτυξης ειδικού λογισμικού και εφαρμογών για συστήματα Ελέγχου και Διοίκησης, αποτελούν ενδεικτικούς τομείς που μπορούν να ενταχθούν στο καθεστώς της εξαίρεσης. Η παρούσα διεθνής συγκυρία, με την αύξηση των αμυντικών δαπανών, 167 αποτελεί ευκαιρία για την ελληνική αμυντική βιομηχανία. Με δεδομένο ότι, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα οι ελληνικοί αμυντικοί προϋπολογισμοί θα συνεχίσουν να είναι ισχνοί, το μέλλον της ΕΑΒΙ δεν είναι δυνατόν να περιορίζεται στα στενά όρια της χώρας μας. Η εξωστρέφεια αποτελεί μονόδρομο για τη βιωσιμότητα της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας. Οι προοπτικές της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας οφείλουν πλέον να είναι συνυφασμένες με τις απαιτήσεις της αγοράς στρατιωτικού εξοπλισμού, σε ευρωπαϊκό και σε διεθνές επίπεδο. 168 Οι ένοπλες δυνάμεις της χώρας δεν μπορούν από μόνες τους να στηρίξουν την εγχώρια αμυντική βιομηχανία και η εγχώρια αμυντική βιομηχανία δεν είναι σε θέση να καλύψει τις ανάγκες των ενόπλων μας δυνάμεων, σε τεχνολογίες αιχμής. 169 Η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας της εγχώριας βιομηχανίας, θα πρέπει να προσβλέπει σε αγορές που πρωταγωνιστούν στις εισαγωγές αμυντικών υλικών. Οι αμυντικές δαπάνες στην Ασία και την Ωκεανία το 2018 ανήλθαν σε 507 δις δολάρια, αυξημένες κατά 3,3% σε σχέση με το 2017, αντιπροσωπεύοντας το 28% των παγκόσμιων αμυντικών δαπανών. Είναι η μόνη περιοχή, που η δαπάνη για αμυντικούς εξοπλισμούς συνεχώς αυξάνεται και από το 1998 παρουσίασε αύξηση της τάξης του 46%. 170 Επομένως, ένα άνοιγμα προς την αγορά αυτή θα έπρεπε να είναι μέσα στις προτεραιότητες ης ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας. Μπορεί οι ελληνικές εταιρείες στο σύνολό τους να χαρακτηρίζονται από εσωστρέφεια, υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις, όπως η Intracom Defence Electronics που το 99% των προϊόντων της απευθύνεται στην αγορά του εξωτερικού. Αναγνωρισμένη ευκαιρία για την «παραδοσιακή» αμυντική βιομηχανία, αποτελεί η εκμετάλλευση των διατάξεων του Ν. 3878/2011, ώστε να διεισδύσει και στον τομέα της ασφάλειας. Υπ αυτό το πρίσμα, η υλοποίηση κοινών προμηθειών για τις ΕΔ και το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη καθώς και το Λιμενικό Σώμα, θα εξασφάλιζε αφενός μεν τη διαλειτουργικότητα, αφετέρου δε την επίτευξη της

48 μέγιστης δυνατής συνέργειας προς όφελος τόσο της αμυντικής βιομηχανίας όσο και των υπηρεσιών άμυνας και ασφάλειας. 171 Επίσης, καθοριστικό παράγοντα στη διατήρηση και αναβάθμιση της τεχνολογικής βιομηχανικής βάσης της χώρας, δύναται να αποτελέσει η συμμετοχή του ΥΠΕΘΑ σε εθνικά και διεθνή προγράμματα ανάπτυξης προϊόντων. Η ενέργεια αυτή θα προωθήσει τη συνεργασία της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας με πανεπιστημιακά και ερευνητικά Ιδρύματα και θα συμβάλει στην εξωστρέφεια. Τα αρχικά βήματα έχουν γίνει ήδη. Όπως αποτυπώνεται στην εικόνα 15 του Παραρτήματος «Ε», δύο ερευνητικά κέντρα ελληνικών ΑΕΙ συμμετέχουν σε δίκτυο, συνεργαζόμενων με κορυφαία αμυντική βιομηχανία ερευνητικών κέντρων. Ευκαιρία για την εγχώρια αμυντική βιομηχανία αποτελεί και η πρόσφατη πρωτοβουλία για ανάπτυξη Ευρωπαϊκής Αμυντικής και Τεχνολογικής Βιομηχανικής Βάσης (ΕΑΤΒΒ), που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Άμυνας και Ασφάλειας (ΕΠΑΑ), από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η λογική δημιουργίας της ΕΑΤΒΒ, είναι να προμηθεύει τα κράτη-μέλη με χαμηλού κόστους και υψηλής αποδοτικότητας στρατιωτικό εξοπλισμό. Η διατήρηση μιας ισχυρής ΕΑΤΒΒ πέρα από βασικό συστατικό της ΕΠΑΑ αποτελεί ταυτόχρονα και το χρησιμότερο εργαλείο του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Άμυνας (ΕΟΑ). «H ΕΑΤΒΒ οργανώνει την υποδομή και τους θεσμούς που εγγυώνται την ασφάλεια του εφοδιασμού των ενόπλων δυνάμεων. Σύμφωνα με τη στρατηγική του ΕΟΑ η μελλοντική βιομηχανική βάση θα πρέπει να αναπτυχθεί στο πλαίσιο των τριών «c» capability driven, component, competitive. Δηλαδή μια βιομηχανία που θα αναπτυχθεί με βάση την ανάπτυξη δυνατοτήτων και θα είναι αποτελεσματική και ανταγωνιστική». 172 Οι πρωτοβουλίες αυτές της ΕΕ, έχουν τους ακόλουθους τρείς βασικούς στόχους, την ενθάρρυνση και ενεργοποίηση της αμυντικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών, τη θεσμοθέτηση των απαραίτητων για το σκοπό αυτό, ευρωπαϊκών θεσμών και την πρόβλεψη χρηματοδότησης αμυντικών προγραμμάτων, από την ΕΕ. Στο πλαίσιο ενίσχυσης της αμυντικής συνεργασίας των κρατών μελών, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις 11 Δεκεμβρίου 2017, συμφώνησε στην ενεργοποίηση της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας (Permanent Structured Cooperation- PESCO). 173 Βασικός στόχος της PESCO είναι η ενίσχυση των δυνατοτήτων της ΕΕ, στον τομέα της ασφάλειας. Παρέχει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να αναπτύξουν από κοινού ικανότητες άμυνας, να επενδύσουν σε κοινά σχέδια και να ενισχύσουν την επιχειρησιακή ετοιμότητα και συμβολή των ενόπλων δυνάμεών τους. Το ενδιαφέρον για την ελληνική αμυντική βιομηχανία, έγκειται στο ότι μέσω της PESCO κάθε έξι μήνες θεσπίζονται πολλά νέα αμυντικά προγράμματα, μεταξύ των οποίων και αρκετά που αναφέρονται στην ανάπτυξη αμυντικών προϊόντων. 174 Δημιουργούνται έτσι ευκαιρίες για συμμετοχή των ελληνικών αμυντικών εταιρειών, σε βιομηχανικές συνεργασίες και συνασπισμούς εταιρειών, που θα αναλάβουν την υλοποίηση τους. Η συμμετοχή της Ελλάδας στην εν λόγω δράση, δίνει την ευκαιρία μέσω στρατιωτικό

49 βιομηχανικής συνεργασίας να προωθηθούν τα προγράμματα εκείνα, που η ελληνική αμυντική βιομηχανία είναι ικανή ή/και πρόθυμη να αναλάβει. Απόρροια της Παγκόσμιας Στρατηγικής της ΕΕ, είναι και η Συντονισμένη Ετήσια Αμυντική Ανασκόπηση (Coordinated Annual Review on Defence - CARD). Ο τελικός στόχος της πρωτοβουλίας αυτής, είναι η εναρμόνιση των αμυντικών σχεδιασμών των κρατών μελών, μέσω εθελοντικής ανταλλαγής πληροφοριών, σχετικά με τους εθνικούς αμυντικούς τους σχεδιασμούς και η συνεισφορά στο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Δυνατοτήτων (Capability Development Plan- CDP) του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Άμυνας (EDA). Με τον τρόπο αυτό, αναδεικνύονται οι ευκαιρίες συνεργασίας και εστιάζεται η προσοχή των κρατών μελών, στις περιοχές δυνατοτήτων, που περιέχονται στο CDP. Έτσι, σε περίπτωση που δύο ή περισσότερα κράτη μέλη, θελήσουν να ξεκινήσουν ένα κοινό αμυντικό πρόγραμμα η CARD θα τους επιτρέψει να συντονίσουν τον ευρύτερο αμυντικό τους σχεδιασμό. 175 Η εφαρμογή της CARD ξεκίνησε δοκιμαστικά, από το τέλος του 2017 μέχρι το Το EDF περιέχει τρείς διακριτούς μηχανισμούς χρηματοδότησης. Ο πρώτος είναι το λεγόμενο «πλαίσιο έρευνας». Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΕ θα χρηματοδοτήσει απευθείας την έρευνα και την καινοτομία σε αμυντικά προϊόντα και τεχνολογία, μέσω της Προπαρασκευαστικής Δράσης στη Αμυντική Έρευνα (Preparatory Action on Defence Research- PADR). 177 Έτσι, από το Φεβρουάριο του 2019, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (EC) σε συντονισμό με τα κράτη μέλη της ΕΕ, έχει επίσημα ξεκινήσει τις εργασίες για χρηματοδότηση προγραμμάτων της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Το Πρόγραμμα Ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Βιομηχανίας (European Defence Industrial Development Program- EDIDP) 178 για τα έτη , θα χρηματοδοτήσει την ευρωπαϊκή αμυντική συνεργασία με 590 εκ. ευρώ. Ενενήντα εκατομμύρια ευρώ για R&D τα έτη και 500 εκ. ευρώ για ανάπτυξη εξοπλισμού και τεχνολογίας, τα έτη Εν συνεχεία στο ενδιάμεσο πλαίσιο, το «πλαίσιο ανάπτυξης» θα στηρίξει την κοινή ανάπτυξη και προμήθεια αμυντικών συστημάτων. Οι οικονομικοί πόροι θα προέλθουν κατά το μεγαλύτερο μέρος από τα συμμετέχοντα κράτη μέλη και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, θα συγχρηματοδοτήσει τα έξοδα ανάπτυξης, μέσω του EDIP. Ο προϋπολογισμός του πλαισίου ανάπτυξης είναι 500 εκ ευρώ ανά έτος, για το 2019 και το Επιλέξιμοι για χρηματοδότηση είναι όμιλοι εταιρειών, που αποτελούνται από τρείς εταιρείες, τουλάχιστον δύο κρατών μελών. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας (EDF) θα διευκολύνει τη χρηματοδότηση μέχρι και στο 100% του κόστους της έρευνας, και μέχρι και το 20% του κόστους της ανάπτυξης των προϊόντων. Η πλήρης χρηματοδότηση αναμένεται να ξεκινήσει μετά το 2020, μέσα από ένα αποκλειστικό πρόγραμμα του Πολυετούς Οικονομικού Πλαισίου (Multiannual Financial Framework MFF). Στο πλαίσιο αυτό, για το διάστημα , 500 εκ ευρώ ανά έτος, θα διατίθενται στην ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία, για έρευνα και ανάπτυξη. Προϋπόθεση για λήψη χρηματοδότησης, είναι οι συμμετέχουσες

50 εταιρείες να προέρχονται τουλάχιστον από τρία κράτη -μέλη. Στην ίδια βάση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε χρηματοδότηση μέσω του μακροπρόθεσμου προϋπολογισμού της ΕΕ, του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας (European Defence Fund) με 13 δις ευρώ, ώστε να καλύψει τις προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης αμυντικών δυνατοτήτων της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. 179 Η συμμετοχή των ελληνικών αμυντικών βιομηχανιών σε ευρωπαϊκά προγράμματα είναι καθοριστικής σημασίας για το μέλλον τους. Το γεγονός αυτό έγινε αντιληπτό και στο πλαίσιο του EDIP, ήδη αρκετές ελληνικές εταιρείες ηγούνται συνασπισμών ευρωπαϊκών αμυντικών εταιρειών, διεκδικώντας με αξιώσεις την έγκριση της χρηματοδότησης των προγραμμάτων τους, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στη συνεδρίαση που θα λάβει χώρα τον προσεχή Αύγουστο. 3.4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η συστηματική προσπάθεια για ανάπτυξη εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του1970. Στόχος ήταν η ικανοποίηση μέρους των στρατιωτικών αναγκών των ενόπλων δυνάμεων, η αύξηση της συμμετοχής των ελληνικών εταιρειών στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας και η μείωση της εξάρτησης από προμηθευτές του εξωτερικού. Τις επόμενες δεκαετίες, η ελληνική αμυντική βιομηχανία μέσα από αντισταθμιστικά ωφελήματα, κατάφερε με συμμετοχή σε προγράμματα συμπαραγωγής να παράξει μια μεγάλη ποικιλία αμυντικών προϊόντων, μερικά εκ των οποίων, όπως το αντιαεροπορικό πυροβόλο Artemis-30 και τα τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού «Λεωνίδας», ήταν ιδιαίτερα επιτυχή και φιλόδοξα. Η εσωστρέφεια, η μικρή εγχώρια αγορά που περιορίζει σημαντικά τη βιωσιμότητα των γραμμών παραγωγής, η αναποτελεσματική διαχείριση των αντισταθμιστικών ωφελημάτων και η μη χρηστή επιλογή Διοικήσεων για τις κρατικές αμυντικές βιομηχανίες, οδήγησε στη διόγκωση των ελλειμματικών ισολογισμών και στην απώλεια της όποιας ανταγωνιστικότητας, είχε να επιδείξει ο τομέας. Η Ελλάδα τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, επένδυσε δις δολάρια σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό. Η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, περιορίστηκε στο ρόλο του υποκατασκευαστή και η συμμετοχή της στην κάλυψη των απαιτήσεων εξοπλισμού των ενόπλων δυνάμεων, ήταν περιορισμένη. Παρόλα αυτά, την εν λόγω περίοδο συντελέστηκε σημαντική τεχνολογική εξέλιξη και μεταφορά τεχνογνωσίας στις ελληνικές επιχειρήσεις του κλάδου. Σήμερα, η ΕΑΒΙ βρίσκεται αντιμέτωπη με τις ακόλουθες απειλές: Το ισχύον εθνικό και κοινοτικό νομικό πλαίσιο, περιορίζει σημαντικά τη δυνατότητα της πολιτείας να στηρίξει την εγχώρια αμυντική βιομηχανία. Ιδιαίτερα μετά τη συρρίκνωση που υπέστη ο αμυντικός προϋπολογισμός και κυρίως το αναπτυξιακό του τμήμα, οι δυνατότητες χρηματοδότησης του ΥΠΕΘΑ, τόσο για προμήθεια ή εκσυγχρονισμό οπλικών συστημάτων όσο και για επενδύσεις σε R/D είναι πολύ περιορισμένες. 180

51 Την αδυναμία ανάληψης έργου για τη συντήρηση ή/και αναβάθμιση των οπλικών συστημάτων των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, λόγω παραχώρησης των αντίστοιχων δικαιωμάτων στους αρχικούς προμηθευτές. Τη συρρίκνωση και την κακή οικονομική κατάσταση των κρατικών κυρίως αμυντικών βιομηχανιών. Η εγχώρια αμυντική βιομηχανία, μετά από τόσο χρόνια οικονομικής δυσπραγίας, αντιμετωπίζει μεγάλη δυσκολία στο να συντηρήσει το κατεχόμενο επίπεδο τεχνογνωσίας, να προβεί σε επενδύσεις και να αποτρέψει τη φυγή εξειδικευμένου προσωπικού στο εξωτερικό. Αδυναμία κατάρτισης μακροπρόθεσμου σχεδιασμού των απαιτήσεων προμηθειών των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Ταυτόχρονα ο τομέας έχει να αντιπαρέλθει και τις εσωτερικές του αδυναμίες. Η ΕΑΒΙ χαρακτηρίζεται από έντονη εσωστρέφεια, μεγάλη τεχνολογική υστέρηση έναντι των ξένων εταιρειών, ανυπαρξία επενδύσεων σε R&D και παραγωγή καινοτομίας καθώς και έλλειψη επιχειρηματικών πλάνων για δημιουργία συνεργατικών σχημάτων (clusters). Στα ισχυρά σημεία της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας συμπεριλαμβάνονται η μεγάλη εμπειρία στον υποκατασκευαστικό τομέα, η εμπειρία στην εφαρμογή διεθνών προτύπων και το υψηλά καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό. Η ελληνική αμυντική βιομηχανία, αν θέλει να έχει μέλλον πρέπει να αποβλέπει στην εξωστρέφεια. Η ελληνική αγορά είναι περιορισμένη και δεν μπορεί να στηρίξει την ΕΑΒΙ. Ταυτόχρονα ούτε η τελευταία μπορεί να καλύψει μεγάλο μέρος των απαιτήσεων των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. Πρέπει επομένως, αφού αξιοποιήσει όσα περιθώρια υπάρχουν στο ισχύον νομικό πλαίσιο, για ανάληψη μεριδίου της εσωτερικής αγοράς με επίκληση της ασφάλειας εφοδιασμού και της ασφάλειας πληροφοριών, να στραφεί σε σύσταση συνεργατικών σχημάτων με εταιρείες του εξωτερικού, ώστε να διεκδικήσει με αξιώσεις συμμετοχή σε ευρωπαϊκά και Νατοϊκά προγράμματα παραγωγής αμυντικών προϊόντων. Η αναβάθμιση του ρόλου της ΚΠΑΑ στην ΕΕ, η απόφαση της ΕΕ για ενίσχυση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αμυντικής Τεχνολογικής και Βιομηχανικής Βάσης, και η ενεργοποίηση των προγραμμάτων της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας (PESCO) από τον ΕΟΑ, αποτελούν μοναδική ευκαιρία για την αναγέννηση της ΕΑΒΙ.

52 ΙV. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.1 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ Οι συστηματικές προσπάθειες για δημιουργία αμυντικής βιομηχανίας, τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα, ξεκίνησαν μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο το Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1980, οι αμυντικές βιομηχανίες των δύο χωρών ακολούθησαν παράλληλες τροχιές, με την ελληνική να είναι σαφώς πιο καλά οργανωμένη και πιο πολλά υποσχόμενη. Την περίοδο αυτή, η ΕΑΒΙ κατάφερε να αναπτύξει εθνικά αμυντικά συστήματα, όπως το «ΑΡΤΕΜΙΣ -30» και τα τεθωρακισμένα οχήματα «ΛΕΩΝΙΔΑΣ», ενώ η Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία ανέλαβε πληθώρα έργων, που την καθιέρωσαν τόσο στο εσωτερικό, όσο και διεθνώς, ως αξιόπιστη βιομηχανική μονάδα. Μετά το 1988 ξεκινά μια μεγάλη και συστηματική προσπάθεια αναδιοργάνωσης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, που είχε ως αποτέλεσμα τη συνεχόμενη αύξηση της εγχώριας παραγωγής οπλικών συστημάτων. Η επένδυση της Τουρκίας στην αμυντική της βιομηχανία, απέδωσε καρπούς τις δύο τελευταίες δεκαετίες, με την ανάπτυξη και παραγωγή εθνικών τουρκικών αμυντικών συστημάτων, καθώς την περίοδο αυτή η τουρκική αμυντική βιομηχανία απέκτησε μεγάλη δυναμική, στην παραγωγή και ιδίως στην συμπαραγωγή αμυντικών προγραμμάτων. Οι λόγοι που ώθησαν την Ελλάδα και την Τουρκία στο να αναπτύξουν εγχώριες αμυντικές βιομηχανίες είναι λίγο πολύ ίδιοι. Πρώτος λόγος ήταν η ανάγκη απεξάρτησης, από τις ισχυρές βιομηχανικές χώρες της Δύσης, στην προμήθεια οπλικών συστημάτων. Αυτό για την Τουρκία σηματοδοτεί και τη συνεπακόλουθη ελευθερία στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής. Παρά τις προσπάθειες και οι δύο χώρες παραμένουν ακόμη και σήμερα εξαρτημένες από τις τεχνολογικά εξελιγμένες χώρες της Δύσης. Η διαφορά έγκειται στο βαθμό εξάρτησης και το είδος των οπλικών συστημάτων, που η καθεμιά τους αδυνατεί να παράγει εγχώρια. Η Ελλάδα είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου εξαρτημένη, ενώ η Τουρκία περιορίζεται στην εισαγωγή αμυντικών προϊόντων τεχνολογίας αιχμής. Σήμερα η τουρκική αμυντική βιομηχανία καλύπτει το 65% των απαιτήσεων των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Στον αντίποδα, η ελληνική αμυντική βιομηχανία καλύπτει μόλις το 9% των εγχώριων απαιτήσεων. Η διαφορά αυτή είναι πολύ σημαντική, αν αναλογισθούμε τις διαχρονικά μεγάλες αμυντικές δαπάνες, που τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία, λόγω της μεταξύ τους συνεχούς αντιπαράθεσης καλούνται να καταβάλλουν και την κακή ή/και ασταθή οικονομική κατάσταση και των δύο χωρών. Η εξέλιξη της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας διασφαλίζει ότι η Τουρκία είναι σε θέση να αντιμετωπίσει, έστω και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ένα ενδεχόμενο

53 «εμπάργκο» προμήθειας οπλικών συστημάτων. Από την άλλη η εφαρμοζόμενη ελληνική εξωτερική πολιτική αποτελεί ακλόνητο εγγυητή, ότι η Ελλάδα δεν πρόκειται στο εγγύς μέλλον να αντιμετωπίσει επιβολή «εμπάργκο» όπλων. Ο δεύτερος λόγος, ήταν η ενίσχυση της εθνικής τους οικονομίας. Η διαφορά ισοζυγίου εισαγωγών και εξαγωγών αμυντικών προϊόντων, εμφανίζει παθητικό και για την Ελλάδα και για την Τουρκία. Οι εξαγωγές της Ελλάδας στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας τα τελευταία χρόνια, είναι της τάξης των 200 εκ. ευρώ, δηλαδή τόσο μικρές που το SIPRI αδυνατεί να τις καταγράψει. Αντίθετα, οι εξαγωγές της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας ανήλθαν το 2018 στα 2,2 δις δολάρια και εμφανίζουν ανοδική τάση. Όμως, οι αυξημένες απαιτήσεις των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση στη Β. Συρία, διογκώνουν τις απαιτήσεις των Τουρκικών ενόπλων δυνάμεων για προμήθεια αμυντικού υλικού. Εκτός από τον περιορισμό του εύρους των δαπανών για προμήθεια αμυντικού υλικού από εξωτερικές πηγές, η Τουρκία μέσα από την ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας κατάφερε να αναπτύξει οπλικά συστήματα σχεδιασμένα να καλύψουν τις ανάγκες των ενόπλων δυνάμεών της και ταυτόχρονα να δώσει ώθηση στη δυνητική βιομηχανική βάση του τομέα αυτού. Πέτυχε έτσι, δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, μεταφορά τεχνογνωσίας και μέσω της ανάπτυξης της τεχνολογικής βάσης όλου του εγχώριου βιομηχανικού τομέα, ενίσχυση της εύθραυστης οικονομίας της. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος «ΣΤ», όπου συνοπτικά αποτυπώνονται τα αποτελέσματα της SWOT ανάλυσης, για τις αμυντικές βιομηχανίες Ελλάδας και Τουρκίας, κινητήριος μοχλός και των δύο ήταν και είναι οι μεγάλες κρατικές βιομηχανίες. Η διαφορά έγκειται στο ότι, οι μεγάλες αμυντικές εταιρείες της Τουρκίας αν και κρατικές, λειτουργούν με όρους ιδιωτικής επιχειρηματικότητας με αποτέλεσμα να εμφανίζουν κερδοφορία. Αντίθετα, οι ελληνικές παραμένουν κρατικοδίαιτες, εμφανίζουν ζημίες και αποτελούν σε πολλές περιπτώσεις τροχοπέδη για την ανάπτυξη του κλάδου συνολικά. Για μπορέσει σήμερα μια εταιρεία οποιουδήποτε κλάδου, να αποκτήσει μερίδιο στην παγκοσμιοποιημένη αγορά, πρέπει να έχει τουλάχιστον μια κρίσιμη μάζα, που θα της εξασφαλίζει τους απαιτούμενους πόρους και την αντίστοιχη δυναμική. Η τουρκική αμυντική βιομηχανία, σήμερα διαθέτει δύο εταιρείες στις εκατό μεγαλύτερες του τομέα σε παγκόσμιο επίπεδο και φιλοδοξεί σύντομα, να δει τις εν λόγω εταιρείες, να γίνονται τέσσερις. Το γεγονός αυτό, της επιτρέπει να ατενίζει τις μελλοντικές της εξαγωγικές ευκαιρίες με μεγαλύτερη αισιοδοξία. Από την άλλη, οι μεγάλες εταιρίες έχουν μεν την ικανότητα να ενσωματώνουν τις τεχνολογικές εξελίξεις, αλλά αυτές που παράγουν τεχνολογία και καινοτομία είναι οι μικρέςμικρομεσαίες εταιρείες. Και σ αυτό το επίπεδο, εντοπίζεται υπεροχή της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, η οποία ευνοεί τη δημιουργία συνεργατικών σχημάτων (Clusters), μεταξύ μεγάλων βιομηχανικών μονάδων και μικρότερων εταιρειών. Ισχυρό σημείο για την τουρκική αμυντική βιομηχανία αποτελεί η μεγάλη ποσοτικά και ποιοτικά διαφοροποιημένη παραγωγή. Η εμπειρία από τα

54 προγράμματα συμπαραγωγής, επέτρεψε στην τουρκική αμυντική βιομηχανία να αναπτύξει την ικανότητα διαχείρισης μεγάλων προγραμμάτων και γραμμών παραγωγής, να ενσωματώσει την ικανότητα εφαρμογής ποιοτικών προτύπων και να δημιουργήσει τις δικές της εφοδιαστικές αλυσίδες. Τα παραγόμενα προϊόντα, δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερη καινοτομία και σε καμία περίπτωση η παραγόμενη ποσότητα δεν καλύπτει την κρίσιμη μάζα, που θα είχε ως αποτέλεσμα την επίτευξη οικονομίας κλίμακας και τη συνεπακόλουθη πτώση του κόστους. Τα προϊόντα αυτά όμως, είναι ελκυστικά και ικανοποιούν απόλυτα την εγχώρια κατανάλωση και τις χώρες που αδυνατούν να αποκτήσουν πρόσβαση στις μεγάλες αγορές, των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών. Βασικά πλεονεκτήματα της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας είναι οι επενδύσεις σε R&D, η συνεχιζόμενη κρατική προστασία και η εμπλοκή στον παραγωγικό κύκλο των ερευνητικών και των ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων της Τουρκίας. Στην ελληνική πραγματικότητα οι επενδύσεις σε R&D είναι σχεδόν μηδενικές, τόσο σε ιδιωτικό όσο και σε κρατικό επίπεδο. Μοναδικό ελπιδοφόρο μήνυμα αποτελεί η πρόσφατη συνεργασία ελληνικών ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων με ξένες, πρωτοπόρες στον κλάδο της αμυντικής βιομηχανίας, εταιρείες. Τα προϊόντα της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας εμφανίζουν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, τεχνολογική υστέρηση και χαρακτηρίζονται γενικά ως «χαμηλής» τεχνολογίας, ενώ αντίστοιχα η Τουρκία έφτασε στο σημείο να παράγει αμυντικά προϊόντα «μέσης» τεχνολογίας. Ως σημεία υπεροχής της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας, μπορούν να αναγνωρισθούν, η ποσοστιαία αναλογία «υψηλά» καταρτισμένου προσωπικού και η έλλειψη αγκυλώσεων και περιορισμών στις ξένες επενδύσεις, στον κλάδο της αμυντικής βιομηχανίας. Η ελληνική αμυντική βιομηχανία δεν είναι μόνη. Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για επενδύσεις στον τομέα της άμυνας σε επίπεδο ΕΕ, αποτελεί τεράστια ευκαιρία για εισροή επενδύσεων στην ΕΑΒΙ. Στην περίπτωση αυτή, η εισροή ξένων επενδύσεων, από τη μια θα ενισχύσει τη βιωσιμότητα των ελληνικών εταιρειών, από την άλλη ενδεχόμενα να οδηγήσει σε ολική απώλεια της ασφάλειας πληροφοριών και προμηθειών, καθώς οι ελληνικές εταιρείες θα απωλέσουν τον εθνικό τους χαρακτήρα. Οι απειλές εμφανίζονται μεγαλύτερες για την ελληνική αμυντική βιομηχανία. Με εξαίρεση την κατάρρευση της τουρκικής οικονομίας, όλες οι υπόλοιπες απειλές, που εκτενώς αναλύθηκαν στο αντίστοιχο κεφάλαιο, κρίνονται ως διαχειρίσιμες από την τουρκική αμυντική βιομηχανία, καθώς το αποτέλεσμά τους θα είναι η ανάσχεση της δυναμικής εξέλιξης και η σμίκρυνση του κύκλου εργασιών της. Άλλωστε, όπως διαφαίνεται, στόχος της Τουρκίας δεν είναι η αποκόμιση εσόδων από τις εξαγωγικές δραστηριότητες, της αμυντικής της βιομηχανίας, αλλά η επιβολή της θέλησής της στην ευρύτερη περιοχή, με χρήση ή/και απειλή χρήσης των στρατιωτικών της μέσων. Η αδυναμία συνέχισης όμως, της χρηματοδότησης της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας από το τουρκικό κράτος, θα έχει καταστροφικά γι αυτήν αποτελέσματα. Στον αντίποδα, η ελληνική εθνική οικονομία, μετά από τόσα χρόνια ύφεσης, ακόμα και αν δεν υπήρχαν τα εθνικά και κοινοτικά νομικά κολλήματα, θα αδυνατούσε να στηρίξει αποτελεσματικά την εγχώρια αμυντική μας βιομηχανία. Η εξεύρεση και

55 άλλων πηγών χρηματοδότησης, αποτελεί επομένως επιτακτική ανάγκη. Αν στην αδυναμία της εθνικής οικονομίας να στηρίξει αποτελεσματικά την ΕΑΒΙ συναθροιστούν, η κακοδιαχείριση των κρατικών εταιρειών, που επέφερε την κακή τους οικονομική κατάσταση, οι σημερινές δεσμεύσεις από την εθνική και κοινοτική νομοθεσία, καθώς και η αδυναμία μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, των αναγκαίων για τη διατήρηση της αμυντικής ετοιμότητας των ενόπλων δυνάμεων της χώρας μας αμυντικών προμηθειών, τότε το μείγμα γίνεται εκρηκτικό. Η ελληνική αμυντική βιομηχανία μπορεί να ελπίζει σε καλύτερες μέρες, μόνο εάν εκμεταλλευτεί στο μέγιστο, τις «ευκαιρίες» που παρουσιάζονται το τελευταίο διάστημα. Η εκμετάλλευση των προοπτικών που δημιουργούνται μετά την αναβάθμιση της ΚΠΑΑ στην ΕΕ, την ενεργοποίηση της Μόνιμης Διαρθρωμένης Συνεργασίας (PESCO) και την ενίσχυση της R&D στην ΕΕΑΤΒΒ, από την ΕΕ και τον ΕΟΑ, είναι μεγάλης σημασίας για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας. Επίσης, η δυναμική της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας μπορεί να ενισχυθεί με στοχευμένες δράσεις, εκμετάλλευσης των όποιων δυνατοτήτων προσφέρει η εθνική και κοινοτική νομοθεσία και η κατεύθυνση των ελάχιστων πόρων του ΥΠΕΘΑ, σε εγχώρια και διεθνή προγράμματα ανάπτυξης αμυντικών προϊόντων. Τα περίπου 500 εκ ευρώ, που σε ετήσια βάση είναι τα διαθέσιμα του αναπτυξιακού προϋπολογισμού του ΥΠΕΘΑ, μπορούν και πρέπει να διατεθούν για εκσυγχρονισμό, από ελληνικές αμυντικές εταιρείες, των υφιστάμενων οπλικών συστημάτων των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων. 4.2 ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η τουρκική αμυντική βιομηχανία, βρίσκεται σήμερα σε σαφώς καλύτερη κατάσταση από την αντίστοιχη ελληνική. Σίγουρα, η εξάρτηση σε τεχνολογία αιχμής, δεν της επιτρέπει να βρεθεί στο σημείο που η τουρκική ηγεσία διατείνεται, αλλά η συνεχόμενη επένδυση σε Ε&Α και η συνεργασία τόσο μεταξύ των εταιρειών όσο και με ερευνητικά και ακαδημαϊκά κέντρα, ενισχύει τη δυναμική της. Σήμερα η Τουρκία έχει την ικανότητα να παράγει εγχώρια: ραντάρ, συστήματα νυκτερινής όρασης, ατρακτίδια σκόπευσης, αντιαρματικούς πυραύλους, «έξυπνα» όπλα, κορβέτες, αρματαγωγά, άρματα μάχης, Ε/Π και γενικότερα να επανεξοπλίζει, εκσυγχρονίζει και να συντηρεί αποτελεσματικά το σύνολο των ενόπλων δυνάμεών της. Μπορεί τα συστήματα που παράγει να μη διαθέτουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των αντίστοιχων άλλων ανεπτυγμένων χωρών της «Δύσης, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι στερούνται υψηλής επιχειρησιακής αξίας στο σύγχρονο πεδίο επιχειρήσεων. Η επίδραση της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας στην ισορροπία δυνάμεων στην περιοχή είναι σαφώς θετική για την Τουρκία. Στο σημείο αυτό, δεν πρέπει να αγνοείται, αλλά ούτε και να υπερτονίζεται το εύρος και το μέγεθος των δυνητικών απειλών ασφαλείας, της Τουρκίας. Η ανεπτυγμένη εγχώρια αμυντική βιομηχανία παρέχει στην Τουρκία τη δυνατότητα να εξοπλίζει τις ένοπλες δυνάμεις της με οπλικά συστήματα σχεδιασμένα, αποκλειστικά για τις απαιτήσεις τους και προσαρμοσμένα στο περιβάλλον που αυτές θα επιχειρήσουν. Ταυτόχρονα, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις είναι αναγκασμένες να καλύπτουν μεγάλη γεωγραφική

56 περιοχή και πολλούς δυνητικούς αντιπάλους. Η ασφάλεια προμηθειών που η τουρκική αμυντική βιομηχανία διασφαλίζει, δίνει στην τουρκική στρατιωτική και πολιτική ηγεσία περιθώριο ελιγμών σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό, αξίζει να μνημονευτεί ότι, απόλυτη ασφάλεια προμηθειών δε μπορεί να διασφαλισθεί, παρά μόνο σε περίπτωση που η εγχώρια αμυντική βιομηχανία είναι ικανή να παράγει το 100% των απαραίτητων για την επιχειρησιακή δράση των ενόπλων δυνάμεων της χώρας, οπλικών συστημάτων. Παρόλα αυτά, όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό εγχώριας κάλυψης των απαιτήσεων, τόσο μεγαλύτερη ευελιξία υπάρχει. Η προμήθεια αμυντικού υλικού, από εξωτερικές πηγές σε συνθήκες κρίσης-έντασης και πόσο μάλλον σε καιρό πολέμου, είναι δύσκολη και ιδιαίτερα δαπανηρή. Η ελληνική αμυντική βιομηχανία, αν θέλει να ελπίζει σε ευοίωνο μέλλον, πρέπει να εκμεταλλευτεί τις ευκαιρίες που απορρέουν από τις πρόσφατες προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για κοινή άμυνα και ενίσχυση της R&T της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Αμυντικής Τεχνολογικής και Βιομηχανικής Βάσης, μέσα από τις δράσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Άμυνας και τη Μόνιμη Διαρθρωμένη Συνεργασία (PESCO). Το μέλλον της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας είναι συνυφασμένο με αυτό της ευρωπαϊκής. Οι συνεργασίες και η συμμετοχή των ελληνικών εταιρειών σε συνεργατικά σχήματα με φορείς του εξωτερικού, ώστε να διευκολυνθεί η συμμετοχή τους σε ευρωπαϊκά προγράμματα, είναι η ενδεδειγμένη λύση. Επιπρόσθετα, επιβάλλεται η συμμετοχή της χώρας μας, σε προγράμματα ανάπτυξης Ο/Σ από την ΕΕ. Στο πεδίο αυτό έμφαση πρέπει να δοθεί στην προώθηση ανάπτυξης προϊόντων αμυντικής τεχνολογίας από την ΕΑΤΒΒ, που να ανήκουν στους αναγνωρισμένους από το ΥΠΕΘΑ, ως κρίσιμους τομείς της αμυντικής βιομηχανίας. Ταυτόχρονα, η ελληνική πολιτεία οφείλει να διαμορφώσει τις οργανωτικές δομές, το καθεστώς λειτουργίας των κρατικών αμυντικών βιομηχανιών και να τροποποιήσει το νομικό πλαίσιο, ώστε να διευκολυνθεί η συμμετοχή της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας στα προγράμματα αναβάθμισης και συντήρησης των Ο/Σ, που διαθέτουν οι ένοπλες δυνάμεις μας και να διασφαλισθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η ασφάλεια προμηθειών. Οι μεγάλες κρατικές αμυντικές βιομηχανίες, πρέπει να αντιμετωπισθούν ως αδιάσπαστο τμήμα της εθνικής άμυνας. Η αναδιάρθρωση της λειτουργίας τους θα πρέπει να γίνει, έτσι ώστε να συμπεριλάβει και μέρος του ιδιωτικού τομέα, του κλάδου. Αυτό μπορεί να γίνει, με διάθεση τμήματος του μετοχικού τους κεφαλαίου σε μικρότερες ιδιωτικές εταιρείες, ώστε μέσα από την δημιουργία συνεργατικών σχημάτων να επωφεληθούν, τόσο ο ιδιωτικός όσο και ο κρατικός τομέας του κλάδου. Ο ιδιωτικός τομέας θα ωφεληθεί, γιατί χωρίς τον ισχυρό κρατικό τομέα, είναι αδύνατο να αποκτήσει την κρίσιμη μάζα, που θα του επιτρέψει να συμμετάσχει σε ευρωπαϊκά προγράμματα, χωρίς να χάσει τον εθνικό του χαρακτήρα. Αντίστοιχα, ο κρατικός τομέας θα ωφεληθεί, γιατί θα αναγκασθεί να υιοθετήσει καθεστώς ιδιωτικής επιχειρηματικότητας και να ενσωματώσει την καινοτομία, που μόνο οι ΜΜΕ είναι σε θέση να παράγουν.

57 Α-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Α» ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 8 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗ ΜΑΘΗΣΗΣ 23 Ιουν. 19 ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑΠΡΑΚΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. X. Κόλλιας, «Οικονομική της Άμυνας»,(2017), Αθήνα, Εκδόσεις Τουρίκη. 2. Μ. Κοππά, «Η Κοινή Πολιτική Άμυνας και Ασφάλειας», (2017), Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη. 3. Ν. Κυριαζής, Λ. Σωμάκος, «Ελλάδα-Τουρκία Άμυνα και Οικονομία», (1999) Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας. 4. ΥΠΕΘΑ, «Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ)», 2015, διαθέσιμο στο 5. Θ. Ντόκος, Χ. Κόλλιας, «Greek Defence Spending In Times of Crisis», 1/2013, -Thesis _Th.Dokos-Ch.Kollias.pdf 6. A. Rafailidis, C. Colias «The Greek Defence industry: From pious Hope to Hard Reality. A survey», 6 th Annual Middlesex Conference of Economics and Security, London, UK June 2002 σελ 1, διαθέσιμο στο: _Hope_to_Hard_Realities_A_Survey 7. ΥΠΕΘΑ, ΓΔΑΕ, «Κατάλογος HELDIC 2019» διαθέσιμο στο 8. Χ. Κόλλιας, Α. Ραφαηλίδης, Θ. Συριόπουλος, Μ. Σταυράκης, «Οι Προοπτικές της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας», Αθήνα 2003 διαθέσιμο στο: Βιομηχανίας, 9. J. Dunne, E. Nikolaidou, R. Smith, «Is there an Arms Race between Greece and Turkey?» 2005, Peace Economics and Public Policy, Vol.11, Issue 2, διαθέσιμο στο: between_greece_and_turkey 10. S. Laçiner, «Turgut Özal Period in Turkish Foreign Policy: Özalism», USAK YEΑRBOOK Vol.2 Year 2009 pp διαθέσιμο στο: SH_FOREIGN_POLICY_ÖZALISM_RETURN_OF_KEMALISM_AS_IDEOLOG Y_AND_THE_COUP_AS_PRELUDE_OF_ÖZAL_POWER

58 Α Κ. Demir, E. Caymaz, F. Erenel, «Defence Industry Clusters In Turkey», Aprill 2016, ResearchGate, διαθέσιμό στο: s_in_turkey 12. R. Wisniewski, 2015, «Military-Industrial aspects of Turkish defence policy», Rocznik Integracji Europejskiej, No 9, pp Διαθέσιμο στο: 10_14746_rie_2015_9_14/c/ pdf 13. Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, «Common Security and Defence Policy (CSDP)», N. Tian, A. Fleurant, A. Kuimova, P. Wezeman, S. Wezeman, Trends in World Military Expenditure 2108, διαθέσιμο στο: «The Global Arms Industry in 2030 (and Beyond)», S. RAJATNAM SCHOOL OF INTERNATIONAL STUDIES, 10/11/14, διαθέσιμο στο: dustry.pdf 16. STRATFOR, «Turkey Builds a Military Complex to Match Its Ambitions», 26/5/17, A. Real-Pinto, «A Neo Liberal Exception? The Defence Industry Turkification Project», διαθέσιμο στο: Davutoğlu, Α., (2010). Το Στρατηγικό Βάθος-Η Διεθνής θέση της Τουρκίας, Αθήνα: Εκδόσεις Η Ποιότητα 19. International Institute for Strategic Studies, The military balance 2018 pdf. w 20. Turkish Defence Industry Manufacturers Association, Official website Presidency of Defence Industries, διαθέσιμο στο: J. E. Zürcher, (2004), «Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας», Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. 23. Defence Turkey, «Turkish Defence Industry Targets US$3 Billion in 2019», διαθέσιμο στο: Ε. Μ. Οικονόμου, «Τα οικονομικά της άμυνας και της ασφάλειας της Ελλάδας στην εποχή της οικονομικής κρίσεως, », Εργαστήριο Οικονομικής Πολιτικής & Στρατηγικού Σχεδιασμού- Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, διαθέσιμο στο: I. Ραγιέ «Η διατλαντική αμυντική- βιομηχανική και τεχνολογική συνεργασία και οι επιπτώσεις της στην ανάπτυξη των αμυντικών ικανοτήτων του ΝΑΤΟ: η

59 Α-3 περίπτωση της Operation Allied Force, 1999». Διαθέσιμη στο Εθνικό Αρχείο Διατριβών: Kremer, Deborah and Bill Sain, «Offsets In Weapons System Sales: A Case Study of the Korean Fighter Program», Masters Degree Thesis, Air Force Institute of Technology, Air University, Wright-Patterson AFB, OH, Τhe International Institute for Strategic Studies (IISS), «The Military Balance 2018», Routledge, διαθέσιμο στο: w 28. Ι. Παρίσης, «Η σημασίας της αμυντικής βιομηχανίας», Το Βήμα, (25/7/09) διαθέσιμο στο: Turkey Aerospace & Defence A. Αττάλογλου, «Μύθοι γύρω από την ανάπτυξη της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας», (19/4/18), Defencepoint διαθέσιμο στο: Δ. Βόγιας, «Η αναγκαιότητα της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας», (20/3/17) HUFFPOST, διαθέσιμο στο: A. James, «The Defence Industry and Transformation : A European Perspective», διαθέσιμο στο: B. Ozkan (2014), «Turkey, Davutoglu and the Idea of Pan-Islamism», στο Survival Global Politics and Strategy vol. 56, no 4. διαθέσιμο στο: oll=top&needaccess=true 34. Τ. Τσιπλάκος, «Η ελληνική βιομηχανική συμμετοχή στους αμυντικούς εξοπλισμούς», (13/12/17), BANKING NEWS διαθέσιμο στο: Α. Γιαννίτσης, «Ελλάς Τουρκία: οικονομικές απόψεις των εξοπλισμών», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, διαθέσιμο στο: Θ. Γιαννιτσόπουλος, Κ. Τατάρογλου, «Αμυντική Βιομηχανία», διαθέσιμο στο Defence Review, «Αύξηση αμυντικών δαπανών για την Τουρκία το 2019», (18/10/18) διαθέσιμο στο: B. Aktas, «Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry», SSM, διαθέσιμο στο: Military Expenditure by Country as percentage of GDP , SIPRI 2019, 0from% %20as%20a%20share%20of%20GDP%20%28pdf%29.pdf

60 Α B.Y Saab, The Gulf Rising Defense Industrialization in Saudi Arabia and the UAE, Atlantic Council, (2014) 13/4/ Μ. Γκασιάμης, Η «μεγάλη δουλεία που κάνει ο Ερντογάν με την τουρκική βιομηχανία, (7/7/18) NEWS.GR, διαθέσιμο στο Defencegreece, Τουρκική αμυντική βιομηχανία (Οκτ. 2011), διαθέσιμο στο Monch Online News, Turkish Defence Industry Performance Jan-Jul 18, (3/9/18) διαθέσιμο στο; Defence Turkey, Strategic priorities for Turkey s Defence industry, διαθέσιμο στο: Army Technology, «Turkey s formidable Defence Industry -rising star or NATO s unruly ally?» (1/4/14) διαθέσιμο στο Republic of Turkey, MND, SSM, «Industrial Participation/ Offset Guideline», April 2011 διαθέσιμο στο: European Commission, «European Defence Industrial Development Programme», ( ), διαθέσιμο στο H. Safak, Turkey: «Procurement Mechanism in Turkish Defence Industry», Mondaq (25/9/14) διαθέσιμο στο +PPP/Procurement+Mechanism+in+Turkish+Defense+IndustryI 49. F. Sullivan, «European Defence Industry: The case of Greece», (28/9/2004) Defence- aerospace, διαθέσιμο στο s-defense-industry%3a-acase-study.html 50. European Defence Agency, «Defence Data », διαθέσιμο στο European Defence Agency, «National Defence Data of the 27 EDA members States», June 2016, διαθέσιμο στο

61 Α Turkey Country Commercial Guide, «Turkey- Defence Technology and Equipment» (30/7/18) διαθέσιμο στο: Defense-Technology-and-Equipment 53. ΑΑ, «Turkey signs Deal to Produce 4 Corvettes with Pakistan», (10/5/17), διαθέσιμο στο: corvettes-with-pakistan/ C Kurk, S. Sazak, "Turkey s Potemkin Defence Industry 15/8/17 Defence One, διαθέσιμο στο: Α. Οικονομίδης, «Η Ανασύσταση της Αμυντικής Βιομηχανίας είναι βασικός πυλώνας για την Παραγωγική Ανασυγκρότηση αυτού του τόπου», Ενδογενής Παραγωγική Ανασυγκρότηση, (18/11/17), διαθέσιμο στο M. Gurcan, «Brain Drain saps Turkey s Defence Industry», AL-MONITOR (1/5/19) διαθέσιμο στο: Korkmaz Goksel, «Αn Analysis of Turkey s Defence Systems Acquisition Policy», (2009) Naval Postgraduate School, Monterey California Defense_Systems_Acquisition_Policy/download 58. Günlük-Senesen, G. (1993) «Turkey: The Arms Industry Modernization Programme», in Wulf, H. (ed.) Arms Industry Limited, SIPRI-Oxford University Press. 59. Ali L. KARAOSMANOGLU, MUSTAFA KIBAROGLU,(2003) «Post-Cold War Defense Reform: Defence Reform in Turkey», East West institute Brasey s New York, διαθέσιμο στο: m29october2002.pdf 60. Γ. Μαριακάκης, «Η Ιστορία της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας», Διαβούλευση 17/4/2016, διαθέσιμο στο Δρ. Θ. Ντόκος, «Integrating Greece into European Security Architecture, Greek Security policy in the 21 st Century», ΕΛΙΑΜΕΠ, Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) Export.gov, «Turkey Defence Technology», (30/7/18) διαθέσιμο στο: Global Industry Reports, «Turkey Aerospace & Defence 2016» Online-Version.pdf

62 Α DAILY NEWS, «Top Defence Industry Authority tied to Turkish Presidency with new Decree Law», ,διαθέσιμο στο: Γ. Φωκιανός, «Η «άνθηση» της made in Turkey πολεμικής βιομηχανίας», Ναυτεμπορική (25/10/18). Διαθέσιμο στο Ι. Νικήτας «IDEF 2019, Τα κυριότερα τουρκικά εκθέματα που πρέπει να μας προβληματίσουν», (2/5/19) Διαθέσιμο στο ta-kyriotera-toyrkika-ekthemata-p/ 68. Χ. Σκλιβάνος, «Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας», (15/3/17) Power Politics, διαθέσιμο στο: «Turkish Defence Industry Catalog», διαθέσιμο στο: E. Ortiz-Ospina «Long run Trends in military spending and personnel: four Key facts from new data», Our World in Data, (22 Apr, 2018) διαθέσιμο στο S. Sezgin, J. Yildirim, «The Demand for Turkish Defence Expenditure», (30/5/99) διαθέσιμο στο: Defence_Expenditure 72. Ροζολής, «Ομιλία του Προέδρου του Δ.Σ. του ΣΕΚΠΥ στη συζήτηση Στρογγυλής Τραπέζης με αντικείμενο «Αμυντικές Επιχειρησιακές Απαιτήσεις με Συμμετοχή και Ανάπτυξη της Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας», ΔΕΘ 2018, διαθέσιμο στο ΔΕΘ-2018.pdf 73. The Military Balance 2018, «The Annual Assessment of Global Military Capabilities and Defense Economics», διαθέσιμο στο Countryeconomy.com, «Turkey s GDP», διαθέσιμο στο Trading Economics, «Turkey inflation Rate Eases to 9-Month Low», e-amyna, «Είναι εφικτός ο στόχος αύξησης των εξαγωγών της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας;», (29/3/17), διαθέσιμο στο «ASELSAN CONSOLIDATED FINANCIAL STATEMENTS AS FOR THE TEAR ENDED 31 DEC 2018», (29/2/19) διαθέσιμο στο «TURKISH AEROSPACE» διαθέσιμο στο:

63 Α SaSaD, Turkish defence and Aviation Industry Performance Report 2018 διαθέσιμο στο: SaSaD, Turkish defence and Aviation Industry Performance Report 2016, διαθέσιμο στο: B. Bekdil, «Don t Believe the Hype about Turkey s Weapons Industry», Middle East Forum, (27/5/17), διαθέσιμο στο: Π. Χατζηπλής, «Άρθρο- μελέτη- Αμυντική Βιομηχανία: Η μεγάλη σημασία της για την οικονομία και την άμυνα και προοπτικές ανάταξής της στην Ελλάδα», διαθέσιμο στο Ινφογνώμων Πολιτικά (21/11/18) N. YENTURK, «Measuring Turkish Military Expenditure», SIPRI, March 2014, M. Kirikcioglu, «Turkey s growing military industry contributes to economy, military power», DAILY SABAH (6/2/19), διαθέσιμο στο: Γ. Χατζηβαμβάκης, «Οι Αλματώδεις Εξελίξεις στην Τουρκική Αμυντική Βιομηχανία», Power Politics, (30/5/18) A. Woodhouse, «Turkish lira hits fresh historic low», Financial Times (3 Aug 2018), διαθέσιμο στο B.Y. Saab, «The Gulf Rising Defense Industrialization in Saudi Arabia and the UAE», Atlantic Council, 13/4/19 διαθέσιμο στο: «Πίνακας Ευρωπαϊκών Οδηγιών και Αποφάσεων Πλαίσιο που Ενσωματώθηκαν στο Ελληνικό Δίκαιο και Κοινοποιήθηκαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή το Χρονικό Διάστημα 14 Ιουλίου 2010 μέχρι Σήμερα». Διαθέσιμος στο: Οδηγιών-και-Αποφάσεων-Πλαίσιο-Ιούλιος-2010-έως-σήμερα3.pdf 89. V. Machi, «Turkey expected to Invest in a Wide Range of New Weaponry», National Defence (6/12/18), διαθέσιμο στο: Οικονομικές καταστάσεις ΕΑΒ , διαθέσιμα στο Συνοπτικές Οικονομικές καταστάσεις ΕΛΒΟ, διαθέσιμες στο Ισολογισμοί ΕΑΣ , διαθέσιμοι στο:

64 Α Financial Reports ASELSAN, διαθέσιμα στο Hypki T. (2014), JASSM «MONwspiera gospodarką, niestety nie polską» [JASSM - Ministry of National Defence supports the economy, unfortunately not the Polish one], Raport - Wojsko Technika Obronność [Report - Military Technology Defence], no Ν. Αντωνάκης Καρπούζης, «Η πολιτική οικονομία της άμυνας στην μεταπολεμική Ελλάδα», διδακτορική εργασία, Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών (Ε.Α.Δ.Δ.) 96. Γ. Μπαρζούκας: «Οι ευρωπαϊκοί μηχανισμοί άμυνας και η Ελλάδα, (28/3/18», στο e-amyna διαθέσιμο στο A. Bakeer, «Challenges threaten the rise of Turkey s Defence Industry», Middle East Institude, 14/5/19 διαθέσιμο στο Β.Ege Bekdil, «Turkish brain drain : Why are defence industry officials ditching their jobs in Turkey for work abroad?» Defence News, 8/1/19διαθέσιμο στο: Ε. Αποστολάκης: «Ισχυρή αμυντική βιομηχανία για ισχυρές Ε.Δ». Διαθέσιμο στο:

65 Β-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Β» ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 23 Ιουν. 19 ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑΠΡΑΚΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ 1. «Για να έχουμε ισχυρές ένοπλες δυνάμεις είναι μονόδρομος να έχουμε ισχυρή αμυντική βιομηχανία. Είναι έννοιες αλληλένδετες». ΥΕΘΑ κ. Ευ. Αποστολάκης, σε συνέντευξη τύπου για τη διοργάνωση της αμυντικής έκθεσης «DEFENCE EXHIBITION ATHENS» naftemporiki.gr (10/4/19) (προσπέλαση 9/6/19) 2. Η αδυναμία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας να ακολουθήσει τη βιομηχανική επανάσταση του 18ο αι. την έθεσε εκτός των τεχνολογικών εξελίξεων και τα ηνία στην αμυντική τεχνολογία ανέλαβαν οι χώρες της Ευρώπης. Επίσης, μετά τη συνθήκη του Μούδρου, Η Οθωμανική αυτοκρατορία αναγκάσθηκε να καταστρέψει το σύνολο των εγκαταστάσεων παραγωγής όπλων Korkmaz Goksel, (2009) Naval Postgraduate School, Monterey California, «Αn Analysis of Turkey s Defence Systems Acquisition Policy» σελ. (34). Defense_Systems_Acquisition_Policy/download (προσπέλαση 7/6/19) 3. Το 1924 δημιουργήθηκαν στην Άγκυρα εγκαταστάσεις συντήρησης και επιδιόρθωσης φορητών όπλων. Αργότερα το 1927 δημιουργήθηκε εργοστάσιο παραγωγής πυρομαχικών, το 1931 ιδρύθηκε εργοστάσιο παραγωγής πυροκροτητών στο Kayas και το 1936 εργοστάσιο παραγωγής πυρίτιδας, τυφεκίων και πυροβόλων. Turkish Defense Industry Manufacturers Association, Official website. (προσπέλαση 7/6/19) 4. A. Real-Pinto, «A Neο-Liberal Exception? The Defence Industry Turkification Project», Graduate Institute Geneva, , διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 11/6/19 5. Η αίσθηση στην Τουρκία της εποχής γλαφυρά αποτυπώνεται στα παρακάτω «η περηφάνια της Τουρκίας που έχει το δεύτερο σε μέγεθος στρατό του ΝΑΤΟ μετά τις ΗΠΑ, ξεθώριαζε. Το να έχεις μια σύγχρονη αμυντική βιομηχανία και έσοδα από την εξαγωγή όπλων φάνηκε ως ένας τρόπος που θα βοηθούσε στην ελάφρυνση του βάρους του αμυντικού προϋπολογισμού». G. Günlük-Senesen, (1993) Turkey: The Arms Industry Modernization Programme, in Wulf, H. (ed.) Arms Industry Limited, SIPRI-Oxford University Press σελ Η αρχική προσέγγιση ήταν να καλυφθούν οι ανάγκες των Κλάδων των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ) μεμονωμένα. Έτσι, ιδρύθηκαν διάφοροι

66 Β-2 Οργανισμοί - Ιδρύματα, όπως το Ίδρυμα ενίσχυσης των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (TAFF) και το Ίδρυμα ενίσχυσης του τουρκικού Στρατού Ξηράς, που στήριξαν εταιρείες όπως την Aselsan, την Aspilsan και τη Havelsan, στα πρώτα τους βήματα. 7. Ήδη στη δεκαετία του 1980 η Τουρκία είχε πετύχει την εξαγωγή των πρώτων αμυντικών προγραμμάτων σε κάποιες χώρες του ΝΑΤΟ αλλά και σε φίλιες προς αυτήν χώρες, όπως η Αίγυπτος και το Πακιστάν, ενώ είχε ξεκινήσει το πρόγραμμα συμπαραγωγής μαχητικών αεροσκαφών F-16 μεταξύ Η.Π.Α. και Τουρκίας. Βλ. Laçiner Sedat, (9 Μαρτίου 2009). «Turgut Özal Period in Turkish Foreign Policy: Özalism», σελ , USAK YEΑRBOOK Vol.2 Year 2009 pp διαθέσιμο στο: SH_FOREIGN_POLICY_ÖZALISM_RETURN_OF_KEMALISM_AS_IDEOLOG Y_AND_THE_COUP_AS_PRELUDE_OF_ÖZAL_POWER (πρόσβαση 9/6/19) 8. Ali L. KARAOSMANOGLU, MUSTAFA KIBAROGLU,(2003) Post-Cold War Defense Reform: Lessons Learned in Europe and the United States,). Σελ 23 διαθέσιμο στο: m29october2002.pdf (πρόσβαση 8/6/19) 9. Zürcher J. E., (2004), Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ Korkmaz Goksel, (2009) Naval Postgraduate School, Monterey California, «Αn Analysis of Turkey s Defense Systems Acquisition Policy» σελ. (35).διαθέσιμο στο (πρόσβαση 4/6/19) 11. Ως κορυφαία συμφωνία αυτού του πλαισίου συνεργασίας, είναι η συμπαραγωγή απαρτίων του Α/Φ F-16 Fighting Falcon σε συνεργασία της TAI με την General Dynamics, που ουσιαστικά έθεσε τα θεμέλια για την άνθηση της τουρκικής αεροπορικής βιομηχανίας. Το ποσοστό των αντισταθμιστικών ωφελημάτων (ΑΩ) ανήλθε στο 25% ή ένα δις δολάρια Σε αντάλλαγμα για την αγορά 160 Α/Φ F-16 η General Dynamics συμφώνησε να επιτρέψει τη συναρμολόγηση 152 Α/Φ στην Τουρκία με χρήση ανταλλακτικών από εργοστάσια των ΗΠΑ, την Ευρώπη και από τα νεοσύστατα εργοστάσια που ιδρύθηκαν στην Τουρκία ως σύμπραξη των General Dynamics, General Electric, την τουρκική βιομηχανία και την τουρκική κυβέρνηση. (Kremer-Sain, The Value of Military Offsets, 1992,p.17). διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 9/6/ (πρόσβαση 9/6/19) 13. Φωτογραφίες των κυριότερων Ο/Σ που παράγει η τουρκική αμυντική βιομηχανία στην εικόνα 1 του Παραρτήματος «Γ» 14. Νόμος 3238 που επικυρώθηκε το 1985 από το τουρκικό κοινοβούλιο. (πρόσβαση 9/6/19) 15. Με το Διάταγμα 696 της 24ης Δεκ. 2016, ο τούρκος Πρόεδρος έθεσε το SSM κάτω από την αρμοδιότητά του, μετονομάζοντάς το σε προεδρία αμυντικής

67 Β-3 βιομηχανίας (SSB) (πρόσβαση 26/4/19) 16. Το Ταμείο συγκέντρωσε πόρους από έμμεσους φόρους, που επιβλήθηκαν σε προϊόντα πολυτελείας, αλκοόλ και τσιγάρα. M. Kibaroglu Defence reform in Turkey σελ..23 διαθέσιμο στο: m29october2002.pdf πρόσβαση (9/6/19) 17. Το DISF είναι ένας πολύ ευέλικτος μηχανισμός που εγγυάται τη συνεχή ροή οικονομικών πόρων, χωρίς γραφειοκρατικές διαδικασίες. Από το 1966 (έως το 2001) το Ταμείο είχε έσοδα της τάξης των 11 δις δολαρίων. Το 80% από αυτά διατέθηκαν για εγχώρια παραγωγή, το 16% για άμεσες αγορές και το 4% για χρηματοδότηση προγραμμάτων προηγμένης αμυντικής τεχνολογίας. Ibid M. Kibaroglu σελ Α. Bakeer, Challenges threaten the rise of Turkey s Defence industry, Middle east Institute, 14/5/19, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 9/6/19) 19. Daily News, Top Defence industry authority tied to Turkish precidency with new decree law, 24/12/17,διαθέσιμο στο: defense-industry-authority-tied-to-turkish-presidency-with-new-decree-law (πρόσβαση 1/6/19) 20. Ibid, Korkmaz Goksel, (2009), σελ H. Safak, Turkey: Procurement Mechanism in Turkish Defence Industry, Mondaq (25/9/14) διαθέσιμο στο +PPP/Procurement+Mechanism+in+Turkish+Defense+IndustryI (πρόσβαση 5/6/19) 22. bid, Korkmaz Goksel, (2009), σελ Turkey Defence Technology and Equipment, Export.gov, 30/7/2018, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 9/6/19) 24. Ibid, Korkmaz Goksel, (2009), σελ Στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος «Γ» αποτυπώνονται οι δαπάνες του TUBITAK σε στρατιωτική R&D για τα έτη Πηγή: N. Yenturk Measuring Turkish Military expenditure διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/3/19) 26. Τα στάδια αυτά, της ανάπτυξης προϊόντων, στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται ως «valley of death» της βιομηχανίας καθώς απαιτούν μεγάλη χρηματοδότηση, χωρίς να είναι εγγυημένη η επιτυχία του προγράμματος και η μετέπειτα οικονομική απόδοση. 27. K.A. Demir, E Caymaz, F. Erenel Defence Industry Clusters in Turkey, Απρ. 2016, σελ. 10 διαθέσιμο στο: s_in_turkey (πρόσβαση 9/6/19)

68 Β (πρόσβαση 9/6/19) Performance-Report-2018.pdf (πρόσβαση 9/6/19) (πρόσβαση 3/6/19) 31. Ibid K.A. Demir, E Caymaz, F. Erenel, σελ Investment Support & Promotion Agency of Turkey, Defence and Aerospace, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 30/3/19) 33. Medium Altitude Long Range 34. Πλήρης κατάλογος των προσφερόμενων από την τουρκική αμυντική βιομηχανία προϊόντων για το 2019, είναι διαθέσιμος στο: τ (πρόσβαση 20/1/19) 35. Το SIPRI ανέπτυξε ένα μοναδικό σύστημα μέτρησης του όγκου των κυριότερων συμβατικών οπλικών συστημάτων, που εξάγονται και εισάγονται στις διάφορες χώρες του πλανήτη χρησιμοποιώντας μια κοινή μονάδα, την Trendindicator Value (TIV). Η TIV βασίζεται στα γνωστά στοιχεία, αναφορικά με το κόστος παραγωγής της βασικής μονάδας του κάθε Ο/Σ και στοχεύει στο να απεικονίσει κατά κύριο λόγο τη μεταφορά στρατιωτικών πόρων και όχι αυτή καθαυτή την αξία των εμπορικών συναλλαγών των προϊόντων της αμυντικής βιομηχανίας. Ο δείκτης TIV παρέχει μια κοινή μονάδα ώστε να καταστεί δυνατή η μέτρηση της τάσης μεταφοράς αμυντικών προϊόντων από και προς ένα συγκεκριμένο κράτος ή περιοχή. Οι τιμές του TIV δεν αντιπροσωπεύουν την αξία των μεταφερόμενων προϊόντων. Επομένως, η άμεση σύγκρισή τους με το ΑΕΠ κάθε χώρας, τις αμυντικές της δαπάνες, κλπ, ώστε να υπολογισθεί η οικονομική επιβάρυνση που αυτή υφίσταται ή το κέρδος που σωρεύει από τις εξαγωγές προϊόντων, δεν είναι δόκιμη. Η καλύτερη χρήση τιμών του δείκτη TIV μας παρέχει πρωτογενή στοιχεία για τον υπολογισμό των τάσεων μεταφοράς Ο/Σ στη διεθνή αγορά όπλων σε κάθε χρονική περίοδο, τα ποσοστά που κατέχουν στην παγκόσμια αγορά οι προμηθευτές και οι αγοραστές των Ο/Σ και ως ποσοστό τον όγκο των μεταφορών Ο/Σ από και προς τα διάφορα κράτη. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 20/2/19) 36. «Η προστιθέμενη αξία για κάθε κιλό στην αμυντική βιομηχανία προσεγγίζει τα 46 δολάρια, αυτό σημαίνει ότι πλέον πουλάμε τεχνολογία», Defence Turkey, Turkish Defence industry targets US $3 Billion in 2019, διαθέσιμο στο: 3-billion-in (πρόσβαση 9/6/19) 37. Οι πωλήσεις προς ΗΠΑ και ΕΕ δεν αποτυπώνονται στα στοιχεία του SIPRI πιθανόν διότι αφορούν σε μεταφορές Ο/Σ, απαρτίων και εξαρτημάτων μεταξύ των ομίλων εταιρειών που συγκροτήθηκαν μετά από διακρατικές συμφωνίες για τη συμπαραγωγή Ο/Σ 38. Ibid Laçiner Sedat, σελ 179 και R. Wisniewski, 2015, Military-Industrial aspects of Turkish defence policy, Rocznik Integracji Europejskiej, No 9, σελ 220,. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 7/5/19)

69 Β Το γεγονός αυτό αποκτά ξεχωριστή σημασία, αν αναλογισθούμε τις στενές σχέσεις της Σ. Αραβίας με τις ΗΠΑ. 40. Ibid, Investment Support & Promotion Agency of Turkey, Defence and Aerospace (πρόσβαση 20/2/19) (πρόσβαση 20/2/19) (πρόσβαση 9/6/19) 44. Συνολικά συναρμολογήθηκαν 308 Α/Φ F-16 (226 για την τουρκική Πολεμική Αεροπορία και 46 για την Αιγυπτιακή. Επιπρόσθετα, η ΤΑΙ εκτέλεση το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού των Α/Φ F-16 της Ιορδανικής και της Πακιστανικής Αεροπορίας. Global security. Org F 16 Peace Onyx, διαθέσιμο στο πρόσβαση (9/6/19) πρόσβαση (9/6/19) 46. bid R. Wisniewski, 2015, σελ Ibid R. Wisniewski, 2015, σελ Σε σχέση με το Κ-2 το ALTAY, είναι ελαφρά επιμηκυμένο καθώς προστέθηκε και 6ος τροχός στην ερπύστρια και παρουσιάζεται διαφοροποιημένο στον πυργίσκο. Ο κινητήρας της αρχικής έκδοσης είναι κατασκευασμένος στη Γερμανία αλλά η κατασκευάστρια εταιρεία υποστηρίζει ότι από την επόμενη έκδοση (Τ-2) και μετά ο κινητήρας του άρματος θα εξ ολοκλήρου κατασκευάζεται στην Τουρκία. C Kurk, S. Sazak, "Turkey s Potemkin Defence Industry 15/8/17 Defence One (πρόσβαση 1/6/19) 49. Hush-Kit The TFX stealth fighter and the rise of Turkey s aviation industry 11/3/19, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 9/6/19) 50. «Αυτό που η Τουρκία ονομάζει εγχώριο προϊόν είναι πολύ συχνά βαριά εξαρτώμενο από συνεργασίες με ξένες εταιρείες και σχεδόν αμετάβλητα με το παρελθόν περιλαμβάνει εισαγόμενα εξαρτήματα. Έτσι, παρότι η συνεχιζόμενη άνοδος της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας είναι εντυπωσιακή, στην πράξη η πρόοδος θα παραμείνει άνιση και η Άγκυρα δεν θα μπορέσει στο σύντομο μέλλον, να ξεπεράσει την εξάρτησή της σε κρίσιμα ξένα εξαρτήματα.» STRATFOR, 26/5/17, Turkey Builds a Military Industrial Complex to Match its Ambitions, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 26/5/19) 51. Ibid R. Wisniewski, 2015, σελ Ibid R. Wisniewski, 2015, σελ Αποστολή του SSM είναι «η δημιουργία σύγχρονης αμυντικής βιομηχανίας στην Τουρκία ώστε να πετύχει τον εκσυγχρονισμό των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Για να πετύχει το στόχο αυτό, η κύρια αρχή που εφαρμόζεται από το

70 Β-6 SSM είναι η ικανοποίηση των στρατιωτικών αναγκών μέσω εγχώριων προμηθευτών με τον προσφορότερο τεχνικά και οικονομικά τρόπο» (πρόσβαση 20/2/19) 54. Για να αντιληφθούμε το μέγεθος των οικονομικών πόρων που το Ταμείο συγκεντρώνει, αρκεί να αναφερθεί ότι το 2012 είχε στη διάθεσή του περίπου 1,2 δις δολάρια, με το μεγαλύτερο ποσό των 1,8 εκ. δολαρίων να αντιστοιχεί στο Τα ποσά αυτά είναι σύμφωνα με την αναφορά του SSM. Yenturk N. Measuring Turkish Military expenditure, SIPRI Insights on Peace and Security (2004), σελ 4 διαθέσιμο στο (πρόσβαση 10/6/19). 55. Donaldson P. (2013), Defense Innovation from Turkey, Military Technology, no 5 σελ «Με αυτά τα μέτρα καταφέραμε να μειώσουμε την εξωτερική εξάρτηση της χώρας στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας από το 80% που ήταν το 2002 στο 35% σήμερα». Ομιλία Πρόεδρου Ερντογάν στο συνέδριο καινοτομίας του BMC Production and Technology Base. Turkey has to be strong in terms of it s military, economic, political and diplomatic capabilities, στο Presidency of the Republic of Turkey, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 10/6/19) 57. Ibid Α. Bakeer, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 9/6/19). 58. Παρόλο που οι αμυντικές δαπάνες της Τουρκίας, κάθε άλλο παρά διαφανείς μπορούν να χαρακτηρισθούν, αν προσμετρηθούν στους οικονομικούς πόρους που η Τουρκία διαθέτει για να καλύψει τις αμυντικές της δαπάνες και οι δαπάνες που δεν συμπεριλαμβάνονται στον επίσημο προϋπολογισμό του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, προκύπτει ότι η οικονομική επιβάρυνση της Τουρκίας για τη συντήρηση της αμυντικής της μηχανής αντιστοιχεί στο 1% των αμυντικών δαπανών, σε παγκόσμια κλίμακα. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 4/6/19) 59. bid, Goksel Korkmaz, (2009), σελ 48. «Σύμφωνα με μελέτη των Günlük- Şenesen, για το διάστημα , οι αμυντικές δαπάνες της Τουρκίας ήταν 40% για αμοιβές προσωπικού, 19% για προμήθεια εξοπλισμού και το 38% τρέχουσες δαπάνες.» 60. Πηγή SIPRI.org διαθέσιμο στο % %20as%20a%20share%20of%20GDP%20%28pdf%29.pdf, (πρόσβαση 1/6/19) 61. Γ. Χατζηβαμβάκης, Οι αλματώδεις Εξελίξεις στην Τουρκική Αμυντική Βιομηχανία, Power Politics, 30/5/18, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 23/3/19)

71 Β Οι αμυντικές δαπάνες της Τουρκίας αυξάνονται συνεχώς, ανεξάρτητα από τις οιεσδήποτε πολιτικές αλλαγές συμβαίνουν στη χώρα. Sezgin S. (2010), Defense Spending and Political Business Cycles in Turkey, Ege Akademik Bakis/ Ege Akademic Review, vol 10, no 2. Σελ , Διαθέσιμο στο Political_Business_Cycles_in_Turkey/download, (πρόσβαση 2/2/2019) 63. N. Tian, A. Fleurant, A. Kuimova, P. Wezeman, S. Wezeman, Trends in World Military Expenditure, 2018 SIPRI Fact sheet, April 2019, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 15/5/19) 64. «The Military Balance 2018, The Annual Assessment of Global Military Capabilities and Defense Economics», IISS, διαθέσιμο στο w, (πρόσβαση 10/4/19) 65. Turkey GDP, countryeconomy.com, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 66. Turkey inflation rate, Trading Economics, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 67. A. Woodhouse, Turkish lira hits fresh historic low, Financial Times:, (3 Aug 2018), «Η τουρκική λίρα έχασε το 25,6% μέσα σ ένα χρόνο μετά την επιβολή δασμών από την κυβέρνηση Trump τον Αύγουστο του 2018», διαθέσιμο στο (πρόσβαση 12/3/19) 68. Δεν είναι τυχαίο ότι στην αναφορά του SaSaD για τις επιδόσεις της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας για το 2018, το 68% των Τούρκων επιχειρηματιών του κλάδου εμφανίζονται αισιόδοξοι για την πορεία του κλάδου τόσο το 2019 όσο και το 2020 και υπολογίζουν σε μια αύξηση εσόδων της τάξης του 20%. Το 21% των επιχειρηματιών προβλέπουν επιβράδυνση του τομέα και το 11% περιμένει περαιτέρω μείωση της αγοράς εξαιτίας της υποβάθμισης του τουρκικού νομίσματος και της αβεβαιότητας της τουρκικής οικονομίας., Διαθέσιμο στο: Η τάση μείωσης των εξοπλισμών που επικρατούσε σε παγκόσμιο επίπεδο μέχρι το 2017, αναστράφηκε μερικώς το World Military expenditure grows to $1,8 trillion in 2018, SIPRI for the Media (29 April 2019), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 70. B.Y Saab. «The Gulf Rising, Defense Industrialization in Saudi Arabia and the UAE», Atlantic Council, May 2014, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 13/4/19) και Ibid R. Wisniewski, (2015), σελ A. Bakeer, «Challenges threaten the rise of Turkey s Defence Industry», Middle East Institute, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 14/5/19)

72 Β M. Gurcan, «Brain drain saps Turkey s Defence Industry» Al-Monitor,(1/5/19) διαθέσιμο στο (πρόσβαση 10/6/19) 73. M. Seren, Savunma sanayii ve beyin gocu - Defence industry and Brain Drain, Ekonomi Politika Kultur, 11 Apr. 19 διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 9/6/19) 74. Β.Ege Bekdil, Turkish brain drain : Why are defence industry officials ditching their jobs in Turkey for work abroad? Defence News, (8/1/19) διαθέσιμο στο: 3/2/19) 75. Ανάλογα με την κατηγορία Ο/Σ που πρόκειται να προμηθευτεί η Τουρκία, η ανάδοχος εταιρεία υποχρεούται να διαθέσει ΑΩ από 70-40% της αξίας του Συμβολαίου. Ο συντελεστής για τα ΑΩ που αφορούν σε μεταφορά τεχνολογίας είναι ο μεγαλύτερος -5-, industrial Participation / Offset Guideline, Ministry of National Defence, SSM, Apr 2011, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 11/2/19) 76. Το πιο επιτυχημένο πρόγραμμα της αμυντικής βιομηχανίας της «γείτονος», αυτό της ανάπτυξης παραγωγής της Κ/Β MILGEM δεν είναι 100% κατασκευασμένο στην Τουρκία, καθώς μόνο το 60% της παραγωγής γίνεται εγχώρια. Το Ε/Π Τ-129 βασίζεται στο Α129 της Ιταλικής Agusta Westland. Το ίδιο ισχύει και για το εθνικό μεταφορικό Α/Φ TRX, που είναι ουσιαστικά το γερμανικής κατασκευής Dornier 328. Όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, όλα τα βασικά εξαρτήματα του TRΧ κατασκευάζονται στο εξωτερικό. Οι κινητήρες κατασκευάζονται από την Pratt & Whitney, ενώ τα ηλεκτρονικά συστήματα και το Radar πολλαπλής σάρωσης κατασκευάζονται από την Rockwell Collins. Το μαχητικό Α/Φ TF-X είναι ακόμα πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση. Το δικινητήριο, μονοθέσιο, με δυνατότητα απόκρυψης ίχνους (stealth) 5ης γενιάς μαχητικό Α/Φ έχει πολλές ομοιότητες με το Σουηδικό JAS 39 Gripen NG. C Kurk, S. Sazak, "Turkey s Potemkin Defence Industry, Defence One, (15/8/17), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 3/1/19) 77. Dr. C. Tufekci, Deputy Undersecretary of SSM, Turkey aerospace and Defence, Global Business Reports, σελ. 10 There are of course key elements including power generation and the drivetrain, for which Turkey is still externally dependent. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 20/5/19) 78. «So while Turkey s defence industry has clearly made huge strides over the last decade, there are challenges that persist. The question remains whether these issues can be overcome, especially if they risk alienating allies and suppliers in the US and Western Europe.. Despite this, flagship programmes like the Altay tank demonstrate a clear intent for Turkey to become an even bigger player in the future, no matter what it takes to get there, Turkish formidable defence industry rising star or NATO s unruly ally?, Army Technology (1 Apr

73 Β-9 14`), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 3/3/19) 79. C Kurk, S. Sazak, "Turkey s Potemkin Defence Industry, Defence One, (15/8/17) διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 3/1/ Α. Νταβούτογλου, «Το Στρατηγικό Βάθος: Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας». Εκδόσεις Ποιότητα, 2010, Αθήνα 81. Ibid Α. Νταβούτογλου, «Οι κοινωνίες έχουν αποκρυσταλλώσει μια καθιερωμένη στρατηγική νοοτροπία και μπορούν να την αναπαράγουν ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες προσδίδοντας νέες έννοιες, νέα μέσα και νέες μορφές, αποκτούν την ικανότητα να ρίχνουν το βάρος τους και στις διεθνείς παραμέτρους ισχύος. Αντιθέτως, οι κοινωνίες που έχουν υποστεί μια ριζική υποχώρηση στη στρατηγική νοοτροπία τους, φθείρουν την εθνική τους συνείδηση και θέτουν σε κίνδυνο την ιστορική τους ύπαρξη, ενώ οι κοινωνίες που αντιλαμβάνονται αυτή τη νοοτροπία ως μέσον περιθωριοποίησης άλλων κοινωνιών και την διατηρούν ως έχει, αποκόπτονται από την κοινή ανθρώπινη συνείδηση και περιθωριοποιούνται». 82. Χ. Κόλλιας Οικονομική της Άμυνας Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2016, σελ (πρόσβαση 10/6/19) 84. Turkey Defence Technology, στο export.gov (30/7/2018), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 9/6/19) «According to the Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI), Turkey increased its military spending by 46% between 2008 and At $18.2 billion, it is the 15th largest military spender globally. SIPRI lists Turkey as the world s 6th largest defense importer after India, Saudi Arabia, UAE, China and Algeria. The Turkish defense industry has an aggressive goal to reach $25 billion by The top export items in 2017 were aircraft and helicopter parts, engines, parts of tanks and other armored land vehicles, ammunition for other weapons, turbojets for civilian aircraft, hunting rifles, and receiver/transmitter equipment for military use». 85. Η κατά 9,9% άνοδος των πωλήσεων προς τις ΗΠΑ που σημειώθηκε εντός του 2018, αποτελεί σημαντική ένδειξη για την έναρξη υλοποίησης των υπόπρογραμμάτων συμπαραγωγής του Α./Φ F «Arm sales rise nearly 8 pct between , Turkish exports jump 170 percent, SIPRI says», Daily Sabah 11/03/2019, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 18/4/19) 87. B. Bekdil, «Don t believe the Hype about Turkey s weapons Industry», Middle Εast Forum (27/5/17), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 13/4/19) 88. Χ. Κόλλιας Οικονομική της Άμυνας (2016), Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, σελ 347. «Ως Δυνητική Βάση Παραγωγής Αμυντικού Υλικού, αναφέρονται στη

74 Β-10 βιβλιογραφία οι κλάδοι της μεταποίησης που παράγουν προϊόντα για την αμυντική βιομηχανία». 89. Ibid, Goksel Korkmaz, (2009),σελ 13. Σύμφωνα με μελέτες η σχέση αμυντικών δαπανών και οικονομικής ανάπτυξης είναι θετική τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την Τουρκία. Στη συγκεκριμένη εργασία γίνεται αναφορά στη μελέτη: Ferda Halicioglu, Defense Spending and Economic Growth in Turkey: An Empirical Application of New Macroeconomic Theory, Review of Middle East Economics and Finance 2004, 2(3), Recep Tayyip Erdogan «Πλέον ως έθνος κατέχουμε, σε πολλά πεδία της αμυντικής βιομηχανίας την απαραίτητη τεχνολογία. Έχουμε με μέσα εγχώριας και εθνικής παραγωγής, αποτελεσματικά εξαλείψει πλήθος εσωτερικών και εσωτερικών απειλών. Εάν χρειαζόμασταν να στηριχθούμε σε άλλους στο Αφρίν, δεν θα είχαμε φθάσει σ αυτό το σημείο τώρα». Turkey s growing defense industry, TRT WORLD, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 2/5/19) 91. STRATFOR: «Η Τουρκία αποκτά αμυντική βιομηχανία αντάξια των προσδοκιών της», Militaire News, 6/6/17, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 1/3/19) 92. Η ανάπτυξη της τουρκικής βιομηχανίας όπλων είναι αποτέλεσμα της σημαντικής χρηματοδότησής της από το κράτος (80% αύξηση σε σχέση με το 2003, ήτοι 3,94 δισεκατομμύρια δολάρια 2018 στοιχεία: Defenceturkey.com 93. Χ. Κόλλιας Οικονομική της Άμυνας (2016), Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, σελ Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry Ministry of National Defence, Turkey, SSM, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 7/6/19) 95. Τα clusters είναι συνεργατικά σχήματα μικρών και μικρομεσαίων εταιρειών που ειδικεύονται στην έρευνα- τεχνολογία και ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων. Στην Τουρκία σήμερα υπάρχουν έξι clusters της αμυντικής βιομηχανίας, με συνολικά 350 περίπου εταιρείες. Βλέπε Εικόνα 6, του Παραρτήματος «Δ». 96. Ibid, Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry, σελ 14, Orhan Akbas, General Manager (TAFF), «Το Ίδρυμα τουρκικών ενόπλων δυνάμεων (TAFF) συστάθηκε το 1987, μετά από συνένωση των Ιδρυμάτων του τουρκικού ΣΞ, του τουρκικού Ναυτικού και της Αεροπορίας. Σήμερα μεταξύ άλλων διαχειρίζεται τις μεγαλύτερες εταιρείες της αμυντικής βιομηχανίας όπως, την TAI, την Aselsan, την Roketsan και τη Havelsan». 97. Ibid, Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry, σελ 14, Orhan Akbas, General Manager (TAFF), «Το TAFF επενδύει το 7% του ετήσιου κύκλου εργασιών σε R&D. Η TAI, η Aselsan, η Roketsan και η Havelsan έχουν συνολικά τέσσερις εγκαταστάσεις ανάπτυξης τεχνολογίας και δέκα κέντρα R&D, όπου απασχολούν 4890 ερευνητές. Το 2014 η επένδυση του TAFF σε R&D αντιστοιχούσε στο 52% της συνολικής επένδυσης σε έρευνα, από την τουρκική αμυντική βιομηχανία.»

75 Β International Institute for Strategic Studies, The military balance 2018 pdf, σελ 17 διαθέσιμο στο: w, (πρόσβαση 3/2/19) 99. Ibid, Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry, σελ 14, Orhan Akbas, General Manager (TAFF) An Overview of Turkish Defence Industry News, January- February 2019, DefenceTurkey News, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 5/6/19) 101. Την άνοδο αυτή της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας χαιρέτισε και ο Τούρκος πρόεδρος που δήλωσε «Η Τουρκία πρόκειται να γίνει παγκόσμιος παίκτης της αμυντικής βιομηχανίας με μοναδικά σχέδια και προηγμένη τεχνολογία» Ερντογάν: Παγκόσμιος παίκτης της αμυντικής βιομηχανίας η Τουρκία, Euro 2day, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 8/6/19) 102. «The military balance 2018 pdf», International Institute for Strategic Studies, σελ διαθέσιμο στο: w. (πρόσβαση 9/6/19) 103. J.P Dunne., E. Nikolaidou, R.P. Smith «Is there an Arms Race between Greece and Turkey?», (2005) Peace Economics, Peace Science and Public Policy vol.11, no 2, σελ.4, διαθέσιμο στο: between_greece_and_turkey/download, (πρόσβαση 3/6/19) 104. Η μεγάλη ανάπτυξη των συστημάτων UAV s και των οπλισμένων UCAV s ήταν αποτέλεσμα της απαίτησης των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, από την δεκαετία του 1990 ακόμα, για επιτήρηση των περιοχών που επιχειρούσαν οι Κούρδοι αντάρτες του PKK 105. A. KARAOSMANOGLU, Μ. KIBAROGLU, «Post-Cold War Defense Reform: Lessons Learned in Europe and the United States», Σελ. 5-8, East West institute, Brasey s New York 2003, διαθέσιμο στο: m29october2002.pd f πρόσβαση 11/6/ Ως παραδείγματα μπορούν να παρατεθούν η εκκένωση Τούρκων από τη Λιβύη το 2011 και η σχεδίαση συνοδείας των αποστολών βοήθειας στη Γάζα με πολεμικά σκάφη. A. Real-Pinto, «A Neο-Liberal Exception? The Defence Industry Turkification Project», Graduate Institute Geneva, , διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 11/6/19) 107. Η εξάρτηση για προμήθεια Ο/Σ και μέσων από τις ΗΠΑ και τη Γερμανία, είχε μεγάλο κόστος για Τουρκία αρκετές φορές στο παρελθόν, καθώς και τα δύο αυτά κράτη απέρριψαν πολλές φορές αιτήσεις της Τουρκίας για προμήθεια οπλικών συστημάτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η απόρριψη από τις ΗΠΑ το 2014 του αιτήματος για αγορά 2 φρεγατών κλάσεως «Οliver H. Perry», με την αιτιολογία την εχθρική στάση της Άγκυρας απέναντι στο Ισραήλ, καθώς και

76 Β-12 την γενικότερη στάση της Τουρκίας στο θέμα της διενέργειας ερευνών για υδρογονάνθρακες από αμερικανικές εταιρείες στην Κυπριακή ΑΟΖ και η πρόσφατη απειλή για μη παράδοση των μαχητικών Α/Φ F-35 σε περίπτωση που ολοκληρώσει την προμήθεια των πυραυλικών συστημάτων S-400 από τη Ρωσία. Η Γερμανία έχει επίσης απορρίψει συνολικά 19 αιτήματα της Τουρκίας το χρονικό διάστημα , με την αιτιολογία της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία 108. B. Ozkan., «Davutoglu and the Idea of Pan-Islamism», Survival Global Politics and Strategy, vol. 56, no 4, (2014), σελ , διαθέσιμο στο e_idea_of_pan-islamism,(πρόσβαση 5/6/19) 109. Πέρα από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, που παραδοσιακά αποτελούν τους κύριους εμπορικούς συνεργάτες της Τουρκίας, χώρες όπως η Μαλαισία, το Πακιστάν, το Ιράκ, το Κατάρ, τα ΗΑΕ, η Σαουδική Αραβία, η Γεωργία, το Αζερμπαϊτζάν και πρόσφατα η Ουκρανία, αναδείχθηκαν τα τελευταία χρόνια σε σημαντικούς εμπορικούς εταίρους της Τουρκίας στον αμυντικό τομέα Χαρακτηριστικά αναφέρεται ως παράδειγμα το Αζερμπαϊτζάν. Η ανεπίλυτη διαμάχη με την Αρμενία, αναγκάζει το Αζερμπαϊτζάν να επενδύει σε ισχυρές ΕΔ και να αναπτύσσει εγχώρια αμυντική βιομηχανική βάση. Οι τουρκικές αμυντικές εταιρείες δραστηριοποιούνται έντονα στο Αζερμπαϊτζάν και έχουν να επιδείξουν σημαντικές εμπορικές επιτυχίες, ως αποτέλεσμα της ύπαρξης ευρύτερων στενών πολιτικών δεσμών, μεταξύ Τουρκίας και Αζερμπαϊτζάν, STRATFOR worldview, Turkey and Azerbaijan Achieve a Strategic Partnership, 22/12/10, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 11/6/19) 111. Το πρόγραμμα κατασκευής του πλοίου αμφιβίων επιχειρήσεων TGG Anadolu. καθυστέρησε σκόπιμα, προκειμένου να εγκατασταθεί μεγαλύτερο κατάστρωμα από-προσγειώσεων, ώστε να μπορεί να εξυπηρετήσει και Α/Φ F- 35B. Το περίεργο είναι ότι η Τουρκία δεν θα διαθέτει, αυτό τον τύπο Α/Φ, αφού τα Α/Φ F-35 που επέλεξε και φιλοδοξεί να προμηθευτεί από τις ΗΠΑ είναι της βασικής έκδοσης «Α» που δεν θα μπορούν να χρησιμοποιήσουν το εν λόγω κατάστρωμα Το κρατικό ενδιαφέρον αντικατοπτρίζεται και στις σχεδόν καθημερινές εκτενείς αναφορές των μέσων μαζικής ενημέρωσης, αναφορικά με την πρόοδο των διαφόρων εξοπλιστικών προγραμμάτων που αναλαμβάνει η τουρκική αμυντική βιομηχανία, στις επισκέψεις της πολιτικής ηγεσίας σε εγκαταστάσεις της και στη μεγάλη προβολή που απολαμβάνουν σχετικές εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα τα εγκαίνια και η ολοκλήρωση σταδίων των τουρκικών αμυντικών προγραμμάτων Ibid, Davutoğlu, Α., (2010), σελ Ibid, A. Real-Pinto «Ως όργανο εξίσωσης ισχύος με τους συμμάχους της Ατλαντικής Συμμαχίας, το πρόγραμμα «τουρκοποίησης» (της αμυντικής Βιομηχανίας) επιτρέπει στην Τουρκία να παίζει με και πάνω στις διπλωματικές και τεχνολογικές εξαρτήσεις με τους Δυτικούς προμηθευτές της έτσι ώστε να αυτοεπιβεβαιώνεται η ισχύς της σε εθνικό επίπεδο» Euro2day, Ερντογάν: Παγκόσμιος παίκτης της αμυντικής βιομηχανίας η Τουρκία, «Η Τουρκία πρόκειται να γίνει παγκόσμιος παίκτης της αμυντικής βιομηχανίας με μοναδικά σχέδια και προηγμένη τεχνολογία», διαθέσιμο στο

77 Β-13 (πρόσβαση 3/6/19) 116. Το 2017 η Τουρκία κατέλαβε την 6η θέση, ως μεγαλύτερος εισαγωγέας αμυντικών προϊόντων μετά την Ινδία, τη Σαουδική Αραβία, ΗΑΕ, την Κίνα και την Αλγερία Equipment (πρόσβαση 11/6/19) 117. Στην έκθεση IDEF 17, στην Κωνσταντινούπολη, ο Διευθύνων Σύμβουλος τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας, διαμαρτύρονταν ότι συνάδελφοί του άλλης τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας προσπαθούσαν να του πουλήσουν αμυντικά εξαρτήματα σε διπλάσια τιμή από αντίστοιχα ξένων εταιρειών. Ibid, B Bekdil, στο (πρόσβαση 11/6/19) 118. Από το 1967 σημειώνεται μια αλλαγή στην αμερικανική πολιτική, όσον αφορά τις χορηγήσεις στρατιωτικού υλικού. Η δωρεάν διάθεση αμυντικού υλικού δίνει την θέση της στην αγορά, η οποία θα λάμβανε χώρα είτε με ειδικούς όρους στα πλαίσια του προγράμματος πολεμικού υλικού στο εξωτερικό (FMS, Foreign Military Sales) είτε με καθαρά εμπορικούς όρους. Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 η Ελλάδα στρέφει τις παραγγελίες πολεμικού υλικού στην Ευρώπη, με την Γερμανία και τη Γαλλία να αποτελούν τους κύριους προμηθευτές. Στα 1966 μάλιστα πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες παραγγελίες υποβρυχίων στην Δυτ. Γερμανία. Οι πηγές προμήθειας αμυντικού υλικού διευρύνθηκαν την δεκαετία του 1970, με την δυνατότητα προμήθειας στρατιωτικού υλικού από χώρες μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας και τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.. Γιαννίτσης Α. «Ελλάς Τουρκία: οικονομικές απόψεις των εξοπλισμών» Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, σελ και Το 1975 ο Γεώργιος Αβέρωφ, υπουργός Εθνικής Αμύνης, αποφάσισε την ίδρυση της Υπηρεσίας Πολεμικής Βιομηχανίας με σκοπό την ανάπτυξη της εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας. Το 1977 συστάθηκε η Υπηρεσία αυτή στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας με τον Ν. 531/ Αντωνάκης Καρπούζης Νικόλαος, «Η πολιτική οικονομία της άμυνας στην μεταπολεμική Ελλάδα» διδακτορική εργασία, σελ. 251, Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών (Ε.Α.Δ.Δ.) διαθέσιμη στο (πρόσβαση 11/6/19) 120. Η ΕΑΒ προήλθε ως κοινοπραξία ελληνικής κρατικής «Εθνικής Βιομηχανίας Αεροπορικού Υλικού» με τις πολυεθνικές Lockheed, General Electric, Westinghouse και SNECMA Η ΕΒΟ τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της ακολουθεί μία αλματώδη πορεία και ιστορικά πραγματοποιεί την πρώτη επιτυχή παραγωγή φορητού οπλισμού στην χώρα μας. Η παραγωγή περιλαμβάνει τα εξής προϊόντα: G3A3 και G3A4 (φορητό όπλο του ελληνικού στρατού με διαμέτρημα 7.62 mm), πολυβόλο MG3 του ελληνικού στρατού (διαμέτρημα 7.62 mm), υποπολυβόλα MP5 και HK11 της ελληνικής αστυνομίας και του στρατού (διαμέτρημα 9mm), πιστόλια των 9mm, το φορητό όπλο της FN Minimi (διαμέτρημα 5.56 mm, μόνο συναρμολόγηση), όπως επίσης κάννες των 20 mm του αντιαεροπορικού Rheinmetall, το αντιαεροπορικό σύστημα Artemis 30mm, απορριπτόμενες δεξαμενές αεροπλάνων, όλμοι 60, 81 και 120 mm Γ. Μαριακάκης, «Η Ιστορία της

78 Β-14 Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας», Διαβούλευση 17/4/2016, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 11/6/19) 122. Ibid, Γ. Μαριακάκης, Στην εταιρεία αυτή κατασκευάστηκαν τα τεθωρακισμένα οχήματα μάχης Kurrasier, Λεωνίδας και Κένταυρος και διάφορα άλλα στρατιωτικά οχήματα. Τον Αύγουστο του 2000 η ΕΛΒΟ πέρασε στην κοινοπραξία των εταιρειών ΜΥΤΙΛΗΝΑΙΟΣ Α.Ε. ΟΜΙΛΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ και ΜΕΤΚΑ Α.Ε. / 123. Ibid, Γ. Μαριακάκης Οι κρατικές αμυντικές βιομηχανίες ήταν έξι μέχρι το 1995, όπου τα ναυπηγεία της Ελευσίνας θα πωληθούν, τα ναυπηγεία Σκαραμαγκά θα τεθούν προς πώληση το ενώ η ΠΥΡ ΚΑΛ και Ε.Β.Ο. θα συγχωνευθούν το 2004, με την ονομασία Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα (Ε.Α.Σ.) Κόλλιας Χρήστος, «Η πολιτική οικονομία της άμυνας» Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1998, σελ A. Rafailidis, C. Colias The Greek Defence industry: From pious Hope to Hard Reality. A survey 6 th Annual Middlesex Conference of Economics and Security, London, UK June 2002 σελ 1, διαθέσιμο στο: _Hope_to_Hard_Realities_A_Survey, (πρόσβαση 7/2/19) 126. Θ. Γιαννιτσόπουλος, Κ. Τατάρογλου: Ανάλυση Παγκόσμιας Ευρωπαϊκής Εγχώριας Αμυντικής Βιομηχανίας Όραμα και Στρατηγικοί Στόχοι., διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 15/5/19) 127. Στο σημείο αυτό, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η αμυντική βιομηχανία δεν συνιστά ένα ξεχωριστό βιομηχανικό κλάδο. Με τον όρο «αμυντική βιομηχανία» αναφερόμαστε στις εταιρείες τα προϊόντα των οποίων απευθύνονται στη συγκεκριμένη αγορά Από το σύνολο των 122 εταιρειών που είναι εγγεγραμμένες στο ΣΕΚΠΥ, περίπου 80 έχουν να επιδείξουν αξιοσημείωτες επιδόσεις στον αμυντικό τομέα, Το σύνολο των εγγεγραμμένων στο ΣΕΚΠΥ επιχειρήσεων το 1992 ήταν 38 και το 2012 είχαν ανέλθει σε (πρόσβαση 15/5/19) 129. Ενδεικτικά στον Πίνακα 1 του Παραρτήματος Δ, παρατίθενται οι εταιρίες που περιλαμβάνονται στον Κατάλογο ελληνικών αμυντικών βιομηχανιών (HELDIC) του ΥΠΕΘΑ και ο αριθμός των απασχολούμενων σ αυτές. Ο πίνακας κατασκευάστηκε από το συντάκτη με στοιχεία από τον κατάλογο HELDIC που είναι διαθέσιμος στο; (πρόσβαση 3/5/19) 130. Ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, είναι πολύ σημαντική η παραγωγή προϊόντων και τεχνολογίας «διττής» χρήσης. Τέτοια προϊόντα, είτε ενσωματώνουν τεχνολογίες από το στρατιωτικό στον πολιτικό τομέα και αντίστροφα ή/και μετά από κατάλληλες τροποποιήσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στους δύο τομείς. Σύμφωνα με τους ερευνητές Scofield1993, Foray and Cowan 1995, Mollas-Gallart 1977) η δυνατότητα της εγχώριας βιομηχανίας να παράγει προϊόντα διττής χρήσης είναι πολύ σημαντική

79 Β-15 αφού επιτρέπει την έγκαιρη μεταφορά τεχνολογίας αιχμής από τον ένα τομέα στον άλλο και χαμηλά κόστη παραγωγής Ο ΣΕΚΠΥ, ιδρύθηκε το Μάρτιο του Τα ιδρυτικά μέλη ήταν αρχικά 20 εταιρείες με εμπειρία στον τομέα της αμυντικής βιομηχανίας που απασχολούσαν περίπου εργαζομένους. Με την πάροδο του χρόνου περισσότερες εταιρείες εντάχθηκαν στο Σύνδεσμο και σήμερα σχεδόν όλες οι ελληνικές αμυντικές βιομηχανίες είναι μέλη του ΣΕΚΠΥ που απασχολεί άμεσα άτομα. (πρόσβαση 3/5/19) 132. Κατάλογος ελληνικών αμυντικών βιομηχανιών (HELDIC) του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) διαθέσιμος στο; (πρόσβαση 22/2/19) 133. Κατάλογος εγγεγραμμένων στο Μητρώο Κατασκευαστών Αμυντικού Υλικού εταιρειών Διαθέσιμος στο: (πρόσβαση 22/2/19) 134. Παραγωγικές δυνατότητες ελληνικών αμυντικών εταιρειών σύμφωνα με την ΕΕΛΕΕΑ, διαθέσιμος στο: (πρόσβαση 19/5/19) (πρόσβαση 7/5/19) 136. AMEF, 2015, 1 st International Conference in Applied Theory, Macro and Empirical Finance, April 6-7, 2015, Thessaloniki, Greece: Michail Ploumis, Does Greece need to Revive its Defence Industry? διαθέσιμο στο: roceedings (πρόσβαση 12/6/19) 137. Οι εταιρίες που δραστηριοποιούνται στο χώρο της άμυνας εξάγουν ένα σημαντικό τμήμα της συνολικής παραγωγής τους. Με δεδομένα του 2002, ποσοστό 74% των εταιριών εξάγουν μέρος της παραγωγής τους, ενώ για το 28% αυτών, οι εξαγωγές αποτελούν πλέων του 25% του κύκλου εργασιών τους. «Ελληνική αμυντική βιομηχανία» διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 6/3/19) 138. Vivienne, Machi, Greek Defence Industry Seeks Global Partners, National Defence Magazine, , διαθέσιμο στο: (πρόσβαση ) 139. Δήλωση του αναπληρωτή Υπουργού Άμυνας Δ. Βίτσα στο National Defence Magazine κατά την επίσκεψή του στις ΗΠΑ. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 13/6/19) 140. Το 10% περίπου του πρωτότυπου αυτού αεροσκάφους σχεδιάστηκε, μελετήθηκε, αναπτύχθηκε και κατασκευάστηκε από τους Μηχανικούς της ΕΑΒ. Στο πλαίσιο της ισότιμης συμμετοχής της ΕΑΒ στο Πρόγραμμα, η ΕΑΒ ολοκλήρωσε με επιτυχία τη σχεδίαση, ανάπτυξη και κατασκευή σημαντικού μέρους του αεροσκάφους με τεχνολογίες αιχμής. Συγκεκριμένα: του Συστήματος Εξαγωγής Καυσαερίων (Exhaust Assembly) που αποτελεί κρίσιμο σημείο εντοπισμού του ίχνους του αεροσκάφους (stealth), του οπίσθιου μέρους της ατράκτου που περιβάλλει το Σύστημα Εξαγωγής Καυσαερίων (Aft Fuselage)

80 Β-16 καθώς και του πίνακα λειτουργικού ελέγχου των ηλεκτρονικών συστημάτων του αεροσκάφους για έλεγχο τόσο πριν από την εγκατάσταση των Ηλεκτρονικών συστημάτων στο αεροσκάφος, όσο και για έλεγχο πριν από την πτήση (VMS Avionics Test Rig).Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 1/6/19) 141. Όταν είχε επισκεφθεί την Ελλάδα το 2017,ο επικεφαλής του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, φρόντισε κατά την σύντομη επίσκεψή του στην Ελλάδα να επισκεφτεί τις εγκαταστάσεις μίας και μόνο εταιρείας υψηλής τεχνολογίας στον τομέα της Άμυνας και της Ασφάλειας, της εταιρείας «ΘΕΩΝ Αισθητήρες που στο πελατολόγιό της έχει σχεδόν όλους τους στρατούς της ΕΕ. «Η Κοινή Ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική και η επίσκεψη Βέμπερ στην ελληνική εταιρεία Θέων» Militaire News , διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 13/6/19) 142. Ibid, A. Rafailidis, C. Colias (2002), σελ Θ. Γιαννιτσόπουλος, Κ. Τατάρογλου. «Ανάλυση Παγκόσμιας Ευρωπαϊκής Εγχώριας Αμυντικής Βιομηχανίας Όραμα και Στρατηγικοί Στόχοι», Ελληνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών, 30/5/16, διαθέσιμο στο (πρόσβαση 13/6/19) 144. Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ), σελ 6-7 διαθέσιμη στο: (πρόσβαση 13/5/19) 145. Δήλωση του αναπληρωτή Υπουργού Άμυνας κ. Ρήγα στο ραδιοφωνικό σταθμό του Αθηναϊκού- Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων: «Έχουμε πολύ καλή τεχνογνωσία και ιδιαίτερα ικανό προσωπικό όλα αυτά τα χρόνια, αλλά δυστυχώς η κρίση και κυρίως οι επιλογές που έγιναν έπληξαν και αυτό το κομμάτι. Η αμυντική βιομηχανία είναι μέρος της ανάπτυξης και θα μπορεί και μπορεί να προσφέρει πάρα πολλά», Από militaire News ( ) διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 7/5/19) 146. Από την ομιλία του προέδρου του ΣΕΚΠΥ στην ΔΕΘ 2018 διαθέσιμο στο; (πρόσβαση 13/6/19) 147. Όπως πχ. οι τομείς των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ). Ibid, ΕΑΒΣ, σελ. 7, 148. Ibid, ΕΑΒΣ, σελ Ibid, A. Rafailidis, C. Colias (2002), σελ Ibid Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ) σελ Πηγή: National Defence Data and 2015 of the 27 EDA Member States διαθέσιμο στο: national-defence-data (2015- est) fa4d264cfa776ff000087ef0f.pdf, (πρόσβαση 13/6/19) 152. Για το 2015, ο μέσος όρος δαπανών στις 27 χώρες της EDA, σε Ε&Α αντιστοιχούσε στο 4,5 των συνολικών αμυντικών τους δαπανών. Ibid, National Defence Data and 2015 of the 27 EDA Member States σελ 33.

81 Β Στον Πίνακα 16 του Παραρτήματος «Ε» αποτυπώνεται ότι οι επενδύσεις της ΕΑΒ ΑΕ σε Ε&Α για το 2017 ήταν μηδενικές. Διαθέσιμο στο: _12_2017.pdf, (πρόσβαση 23/4/19) 154. Χ. Κόλλιας, Α. Ραφαηλίδης, Θ. Συριόπουλος, Μ. Σταυράκης, «Οι Προοπτικές της ελληνικής αμυντικής βιομηχανίας», Αθήνα 2003, σελ.21 «.. ο κοινά αποδεκτός εμπειρικός ορισμός της υψηλής τεχνολογίας, τον οποίο καθιέρωσε ο ΟΟΣΑ, ορίζει πως κλάδοι που δαπανούν περισσότερο από 4,5% επί των πωλήσεων τους σε Ε7Α ανήκουν στην υψηλή τεχνολογία... Μεταξύ 1 και 4,5%..θεωρούνται μέσης τεχνολογίας, ενώ εκείνοι..λιγότερο από 1% θεωρούνται χαμηλής τεχνολογίας.» Διαθέσιμο στο: Βιομηχανίας, (πρόσβαση 3/5/19) 155. Ν. Κυριαζής Λ. Σωμάκος: «Ελλάδα Τουρκία Άμυνα και Οικονομία», (1999), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σελ «Directive 2009/81/EC on the award of contracts in the fields of defence and security-guidance Note Offsets», Ουσιαστικά η ίδια η Οδηγία 2009/81/ΕΚ (δευτερεύον κοινοτικό δίκαιο) δεν αναφέρεται καθόλου, ούτε καταργεί τα Offsets, αλλά η Επιτροπή θεωρεί ότι αυτά αντίκεινται στις Συνθήκες της ΕΕ και τις βασικές αρχές που αυτές καθιερώνουν (πρωτεύον δίκαιο). Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 4/5/19) 157. Τα αντισταθμιστικά οφέλη για μεγάλου ύψους αγορές φθάνουν το 100% του αρχικού ποσού αγοράς. Ν. Κυριαζής Λ. Σωμάκος: «Ελλάδα Τουρκία Άμυνα και Οικονομία» (1999) Βιβλιοπωλείο της Εστίας σελ Ibid Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ), σελ Ibid, Θ. Γιαννιτσόπουλος, Κ. Τατάρογλου. Σελ.20, «Δυστυχώς η πράξη δεν επιβεβαίωσε τουλάχιστον μέχρι σήμερα τη θεωρία. Είναι γεγονός ότι μετά την εφαρμογή της Οδηγίας από τα κράτη μέλη, η χρήση των διατάξεων της υπεργολαβίας στην πράξη είναι ανεφάρμοστη καθώς δεν υπήρξε καμία δημοσιευμένη ειδοποίηση περί υπεργολαβίας στο TED» (Tenders Electronic Daily is the 'Supplement to the Official Journal of the EU ("OJ S"), dedicated to European public procurement.» 160. Ibid, Θ. Γιαννιτσόπουλος, Κ. Τατάρογλου, σελ Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ) σελ 7, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 13/6/19) 162. Θ. Ντόκος, Χ. Κόλλιας, «Greek Defence Spending In Times of Crisis», ΕΛΙΑΜΕΠ 1/2013 (p.01), «Από το 2008 οι ελληνικές αμυντικές δαπάνες μειώθηκαν από 3,1% του ΑΕΠ στο 2,1% σήμερα. Αλλά αυτή η κατά 29% μείωση είναι σχετική καθώς συνδέεται με μικρότερο ΑΕΠ. Είναι επίσης αδιαμφισβήτητο ότι το 73% του ελληνικού αμυντικού προϋπολογισμού αφορά αμοιβές προσωπικού..», διαθέσιμο στο: Thesis _Th.Dokos-Ch.Kollias.pdf, (πρόσβαση 13/6/19) 163. Βλ. Διάγραμμα 14 του Παραρτήματος «Ε».

82 Β Ibid, Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ), σελ Στις περιπτώσεις προμήθειων μέσω διακρατικών συμφωνιών (G+G) ή και μέσω διεθνών οργανισμών, να απαιτείται ελάχιστο ποσοστό Αμυντικών Βιομηχανικών Συνεργασιών ίσο με το 30% τουλάχιστον της αξίας της προμήθειας, για τις περιπτώσεις αγοράς καινούριων υλικών/υπηρεσιών. Από την ομιλία του προέδρου του ΣΕΚΠΥ στην ΔΕΘ 2018, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 25/4/19) 166. Άρθρο 346 της ΣΛΕΕ «1. Ο διατάξεις των Συνθηκών δεν αντιτίθενται προς τους ακόλουθους κανόνες: α )Κανένα κράτος μέλος δεν υποχρεούται να παρέχει πληροφορίες τη διάδοση των οποίων θεωρεί αντίθετη προς ουσιώδη συμφέροντα ασφαλείας του. β)κάθε κράτος μέλος δύναται να λαμβάνει τα μέτρα που θεωρεί αναγκαία για την προστασία ουσιωδών συμφερόντων της ασφαλείας του, που αφορούν την παραγωγή ή εμπορία όπλων, πυρομαχικών και πολεμικού υλικού, τα μέτρα αυτά δεν πρέπει να αλλοιώνουν τους όρους του ανταγωνισμού εντός της εσωτερικής αγοράς σχετικά με προϊόντα που δεν προορίζονται για στρατιωτικούς ειδικά σκοπούς», διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 167. Ibid, Nan Tian, A. Fleurant, A. Kuimova, P. D. Wezeman, S.T. Wezeman; «Οι αμυντικές δαπάνες παγκοσμίως σημείωσαν αύξηση κατά 2,6% σε σχέση με το 2017 και 5,4% σε σχέση με το 2009» Μία θετική εξέλιξη προς αυτήν την κατεύθυνση καταγράφηκε τον προηγούμενο μήνα, με την ίδρυση του Συμβουλίου Αμυντικής Έρευνας, Τεχνολογίας και Βιομηχανίας (ΣΑΕΤΒ). Στόχος του συντονιστικού και γνωμοδοτικού αυτού οργάνου του ΥΠΕΘΑ είναι η υποβολή εισηγήσεων για πρωτοβουλίες και δράσεις οι οποίες θα συμβάλουν στην επίτευξη των στόχων της Εθνικής Αμυντικής Βιομηχανικής Στρατηγικής και στην ανάπτυξη της αμυντικής έρευνας, τεχνολογίας και βιομηχανίας της χώρας. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 9/6/19) 169. Εθνική Αμυντική Βιομηχανική Στρατηγική (ΕΑΒΣ), διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 170. Ibid, Nan Tian, A. Fleurant, A. Kuimova, P. D. Wezeman, S.T. Wezeman; σελ Αφορά το νόμο με τον οποίο η ευρωπαϊκή Οδηγία 2009/81/ΕΚ ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία. Σύμφωνα με τον ίδιο νόμο το 1% του αναπτυξιακού σκέλους του προϋπολογισμού του ΥΠΕΘΑ πρέπει να διοχετεύεται σε έρευνα και ανάπτυξη τεχνολογίας. ΦΕΚ 137/Α/ Νόμος 3978/2011, Διαθέσιμος στο: Ενσωματωμένων-Οδηγιών-και-Αποφάσεων-Πλαίσιο-Ιούλιος-2010-έωςσήμερα3.pdf, (πρόσβαση 13/6/19) 172. Μ. Κοππά, «Η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας. Η Ιστορία, οι θεσμοί οι στρατηγικές», (2016) Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη. Σελ Σύμφωνα με το άρθρο 42(6) της Συνθήκης της Λισαβόνας, προβλέπεται η δυνατότητα ορισμένων κρατών μελών της ΕΕ να συνεργάζονται στενότερα στον τομέα της άμυνας και της ασφάλειας. Αυτό το μόνιμο πλαίσιο αμυντικής

83 Β-19 συνεργασίας παρέχει τη δυνατότητα σε όσα κράτη μέλη έχουν τη βούληση και την ικανότητα να αναπτύξουν από κοινού αμυντικές δυνατότητες, να επενδύσουν σε κοινά έργα και να ενισχύσουν την επιχειρησιακή ετοιμότητα και τη συμβολή των ενόπλων δυνάμεών τους. Διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 2/6/19) 174. Για το 2018, αποφασίσθηκε η ανάπτυξη 17 προγραμμάτων για κάθε εξάμηνο Γ. Μπαρζούκας: «Οι ευρωπαϊκοί μηχανισμοί άμυνας και η Ελλάδα, (28/3/18», στο e-amyna διαθέσιμο στο (πρόσβαση 1/4/19) 176. Ibid, The military balance 2018 pdf. σελ Τα 27 κράτη -μέλη του ΕΟΑ δαπανούν κατά μέσο όρο 7,5 δις ευρώ το χρόνο σε R&D στην άμυνα. Η προπαρασκευαστική δράση εξετάζει διαφορετικές προσεγγίσεις για χρηματοδότηση της έρευνας στην αμυντική βιομηχανία To EDIDP, που θεσπίστηκε με τον Κανονισμό 2018/1092 της ΕΕ στοχεύει στη στήριξη της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας της αμυντικής βιομηχανίας της ΕΕ. «2019 calls for proposals: European defence industrial development Programme», European Commission, , διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/19) 179. Η αμυντική συνεργασία στην Έρευνα υλοποιείται ήδη. Το πρόγραμμα Ocean 2020, συνενώνει τις προσπάθειες 42 εταιρειών από 15 κράτη μέλη στη θαλάσσια επιτήρηση. Επίσης μετά την έγκριση των κρατών μελών η Ε.Ε σχεδιάζει τη χρηματοδότηση κοινών βιομηχανικών προγραμμάτων στον τομέα της άμυνας. Τα προγράμματα που πρόκειται να χρηματοδοτηθούν θα είναι σύμφωνα με τις προτεραιότητες που αναγνωρίσθηκαν στο πλαίσιο της PESCO, το Capability Development Plan και το NATO. «European Defence Industrial Programme», Weekly meeting 12/2/19, διαθέσιμο στο πρόσβαση (10/6/19) 180. Several of the European nations with modest defence spending and defence industry (e.g. Austria, Portugal, Greece, Netherlands, Belgium, Denmark and Switzerland) will clearly diminish their footprint on the European defenceindustrial landscape their governments will show limited support to their domestic defence industry.. Lundmark «The Future of the European Defence Industry» στο The Global Arms Industry in 2030 (and Beyond), RSIS, ( ), σελ. 25, διαθέσιμο στο: (πρόσβαση 10/6/9)

84 Γ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Γ» ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 23 Ιουν. 19 ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑΠΡΑΚΑ ΠΙΝΑΚΕΣ -ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦ. Ι Εικόνα 1 Κυριότερα Ο/Σ που παράγει η τουρκική αμυντική βιομηχανία Πηγή Overview of Turkish Defence and Aerospace Industry

85 Γ-2 Πίνακας 1 Επενδύσεις του TUBITAK για R&D από το Πηγή: Πίνακας 2 Γεωγραφική κατανομή εισαγωγών αμυντικού υλικού στην Τουρκία ( ) Πηγή:

86 Γ-3 Πίνακας 3 Εισαγωγές Αμυντικού Υλικού στην Τουρκία ανά κατηγορία Ο/Σ ( ) Πηγή:

87 Γ-4 Πίνακας 4 Εξαγωγές Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία ανά χώρα προορισμού ( ) Πηγή:

88 Γ-5 Πίνακας 5 Εισαγωγές Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία ανά κατηγορία Ο/Σ ( ) Πηγή: Διάγραμμα 6 Γεωγραφική κατανομή εξαγωγών Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία (2018) Πηγή:

89 Γ-6 Διάγραμμα 7 Γεωγραφική κατανομή εξαγωγών Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία (2016) Πηγή: Πίνακας 8 Γεωγραφική κατανομή εξαγωγών Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία ( ) Πηγή:

90 Γ-7 Πίνακας 9 Γεωγραφική κατανομή εισαγωγών Αμυντικού Υλικού στην Τουρκία ( ) Πηγή: Διάγραμμα 10 Κατανομή πωλήσεων αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας για το 2018 Πηγή:

91 Γ ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ εκ U.S $ Διάγραμμα Αμυντικές δαπάνες Τουρκίας σε εκ δολάρια Πηγή: (κατασκευασμένο από τον γράφοντα με στοιχεία του SIPRI) Πίνακας 12 Αμυντικές δαπάνες Τουρκίας επί % του ΑΕΠ Πηγή: m% %20as%20a%20share%20of%20GDP%20%28pdf%29.pdf29.pdf

92 Γ-9 Διάγραμμα 13 Προγραμματισμός Αμυντικών Δαπανών ανά Περιοχή και ανά χώρα ως Ποσοστό των αντίστοιχων παγκοσμίων για το 2018 Πηγή:The Military Balance 2018 διαθέσιμο στο: Διάγραμμα 14 Πραγματοποιθείσες αυξήσεις και μειώσεις αμυντικών Δαπανών ανά Περιοχή και ανά χώρα για την περίοδο Πηγή: The Military Balance 2018 διαθέσιμο στο:

93 Δ-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Δ» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑΠΡΑΚΑ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 23 Ιουν 19 ΠΙΝΑΚΕΣ- ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ- ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΙΙ Πίνακας 1 Ετήσια κέρδη και ποσοστιαία μεταβολή των ετήσιων κερδών της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας, για την πενταετία , με έτος βάσης το 2013 Πηγή: Διάγραμμα 1 Κατανομή των εξαγωγών της αμυντικής βιομηχανίας της Τουρκίας για το 2018, ανά περιοχή και τομέα Πηγή:

94 Δ-2 Πίνακες 2,3 Εισαγωγές στην Τουρκία ανά κατηγορία Ο/Σ για τις περιόδους και Πηγή: ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ Διάγραμμα Αμυντικές δαπάνες Τουρκίας σε εκ δολάρια Πηγή: (κατασκευασμένο από τον γράφοντα)

95 Δ-3 Πίνακες 5,6 Εισαγωγές και εξαγωγές προς και από την Τουρκία ανά προμηθευτή/αγοραστή για τα έτη Πηγή: Διάγραμμα 7 Βιομηχανική πολιτική του SSM

96 Δ-4 Πηγή: Εικόνα 8 Σχηματική απεικόνιση των συνεργατικών βιομηχανικών σχημάτων (clusters) της Τουρκίας Πηγή: Διάγραμμα 9 Επενδύσεις σε R&D ως ποσοστό των συνολικών αμυντικών δαπανών και σε US $ το 2017 Πηγή:

97 Δ-5 Πίνακες 10,11 Εισαγωγές στην Τουρκία ανά χώρα προμήθειας για τις περιόδους και Πηγή: Διάγραμμα 12 Επενδύσεις σε εξοπλισμό ως ποσοστό των συνολικών αμυντικών δαπανών των κρατών μελών του ΝΑΤΟ για τα έτη 2014 και 2017 Πηγή: pr eng

98 Δ-6 Πίνακας 13 Εξαγωγές Αμυντικού Υλικού από την Τουρκία ( ) Πηγή:

99 Ε-1 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε» ΣΤΗΝ ΑΤΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΟΥ ΣΜΧΟΥ (Ι) ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΙΑΠΡΑΚΑ ΣΧΟΛΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ 9 η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΔΥΚΤΙΑΚΗ ΜΑΘΗΣΗΣ 23 Ιουν. 19 ΠΙΝΑΚΕΣ- ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ- ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΙΙΙ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Αdamant 13 Ιntracom Defence Elec 410 Αeroservise 57 ιknowhow 55 Αlexopoulos 7 Ιntracom Telecom 1781 Αltus 17 ΙSD - Αtcor 8 ΙSI HELLAS 54 Αtese 40 METKA 2817 Βaracuda - ΜEVACO 125 Βosa 19 ΜILTECH 68 Cosmos 92 ΝORSAFE 85 ΕAS 496 ΟBRELA 40 EFA ventures 25 ΟNEX - Εgnatia 49 PRISMA 82 ΕKME 223 SGL Engineering 4 ΕLEFSIS 554 shipyards SIAMIDIS 36 ΕLFON 60 SIELMAN 110 ΕLMON 10 SPACE 340 ΕLVO 315 SSA 21 ΕTME 16 SYSTEMS SUNLIGHT 731 FEAC 6 ΤELETEL 25 GLASSART 40 ΤEMMA 25 GRANTEEX 127 ΤERRA SPATIUM 23 ΗAFCA 78 ΤHALES HELLAS 40 ΗAI- EAB 1431 ΤHEON 86 ΗDVS 50 VALPAK 12 ΗELLENIC INSTR 9 VIMKA 20 Πίνακας 1 Ελληνικές Αμυντικές εταιρείες και προσωπικό που απασχολούσαν το 2017 Πηγή: δημιουργήθηκε από τον γράφοντα με στοιχεία από τον κατάλογο ελληνικών αμυντικών εταιρειών του ΥΠΕΘΑ, HELDIC 2019

100 Ε Αμυντικές δαπάνες Ελλάδας Πίνακας 2 Αμυντικές δαπάνες Ελλάδας, σε εκ δολάρια, Πηγή: κατασκευασμένο από τον γράφοντα με στοιχεία από το SIPRI Current Πίνακας 3 Τα οικονομικά δεδομένα των Ελληνικών εξαγωγών αμυντικού υλικού Πηγή:

101 Εικόνες 4 και 5 Συμμετέχουσες εταιρείες στην ανάπτυξη και παραγωγή του ευρωπαϊκού UCAS neuron Πηγή: Παρουσίαση του εκπροσώπου της Dassault κ. Piccirilo στο 7 ο Συνέδριο Αεροπορικής Ισχύος της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας στο Τατόι Μάϊου 19 Ε-3

102 Ε Οικονομικά στοιχεία ελληνικών κρατικών αμυντικών βιομηχανιών ΕΑΣ ΕAB ΕΛΒΟ Διάγραμμα 6 Οικονομικά στοιχεία των ελληνικών κρατικών αμυντικών βιομηχανιών ( ) Πηγή: δημιουργήθηκε από τον γράφοντα με στοιχεία από τους δημοσιευμένους οικονομικούς ισολογισμούς των εταιρειών. Πίνακας 8 Αμυντικές δαπάνες Ελλάδας Πηγή: %20in%20local%20currency%20%28pdf%29.pdf

103 Ε-5 Πίνακας 9 Τα δεκαπέντε κράτη με τις μεγαλύτερες εισαγωγές αμυντικού Πηγή:

104 Ε-6 Πίνακας 10 Τα δεκαπέντε κράτη με τις μεγαλύτερες εισαγωγές αμυντικού Πηγή:

105 Ε-7 Πίνακας 11 Τα δεκαπέντε κράτη με τις μεγαλύτερες εισαγωγές αμυντικού Πηγή:

106 Ε-8 Διάγραμμα 12 Επενδύσεις σε R&D των ευρωπαϊκών κρατών Πηγή: Διάγραμμα 13 Δαπάνες για προμήθεια Ο/Σ των ευρωπαϊκών κρατών Πηγή:

107 Ε-9 Διάγραμμα 14 Προϋπολογισμός ΥΠΕΘΑ και το αντίστοιχο αναπτυξιακό του σκέλος Εικόνα 15 Δίκτυο επιστημονικών συνεργασιών της Dassault με ακαδημαϊκά και ερευνητικά κέντρα Πηγή: Παρουσίαση του εκπροσώπου της Dassault κ. Piccirilo στο 7 ο Συνέδριο Αεροπορικής Ισχύος της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας στο Τατόι Μαϊ 19

108 Ε-10 Πίνακας 16 Κατάσταση συνολικών εξόδων ΕΑΒ 2017 Πηγή: _12_2017.pdf Διάγραμμα 17 Επενδύσεις σε εξοπλισμό ως ποσοστό των συνολικών αμυντικών δαπανών των κρατών μελών του ΝΑΤΟ για τα έτη 2014 και 2017 Πηγή: