Γλωσσική αλλαγή. Ασημάκης Φλιάτουρας Επίκουρος Καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας

Transcript

1 Γλωσσική αλλαγή Ασημάκης Φλιάτουρας Επίκουρος Καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

2 Χάρτης πλοήγησης Χαρακτηριστικά της γλωσσικής αλλαγής Είδη γλωσσικής αλλαγής Αιτίες γλωσσικής αλλαγής Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη ΚΝΕ Διδακτικές προτάσεις ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

3 Μαθησιακά αποτελέσματα Μετά την παρακολούθηση της διάλεξης οι συμμετέχοντες θα: 1. Γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά, τα είδη και τις αιτίες της γλωσσικής αλλαγής 2. Απενοχοποιηθούν σχετικά με τις διαδικασίες αλλαγής στη γλώσσα 3. Εντοπίζουν και αξιοποιούν στη διδασκαλία τις λόγιες επιβιώσεις στη σύγχρονη ελληνική 4. Μάθουν να αξιοποιούν τη γλωσσική αλλαγή στη διδασκαλία. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

4 Πριν ξεκινήσουμε Η γλωσσική αλλαγή είναι ένα ορμητικό ποτάμι που δεν μπορούμε να το ανακόψουμε (Μανόλης Τριανταφυλλίδης) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

5 Ας αναρωτηθούμε λίγο Ελληνική ή ξένη; Εικόνα ή image; Πιπεριές Φλωρίνης ή Φλώρινας; Λαμποργκίνι το ή η; Λευκός ή άσπρος; Πάοκ ή Μπάοκ; Παοκτσής ή παοκτζής;

6 1) Ποιο είναι το σωστό; (α) ανέκαθεν (β) από ανέκαθεν 2) Ποιο είναι το σωστό; (α) η ψήφος (β) ο ψήφος 3) Ποιο είναι το σωστό; (α) αιγόκλημα (β) αγιόκλημα POLL Πώς θα χαρακτηρίζατε αυτόν που απαντά σε όλα (β);

7 Κυρίως φυσική αλλά και τεχνητή/ρυθμιστική 1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Καθολική Σταδιακή Συστηματική Σύγχυση συγχρονίας και διαχρονίας Αρνητική στάση

8 Κυρίως φυσική αλλά και τεχνητή Σε φυσιολογικές συνθήκες είναι μια αναπόδραστη, αέναη πραγματικότητα για όλες τις φυσικές γλώσσες. Επιβεβαιώνεται κυρίως στη γλώσσα των παιδιών/νέων, που αντιλαμβάνονται με νέο τρόπο την γλώσσα. Μπορεί να ανακοπεί -σπάνια- ή να περιοριστεί σε συνθήκες κοινωνικοπολιτικής βίας ή ψυχολογικής καταπίεσης. Εκτός από τη φυσική, υπάρχει και η τεχνητή/ρυθμιστική αλλαγή ως αποτέλεσμα γλωσσικής πολιτικής (language policy) ή γλωσσικού σχεδιασμού (language planning) Γλωσσική μετακίνηση (shift): υπερεπίδραση που οδηγεί σε συστηματικές αλλαγές με αποτέλεσμα την αλλαγή/συρρίκνωση του συστήματος μέχρι και την απορρόφηση από άλλη γλώσσα (συνήθως μια μειονοτική στην πλειονοτική). Γλωσσικός θάνατος, αυτοκτονία, δολοφονία.

9 Πβ. όμως δεν θα σου δώσω δεκάρα τσακιστή

10 Το σχήμα από τους Fliatouras & Sampanis (2019)

11 Ο πίνακας από τους Μπεκάκου, Φλιάτουρας et al. (2019)

12 Σταδιακή Είναι σταδιακή, μπορεί να αφορά μια ποικιλία της γλώσσας ή να συμβάλει στην ποικιλία της γλώσσας Εμφανίζει διαδοχικά στρώματα (λ.χ. πρώτα στους λιγότερο μορφωμένους και μετά στους περισσότερο μορφωμένους χρήστες και το αντίθετο) Είναι αισθητή -σε κάποιο βαθμό- μόνο σε επίπεδο λεξιλογίου και όχι τόσο σε επίπεδο μορφολογίας και σύνταξης και κυρίως φωνολογίας. Σε μια γλωσσική αλλαγή μπορεί να εντοπίζεται ένα μεσοστάδιο ποικιλίας ανάμεσα στο παλαιό και το καινούργιο, λ.χ. προφήτη/προφήτου τον 16 ο αιώνα και προφήτη σήμερα. Η γλωσσική αλλαγή, όταν ολοκληρώνεται, μπορεί να αφήνει τα αποτυπώματα του παρελθόντος (επομένως η αλλαγή δικτυωτή/διακλαδωτή), λ.χ. υψηλός/ψηλός, του δάσκαλου/του δασκάλου).

13 Καθολική ΑΕ *γέ-γραφ-μαι > γέγραμμαι ΛT octo > IT otto Σουηδ. *tanka > takka «ευχαριστώ» (πβ. ΑΓ thank) Διαλ. ισπ. (Καραϊβική) hasta [asta] > hasta [atta] «μέχρι» ΑΓ hamburg-er => cheese-burger, fish-burger ΑΕ λαβράκ-ι(ον) => ΝΕ παιδ-άκι ΓΛ argent-ier «ταμίας» => bijou-tier «κοσμηματοθήκη» Αρχ. Αγγλ. saelig «ευλογημένος» > ΑΓ silly «ανόητος» ΛΤ puta «κορίτσι» > ΙΣ puta, IT putta «πόρνη» ΑΕ εὐήθης «ηθικός, ενάρετος» > «ανόητος». Τι συνέβη; Τι συμπεράσματα βγάζετε για τη λειτουργία της γλωσσικής αλλαγής;

14 ΑΕ -κός > -ικός: φυσι-κός => ἠθ-ικός ΑΕ -ζω > -άζω: διχά-ζω => μηρυκ-άζω ΑΕ -νός > -ανός: Ασια-νός => πιθ-ανός ΑΕ -ρός > -υρός: ἰσχυ-ρός => ἁλμ-υρός ΑΕ γεῦμα > ΜΕ γιόμα ΜΕ γεμᾶτος > ΜΕ γιομάτος ΕΚ γεφύριον > ΜΕ γιοφύριν Συστηματική Τι συνέβη; Τι συμπεράσματα βγάζετε για τη λειτουργία της γλωσσικής αλλαγής;

15 Αρνητική στάση Η γενικευμένη αρνητική στάση απέναντι στη γλωσσική αλλαγή -αλλά σχεδόν σε κάθε είδος αλλαγής- είναι καθολικό φαινόμενο. Η αντίδραση αφορά μόνο την ποικιλία και την αισθητότητα και ποτέ παγιωμένες αλλαγές, λ.χ. ενοχλεί ο ψήφος αλλά όχι το έλεος (αλλαγή γένους) και το κουμπιούτερ και όχι η πολυθρόνα (παρετυμολογία). Η σύγχρονη γλωσσολογία είναι ουδέτερη απέναντι στη γλωσσική αλλαγή, καθώς εντοπίζει μηχανισμούς αναπλήρωσης των αλλαγών και ερμηνεύει τις αλλαγές Η γλωσσική «ορθότητα» δεν βασίζεται στα λεξικά και γραμματικές, γιατί αντικατοπτρίζουν μια ποικιλία στη γλώσσα (λ.χ. την πρότυπη ΚΝΕ σήμερα) και η επικαιροποίησή τους συντελείται μετά το τέλος της αλλαγής, λ.χ. ασθενούς τη δεκαετία 90 και ασθενούς/ασθενή σήμερα Σημαντική είναι η διδασκαλία της γλώσσας για να ενισχύσει τη σωστή χρήση.

16 Σύγχυση συγχρονίας και διαχρονίας ΑΕ ὑπ(ό) + ἵσταμαι > ὑφίσταμαι ΑΕ ἐπ(ί) + ἡμέρα > ἐφημέριος ΑΕ ἀντ(ί) + ἵσταμαι > ἀνθίσταμαι ΝΕ πρώτ(ος) + υπουργός > πρωθυπουργός ΝΕ αντ(ί) + Έλληνας > ανθέλληνας ΝΕ πέντ(ε) + ημέρα > πενθήμερη αλλά και ΝΕ αντ(ί) + ηλιακος > αντηλιακός ΝΕ αυτοκίνητ(ο) + άμαξα > αυτοκινητάμαξα Τι αντιλαμβάνεστε ότι συνέβη ανάμεσα στις δύο γλωσσικές φάσεις;

17 Φωνολογική Μορφολογική 2. ΕΙΔΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Σημασιολογική Συντακτική Λεξιλογική

18 Προσοχή! Δεν χρειάζεται να ξέρετε όλα τα παρακάτω φαινόμενα, παρά μόνο τις γενικές κατηγορίες, που είναι μαυρισμένες. Απολαύστε τις αλλαγές στα παραδείγματα και σκεφτείτε ανάλογα παραδείγματα στην αγγλική

19 ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΑΕ όρνεον > ΜΕ όρνιο(ν) ΑΕ έντερον > ΜΕ άντερον ΕΚ γεφύριον > ΜΕ γιοφύρι ΑΕ καρδία > ΜΕ καρδjά ΣΥΜΦΩΝΑ ΤΚ divan > ΜΕ τιβάνι ΤΚ teneke > ΝΕ τενεκές > ντενεκές ΕΛ χταπόδι > ΤΚ ahtapot ΑΕ [dendron] > ΝΕ [δenδro] ΕΚ γαλακτίς > ΜΕ γαλατσίδα ΑΕ (ερετρ.) έχουριν = αττ. έχουσιν Φωνολογική: είδη Ι (τροπή)

20 Φωνολογική: είδη ΙΙ (απώλεια και προσθήκη) Απώλεια ή αποβολή: ΑΕ Αρειοπαγίτης > Αρεοπαγίτης ΑΕ αμφιφορεύς < αμφορεύς Προσθήκη: ΑΕ βδέλλα > ΝΕ αβδέλλα ΝΕ κάνουν > κάνουνε NE σταθμός > πελοπ. σταθιμός AE ρόδον > ΝΕ ρόιδο (ΜΕ ρόιδι)

21 Φωνολογική: είδη ΙΙΙ (αφομοίωση, ανομοίωση) Μετακίνηση: ΝΕ χούφτα > φούχτα, Ιθάκη > Θιάκη Αφομοίωση: ΑΕ οστακός > αστακός, ΑΕ θάρσος > θάρρος, ΑΕ Ερχομενός > Ορχομενός Ανομοίωση: ΑΕ κεφαλαλγία > κεφαλαργία, ΑΕ γραπτός > ΜΕ γραφτός, ΝΕ πνευμόνι > πλεμόνι

22 Μορφολογική: είδη Ι Μορφολογική επέκταση: προσαρμογή ενός τύπου ή κατηγορίας προς τον επικρατέστερο: ΝΕ η ψήφος > ο ψήφος ΜΕ τίθημι > θέτω Μορφολογική εξομάλυνση: γενίκευση ενός μορφήματος στο εσωτερικό ενός κλιτικού παραδείγματος: ΑΕ θάλασσ-α, θαλάσσ-ης, θάλασσ-αν > ΜΕ θάλασσ-α, θάλασσ-ας, θάλασσ-α Επανανάλυση: η αλλαγή των δομικών ορίων σε μια λέξη ή μια σειρά λέξεων με αποτέλεσμα το σχηματισμό ενός νέου μορφήματος. Λ.χ. hamburg-er ham-burger => cheese-burger λαβράκ-ιον λαβρ-άκιον => παιδ-άκι πάπλωμα > παπλωματ-άδ-ικο => τρελ-ός > τρελ-άδικ-ο

23 Μορφολογική: είδη ΙΙ Σύμφυρση: H άναρχη συνένωση δύο λέξεων, λ.χ. parachute + baloon paralloon, motor + hotel motel. Στην ελληνική δεν είναι τόσο συχνή στην ΚΝΕ, λ.χ. θρύλος + λέων θρυλέων, ταράζω + κουνώ ταρακουνώ, όσο στις διαλέκτους, λ.χ. παλτό + μαντό παντό, φρίκη + τρόμος φρίμο. Η σύμφυρση βοηθά την άρθρωσηκαι είναι παραγωγική σε μάρκες, ανέκδοτα και slang, λ.χ. καρχαρίας + καναρίνι καρχαρίνι, βήμα + μαγκαζίνο > βημαγκαζίνο. Παρετυμολογία ή λαϊκή ετυμολογία: Είναι η παραλλαγή μιας λέξης ως αποτέλεσμα λανθασμένης ετυμολογικής σύνδεσης με μία άλλη λέξη με στόχο τη σημασιολογική διαφάνεια και σε ορισμένες περιπτώσεις την αρθρωτική απλοποίηση. Συμβαίνει κυρίως σε δάνεια και λόγιες λέξεις: yuvarlak > γιουβαρελάκι, computer > κουμπιούτερ ελαστικότητα > λαστιχότητα, θου κύριε. > φτου κύριε, τένοντας τέντονας. Δεν αποκλείεται η παγιοποίηση μιας λέξης, λ.χ. αιγόκλημα > αγιόκλημα.

24 Μορφολογική: είδη ΙΙΙ Αναδρομικός σχηματισμός: Η δημιουργία μιας λέξης με αφαίρεση παραγωγικής κατάληξης ή η επανάλυση μιας λέξης με βάση ένα παραγωγικό σχήμα. γυρίζω > γύρα paşmak > πασουμάκ-ι > πασουμ-άκι > πασούμ-ι çardak > τσαρδάκ-ι > τσαρδ-άκι > τσαρδ-ί Υπερδιόρθωση: H αντίστροφη λανθασμένη συμμόρφωση μιας μαρκαρισμένης λέξη ή φράσης προς παραγωγικότερα, συχνότερα ή πιο πρότυπα σχήματα. Βόρ. Ελλ. μου πήρε τηλέφωνο (αντί με πήρε τηλέφωνο) Κρητικό παπούκια, έκι.

25 Σημασιολογική: είδη Ι Με βάση τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά: Επέκταση ή άπλωμα: Όταν μια λέξη αποκτά επιπρόσθετες, συνήθως παρεμφερείς σημασίες, αλλά συνεχίζει να διατηρεί τις αρχικές σημασίες της ως μέρος της νέας σημασίας Λ.χ. Λατ. causa αιτία, σκοπός > Γαλλ. cosa πράγμα ΑΕ παιδεύω ανατρέφω, διδάσκω παιδιά > NE παιδεύω διδάσκω (γενικά), εκπαιδεύω ζώα ΑΕ κιρνώ προσφέρω κρασί ανακατεμένο με νερό > ΝΕ κερνώ προσφέρω Στένωση ή περιορισμός: Όταν μια λέξη χάνει σημασίες και επομένως η νέα σημασία της είναι μέρος της αρχικής σημασίας. Λ.χ. AA hound σκύλος > NA hund κυνηγόσκυλο ΑΕ πετεινός πετούμενο > ΜΕ πετεινός κόκορας ΑΕ ἄλογον ζώο > NE άλογο

26 Σημασιολογική: είδη ΙΙ Ως προς τη στάση των ομιλητών: Βελτίωση: σημασιολογική αλλαγή με θετικό πρόσημο Λ.χ. MA knight νεαρό αγόρι, ακόλουθος > NE knight ιππότης ΑΕ ὑπουργός βοηθός σε χειρωνακτικές εργασίες > ΝΕ υπουργός αυτός που διοικεί το υπουργείο Χειροτέρευση: σημασιολογική αλλαγή με αρνητικό πρόσημο Λ.χ. ΠΓ cretin χριστιανός > ΝΓ cretin ηλίθιος ΑΕ ἀγαθός ωραίος, καλός > NE αγαθός ανόητος

27 Λεξιλογική Η λεξιλογική αλλαγή αφορά την εισαγωγή και την απώλεια λεξικών μονάδων. Είναι συνήθως φυσική, χωρίς να απουσιάζουν και περιπτώσεις ρυθμιστικής/τεχνητής αλλαγής για λόγους ιστορικούς και γλωσσικής πολιτικής. Η λεξιλογική αλλαγή δεν είναι γραμμική αλλά δικτυωτή, δηλαδή μπορεί να οδηγεί σε ποικιλία και/ή σημασιολογική/χρηστική εξειδίκευση, λ.χ. υφολογική, κοινωνική, γεωγραφική Βασικοί παράγοντες της λεξιλογικής αλλαγής είναι η πολιτιστική αλλαγή (τεχνολογική ανάπτυξη, νέες ιδέες κ.λπ.) και οι ιστορικές συνθήκες (κατακτήσεις, γλωσσική επαφή κ.λπ.) Βασικοί μηχανισμοί της λεξιλογικής αλλαγής είναι η νεολογία και ο δανεισμός.

28 Άμεσος δανεισμός: εξωτερικός, εσωτερικός, διαχρονικός Εξωτερικός δανεισμός (από τη μία γλώσσα στην άλλη) Εσωτερικός δανεισμός (από την ποκιλία στη νόρμα): τραβάει τα μαλλιά της κεφαλής του (από την κρητική διάλεκτο), καλλιόπη (από το στρατό). Διαχρονικός δανεισμός (από τη διαχρονία στη συγχρονία): λύκειο, γυμνάσιο, ναυπηγείο (βασική πρακτική των λογίων και της καθαρεύουσας).

29 Να αντιστοιχήσετε: γαλέρα σορτς χάμπουργκερ ρεστοράν μοβ μπάσκετ τζίφρα πίτσα μπίρα μπεσαμέλ Ρωσικά δάνεια: Γαβριηλίδου 2019 file:///c:/users/user/downloads/ pb.pdf

30 Ξενισμοί: βρείτε τη λέξη και τη γλώσσα

31 Διαχρονικός δανεισμός (το διάγραμμα από τον Φλιάτουρα 2019) ΑΕ: λύκειον (Αριστοτέλη) ΕΚ ΜΕ ΝΕ: λύκειο μέσω γαλλικού lycée (γαλλικό γυμνάσιο) 34% Λόγια 66% Μη λόγια

32 Έμμεσος δανεισμός (το διάγραμμα από τον Φλιάτουρα 2017) Με βάση την Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994.

33 Αντιδάνεια τεφτέρι < τουρκική defter < αραβική دفتر (daftar) < αραμαϊκή דהפ תיר (defter) < αρχαία ελληνική διφθέρα μπουντρούμι < τουρκική bodrum (υπόγειο σήμερα) < αρχαία ελληνική ιππόδρομος (επειδή της Κωνσταντινούπολης είχε υπόγεια που έγιναν φυλακές)

34 Μεταφραστικά δάνεια? αγωγιμότητα [λόγ. αγώγιμ(ος) 1 -ότης > -ότητα μτφρδ. γαλλ. conductibilité] αδιαφανής -ής -ές [λόγ. α- 1 διαφανής μτφρδ. γαλλ. intransparent λόγ. αδιαφαν(ής) -ώς] αεράγημα το [λόγ. αερ(ο)- + άγημα μτφρδ. γαλλ. troupe aéroportée] αερολεωφορείο το [λόγ. αερο- + λεωφορείον μτφρδ. αγγλ. airbus] (οι ετυμολογίες από το ΛΚΝ του ΙΝΣ (1998)

35 Διεθνισμοί (κυρίως στην ορολογία) AE οστούν, άρθρον, -ίτις Αγγλικό osteoarthitis (1878) ΝE οστεοαρθρίτιδα ψυχολογία, βιολογία, μικρόβιο

36 Προεπιστημονικές 3. ΑΙΤΙΕΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ Ενδογλωσσικές Εξωγλωσσικές

37 Προεπιστημονικές Ανατομία Φυλετικές ιδιότητες Κλίμα

38 Ενδογλωσσικές Απλοποίηση/οικονομία: η προσπάθεια της γλώσσας να δημιουργεί πιο λειτουργικούς συνδυασμούς φθόγγων/συλλαβών, άρση της εξαιρεσιμότητας, μείωση της αλλομορφίας, ισομορφισμός, εικονικότητα κλπ. Δομική πίεση: η τάση της γλώσσας για κανονικότητα και συμμετρία Επικοινωνιακές - γνωσιακές ανάγκες: η προσπάθεια της γλώσσας για καλύτερη επικοινωνία Περιορισμοί στην ικανότητα μνήμης: η τάση της γλώσσας να αποφεύγει την πολυσημία και την ομωνυμία.

39 Εξωγλωσσικές Λειτουργικές ανάγκες: η αλλαγή της εξωγλωσσικής πραγματικότητας Ξένη επίδραση/γλωσσική επαφή: δανεισμός, αλληλεπίδραση Κοινωνιογλωσσικοί/Ψυχογλωσσολογικοί λόγοι: η ανάγκη για δήλωση κοινωνικής ταυτότητας (λ.χ. αργκό), γοήτρου, επιδειξιομανίας. Γλωσσική πολιτική/ιδεολογία (λ.χ. γλωσσικό ζήτημα => προτυποποίηση της αρχαίας => καθαρεύουσα, μετονομασία ξενικών τοπωνυμίων).

40 Ορισμός 4. ΤΟ ΛΟΓΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ Ερμηνεία Χρήση Ποικιλία

41 Ορισμός Περιλαμβάνει τα κληρονομημένα στοιχεία και δομές, που χρησιμοποιούνται επίσημο/ τυπικό χρηστικό επίπεδο κυρίως στο Τα κριτήρια καθορισμού της λογιότητας είναι: Το ετυμολογικό με την έννοια της απόκλισης και της περιφερειακότητας Το χρηστικό με την έννοια της χρήσης στο υψηλό/ανώτερο επίπεδο.

42 Ερμηνεία Διαχρονική κληρονόμηση, κυρίως μέσω της γλώσσας της διοίκησης, του υψηλού προφορικού/γραπτού λόγου και της εκκλησιαστικής γλώσσας ως ποικιλία. Τεχνητή προτυποίηση της ΑΕ Χρηστική ποικιλία στη ΝΕ, που συνδέεται με την ιδεολογία, την πραγματολογία και την κοινωνιογλωσσολογία (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας 2019).

43 Χρήση Το λόγιο επίπεδο συναντάται σήμερα κυρίως: Στο διοικητικό/νομικό λεξιλόγιο: ο κάτωθι υπογεγραμμένος, παρ αρείω πάγω. Σε επιγραφές/ονομασίες/ταμπέλες: Κυανούς/Ερυθρός Σταυρός, ωθήσατε/έλξατε. Σε τοπωνύμια/οδούς και επώνυμα: Δουκίσσης Πλακεντίας, οδός Ερμού, κ. Αγγέλου. Στην ορολογία και το ακαδημαϊκό λεξιλόγιο: αειθαλές, τεθλασμένη, οστεοαρθρίτιδα. Στην εκκλησιαστική γλώσσα: Χριστός Ανέστη στην Ανάσταση. Στην επίσημη στρατιωτική ορολογία: αλτ, τις ει; Στην εμπορική γλώσσα (κυρίως σε τίτλους, μάρκες): άνθος αραβοσίτου, εν Ελλάδι. Σε ανακοινώσεις: εισέρχεται στον σταθμό του Πλατέος.

44 Χρήση Είναι ακόμα λειτουργικό, διότι είναι παραγωγικό: Στις πρωτογενείς πηγές (ορολογία κλπ.): σειριακή θύρα. Στα μεταφραστικά δάνεια: πληκτρολόγιο, διαδίκτυο. Στην παικτική νεολογία και στο χιούμορ: Φατσέικα: εκ του παντόθεν (Φλιάτουρας & Κούκος υπό έκδοση) Λογοπαίγνια: της κοινής γυναικός εκδιδομένης το επί χρήμασι σιδηρούν κιγκλίδωμα. Μποστ, Ψαθάς, Τσιφόρος (βλ. και Μπεκάκου & Φλιάτουρας, υπό έκδοση): τι λες πτωχέ; Λοξότης Στην ορθογραφία: πενθήμερη, διώροφος, ποδήλατο (βλ. και Παπαναστασίου 2008). Στην Στον λόγο της ευγένειας: συνουσιασμός. Στο λεξιλόγιο-ταμπού: καλλίπυγος, ιερόδουλη Στον επίσημο λόγο (λ.χ. στο πρωτόκολλο): της κοσμήτορος, της αντιπρυτάνεως.

45 Χρήση χωρίς ανταγωνισμό Λεξικές φράσεις: Ε + Ο: παλαιά διαθήκη, νεκρά θάλασσα Ο + Ογεν.: ζώνη ασφαλείας, τιμή αληθείας, στρώμα θαλάσσης. Ουσιαστικοποιημένες λέξεις: νεκρά (ταχύτητα), Δευτέρα, Τετάρτη (ως μέρες ή τάξεις). Κατασκευή λέξεων: Σύνθετα: γεωγραφία, παλαιοπωλείο, πλειοδοτώ, μητροκτόνος, σιδηρόδρομος, υδροδότηση, Παράγωγα: λογύδριο, αμπελουργός, ανθέλληνας, εαρινός Ρήματα: κλιτική τάξη 2β (λ.χ. διαιρώ), εισήχθη, παρενέβη Φράσεις: έγινε της κολάσεως, πέτρα του σκανδάλου, χείρα βοηθείας.

46 Χρήση: σημασιολογική/υφολογική εξειδίκευση Ουσιαστικά: Οίκος (vs σπίτι): οίκος ευγηρίας/ανοχής/του Θεού/του ναύτη/ μόδας Επίθετα: Υψηλός (vs ψηλός): υψηλοί προσκεκλημένοι, υψηλή κοινωνία, υψηλή ραπτική, υψηλού κινδύνου Ρήματα: Βρίθω (vs είμαι γεμάτος): βρίθει λαθών Βελτίωση, επίταση/γόητρο, επιστημονικότητα, περιορισμός. Σκεφτείτε: πόρτα/θύρα, Κατερίνα/Αικατερίνη/Κατερίνη, ξηρός/ξερός, άσπρος/λευκός κλπ.

47 Λόγιο γλωσσικό τοπίο

48 Διδακτική αναγκαιότητα Γλώσσα: Είναι τμήμα της Νέας Ελληνικής και προβλέπεται στη γραμματική (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2015, υποσημείωση 3) Εμπλουτίζει τον βαθμό γνώσης της γλώσσας Αποτελεί γέφυρα για την εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής. Χρήση: Στις επίσημες περιστάσεις επικοινωνίας, στην ορολογία (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 2015, Κριμπάς 2015), ακόμα και τη σχολική (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Μητσιάκη et al., Μitsiaki & Lefkos 2018), στην εκκλησιαστική ζωή (Φλιάτουρας υπό έκδοση) κλπ. Προσδίδει γόητρο/ευγένεια στον ομιλητή. Η έλλειψη γνώσης οδηγεί σε κατασκευαστικά λάθη, αμφισημίες, επικοινωνιακή ανεπάρκεια, ειδικά σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

49 Διδακτική αναγκαιότητα Διδασκαλία της ελληνικής ως ξένης: Ζητείται στις εξετάσεις ελληνομάθειας στα Γ1 και Γ2 (κυρίως στη χρήση της γλώσσας) και δυσκολεύει τους υποψηφίους (Anastassiadis-Symeonidis & Mitsiaki, forthocoming). Μετάφραση Δεν είναι φυσικώς εγκατεστημένο ή τουλάχιστον στη βασική κατάκτηση. Σε κάποιον βαθμό προϋποθέτει γνώσεις της Αρχαίας Ελληνικής. Έχει υψηλό βαθμό εξαιρεσιμότητας και ιδιοσυγκρασιακής λειτουργίας. Συναντάται στα σχολικά βιβλία: Κυρίως στην ορολογία: τεθλασμένη (μαθηματικά), νεκρά θάλασσα (γεωγραφία), ιερά εξέταση (θρησκευτικά) Στο βιβλίο της γραμματικής του γυμνασίου υπάρχουν 33 αναφορές λόγιας ποικιλίας, κυρίως σε υποσημειώσεις. Στα βιβλία της γλώσσας οι αναφορές είναι σποραδικές. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί το προαιρετικό βιβλίο «Γλωσσικές ασκήσεις» του Λυκείου.

50 ΛΕΞΙΚΑ Γενικά ερμηνευτικά λεξικά (Τριανταφυλλίδη, Μπαμπινιώτη, Ακαδημίας Αθηνών) Ειδικά λεξικά με λέξεις και φράσεις.

51 Λεξικό του λογίου επιπέδου της νέας ελληνικής Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω ερυθρός Λήμμα Ερυθρός, -ά -ό Ερμήνευμα ερυθρός οίνος, ερυθρά αιμοσφαίρια, Ερυθρά Θάλασσα, Ερυθρός Σταυρός, Ερυθρά Hμισέληνος, ερυθρός δάκτυλος, Ερυθρά Kίνα, Ερυθρός Στρατός, Ερυθρές Tαξιαρχίες Υπέρυθρος, -η, -ο υπέρυθρες ακτίνες, υπέρυθρη ακτινοβολία

52 Εικονογραφημένο λεξικό της φυσικής για το σχολείο Eπιστημονικοί υπεύθυνοι: Μαρία Μητσιάκη, Γεώργιος Λεύκος

53 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (βλ. και αναρτημένη βιβλιογραφία και άρθρα στο e-class) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

54 ΑΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΆΣΚΗΣΗ 1 (1 ώρα) 3 Κουίζ στο e-class: Θα σας δοθούν 8 παραδείγματα γλωσσικής αλλαγής. Καλείστε να τα αντιστοιχήσετε με οχτώ διαφορετικά είδη γλωσσικής αλλαγής. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

55 ΑΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΆΣΚΗΣΗ 2 (4 ώρες) Mε αναζήτηση στο ΛΕΛΟΓΕΝΕ προσπαθήστε να δημιουργήσετε ένα αποθετήριο πινάκων υλικού με λόγιους και μη λόγιους ανταγωνιστές, στους οποίους θα διαφαίνεται η διαφορά χρήσης και/ή σημασίας. Ανεβάστε το αρχείο στο πεδίο Ασκηση Ι του e-class. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

56 ΑΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΆΣΚΗΣΗ 3 (1 ώρα) Αφού μελετήσετε τον παρακάτω πίνακα ποικιλίας της νέας ελληνικής, να βρείτε ένα δικό σας παράδειγμα για κάθε κατηγορία. Ανεβάστε το αρχείο στο πεδίο Άσκηση ΙΙ του e-class Γεωγραφική Φωνολογική Μορφολογική Σημασιολογική Συντακτική παιδί μάστορ-ες τυρί φέτα σου λέω πιδί μαστόρηδ-ες τυρί όλα τα είδη τυριών λαλώ σε Κοινωνική τελοσπάντων πρύταν-ις καλλιόπη όνομα επιδέχεται + γεν./αιτ. τεσπά πρυτά-ισσα καλλιόπη τουαλέτα Λειτουργική πανεπιστήμιου γή-πεδο χαλόου χαιρετισμός παρακαλώ να πανεπιστημίου γεω-γραφία χαλόου για ειρωνία παρακαλώ όπως ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΩΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΓΙΑ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ

57 Well done!