TEMPO SPAZIO E MEMORIA NELLA LETTERATURA ITALIANA OMAGGIO A ANTONIO TABUCCHI XΡΟΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΤΑΜΠΟΥΚΙ

Transcript

1 TEMPO SPAZIO E MEMORIA NELLA LETTERATURA ITALIANA OMAGGIO A ANTONIO TABUCCHI XΡΟΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΤΑΜΠΟΥΚΙ ARACNE editrice S.r.l. UNIVERSITY STUDIO PRESS

2 Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με συγχρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ιταλική Γλώσσα και Πολιτισμός' του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΑΠΘ La pubblicazione del volume è stata in parte realizzata grazie al finanziamento dell'università Aristotele' di Salonicco - Programma di Studi Post Laurea in Lingua e Cultura Italiana' del Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana AΡΙΣΤOΤΕΛΕΙO ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙO ΘΕΣΣΑΛOΝΙΚΗΣ και με τη συνεργασία του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης e in collaborazione con l'istituto Italiano di Cultura di Salonicco

3 UniversitÀ Aristotele Di salonicco DipArtimento Di lingua e letteratura italiana αριστοτελειο πανεπιστημιο θεσσαλονικησ τμημα ιταλικησ γλωσσασ και φιλολογιασ TEMPO SPAZIO E MEMORIA NELLA LETTERATURA ITALIANA OMAGGIO A ANTONIO TABUCCHI XΡΟΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΤΑΜΠΟΥΚΙ Α cura di Zosi Zografidou / Επιμέλεια Ζώζη Ζωγραφίδου ARACNE editrice S.r.l. UNIVERSITY STUDIO PRESS Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών ΘΕΣΣΑΛONIKH 2012

4 UNIVERSITY STUDIO PRESS Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικών Πρώτη έκδοση: Θεσσαλονίκη 2012 ISBN H μερική ή ολική ανατύπωση είτε η καθ οιονδήποτε τρόπον αναπαραγωγή του βιβλίου, καθώς και η φωτοτύπηση τμήματος ή ολόκληρου του βιβλίου, χωρίς την έγγραφη άδεια των εκδοτών τιμωρείται από το νόμο. αριστοτελειο πανεπιστημιο θεσσαλονικησ τμημα ιταλικησ γλωσσασ και φιλολογιασ UnIverSITᾺ ArISTOTeLe DI SALOnICCO DIPArTImenTO DI LInGUA e LeTTerATUrA ITALIAnA UnIverSITY STUDIO PreSS Aρμενοπούλου 32, ΘΕΣΣΑΛOnIKH Tηλ , , , Fax info@universitystudiopress.gr Ιστοσελίδα: ΣTOA TOY BIBΛIOY Πεσμαζόγλου 5, AΘHnA Tηλ. & Fax Διακίνηση για την Ιταλία ArACne editrice S.r.l. / responsabile della distribuzione in Italia ArACne editrice S.r.l. info@aracneeditrice.it via raffaele Garofalo, 133/A-B roma Tel. & Fax: ΙSBn eξώφυλλο: Τζορτζόνε, Oι τρεις ηλικίες του ανθρώπου, , ελαιογραφία, Φλωρεντία, Παλάτσο Πίτι, Γκαλερία Παλατίνα Copertina: Giorgione, Le tre età dell uomo, , olio su tavola, Firenze, Palazzo Pitti, Galleria Palatina

5 Αφιερώνεται το βιβλίο αυτό στον Αντόνιο Ταμπούκι που ο πρόωρος χαμός του τον εμπόδισε να το πάρει στα χέρια A Antonio Tabucchi questo libro che la sua prematura scomparsa gli ha impedito di tenere tra le mani 5

6 «Noi siamo il nostro passato Esso ci segue, tutt intero, in ogni momento quello che abbiamo sentito, pensato, voluto sin dalla prima infanzia è là, chino sul presente, che esso sta per assorbire in sé, incalzante alla porta della coscienza» Henri Bergson, L evoluzione creatrice, a cura di M.Acerra, Biblioteca Universale Rizzoli, 2012 «Nessuno potrà ridarmi il tempo che ho lasciato colare fra le dita degli anni, nessuno potrà restituirci ciò che abbiamo perduto» Antonio Tabucchi, «Vigilia dell ascensione», in Si sta facendo sempre più tardi, Milano, Feltrinelli, 2005, p. 179 «Mi ricordo all improvviso di quando ero bambino e vedevo, come non posso vedere oggi, il mattino che sfavillava sulla città. Essa allora non sfavillava per me, ma per la vita, perché io allora non essendo cosciente, ero la vita» LΙ, 21 Così mi sono trasformato nella finzione di me stesso, a tal punto che ogni mio sentimento naturale, immediatamente, appena nasce, mi si trasforma in un sentimento dell immaginazione: il ricordo si trasforma in sogno, il sogno nel dimenticarmi di esso, il conoscermi nel non pensare a me» LI, 227 Fernando Pessoa, Il poeta è un fingitore. Duecento citazioni scelte da Antonio Tabucchi, Milano, Feltrinelli, 1992, p. 75

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / INDICE Εισαγωγή Introduzione ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ / PRIMA PARTE ΤΙΜΗ ΣΤΟΝ ΑΝΤΟΝΙΟ ΤΑΜΠΟΥΚΙ / OMAGGIO A ANTONIO TABUCCHI Τελετή αναγόρευσης του Αντόνιο Ταμπούκι σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Cerimonia di Conferimento di Laurea Honoris Causa del Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana dell Università Aristotele di Salonicco a Antonio Tabucchi Ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας / Risoluzione dell Assemblea Generale del Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana Προσφώνηση του τιμώμενου από την Αντιπρύτανι καθηγήτρια Αθανασία Τσατσάκου Allocuzione dalla Prof.ssa Athanassia Tsatsakou, Vice-Rettore dell Università Έπαινος του τιμώμενου από την αναπλ. καθηγήτρια Ζώζη Ζωγραφίδου Laudatio della Prof.ssa associata Zosi Zografidou Τίτλος του Επίτιμου Διδάκτορα Αντόνιο Ταμπούκι / Titolo di Laurea Honoris Causa Antonio Tabucchi Lectio Doctoralis di Antonio Tabucchi Lectio Doctoralis του Αντόνιο Ταμπούκι, μετάφραση Κωνσταντίνα Ευαγγέλου - Ζώζη Ζωγραφίδου Bibliografia di Antonio Tabucchi, a cura di Zosi Zografidou / Εργογραφία του Αντόνιο Ταμπούκι, επιμέλεια Ζώζη Ζωγραφίδου

8 8 Περιεχόμενα / Indice Φωτογραφίες / Fotografie ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ / SECONDA PARTE ΧΡΟΝΟΣ ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ. ΜΕΛΕΤΕΣ / TEMPO SPAZIO E MEMORIA NELLA LETTERATURA ITALIANA. CONTRIBUTI SCIENTIFICI Spazio e tempo ne il Milione di Marco Polo: le tracce di Alessandro Magno Ilias Spyridonidis Tempo, spazio e memoria alle origini della letteratura italiana: Petrarca, La Familiare «Ventosa» (IV, 1) Rino Caputo Lo spazio del mare e il regno della Fortuna nel Decameron di Boccaccio Daniela Ianeva Il racconto di sé in prosa e in versi: il caso Vico Rita Verdirame La memoria degli stradioti nella letteratura italiana del tardo Rinascimento Stathis Birtachas Periplo nella letteratura italiana Ioannis Tsolkas Tempo, spazio e memoria nei Canti di Leopardi Christos Bintoudis «Or poserai per sempre». Alcune considerazioni sul tempo di A se stesso Federica Millefiorini Il contributo della memoria fanciullesca ne «Le Rimembranze» leopardiane Stella Bika, Odysseas Efstathiadis, Manathò Kioridou, Spyros Koutrakis, Olga Tsekreli Tempo e spazio nell Arcadia di Emilio Cecchi Anna Themou Attimo e durata in Pirandello. Seguire il filo bergsoniano per trovare un labirinto narrativo Dimitra Giannara L Ellade nell opera di Alberto Savinio Evdokia Meleziadou

9 Περιεχόμενα / Indice 9 Memoria egiziana nell identità letteraria di Ungaretti Alexandra Zingone Icone della mente. Su un viaggio pugliese di Giuseppe Ungaretti Pasquale Guaragnella Cambiando, cambiando: Il giardino dei Finzi-Contini. Dal libro di Giorgio Bassani al film di Vittorio De Sica Panos Spyropoulos Metamorfosi memoriali nell opera di Stefano Pirandello Sarah Zappulla Muscarà Tempus e Kairós nei versi di Mario Luzi Paola Baioni «Immemoriale è la storia dei monti e del mare». Tempo e spazio nel «Diario di Grecia» di Lalla Romano Paola Ponti Trasposizione cinematografica della novella «Sette piani» di Dino Buzzati Radica Nikodinovska Tempo e spazio nella narrativa fiabesca di Italo Calvino Anastasija Gjurcinova Ogni giorno, secondo il ritmo prestabilito, Ausrücken ed Einrücken, uscire e rientrare; lavorare, dormire e mangiare; ammalarsi, guarire o morire. Il tempo fermato in Se questo è un uomo di Primo Levi Vanna Zaccaro Tempo, spazio e memoria nei versi di Attilio Bertolucci Konstantina Boubara Tempo, spazio e memoria nelle opere di Mario Rigoni Stern Irena Ndoci Lama Spazio e memoria nell opera dello scrittore triestino sloveno Boris Pahor Aleksandra Žabjek Lo spazio e il tempo nella letteratura italiana Arjan Kallco Spazio-limite, spazio senza limiti nel romanzo Οceano Mare di Alessandro Baricco Diana Vargolomova

10 10 Περιεχόμενα / Indice Camilleri glocale: un viaggio nella realtà globale/locale odierna attraverso i romanzi di Andrea Camilleri Dimitra Dotsi Il passato è altrove: Spazio versus tempo ne Il tempo invecchia in fretta di Antonio Tabucchi Pedro Luis Ladrón de Guevara Οι συγγραφείς του τόμου / Gli autori del volume

11 Κεφαλάρι 11 «La scrittura è un viaggio fuori dal tempo e dallo spaziο» Antonio Tabucchi, Viaggi e altri viaggi, Milano, Feltrinelli, 2010, p. 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τόπος, ο χρόνος και η μνήμη. Η νεότητα, η ωριμότητα και τα γηρατειά. Δύο χρονότοποι, η ημέρα και η νύχτα, το φως και το σκοτάδι. O χρόνος του παρόντος και του παρελθόντος. O χρόνος και ο τόπος της μνήμης. Η μνήμη είναι η κληρονομιά μιας κοινωνίας και μιας εποχής, και γύρω της περιτυλίσσεται η αφήγηση της λογοτεχνίας, της ιστορίας και της ανθρώπινης σκέψης. Γιατί η λογοτεχνία είναι ζωή και η ζωή είναι λογοτεχνία. H λογοτεχνία είναι μνήμη και χρόνος, η γραφή είναι «μνήμη φτιαγμένη από χρόνο», όπως υποστηρίζει ο Αντόνιο Ταμπούκι, γιατί ο χρόνος είναι μνήμη. Αφορμή για τη σύνθεση του τόμου στάθηκε το ομότιτλο διεθνές Συνέδριο με θέμα Τόπος, χρόνος και μνήμη στην Ιταλική Λογοτεχνία που διοργάνωσε το Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στις Μαΐου 2010 και στάθηκε η αφετηρία της έναρξης των εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 50 χρόνων του Τμήματος. Στο Συνέδριο συμμετείχαν καθηγητές και μελετητές από πολλές χώρες της Ευρώπης και παρακολούθησαν τις εργασίες του ερευνητές και φοιτητές, καθώς και ένα ευρύ κοινό που ενδιαφέρεται για την ιταλική λογοτεχνία. Οι είκοσι οκτώ μελέτες που συγκεντρώνονται στο δεύτερο μέρος του τόμου, έχουν διαφορετικές θεωρητικές προϋποθέσεις, προσεγγίσεις, προοπτική ή μεθοδολογία. Αποτελούν επεξεργασμένη μορφή των ανακοινώσεων που παρουσιάστηκαν στο Συνέδριο και έδωσαν αφορμή για έναν διάλογο σχετικό με το θέμα. Συνυπάρχουν η κειμενική προσέγγιση, ο στοχαστικός λόγος, η εμπειρική ανάλυση, ο λόγος του δημιουργού. Αυτό που τις συνέχει είναι το επιστημονικό πεδίο της ιταλικής λογοτεχνίας και το κοινό θέμα. O τόπος, ο χρόνος και η μνήμη. Δύο μέρες διήρκησε το μακρύ ταξίδι μας στον τόπο, το χρόνο και τη μνήμη, τρεις θεματικές που είναι παρούσες στην ιταλική λογοτεχνία, καθώς και στο έργο του Αντόνιο Ταμπούκι. Ξεκίνησε από τις αρχές της γέννησης της ιταλικής λογοτεχνίας, από τον Μάρκο Πόλο, τον Πετράρχη, τον Βοκκάκκιο, τον Δάντη, τον Λεο- 11

12 12 Ζώζη Ζωγραφίδου πάρντι και έφτασε μέχρι τις ημέρες μας, στον Ουγκαρέττι, τον Πιραντέλλο, τον Καλβίνο, τον Λέβι, για να ολοκληρωθεί με τον Ταμπούκι και το βιβλίο του Ο χρόνος γηράσκει γρήγορα που ανέλυσε ο καθηγητής Ladròn de Guevara. Ο διακεκριμένος ιταλός συγγραφέας Αντόνιο Ταμπούκι, κατά τη δεύτερη μέρα του Συνεδρίου, τιμήθηκε με τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο πρώτο μέρος του τόμου περιλαμβάνεται η τελετή αναγόρευσης του Αντόνιο Ταμπούκι σε επίτιμο διδάκτορα, η προσφώνηση της αντιπρυτάνεως καθηγήτριας κ. Αθανασίας Τσατσάκου, ο Έπαινος του τιμώμενου από την αναπληρώτρια καθηγήτρια κ. Ζώζη Ζωγραφίδου και η Αντιφώνηση του τιμώμενου με θέμα: «Το νήμα της Ανησυχίας. Μια διαδρομή στη λογοτεχνία του 20ού αιώνα από την ανησυχία του Pessoa, στην τύψη του Gadda, στην οργή του Pasolini». Οι φωτογραφίες από την τελετή αναγόρευσης που περιλαμβάνονται στο πρώτο μέρος του τόμου είναι των συναδέλφων Πολυξένης Κανελλιάδου και Pedro Luis Ladrón de Guevara, επεξεργασμένες από τη Ζώζη Ζωγραφίδου. Την Επιστημονική και Οργανωτική Επιτροπή του Συνεδρίου αποτελούσαν οι Ζώζη Ζωγραφίδου, Κωνσταντίνα Ευαγγέλου, Κωνσταντίνα Μπουμπάρα και Στάθης Μπίρταχας, ενώ την τεχνική υποστήριξη είχαν οι Πολυξένη Κανελλιάδου και Θεόδωρος Βαβούρας, τη γραμματειακή υποστήριξη οι Μαρία Δούνδη, Ελένη Χιώτου, Ελένη Κοσμίδου και η γραμματέας του Τμήματος Βασιλική Σαροπούλου, τους οποίους ευχαριστώ για τη συνεργασία. Επίσης ευχαριστώ τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Όλγα Τσέκρελη, Οδυσσέα Ευσταθιάδη, Μαναθώ Κιορίδου, Σπύρο Κουτράκη, Στέλλα Μπίκα και τους φοιτητές Λορέτα Χρυσοστόμου, Χριστόδουλο Αβρααμίδη, Αγνή Πίτλιαγκα, Βάσω Πρίγκα και την Ξένια Εμμανουήλ τον συντηρητή των κτιρίων της Φιλοσοφικής Σχολής Νίκο Μπολιό και όλους όσους συνέβαλαν στην επιτυχία του Συνεδρίου. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Πρόεδρο του Τμήματος καθηγητή κ. Αντώνιο Τσοπάνογλου για τη συμβολή του στη διοργάνωση του Συνεδρίου, καθώς και τον Κοσμήτορα της Φιλοσοφικής Σχολής καθηγητή κ. Φοίβο Γκικόπουλο για το ενδιαφέρον του και τη φιλοξενία του Συνεδρίου στην Αίθουσα Τελετών της Φιλοσοφικής Σχολής. Επίσης ευχαριστώ το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, το Ιταλικό Εμπορικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης και τη Società Dante Alighieri Θεσσαλονίκης για τη γόνιμη συνεργασία. Δεν θα πρέπει να παραλείψω ότι κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου εκτέθηκαν στην Αίθουσα Τελετών σειρά 230 ποιοτικών εκδόσεων τέχνης και λογοτεχνίας επιμέλειας Ιδρυμάτων Ιταλικών Τραπεζών που δωρήθηκαν από την Ένωση Ιταλικών Τραπεζών στη Βιβλιοθήκη του Τμήματος με την ευκαιρία της διεξαγωγής του Συνεδρίου. Ως Πρόεδρος της Επιτροπής Βιβλιοθήκης του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και

13 Εισαγωγή 13 Φιλολογίας και ως Επιστημονικός Υπεύθυνος του Συνεδρίου ευχαριστώ την Α.Β.Ι., τον Υπεύθυνο Πολιτιστικών Σχέσεων, κ. Guido Palamenghi Crispi, και ιδιαίτερα τον Πρόεδρό της κ. Corrado Faissola για τη δωρεά των εκδόσεών τους. Ευχαριστώ, επίσης, το Υπουργείo Εξωτερικών και το Υπουργείo Πολιτισμού της Ιταλίας, και ιδιαίτερα τη Μορφωτική Ακόλουθο και Διευθύντρια του Ιταλικoύ Μορφωτικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης κ. Μaria Rosa Girace Pieralisi για τη συμβολή τους στη δωρεά αυτή. Ευχαριστώ επίσης τους εκδοτικούς οίκους Εστία, Οδυσσέας, και ιδιαίτερα τον εκδοτικό οίκο Feltrinelli και τον κ. Σταύρο Πετσόπουλο, διευθυντή του εκδοτικού οίκου Άγρα για τη δωρεά των βιβλίων του Αντόνιο Ταμπούκι στη Βιβλιοθήκη του Τμήματος. Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε κατά ένα μέρος χάρη στη χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ιταλική Γλώσσα και Πολιτισμός του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τη συνεργασία του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης. Ένα ευχαριστώ στην υποψήφια διδάκτορα Antonia Casamassima για τη συνεργασία στη μετάφραση της εισαγωγής του τόμου, στους συναδέλφους Chiara del Rio και Rosaria Gulisano για την ανάγνωση ιταλικών κειμένων του πρώτου μέρους του τόμου, στον Ευρυπίδη Σιδερίδη για τις διορθώσεις αγγλικών περιλήψεων, στον Pedro Luis Ladròn de Guevara και στον Γιώργο Ζωγραφίδη για τις υποδείξεις τους. Στον εκδοτικό οίκο University Studio Press (Θεσσαλονίκη) για την τυπογραφική επιμέλεια του τόμου. Στον εκδοτικό οίκο Aracne (Ρώμη) για την ιταλική έκδοση του τόμου. Τέλος, και πάλι, τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους. Ο τόμος αυτός φόρος τιμής στον Αντόνιο Ταμπούκι, τον άνθρωπο, τον δάσκαλο, τον συγγραφέα, τον διανοούμενο που αφιέρωσε τη ζωή του στα γράμματα συνδυάζοντας την ιταλική παιδεία με τo ευρωπαϊκό πνεύμα. H επιμελήτρια του τόμου Ζ.Ζ.

14 14 Κεφαλάρι

15 Κεφαλάρι 15 INTRODUZIONE Lo spazio, il tempo e la memoria. La giovinezza, la maturità e la senilità. Due cronotopi, il giorno e la notte, la luce e il buio. Il tempo del presente e del passato. Il tempo e lo spazio della memoria. La memoria è il patrimonio di una società e di un epoca, intorno a cui si snoda il racconto della letteratura, della storia e del pensiero umano poichè la letteratura è vita e la vita letteratura. La letteratura è memoria e tempo, la scrittura «è memoria fatta di tempo», come sostiene Tabucchi, perchè il tempo è memoria. Motivo della stesura del presente volume è stato il Convegno Internazionale dall omonimo titolo Tempo, Spazio e Memoria nella Letteratura Italiana organizzato dal Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana dell Università Aristotele di Salonicco nei giorni maggio 2010 che ha dato inizio ai festeggiamenti del Cinquantesimo del Dipartimento. Hanno preso parte professori e studiosi di diversi paesi europei, ed i cui lavori sono stati seguiti da ricercatori e studenti e da un vasto pubblico interessato all ambito della letteratura italiana. I ventotto contributi scientifici raccolti nella seconda parte del volume presentano presupposti teorici, prospettive, metodologie e approcci differenti. Tali contributi, presentati durante i lavori del Convegno e qui proposti in forma rielaborata, sono stati motivo di dialogo intorno agli argomenti trattati. In essi coesistono l approccio testuale, il pensiero riflessivo, l analisi empirica, il punto di vista dell autore. A tenerne le fila è il contesto scientifico della letteratura italiana e l ambito del comune argomento: il tempo, lo spazio e la memoria. Il nostro lungo viaggio nel tempo, nello spazio e nella memoria, tre tematiche presenti nella letteratura italiana cosi come nell opera di Antonio Tabucchi, si è svolto in due giornate partendo dalle origini della letteratura italiana, da Marco Polo, Petrarca, Boccaccio, Dante e Leopardi, per giungere fino ai giorni nostri, ad Ungaretti, Pirandello, Calvino, Levi e compiersi con Tabucchi ed il suo libro Il tempo invecchia in fretta, analizzato dal Prof. Pedro Luis Ladròn de Guevara. All insigne studioso italiano Antonio Tabucchi, durante la seconda giornata del Convegno, è stato conferita dal Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana della Università Aristotele di Salonicco, la Laurea Honoris Causa. La prima parte del volume comprende la Cerimonia di Conferimento della Laurea Honoris Causa ad Antonio Tabucchi, l Allocuzione del Vice-Rettore 15

16 16 Zosi Zografidou Prof.ssa Athanassia Tsatsakou, la Laudatio della Prof.ssa associata Ζosi Zografidou e la Lectio Doctoralis del Laureando sul tema: «Il filo dell Inquietudine. Un percorso nella letteratura del Novecento dal «desassossego» di Pessoa, al «rimorso» di Gadda, alla «rabbia» di Pasolini». Le fotografie della Cerimonia presenti nella prima parte del volume sono dei colleghi Polyxeni Kanelliadou e Pedro Luis Ladrón de Guevara, elaborate da Zosi Zografidou. Hanno fatto parte del Comitato scientifico ed organizzativo del Convegno i docenti Ζosi Zografidou, Κonstantina Evanghelou, Konstantina Boubara e Stathis Birtachas. Per il supporto tecnico hanno collaborato Polyxeni Kanelliadou e Theodoros Vavouras e per il supporto di segretariato Maria Doundi, Εleni Chiotou, Εleni Cosmidou e la segretaria del Dipartimento Vassiliki Saropoulou. Rivolgo un ringraziamento agli studenti del Programma di studi Post Laurea Odysseas Efstathiadis, Olga Tsekreli, Manathò Kioridou, Spyros Koutrakis, Stella Bika e agli studenti Loreta Chrysostomou, Christodoulos Avraamidis, Agnì Pitliaga, Vasso Priga e Xenia Emmanouìl, al responsabile della manutenzione della Facoltà di Lettere Nikos Boliòs e a tutti coloro i quali hanno contribuito alla buona riuscita del Convegno. Mi è gradita l occasione per rivolgere un particolare ringraziamento al Direttore del Dipartimento Prof. Antonios Tsopanoglou per aver sostenuto l organizzazione del Convegno e al Preside della Facoltà di Lettere Prof. Febo Ghicopoulos per l interesse rivoltoci e l ospitalità offertaci presso l Aula Magna della Facoltà di Lettere. Desidero rivolgere un ulteriore ringraziamento all Istituto Italiano di Cultura di Salonicco, alla Camera di Commercio Italo-ellenica di Salonicco e alla Società Dante Alighieri di Salonicco per la proficua collaborazione. Ricordo inoltre che durante le giornate in cui si sono svolti i lavori del Convegno ed in occasione dello stesso, sono stati donati alla Biblioteca del Dipartimento dalla Associazione Bancaria Italiana una qualificata selezione di 230 libri d arte e di letteratura editi dalle Banche Italiane ed esposti al pubblico nell Aula Magna. In qualità di Presidente della Commissione della Biblioteca del Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana e di Coordinatore Scientifico del Convegno, intendo esprimere i miei più sentiti ringraziamenti all ABI, al Responsabile per le Relazioni Culturali Dott. Guido Palamenghi Crispi e, in modo particolare, al Presidente Dott. Corrado Faissola per la donazione dei volumi; al Ministero degli Affari Esteri, al Ministero per i Beni e le Attività Culturali della Repubblica Italiana ed in particolar modo all Addetto Culturale e Direttore dell Istituto Italiano di Cultura di Salonicco Dott.ssa Maria Rosa Girace Pieralisi per aver contribuito alla donazione. Ringrazio inoltre le Case Editrici Estia, Odysseas, ed in particolare, la casa Edi-

17 Introduzione 17 trice Feltrinelli e il direttore della Casa Editrice Agra Dott. Stavros Petsopoulos per la donazione alla Biblioteca del Dipartimento delle opere di Antonio Tabucchi. La pubblicazione del presente volume è stata in parte realizzata grazie anche al finanziamento dell Università Aristotele di Salonicco, Programma di Studi Post Laurea in Lingua e Cultura Italiana del Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana della Facoltà di Lettere e alla collaborazione dell Istituto Italiano di Cultura di Salonicco. Un ringraziamento alla dottoranda Antonia Casamassima per la collaborazione alla versione in lingua italiana dell introduzione del volume, alle colleghe Chiara del Rio e Rosaria Gulisano per la lettura di testi italiani della prima parte del volume, ai colleghi Evrypidis Sideridis per la revisione di riassunti in lingua inglese, a Pedro Luis Ladròn de Guevara e a Ghiorgos Zografidis per i loro suggerimenti; alla Casa Editrice University Studio Press (Salonicco) per la cura editoriale del volume; alla Casa Editrice Aracne (Roma) per la edizione italiana. In ultimo un ulteriore ringraziamento agli autori per la loro collaborazione. Il presente volume è un Omaggio a Antonio Tabucchi, all uomo, al maestro, allo scrittore, all intellettuale che ha dedicato la sua vita alle lettere accostando la cultura italiana allo spirito europeo. Il curatore del volume Ζ.Ζ.