ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Τίτλος Μελέτης. Αλληλέγγυες Κοινωνικές Δοµές και Πρακτικές στον Αστικό Ιστό:

Transcript

1 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 2014 Τίτλος Μελέτης Αλληλέγγυες Κοινωνικές Δοµές και Πρακτικές στον Αστικό Ιστό: Νέες Μορφές Πολιτειότητας στην Αθήνα της Κρίσης Επιστηµονικά Υπεύθυνος Μάρθα Μπουζιούρη Υποψήφια Διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών & Πολιτικών Επιστηµών Μέλος Οµάδας Μυρτώ Πίγκου-Ρεπούση Θεατροπαιδαγωγός - Δρ. Εκπαιδευτικού Θεάτρου/Δράµατος Μέλος Συνεργαζόµενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού Ανοιχτού Πανεπιστηµίου Κύπρου

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες 3 Περίληψη 4 Περίληψη (Αγγλικά) 5 1. Εισαγωγή Αντί Προλόγου: εµπειρικό και ερευνητικό υπόβαθρο της µελέτης Αντικείµενο, ερευνητικά ερωτήµατα και στόχοι Μεθοδολογία Επιστηµονική προσέγγιση Μεθοδολογικά Εργαλεία, Δείγµα και Πληθυσµός της Έρευνας Χρονικά και Γεωγραφικά Φίλτρα Θεωρητικό Πλαίσιο Η κοινωνιολογική προσέγγιση Η ηθική µατιά Βασικές παράµετροι - κεντρικά πλαίσια Κυρίως Έρευνα Τα πεδία επιτέλεσης της αλληλεγγύης Οικονοµία Εργασία - Επιχειρηµατικότητα Παιδεία Υγεία Περιβάλλον - Αστικός Χώρος Ανθρώπινα Δικαιώµατα - Ευάλωτες & Ειδικές Κοινωνικές Οµάδες Συµπεράσµατα / Ενδείξεις από το πεδίο Τύποι οργάνωσης Οµάδες-Στόχοι Πεδία δράσης και φιλοσοφία επιλογής Εµβέλεια δράσεων και δικτύωση Πόροι και ανθρώπινο δυναµικό Προς µια επικαιροποιηµένη ανάγνωση της αλληλεγγύης Αξιακές επενδύσεις Φιλοσοφία προσέγγισης και στρατηγικές διεκδίκησης Η στάση της αλληλεγγύης απέναντι στην αλληλεγγύη Βιβλιογραφία Παράρτηµα Κατάλογος Οργανώσεων 76 2

3 6. 2 Ερωτηµατολόγια έρευνας Παρουσιάσεις της έρευνας σε Ελλάδα και εξωτερικό (Μάιος - Νοέβριος 2014) Βιογραφικά Ερευνητών 82 Ευχαριστίες Η ερευνητική µελέτη που ακολουθεί οφείλει ευχαριστίες σε πολλούς ανθρώπους. Ανθρώπους που την ενέπνευσαν και που διεύρυναν την οπτική της προς κατευθύνσεις που δεν είχε στο ξεκίνηµά της λάβει υπόψη ή που απλά υποψιαζόταν. Τη µελέτη αυτή τη λογαριάζουµε ως συλλογικό προϊόν. Όχι εξ ορισµού, επειδή µεταξύ άλλων πραγµατεύεται έννοιες όπως η αλληλεγγύη και η συλλογικότητα, αλλά εκ πεποιθήσεως. Αποτελεί µια βιωµένη εµπειρία, καθώς ζυµώθηκε, ωρίµασε και ολοκληρώθηκε στα πεδία που επιτελείται η αλληλεγγύη, εφαρµόζοντας µια µεθοδολογική προσέγγιση που αντανακλά ταυτόχρονα µια πολιτική στάση: η επιστηµονική έρευνα, πέρα από τη συνεισφορά της στην κριτική κατανόηση και επεξεργασία ευρύτερων κοινωνικών φαινοµένων, οφείλει να εµπνέει και να µεδοδεύει νέες δυνατότητες για το µετασχηµατισµό της παραγόµενης γνώσης σε εφαρµοσµένη δράση. Κατά τη διάρκεια της συγγραφής της, επιδιώξαµε σκόπιµα τη δηµιουργική κριτική και το διάλογο, παρουσιάζοντας εν εξελίξει τµήµατά της σε επιστηµονικά συνέδρια, θεµατικές ηµερίδες και φόρα σε Ελλάδα και εξωτερικό. Ήρθαµε σε επαφή µε νέους ερευνητές, πολιτικούς και κοινωνικούς επιστήµονες, καθώς και µε ανθρώπους που δραστηριοποιούνται στα πεδία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, της καλλιτεχνικής παρέµβασης, της εκπαίδευσης, της κοινωνικής επιχειρηµατικότητας. Η ανταλλαγή κριτικής θεωρίας, οι ερωτήσεις, τα αυθόρµητα σχόλια, οι συζητήσεις γύρω από πρακτικές που λαµβάνουν χώρα σε ετερόκλητα πολιτισµικά περιβάλλοντα - όλα τα παραπάνω διατρέχουν την παρούσα µελέτη και τις προθέσεις της για περαιτέρω συνέχεια. Ένα ευχαριστώ στον καθένα από αυτούς τους ανθρώπους ξεχωριστά. Ένα ξεχωριστό ευχαριστώ στο Ίδρυµα Ι.Λάτση που εµπιστεύτηκε νέους ερευνητές, στο ξεκίνηµα της ακαδηµαϊκής τους καριέρας, για να υλοποιήσουν µια έρευνα που γεννήθηκε οργανικά, ως κοινωνικοπολιτικό αντανακλαστικό και συνειδητή ανάγκη. Και για το τέλος, το µεγαλύτερο ευχαριστώ σε όλους εκείνους τους ανθρώπους που συγκροτούν το συλλογικό σώµα της αλληλεγγύης. Οι οποίοι µας έδειξαν εµπιστοσύνη, γεγονός όχι αυτονόητο, που µοιράστηκαν τις πεποιθήσεις τους αλλά και 3

4 στιγµές από τη ζωή τους, που µας επέτρεψαν να τους ακολουθήσουµε, να συµµετέχουµε στις δράσεις τους, να αφουγκραστούµε τις προκλήσεις που αντιµετωπίζουν και την κοινωνία που οραµατίζονται. Να διεισδύσουµε εν τέλει σε όψεις του πραγµατικού που πυροδοτούν τον προβληµατισµό αλλά και την αισιοδοξία, που σηµατοδοτούν το αδιέξοδο αλλά και την εφικτότητα. Μάρθα Μπουζιούρη Μυρτώ Πίγκου - Ρεπούση Δεκέµβριος 2014 Περίληψη Η ελληνική οικονοµική κρίση εδραιώθηκε ως όρος το 2010, µετά τη διαπίστωση ότι το δηµοσιονοµικό έλλειµµα της χώρας καθιστά το δηµόσιο χρέος µη βιώσιµο. Η οικονοµική κρίση, η κρίση χρέους, η κρίση καταληκτικά χάριν συντοµίας αποτελεί ωστόσο προϊόν ευρύτερων συστηµικών διεργασιών που ξεπερνούν τα όρια της Ελλάδας αλλά ταυτόχρονα βρίσκουν πρόσφορο έδαφος εντός των ιδιαιτεροτήτων της χώρας (αντιπαραγωγική, µη ανταγωνιστική διάρθρωση της ελληνικής οικονοµίας, διογκούµενος δηµόσιος τοµέας και πελατειακό κράτος). Η κρίση, η οποία αποτελεί το περιβάλλον της παρούσας µελέτης, σε καµία περίπτωση δεν περιορίζεται στην οικονοµική σφαίρα, όπως επιδιώχθηκε να εδραιωθεί στις συνειδήσεις. Είναι ταυτόχρονα πολιτική, κοινωνική, περιβαλλοντική, πολιτισµική - κρίση εν τέλει αξιακή. Ως εκ τούτου, και οι συνέπειές της ακολουθούν την πολυσύνθετη φύση της. Την ίδια στιγµή, η κρίση µας καλεί, µας εξωθεί σε ένα βαθµό, να ξανασκεφτούµε κριτικά το πολιτικό στο σύνολό του, να το επαναπροσδιορίσουµε, να το τοποθετήσουµε σε νέες βάσεις. Ένα περιβάλλον αποσταθεροποίησης, επισφάλειας και αποστέρησης βασικών κοινωνικών κεκτηµένων, όσο εύκολα µπορεί να συµπαρασύρει φαινόµενα ατοµικισµού, παθητικότητας και διάλυσης της κοινωνικής συνοχής, άλλο τόσο δύναται να αποτελέσει πρόσφορο έδαφος για την ενδυνάµωση της ατοµικής και συλλογικής ευθύνης, την ανάληψη δράσης και την ανάδυση νέων αλληλέγγυων δοµών οργάνωσης, συνεργασίας και αλληλοβοήθειας. Αυτή η δυνατότητα, αποτυπώνεται στη σηµαντική εξάπλωση τυπικών και άτυπων πρωτοβουλιών κοινωνικής αλληλεγγύης. Η παρούσα έρευνα εστιάζει στις από τα κάτω (grassroots) δοµές αλληλεγγύης που λαµβάνουν χώρα στον αστικό ιστό της πρωτεύουσας την τελευταία τετραετία ( ). Σε εκείνες δηλαδή που δεν συγκροτούνται ή συντονίζονται από κυβερνητικούς ή κατεστηµένους δηµόσιους και ιδιωτικούς φορείς (Ο.Τ.Α, πολιτικά κόµµατα, Εκκλησία, ΜΜΕ) αλλά αποτελούν τυπικές ή άτυπες συσπειρώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Η δράση τους, σε αντίθεση µε τη δράση αλληλέγγυων δοµών του παρελθόντος, δεν ισοδυναµεί µε την υποκατάσταση ενός ελλειµµατικού κράτους πρόνοιας αλλά προσανατολίζεται στη διαµόρφωση µιας νέας πολιτειακής κουλτούρας η οποία διέπεται από τις αρχές της ενεργούς δράσης και αυτοοργάνωσης και την αναγνώριση της συλλογικότητας ως δοµικού συστατικού για ένα δηµοκρατικό και ευήµερο κοινωνικό 4

5 οικοδόµηµα. Στην πράξη, αντικατοπτρίζουν όχι µόνο την εµπρόθετη επιθυµία για βελτίωση της ποιότητας ζωής εντός ενός αντίξοου πλαισίου αλλά και την ανάγκη οικοδόµησης ενός νέου ή επανεφευρηµένου µοντέλου ενεργούς πολιτειότητας (Ladson-Billings, 2005: 72) στη βάση του επαναπροσδιορισµού των κοινωνικών σχέσεων, της ανάληψης δηµοκρατικής ευθύνης, της αυτοοργάνωσης και της συλλογικής δράσης. Η φιλοσοφία, η δοµή και η στόχευση των εν λόγω δοµών και πρακτικών ποικίλλει, ανάλογα µε την πληθώρα των διαφορετικών ελλειµµάτων και αναγκών που καλούνται να εξυπηρετήσουν αλλά και τον τρόπο που τα µέλη τους αξιολογούν και προσανατολίζουν τη δράση τους. Η µελέτη που ακολουθεί, λαµβάνοντας υπόψη την έκταση που έχουν λάβει, στοχεύει στην ποιοτική χαρτογράφησή τους, την ανάδειξη των αξιακών τους χαρακτηριστικών και κατ επέκταση στην παραγωγή επικαιροποιηµένης γνώσης γύρω από ένα δυναµικό πεδίο σε µια εξέχουσα ιστορικοπολιτική συγκυρία για την ελληνική κοινωνία. Περίληψη (Αγγλικά) Structures and Practices of Social Solidarity in the Urban Web: New Aspects of Citizenship in Athens during the Crisis The Greek economic crisis was established as a term in 2010, after the ascertainment that the budget deficit of the country renders the public debt unsustainable. However, the economic crisis, the debt crisis, the crisis - for brevity - constitutes a product of wider systemic elaborations that exceed the boundaries of Greece while, at the same time, they find fertile ground in the particularities of the country (counterproductive, non antagonistic structuring of the Greek society, expanded public domain and client state) The crisis, which constitutes the context of this study, is not limited to the economic sphere as it was aimed to be established in people s consciousness. The crisis is at the same time political, social, environmental, cultural, and finally moral. Therefore, the crisis consequences follow her composite nature. At the same time, the crisis incites us to rethink critically the political in its wholeness, to re-determine it, to reposition it in a new basis. A deficient environment of instability, insecurity and deprivation of basic social achievements can equally reveal phenomena of individualism, passivity and dissolution of social cohesion and from a different perspective can contribute to the empowerment of personal and collective responsibility, to social or political action, and to the initiation of new solidarity practices of collaboration and mutual support. Such a possibility is reflected on the significant expansion of formal but mostly informal networks of social solidarity. This research focuses on the grassroots structures of solidarity that take place in the urban web of the capital during the last four years ( ). In other words, it focuses on these initiatives that do not derive from governmental or established public and private institutions (political parties, Church, media, regional or local authorities) but 5

6 on those that constitute formal or informal clusters of civic society. Their action - in contrast to the solidarity structures of the past - does not equate with the substitution of a deficient welfare state but is oriented to the creation of new citizenship culture which is permeated by the recognition of collaboration and collectiveness as structural components of a democratic and prosperous social construction. They represent not only the conscious desire to ameliorate the quality of life within a difficult socio-economic context but also the need to construct a new or reinvented model of active citizenship (Ladson-Billings, 2005, 71). The philosophy, structure and aims of these networks and practices vary according to the different deficiencies and needs which are called to serve. They also vary according to the ways their members value and orient their activities. This study, drawing from the awareness of the extension of these practices of social solidarity aims to their qualitative mapping, the documentation of their characteristics and hence to the production of updated knowledge regarding a new dynamic field in a significant historic and political circumstance for the Greek society. 1. Εισαγωγή 1.1 Αντί Προλόγου: εµπειρικό και ερευνητικό υπόβαθρο της µελέτης Η παρούσα έρευνα είναι προϊόν κρίσης, µε τη διττή έννοια του όρου. Προέκυψε οργανικά, στην Ελλάδα, ως απόρροια της οικονοµικής κρίσης, η οποία σηµατοδοτεί πρωτίστως κρίση του κοινωνικού και του πολιτικού. Σε µια απόπειρα κατανόησης και απο-φυσικοποίησης ενός σύνθετου φαινοµένου, το οποίο τείνει να συµπυκνώνεται, απλουστευτικά και οµοιόµορφα σε έναν γενικευµένο όρο, η έρευνα εκλαµβάνει την κρίση ως µια πολυδιάστατη διαδικασία ζυµώσεων, µεταβάσεων και κοινωνικοπολιτικών µεταβολών. Ως επόµενο βήµα, αντλεί από αυτή την αξιολογική αφετηρία για να διερευνήσει την κριτική στάση που φαίνεται να διανοίγεται απέναντι στην επικρατούσα τάξη πραγµάτων. Αυτή η κριτική στάση αποκρυσταλλώνεται στην άρθρωση ενός πραγµατιστικού αντιλόγου που δηµιουργείται µέσα από συλλογικές ζυµώσεις και βρίσκει την εφαρµοσµένη του εκδοχή στην ανανεωµένη διάσταση της από τα κάτω αλληλεγγύης. Μπορούµε στο σηµείο αυτό να ορίσουµε µια αφετηρία, µια συµβολική στιγµή που σήµανε την ανάδυσή της; Η έρευνα επέλεξε να εκλάβει ως ορόσηµο και χρονική αφετηρία αναζήτησης αλληλέγγυων πρακτικών το έτος χρονιά επίσηµης ένταξης της Ελλάδας στον διεθνή µηχανισµό οικονοµικής στήριξης. Ωστόσο, από πολιτειακής άποψης, το σηµείο τοµής δύναται να τοποθετηθεί λίγο αργότερα, σε ένα συµβολικό αυτή τη φορά χώρο, την Πλατεία Συντάγµατος. Το κίνηµα της πλατείας - οι αγανακτισµένοι όπως έχει καθιερωθεί για την Ελλάδα - όπως και αντίστοιχα κινήµατα σε άλλες χώρες της Ευρώπης, δεν είχε ένταση και διάρκεια ικανή να εξασφαλίσει τη συνέχειά του, εφόσον απουσίαζε η οργάνωση και η βιώσιµη, ρεαλιστική προοπτική. Επίσης, δεν παρήγαγε απτά αποτελέσµατα, πέρα από το ότι ενδεχοµένως συνέβαλε στη µετατόπιση των πολιτικών συσχετισµών. Ο κυρίως 6

7 αντίλογος συνοψίζεται στο γεγονός ότι το κίνηµα απώλεσε τον απολιτίκ χαρακτήρα του και κεφαλαιοποιήθηκε από κοµµατικές συνιστώσες που αποπειράθηκαν να σφετεριστούν τη δυναµική του. Εργαλειοποίηση της αυτοοργάνωσης, συστηµική αφοµοίωση, εµπορευµατοποίηση του κοινωνικού χώρου αποτελούν ενδεικτικές φράσεις ενός λόγου που στέκεται ρητά απέναντι στην προοπτική θεσµικών διεισδύσεων στο χώρο της αυτοοργάνωσης και της αλληλεγγύης. Η αναγνώριση όλων των παραπάνω ζητηµάτων παρ όλ αυτά, δεν αποτρέπει την αναρώτηση: µπορεί η πλατεία να αποτελέσει εργαστήρι πολιτικών ζυµώσεων? Μπορεί η συλλογική δράση να διαµορφώσει συλλογική συνείδηση και ταυτότητα; Μπορεί να επιδράσει στην αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη; Ή παραµένει µια αυθόρµητη πράξη παροδικής αντίδρασης που γρήγορα ξεθυµαίνει και εξανεµίζεται; Εκτίµησή µας είναι ότι οι κοινωνικές διεκδικήσεις, όπως εκφράστηκαν µέσα από τέτοια κινήµατα, άνοιξαν το διάλογο για την αναθέσµιση του πολιτικού και τη διαµόρφωση µιας ανανεωµένης πολιτειακής κουλτούρας. Το κίνηµα της πλατείας, µέσα από τις λαϊκές συνελεύσεις πειραµατίστηκε µε νέες διαδικασίες συµµετοχής και µορφές συµµετοχικότητας στη δηµόσια ζωή, φέρνοντας την έννοια του πολίτη και της αγοράς (µε την αρχετυπική της έννοια) ξανά στο προσκήνιο. Χαρακτηριστικό είναι το σλόγκαν που επεβίωσε µετά και την εγκατάλειψη της πλατείας: το σπόρο που έριξαν θα τον θερίζετε από τις γειτονιές. Από τότε µέχρι σήµερα έχουν περάσει τέσσερα περίπου χρόνια. Μέσα σε αυτό το διάστηµα, νέες µορφές συµµετοχικότητας και συνεργασίας έκαναν την εµφάνισή τους στον αθηναϊκό κοινωνικό χάρτη. Τις εντοπίζουµε στις γειτονιές, σε πάρκα, πλατείες και αυτοοργανωµένους χώρους, σε αυτοσχέδιες δοµές αλληλοβοήθειας, σε ψηφιακές και ενσώµατες κοινότητες. Και δεν είναι δυνατόν να τις αγνοήσουµε. Παρατηρούµε µάλιστα ότι η πλειοψηφία των εν λόγω αλληλέγγυων δοµών πατάει σε παλαιότερα και σύγχρονα οργανωτικά σχήµατα πρωτοβουλιών του εξωτερικού. Αυτό έγινε αντιληπτό, καθώς οι ερευνητές της παρούσας µελέτης έχουν πρόσφατα εστιάσει στις διαφορετικές όψεις της αλληλεγγύης κοινωνιών σε οικονοµική ύφεση ή καθεστωτική µετάβαση. Με ένα τρόπο, η µελέτη που ακολουθεί αποτελεί οργανικό επακόλουθο προηγούµενης ενασχόλησης. Ήδη από τις αρχές του 2013, στα πλαίσια του 1 ου Φόρουµ του Cultural Innovators Network 1, συλλάβαµε την ιδέα της δηµιουργίας του Dome Project 2 : µιας διαδικτυακής πλατφόρµας η οποία θα καταγράφει και θα διασυνδέει πρωτοβουλίες και δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης και αντίστασης ως απάντηση στην κρίση. Μετά από συζητήσεις και δηµιουργική συνδιαλλαγή µε νέους συνεργάτες από τη Ν.Ευρώπη και τη Β.Αφρική, διαπιστώθηκε η σηµαντική εξάπλωση από τα κάτω (grassroots) πρωτοβουλιών παγκοσµίως, και πρωτίστως στις χώρες εκείνες που πλήττονται από την οικονοµική ύφεση (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) ή σε εκείνες που βρίσκονται σε καθεστωτική κρίση, στον απόηχο κινητοποιήσεων προς ένα δηµοκρατικό µοντέλο διακυβέρνησης και επανάκτησης αναφαίρετων πολιτικών δικαιωµάτων (Αίγυπτος, Τυνησία, Λιβύη). Κάποιες από τις δράσεις ή τα κινήµατα αυτά είναι γνωστά, κάποια λιγότερα γνωστά, κάποια άλλα εξαιρετικά δηµοφιλή και επιδραστικά, έχοντας εµπνεύσει αντίστοιχες κινητοποιήσεις και συσσωµατώσεις σε άλλες χώρες µε συναφή διακυβεύµατα. Σε κάθε περίπτωση γεγονός παραµένει ότι διαπιστώνεται έντονη κινητικότητα στην κατεύθυνση της ενεργούς πολιτειότητας, της ανάληψης συλλογικής δράσης και της αλληλέγγυας συσπείρωσης

8 Το εγχείρηµα µας εγκαινιάστηκε ηλεκτρονικά και αυτή τη στιγµή περιλαµβάνει περισσότερες από 300 πρωτοβουλίες παγκοσµίως. Πρωταρχικός στόχος υπήρξε η καταγραφή και ταξινόµησή τους (ανάλογα µε το πεδίο δράσης, τη γεωγραφική ζώνη και το µέσο παρέµβασης), καθώς και η ορατότητα και προσβασιµότητά τους σε παγκόσµια κλίµακα. Ως επόµενο βήµα, το Dome Project επιδιώκει να πραγµατοποιήσει εφαρµοσµένες ενέργειες διασύνδεσης µέσα από τη διοργάνωση τοπικών και διεθνικών συναντήσεων, ώστε να ενισχύσει την ανταλλαγή καλών πρακτικών, την απόκτηση τεχνογνωσίας και εν τέλει, να συµβάλλει στην έµπρακτη ενεργοποίηση ενός εναλλακτικού παγκόσµιου χάρτη διαβίωσης και συµβίωσης. Όταν η έρευνα προχώρησε στην αναζήτηση αντίστοιχων πρακτικών και συσσωµατώσεων στην Ελλάδα, επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη ενός νέου κύµατος ανάδυσης της κοινωνίας των πολιτών προς την εγκαθίδρυση επικαιροποιηµένων πυλώνων αλληλεγγύης, κυρίως σε αυθόρµητες πρωτοβουλίες που συγκροτούνται σε τοπικό πλαίσιο. Σε αυτή την κατεύθυνση, διαπιστώνοντας εµπειρικά και ερευνητικά την εξάπλωση, το εύρος των δράσεων και τη δυναµική αυτού του νέου κύµατος αλληλέγγυων πρωτοβουλιών, ισχυροποιήσαµε το κίνητρό µας για περαιτέρω µελέτη και κατανόηση του φαινοµένου, µέσα από ποιοτικά αυτή τη φορά χαρακτηριστικά. Υπό αυτό τον άξονα, σχεδιάσαµε µια µελέτη που εστιάζει στη διερεύνηση των µετασχηµατισµών της κοινωνικής αλληλεγγύης, στην κατανόηση των πρακτικών της και, σε δεύτερο χρόνο, στη δηµιουργική ανάδειξη αλληλέγγυων οργανώσεων (µέσα από την ηλεκτρονική πλατφόρµα solidaritynetworks.gr). 1.2 Αντικείµενο, ερευνητικά ερωτήµατα και στόχοι Η παρούσα µελέτη αναπτύσσεται γύρω από τη φιλοσοφία, τη δοµή, τη δράση και τη στόχευση των από τα κάτω (Kunreuther, 2011) συσσωµατώσεων κοινωνικής αλληλεγγύης. Με τον όρο από τα κάτω (grassroots) ορίζουµε εν προκειµένω τις πρωτοβουλίες εκείνες οι οποίες δεν έχουν θεσµικό χαρακτήρα, δηλαδή δεν συγκροτούνται από κάποιο επίσηµο, κρατικό ή ιδιωτικό φορέα (ΜΜΕ, Εκκλησία, Ο.Τ.Α, πολιτικά κόµµατα, υπουργεία). Για λόγους που διευκολύνουν τη συγκριτική στόχευση της έρευνας, προτείνουµε το διαχωρισµό των από τα κάτω αλληλέγγυων πρωτοβουλιών σε δύο βασικές κατηγορίες: α. τυπικές οργανώσεις που έχουν νοµική σύσταση (ΑΜΚΕ, κοινωνικοί συνεταιρισµοί, σωµατεία κλπ) και β. άτυπες οργανώσεις, οι οποίες δεν είναι εγγεγραµµένες στα µητρώα ως νοµικά πρόσωπα, κατά κανόνα επειδή οι ίδιες δεν το επιθυµούν. Φίλτρο για τη συµπερίληψη τους αποτελεί η χρονική τους αφετηρία, καθώς η έρευνα αναζητά πρωτοβουλίες που ξεκίνησαν τη δράση τους από το 2010 κι εξής, µε στόχο να ανιχνεύσει ποιες νέες µορφές οργάνωσης αναδύονται και µε ποιο τρόπο διαφοροποιούνται από προϋπάρχουσες, καθιερωµένες αλληλέγγυες δοµές (βλ. κεφ. Χρονικά και Γεωγραφικά Φίλτρα). 8

9 Ως προς τη στόχευσή της, η µελέτη επιχειρεί να εµβαθύνει στα εξής σηµεία-ερευνητικά ερωτήµατα: Ποια είναι τα επικρατέστερα σχήµατα πραγµάτωσης της αλληλεγγύης (οργανωτική δοµή, αρχές λειτουργίας, εκπροσώπηση, λήψη αποφάσεων); Ποια είναι τα κυρίως πεδία στα οποία δραστηριοποιούνται; Ποιες είναι οι βασικές οµάδες-στόχοι προς τις οποίες προσανατολίζουν τις παρεµβάσεις τους; Πώς εξασφαλίζεται η βιωσιµότητά τους; Κατά πόσο επικοινωνούν, συνεργάζονται ή υποστηρίζουν αντίστοιχες αλληλέγγυες οργανώσεις; Παράλληλα, η µελέτη αποπειράται να διαπραγµατευτεί ζητήµατα τα οποία κινούνται γύρω από τις νοηµατοδοτήσεις, το πλέγµα αξιών και τις επιδράσεις της κοινωνικής αλληλεγγύης: Ποιο είναι το ευρύτερο αξιακό πλαίσιο από το οποίο εµπνέονται και διαµορφώνουν την κοινωνική ατζέντα τους; Πώς νοηµατοδοτούν τα περιεχόµενα της κρίσης, της κοινωνικής προσφοράς και της ιδιότητας του πολίτη τα ίδια τα υποκείµενα που εµπλέκονται στις εν λόγω διαδικασίες; Από ποια κίνητρα εφορµάται η δράση τους; Πώς αξιολογείται η ποιότητα, διάχυση και απήχηση των υπηρεσιών τους; Δύνανται οι εν λόγω πρωτοβουλίες να συµβάλλουν στη µετάβαση προς ένα ανανεωµένο µοντέλο πολιτειακής κουλτούρας; Πέρα από την πρόθεση για δηµιουργία επικαιροποιηµένης γνώσης γύρω από ένα δυναµικό πεδίο, η παρούσα έρευνα επιχειρεί να ανοίξει ένα γόνιµο διάλογο ο οποίος θα εµπλουτίζεται διαρκώς µε νέα ερευνητικά δεδοµένα και εφαρµοσµένες πρακτικές γύρω από το πεδίο της αλληλεγγύης. Με την ολοκλήρωσή της, θεωρούµε ότι επιτυγχάνεται ένας πρώτος κύκλος ανάγνωσης της υπό εξέταση έννοιας ως δυναµικού φαινοµένου, ο οποίος εγκαλεί σε συνοµιλία όχι µόνο τη συναφή επιστηµονική κοινότητα αλλά και την κοινωνία των πολιτών, η οποία λογίζεται ως ο κυρίως αποδέκτης της. Με άλλα λόγια, εκείνο που επιδιώκεται είναι να αποτελέσει συνάµα ένα χρηστικό σηµείο αναφοράς, προσβάσιµο και αξιοποιήσιµο σε ευρεία κλίµακα, το οποίο θα λειτουργεί ως 1. πηγή ενηµέρωσης και εξοικείωσης µε συναφείς δράσεις και πρωτοβουλίες και 2. κόµβος συστηµατικής συγκέντρωσης και προβολής ευρύτερου ερευνητικού και ενηµερωτικού υλικού (µε τη µορφή άρθρων, συνεντεύξεων, ντοκιµαντέρ κλπ) γύρω από το πεδίο της κοινωνικής αλληλεγγύης. Εργαλείο προς την επίτευξη του παραπάνω στόχου αποτελεί η δηµιουργία της ιστοσελίδας solidaritynetworks.gr, η οποία φιλοδοξεί να εγκαθιδρυθεί ως ένας δυναµικός χώρος στο οποίο τόσο εξειδικευµένοι µελετητές όσο και ενδιαφερόµενοι πολίτες θα ανατρέχουν, έχοντας στη διάθεσή τους µια οργανωµένη πλατφόρµα, προσβάσιµη και ανοιχτή στην ανταλλαγή. Με τον τρόπο αυτό, ευελπιστούµε να αναγάγουµε τη θεωρία σε γόνιµο, κριτικό διάλογο και να µετασχηµατίσουµε τη γνώση σε δράση. 9

10 1.3 Μεθοδολογία Επιστηµονική προσέγγιση There are more ideas on earth than intellectuals imagine. We have to be there at the birth of ideas, the bursting outward of their force: not in books expressing them, but in events manifesting this force, in struggles carried on around ideas, for or against them. Ideas do not rule the world. But it is because the world has ideas (and because it constantly produces them) that it is not passively ruled by those who are its leaders or those who would like to teach it, once and for all, what it must think. Michel Foucault, Corriere della sera, 1978 Η έρευνα, πλαισιωµένη από την κοινωνική και πολιτική θεωρία, δοµήθηκε επάνω στο εθνογραφικό µοντέλο, τόσο ως προς τις µεθόδους που εφάρµοσε όσο και προς τη διττή κατεύθυνση, ερευνητική και εφαρµοσµένη, της στόχευσής της (βλ. κεφ. Αντικείµενο και Στόχοι). Ήδη από τη σύλληψη και τον αρχικό σχεδιασµό της, η παραγωγή στατιστικά γενικεύσιµων αποτελεσµάτων τέθηκε εκτός των προθέσεων της παρούσας µελέτης. Η έρευνα πεδίου γύρω από τις πρακτικές της αλληλεγγύης πραγµατοποιήθηκε εντός µιας περιορισµένης γεωγραφικής ζώνης (Δηµοτικά Διαµερίσµατα Δήµου Αθηναίων), ενώ η έρευνα τοποθετείται χρονικά εντός ενός πολύ συγκεκριµένου και µε εξέχοντα χαρακτηριστικά ιστορικού πλαισίου, το οποίο, όπως είναι αναµενόµενο, ασκεί σηµαντική επιρροή στην ανανοηµατοδότηση της υπό εξέταση έννοιας. Επιδιώκει να εµβαθύνει στην κατανόηση των τάσεων και των κοινωνικών µετασχηµατισµών σε µια δεδοµένη χρονική συγκυρία, τροφοδοτώντας το πεδίο µε ανανεωµένα εµπειρικά δεδοµένα και δηµιουργώντας ταυτόχρονα τις συνθήκες για περαιτέρω παραγωγή επιστηµονικής γνώσης. Σε αυτή την κατεύθυνση, υιοθετεί µια ανθρωπολογική προσέγγιση, αναγνωρίζοντας ότι η ανθρωπολογία, πέρα από την επιστηµονική συνεισφορά της στο οπλοστάσιο των κοινωνικών επιστηµών, οφείλει ταυτόχρονα να στοχεύει στην παραγωγή έργου µε κοινωνικό αντίκρυσµα. Μιλάµε άλλωστε για την κατεξοχήν επιστήµη η οποία συγχρωτίζεται in vivo µε τον πραγµατικό κόσµο, εµπνέεται και αντλεί από αυτόν και, µε όρους ηθικής δεοντολογίας, σε αυτόν οφείλει να λογοδοτεί και να επιστρέφει τις κατακτήσεις της. Υπό αυτό το πρίσµα, η αντίληψη για ένα κόσµο εκεί έξω, ο οποίος περιµένει να αναγνωστεί, είναι το λιγότερο απλουστευτική αν όχι υπεροπτική. Μελετάµε ανθρώπους οι οποίοι ζουν, δηµιουργούν και επιδρούν στη δυναµική του κόσµου στον οποίο συνυπάρχουµε. Ακολουθώντας τον φουκωϊκό προβληµατισµό, µια µελέτη µε ουσιαστικά ανθρωπολογική στόχευση δεν δύναται να µεταχειρίζεται την ανθρώπινη κατάσταση ως προνοµιακό αντικείµενο έρευνας και πηγή άντλησης γνώσης εντός µιας ορισµένης εκδοχής επιστηµονικότητας, στα πλαίσια της µετάβασης προς τη σύγχρονη εποχή (Foucault, 2008). Οφείλει παράλληλα να λογαριάσει τον άνθρωπο ως 10

11 συµµέτοχο και αποδέκτη κοινωνικοπολιτικής παρέµβασης. Η παραπάνω θεώρηση της εθνογραφικής αποστολής, όπως προτείνεται από την παρούσα µελέτη, έχει δεχτεί επιρροές από τις αρχές της Αυτοεθνογραφίας (Ellis 1991, 1995, 2004; Ellis and Bochner 2000; Bochner and Ellis 2001) και της Συµµετοχικής Έρευνας Δράσης (Chevalier, M. Jacques & Buckles, J. Daniel 2013). H στόχευσή της διευκολύνεται εξαιρετικά από το γεγονός ότι εµπίπτει στο ρεύµα της ανθρωπολογίας οίκοι (Μαδιανού, 1998, Marcus και Fischer 1986: 111, 156), από τη στιγµή που µελετά υποκείµενα και συλλογικότητες που ζουν στην ίδια γεωγραφική περιοχή µε τους ερευνητές (Ελλάδα Αθήνα). Η Συµµετοχική Έρευνα Δράσης (Participatory Action Research) αποτελεί µέθοδο η οποία συνδυάζει την ερευνητική γνώση µε την εφαρµοσµένη δράση, µε τη συµµετοχή των κοινοτήτων που µελετά. Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζεται από µια εκτεταµένη έρευνα πεδίου και συµµετοχικής παρατήρησης, κατά την οποία ο ερευνητής δεν παρεισφρύει ως εξωτερικός παρατηρητής στην οµάδα αλλά την ακολουθεί οργανικά, σε βάθος χρόνου και συµµετέχει στις δράσεις της, σε µια απόπειρα σύγκρισης αυτού που λέγεται µε αυτό που γίνεται, καταγραφής των µοτίβων αλληλόδρασης και παρακολούθησης των µικροκοινωνικών διαδικασιών (Kuper, 1998: 322). Ως εκ τούτου, η µέθοδος PAR δεν βασίζεται σε µονόδροµα µεθοδολογικά σχήµατα (π.χ δοµηµένες συνεντεύξεις, έρευνα αρχείου) αλλά αφήνει ανοιχτά τα περιθώρια στις υπό µελέτη κοινότητες να θέσουν οι ίδιες τα ζητήµατα που τις απασχολούν, συνδιαµορφώνοντας τα ερευνητικά ζητούµενα και παραθέτοντας διακυβεύµατα, προκλήσεις και στοχοθεσίες. Με αυτό τον τρόπο, η ερευνητική διαδικασία, ανοιχτή σε δηµιουργικό διάλογο, αφήνει ανοιχτή την πιθανότητα για συλλογικό σχεδιασµό δράσεων ή παρεµβάσεων στην κατεύθυνση των αναγκών και των στόχων των οµάδων. Η προσέγγιση αυτή προσδίδει µια βιωµατική διάσταση στα ερευνητικά ευρήµατα. Στην παρούσα έρευνα, εφαρµόστηκε σε περιορισµένο αριθµό συλλογικοτήτων λόγω περιορισµένου χρόνου, ανθρώπινου δυναµικού και υλικοτεχνικών πηγών. Παρ όλ αυτά, πλαισιωµένη από συµπληρωµατικά, πιο παραδοσιακά ερευνητικά εργαλεία (ηµιδοµηµένες συνεντεύξεις, παρατήρηση, έρευνα αρχείου), στάθηκε ικανή να συλλάβει τις δοµές, αλληλεπιδράσεις και τρόπους λειτουργίας των οµάδων και να συγκεντρώσει ορισµένες ενδιαφέρουσες ενδείξεις γύρω από τις υπό εξέταση έννοιες και πρακτικές της κοινωνικής αλληλεγγύης. Σε συγγενική τροχιά κινείται και η αυτοεθνογραφία, το ανθρωπολογικό εκείνο µοντέλο που σχεδιάστηκε για να είναι απείθαρχο, επικίνδυνο, ευάλωτο, επαναστατικό και δηµιουργικό, για να θέσει τον πολιτισµό ή την κοινωνία σε δράση και τελικά για να αλλάξει τον κόσµο προς το καλύτερο (Ellis & Bochner, 2006: 433). Ένα τέτοιο µοντέλο προσέγγισης της ανθρωπολογικής επιστήµης µετατοπίζει ριζικά τις παραδοσιακές µεθόδους διαχωρισµού, εκπροσώπησης και ερµηνείας, την ιεραρχική σχέση ανάµεσα στον εθνογράφο και τα µέλη της κοινότητας που µελετά, όπως επίσης και την ίδια τη σχέση µε τον εαυτό του και το αντίκρυσµα της ερευνητικής αποστολής του. Πάνω απ όλα όµως, ένα τέτοιο µοντέλο προάγει την ηθική σηµασία των κοινωνικών επιστηµών (Dewey, 1930, Bochner, 2001, Ellis & Bochner, 2000) προς µια διττή κατεύθυνση: αφενός βελτιώνει την κριτική επεξεργασία και κατανόηση ευρύτερων κοινωνικών φαινοµένων (Anderson 2006: 375) και αφετέρου εµπλέκεται, σε εφαρµοσµένο πια επίπεδο, στη µεθόδευση νέων δυνατοτήτων προς την ανάληψη δράσης. 11

12 1.3.2 Μεθοδολογικά Εργαλεία, Δείγµα και Πληθυσµός της Έρευνας Η έρευνα δεν αποσκοπεί σε µια ποσοτική χαρτογράφηση του ανανεωµένου τοπίου της αλληλεγγύης. Εκείνο που επιχειρεί είναι να αξιοποιήσει ποιοτικά δεδοµένα για την κατανόηση ενός πολύπλευρου, δυναµικού φαινοµένου σε µια δεδοµένη οικονοµική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία. Προς αυτή την κατεύθυνση, πραγµατοποίησε, στο πρώτο της στάδιο (Μάρτιος-Μάϊος 2014) έρευνα αρχείου ώστε να σχηµατίσει µια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα των ήδη υπαρχουσών αλλά και νεοσύστατων πρωτοβουλιών που λαµβάνουν χώρα στον αστικό ιστό (Αθήνα). Μέσα από αυτή την καταγραφή, µε άξονα α. τα χρονικά φίλτρα (βλ. επόµενο κεφάλαιο) και β. την εστίαση όχι σε θεσµικές αλλά σε από τα κάτω συσσωµατώσεις (βλ. κεφ. Αντικείµενο, ερευνητικά ερωτήµατα και στόχοι), ορίστηκε ο πληθυσµός της έρευνας και κατόπιν επιλέχθηκαν µε τη µέθοδο της βολικής δειγµατοληψίας αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις δικτύων και πρακτικών (δείγµα) που µελετήθηκαν διεξοδικά µέσα από µία ερµηνευτική, ανθρωπολογική προσέγγιση. Συνολικά, µελετήθηκαν 27 άτυπες και 17 τυπικές οργανώσεις. Η µελέτη πραγµατοποίησε µια εκτεταµένη έρευνα πεδίου σε εύρος έξι περίπου µηνών (µέσα Μαϊου-τέλη Οκτωβρίου 2014), αξιοποιώντας τη µέθοδο της συµµετοχικής παρατήρησης (participant-observation) (Birmingham & Wilkinson, 2003:117). Η έρευνα πεδίου πλαισιώθηκε από εθνογραφικές συνεντεύξεις (Spradley, 1979), ενώ έγινε χρήση και ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων (Cohen et al., 2008). Οι τελευταίες δοµήθηκαν στη βάση τριών διακριτών ερωτηµατολογίων (βλ. παράρτηµα Ερωτηµατολόγια Έρευνας): α. προς δρώντες (δότες) β. προς επωφελούµενους (αποδέκτες) και γ. προς υποστηρικτές (εθελοντές, δωρητές). Συµπληρωµατικά προς την έρευνα πεδίου, αξιοποιήθηκαν αρχειακές πηγές (ιστοσελίδες, συνεντεύξεις, άρθρα, οπτικοακουστικό υλικό τεκµηρίωσης), στις οποίες εφαρµόστηκε επίσης ανάλυση περιεχοµένου (Newby, 2010:484). Η αξιοποίηση πολλαπλών πηγών άντλησης γνώσης βοήθησε στη σφαιρικότερη σύλληψη του υπό µελέτη αντικειµένου (Ντάβου, 2006: 7) και στην όσο το δυνατό πληρέστερη και αντικειµενικότερη κάλυψη των ερευνητικών ερωτηµάτων. Το υλικό που προέκυψε από τα παραπάνω µέσα µηνύµατος χωρίστηκε σε δύο κατηγορίες: η πρώτη αφορά σε προκαθορισµένες θεµατικές ενότητες οι οποίες συγκροτήθηκαν από προσδιορισµένους θεµατικούς άξονες και υπαγορεύτηκαν είτε από το θεωρητικό πλαίσιο είτε από τις υποθέσεις της παρούσας έρευνας (sensitizing concepts) ενώ η δεύτερη δοµήθηκε σε νέες θεµατικές ενότητες που αναδείχτηκαν δυναµικά από το περιεχόµενο των συνεντεύξεων και τα ευρήµατα της συµµετοχικής παρατήρησης (indigenous codes) (Patton, 2002: ). Τέλος, για λόγους διαφύλαξης προσωπικών δεδοµένων των ερωτηθέντων οι οποίοι δήλωσαν ότι επιθυµούν να διατηρήσουν την ανωνυµία τους και των ατόµων των οποίων οι απόψεις καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια παρατήρησης-συµµετοχικής παρατήρησης (εν είδει σηµειώσεων από το πεδίο), όλα τα ονόµατα στα παρατιθέµενα αποσπάσµατα εµφανίζονται µε αλλοιωµένα αρχικά, δίχως να προσδιορίζεται η επωνυµία της οργάνωσης προς αποφυγή ταυτοποίησης. Επίσης, για λόγους συνοχής και τήρησης 12

13 ενιαίας γραµµής στην παράθεση των πηγών, τα ονόµατα των προσώπων που συναίνεσαν στη δηµοσιοποίηση των στοιχείων τους παρατίθενται µε τον ίδιο τρόπο. Τέλος, τα αποσπάσµατα που παρατίθενται απευθείας από τις ιστοσελίδες των οργανώσεων (έρευνα αρχείου) εµφανίζονται χωρίς αρχικά Χρονικά και Γεωγραφικά Φίλτρα Η έρευνα, σε µια απόπειρα να παράξει νέα εµπειρικά δεδοµένα όπως αυτά αναδύονται σε µια περίοδο ειδικού βάρους για την ελληνική κοινωνία, ορίζει ως χρονική αφετηρία το έτος 2010, χρονιά κατά την οποία η Ελλάδα εντάχθηκε επισήµως στον µηχανισµό οικονοµικής στήριξης όπως αυτός ενεργοποιήθηκε κατόπιν έγκρισης δανειακής σύµβασης από το Διεθνές Νοµισµατικό Ταµείο, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το χρονικό φίλτρο αντανακλά µια απόπειρα παραγωγής ανανεωµένου εµπειρικού υλικού γύρω από ένα τοπίο σε µετάβαση: πώς ανανοηµατοδοτείται και επαναπροσδιορίζεται η αλληλεγγύη σε ένα καθεστώς οικονοµικής ύφεσης, υποβάθµισης βασικών κοινωνικών υποδοµών, µε ταυτόχρονη έξαρση ρατσιστικών και εθνικιστικών φαινοµένων; Από ποιες ανάγκες ή αξίες υποκινείται; Με ποιο τρόπο επιδρά - αν επιδρά - στην (ανα)διαµόρφωση πολιτικών συνειδήσεων και ταυτοτήτων; Ποιο είναι το νόηµα που της προσδίδουν τα ίδια τα υποκείµενα µέσα από τη δράση τους; Ποια είναι τα επικαιροποιηµένα διακυβεύµατα και οι αξιακοί πυλώνες των αλληλέγγυων πρακτικών; Όπως είναι αναµενόµενο, κατά τη διάρκεια της έρευνας αρχείου και ταξινόµησης, εντοπίστηκαν πρωτοβουλίες των οποίων η δράση χρονολογείται προ Οι πρωτοβουλίες που εµπίπτουν σε αυτή την κατηγορία έχουν επίσης καταγραφεί και µελετηθεί ως προς τα πεδία δραστηριοποίησης και ως προς τη στόχευσή τους. Το γεγονός αυτό δεν καθίσταται ικανό για την παράθεση µιας εµπεριστατωµένης συγκριτικής µελέτης, ωστόσο επιτρέπει την καλύτερη κατανόηση των µετασχηµατισµών, µετατοπίσεων ή και αποκλίσεων που λαµβάνουν χώρα στο υπό µελέτη πεδίο. Ως προς το γεωγραφικό της εύρος, η έρευνα αναζήτησε και κατέγραψε πρωτοβουλίες και δίκτυα στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, µε την έρευνα πεδίου να λαµβάνει χώρα κατά προτεραιότητα στο 1 ο Δηµοτικό Διαµέρισµα του Δήµου Αθηναίων 3, και για λόγους αντιπροσωπευτικότητας να επεκτείνεται σε περιοχές έτερων διαµερισµάτων (π.χ Αµπελόκηποι, Παγκράτι, Βύρωνας, Βοτανικός, Ακαδηµία Πλάτωνος). Στο σηµείο αυτό, είναι σηµαντικό να επισηµανθεί ότι ένας σηµαντικός αριθµός πρωτοβουλιών αντιστοιχούν σε online δίκτυα (διαδικτυακές κοινότητες) των οποίων η διάχυση δεν µπορεί να οριστεί και αποτιµηθεί µε γεωγραφικούς όρους. 3 Κολωνάκι-Λυκαβηττός, Εξάρχεια Νεάπολη Μουσείο, Πεδίο του Άρεως Ευελπίδων, Αγ. Κων/νος Αγ. Παύλος (Πλ. Βάθης), Ιστορικό κέντρο Ψυρρή Πλάκα, Κουκάκι, Ιλίσια. 13

14 2. Θεωρητικό Πλαίσιο Η αλληλεγγύη είναι µια ιδιαίτερα ολισθηρή έννοια καθώς συναντάται µε διαφοροποιηµένα νοήµατα και πλαίσια τόσο στην κοινωνιολογία, την κοινωνική ψυχολογία και την πολιτική φιλοσοφία, όσο και στις πολιτικές επιστήµες, την χριστιανική θρησκεία, αλλά και στην καθηµερινή ρητορική των πολιτικών και των απλών πολιτών. Καθώς δύναται να συµπεριλάβει πολλαπλές νοηµατοδοτήσεις, είναι δυσχερής ένας µοναδικός ορισµός της. Στο πλαίσιο αυτό της νοηµατικής ασάφειας, και καθώς υπάρχουν ήδη συναφείς εννοιολογήσεις, όπως εκείνες της αδερφοσύνης, της αµοιβαιότητας ή του αλτρουισµού, ο Helmut Thom θέτει το εύλογο ερώτηµα αν η έννοια της αλληλεγγύης µπορεί να αποτελέσει πλέον µια αναλυτική κατηγορία (1999: 101), και µάλιστα, αν ο επανακαθορισµός της έννοιας µπορεί να οδηγήσει σε ένα πραγµατικό κοινωνικοπολιτικό εργαλείο - αµφιβολία που επαναδιατυπώνουν οι Christian Arnsperger και Γιάννης Βαρουφάκης (2003). Στο πλαίσιο αυτό προκύπτει αρχικά το ερώτηµα «τί σηµαίνει αλληλεγγύη, τι συνιστά αλληλεγγύη (και τι όχι)» και στη συνέχεια «για ποιο λόγο ένα άτοµο δρα αλληλέγγυα». Σε πολλές από τις υφιστάµενες θεωρίες το δεύτερο ερώτηµα συναρτάται µε το πρώτο καθώς εξαρτάται τον ίδιο τον ορισµό της αλληλεγγύης. Τέλος, σηµαντικό είναι να προσδιορισθεί το «τι σηµαίνει η λειτουργία της αλληλεγγύης για το άτοµο, για µια οµάδα στην οποία αυτό εντάσσεται προκειµένου να δράσει συλλογικά, για τις σχέσεις του ίδιου ή της οµάδας του µε άλλα άτοµα και οµάδες, και για την κοινωνία εν γένει». 2.1 Η κοινωνιολογική προσέγγιση Στο ερώτηµα γιατί υπάρχει η αλληλεγγύη στην κοινωνία, γιατί τα άτοµα δρουν αλληλέγγυα, µπορούµε να χαράξουµε δύο γενικές κατευθύνσεις της αλληλεγγύης κατά τη διάκριση των Bierhoff RD και Küpper όπου η αλληλεγγύη διαµορφώνεται ή στη βάση κοινών συµφερόντων του ατόµου µε τους άλλους ή αποτελεί ανταπόκριση σε µία κοινωνική συνθήκη και δράση υπεράσπισης των συµφερόντων των άλλων (1999: 133). Στην πρώτη περίπτωση ενυπάρχει πάντα ένα εγωιστικό κίνητρο που συνδέεται µε την επιδίωξη του ατοµικού συµφέροντος, που µπορεί να οδηγήσει σε µια επιτυχηµένη συνεργασία παρά τον υποκείµενο ατοµικισµό. Μπορεί όµως να οδηγήσει και σε φαινόµενα εκµετάλλευσης - από κάποιους - της εργασίας των άλλων για το προσφερόµενο κοινό αγαθό - το φαινόµενο των "λαθρεπιβατών" (1999: 138), όσο και σε ανταγωνισµό µεταξύ των ατόµων µιας οµάδας µε κοινότητα συµφερόντων (1999: 144). Στη δεύτερη περίπτωση, που ενέχει έντονη την ηθική διάσταση, κυριαρχεί η έννοια της ενσυναίσθησης του ατόµου προς αυτούς που υποφέρουν - που σε ορισµένες περιπτώσεις µπορεί να ενισχύεται από ενοχικά συναισθήµατα για το δικό του επίπεδο ζωής ή από µια διάθεση διαµαρτυρίας για τους θεωρούµενους ως υπαίτιους (1999: ), ενώ, όπως θα δούµε συχνά διακατέχεται από επιλεκτικότητα ως προς τους δέκτες της αλληλεγγύης. 14

15 Η πρώτη κατεύθυνση της έννοιας της αλληλεγγύης, που αποτελεί και την είσοδό της στις κοινωνικές επιστήµες, συνδέεται µε το ζήτηµα της κοινωνικής συνοχής και ενσωµάτωσης, µέσα από το ερώτηµα του πώς είναι δυνατή η κοινωνική τάξη και η ίδια η κοινωνία. Ξεκινώντας από την κλασική διάκριση του Tönnies ανάµεσα στους κοινωνικούς ιδεότυπους της Gemeinshcaft και της Gesellschaft, της "κοινότητας", όπου υπερίσχυαν οι παραδοσιακοί κοινωνικοί δεσµοί και οι προσωπικές σχέσεις και της "κοινωνίας" που την αντικατέστησε µε την εξέλιξη της καπιταλιστικής κοινωνίας στη βάση ορθολογικών οικονοµικών κοινωνικών σχέσεων, ο Ντυρκέµ έθεσε αντίστοιχα την πλέον φηµισµένη διάκριση ανάµεσα στην "µηχανική αλληλεγγύη" και στην "οργανική αλληλεγγύη"(komter, 2005: 107). 4 Η πρώτη αναπτύσσεται σε απλές κοινωνίες που στηρίζονται σε µεγάλο βαθµό στην οµοιότητα, στη βάση κοινών αξιών, κανόνων και πεποιθήσεων, όπως και ισχυρών κοινωνικών τελετουργικών. Χαρακτηρίζονται από ισχυρή συλλογική συνείδηση και ένταση τόσο στο επίπεδο της αφοµοίωσης όσο και των αποκλεισµών όσων δεν είναι "όµοιοι". Η δεύτερη, που επήλθε µε τον σύνθετο καταµερισµό της εργασίας που επέφερε ο καπιταλισµός, στηρίζεται στην αλληλεξάρτηση που γεννά η ανάγκη συνεργασίας των τόσο διαφοροποιηµένων παραγωγών αγαθών, υπηρεσιών κλπ., µε αποτέλεσµα αφενός διαφοροποιηµένες αξίες, πολιτισµικά πλαίσια κλπ., και αφετέρου τη συλλογική συνείδηση να υποχωρεί έναντι της ατοµικής συνείδησης, αλλά και τη σχέση συµπεριλήψεων και αποκλεισµών να ελαστικοποιείται. Ο Ντυρκέµ διαβλέπει τον κίνδυνο ηθικού ελλείµµατος στην οργανική αλληλεγγύη. Ωστόσο, θεωρεί ότι εντέλει οι ισχυρές σχέσεις αλληλεξάρτησης αλλά και οι νόµοι δηµιουργούν νέες µορφές ηθικότητας που την καθιστούν δυνατή, στην κατεύθυνση µάλιστα µιας µεγαλύτερης δικαιοσύνης και ισότητας µιας και οι ανάγκες από τον σύγχρονο καταµερισµό της εργασίας επιβάλουν στο κάθε άτοµο να έχει την δυνατότητα να αξιοποιήσει ελεύθερα τις ικανότητές του χωρίς κοινωνικούς φραγµούς - συνεπώς αυτονοµία του ατόµου και αλληλεξάρτηση πηγαίνουν µαζί (Stjernø, 2004: 33-36). Έτσι, κατά τον Ντυρκέµ, ο ατοµικισµός και το ατοµικό συµφέρον δεν είναι ασύµβατα µε την οργανική αλληλεγγύη και αντίθετα µπορούν να ενισχύσουν το ένα το άλλο (Thome, 1999: 101), στο µέτρο όµως που ο ατοµικισµός διέπεται από κάποιον ηθικό κώδικα (Stjernø, 2004: 36). 5 Ένα ζήτηµα που τίθεται σε αυτήν την προσέγγιση της αλληλεγγύης, που δεν στηρίζεται σε µια ηθική πρωτοβουλία του ατόµου, είναι για ποιον λόγο εντέλει τα άτοµα αποφασίζουν να δεσµεύσουν τους εαυτούς τους και να την ασκήσουν. Για τον Ντυρκέµ, ο βαθµός της "οµαδικότητας" ενός συνόλου, ο βαθµός δηλαδή που η οµάδα µε διάφορους τρόπους επηρεάζει και καθορίζει την συµπεριφορά των µελών της, θέτοντας κανόνες και ορίζοντας δράσεις, συνιστά και τον ορισµό της αλληλεγγύης της (Hechter, 1987: 8). Ο Hechter διερευνά για ποιο λόγο κάποια σύνολα είναι περισσότερο αλληλέγγυα προς τα µέλη τους από κάποια άλλα. Η µία απάντηση, που δίνει έµφαση στην κανονιστικότητα των κοινωνικών συνόλων (µε πρωτοπόρο τον Ντυρκέµ), είναι ότι σε αυτά υπάρχει µεγαλύτερη εσωτερίκευση κανόνων και συµπεριφορών, µε την συνεπικουρία και ενός συστήµατος κυρώσεων - τα οποία όµως προφανώς διαφοροποιούνται από οµάδα σε οµάδα χωρίς να διαφοροποιείται ανάλογα και η 4 Ο µελετητής θέτει σε αντιστοιχία και τις "κοινοτικές" και "associative" κοινωνικές σχέσεις του Βέµπερ. 5 Ο Ντυρκέµ διακρίνει µεταξύ "ηθικού" και "εγωιστικού" ατοµικισµού. Στην πραγµατικότητα προσπαθεί να εισάγει στη θεωρία του για την αλληλεγγύη και µια ηθική διάσταση, που τον φέρνει προς την δεύτερη κατεύθυνση της έννοιας 15

16 επιδεικνυόµενη αλληλεγγύη. Η άλλη απάντηση, που είναι και η κρατούσα όσον αφορά τη συλλογική δράση γενικότερα και στην οποία εντάσσονται στοχαστές όπως ο Μαρξ, δίνει έµφαση στη δοµή και στη διαστρωµάτωση του συνόλου. Στις σχέσεις, δηλαδή, των ατόµων που αναπτύσσονται εντός ενός κοινωνικού συνόλου. Σε αυτή την προσέγγιση τα πλέον αλληλέγγυα σύνολα είναι εκείνα στα οποία υπάρχουν µεγαλύτερα κοινά ατοµικά συµφέροντα, όπως π.χ. στην µαρξιστική προσέγγιση της ταξικής αλληλεγγύης. Κάνοντας κριτική στη θέση αυτή που θεωρεί ως κίνητρο της αλληλεγγύης την κοινότητα ατοµικών συµφερόντων, από την άποψη ότι δεν εξηγεί το γιατί ενώ οι περισσότεροι θα µπορούσαν απλώς να απολαµβάνουν τους καρπούς της αλληλέγγυας δράσης άλλων χωρίς οι ίδιοι να συνεισφέρουν (το γνωστό δηλαδή ζήτηµα των "λαθρεπιβατών" στις κοινωνικές θεωρίες), εντέλει επιλέγουν να δράσουν και οι ίδιοι, ο Hechter θέτει και µια τρίτη απάντηση στηριγµένη στην ευρύτερη θεωρία της "ορθολογικής επιλογής", σύµφωνα µε την οποία τα άτοµα, από όλες τις εναλλακτικές επιλογές τους προκειµένου να επιτύχουν τους στόχους και τα συµφέροντά τους, προβαίνουν στην επιλογή να δράσουν συλλογικά επειδή αυτό θα προσφέρει τη µεγαλύτερη δυνατή ωφέλεια στους ατοµικούς στόχους και στα συµφέροντά τους αυτά (Hechter, 1987: 8-9, 20-31). Για τον Hechter, ο τρόπος να αποφευχθούν οι "λαθρεπιβάτες" δεν είναι άλλος από ένα επαρκές σύστηµα ελέγχου των πόρων, µε την µορφή κυρώσεων και ανταµοιβών (Komter, 2005: 114), που αυξάνει την εξάρτηση του ατόµου από την οµάδα (Thome, 1999: 107). Κλείνοντας τις προσεγγίσεις της αλληλεγγύης πάνω στην κοινότητα συµφερόντων, πέρα από την πολύ συγκεκριµένη διάσταση του ταξικού συµφέροντος που της δίνει ο Μαρξ, 6 θα πρέπει να αναφερθούµε και σε εκείνη την πρακτική διάσταση που προσέδωσαν στην έννοια οι θεωρητικοί της αναρχίας, µιας και φαίνεται να επιβιώνει σε ένα βαθµό στο ελληνικό παράδειγµα. Πραγµατικά, για τον Μπακούνιν η αλληλεγγύη, που ενυπάρχει µέσα σε κάθε άνθρωπο, είναι η βασική αρχή που καθοδηγεί τον προλετάριο, που είναι και "είναι ο φορέας των προτύπων της ανθρωπότητας", ενώ και ο Κροπότκιν τη θεωρεί βάση της κοινωνικής ενσωµάτωσης, αλλά ταυτόχρονα και ηθική αρχή. Το ενδιαφέρον είναι ότι, όπως αναφέρει και ο Stjernø, εφαρµόστηκε στην πράξη µέσα από διάφορα είδη αυτοοργάνωσης, όπως π.χ. µε "κοοπερατίβες µεταξύ παραγωγών και καταναλωτών" (Stjernø, 2004: 57). 2.2 Η ηθική µατιά Στον αντίποδα των θεωριών αυτών βρίσκονται θεωρίες που προκρίνουν µια έννοια της αλληλεγγύης στηριζόµενη σε µια ηθική βάση ή στο συναίσθηµα παρά σε οποιαδήποτε µορφή ατοµικού συµφέροντος: απορρίπτοντας την κανονιστική, ωφελιµιστική και ατοµικιστική διάσταση των κοινωνικών σχέσεων, θεωρούν ότι οι άνθρωποι µοιράζονται κάποιες κοινές αξίες, ταυτίζονται, και επιπλέον νιώθουν µια δέσµευση προς την κοινότητά τους, δρώντας συχνά µε µη ορθολογικό τρόπο (Komter, 2005: 116). Οι θεωρίες αυτές προφανώς δεν ξεκινούν από τη διερεύνηση της κοινωνίας, 6 Στον οποίο ελάχιστα ως καθόλου δεν συναντάται ο όρος. Όπως αναφέρει ο µελετητής, για την µαρξιστική έννοια της ταξικής αλληλεγγύης προαπαιτείται η ταξική συνείδηση (Stjernø, 2004: 53). Το γεγονός αυτό καθιστά την έννοια αρκετά περιοριστική. 16

17 όπως οι προηγούµενες, αλλά από το άτοµο. Βάση της ηθικής αυτής διάστασης της αλληλεγγύης είναι κατά τον Bayertz η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι αποτελούν µια κοινότητα και είναι δυνατόν κάθε άνθρωπος να ταυτίζει τα συναισθήµατά του µε τους άλλους (1999: 6-7). Όπως αναφέρουν οι Bierhoff και Küpper, η προαναφερθείσα ενσυναίσθηση περιλαµβάνει συναισθήµατα όµως συµπάθεια, συµπόνοια, τρυφερότητα κλπ. (1999: 143). Ωστόσο, σύµφωνα µε τον Kompter, ένα από τα βασικά προβλήµατα της αλληλεγγύης σε αυτή τη βάση είναι η επιλεκτικότητά της, αφού οι άνθρωποι εντέλει έχουν την τάση να βοηθούν αυτούς µε τους οποίους ταυτίζονται (Kompter: 1999, , αλλά και Bierhoff και Küpper, 1999: 143). Πραγµατικά, όπως επισηµαίνει ο Bayertz, αλληλεγγύη σε µια ηθική, πανανθρώπινη βάση θα σήµαινε και αλληλεγγύη προς ανθρώπους µε αντίθετα ατοµικά συµφέροντα, όπως π.χ. ενός εργάτη προς το αφεντικό του, το οποίο θα έκανε την ταξική αλληλεγγύη αδύνατη (1999: 17). Από την άλλη όµως, υπογραµµίζει ότι η διάσταση αυτή επιτρέπει µια σχέση ισότητας µεταξύ του δότη και του δέκτη της αλληλεγγύης, αφού η σχέση εγκαθιδρύεται στην βάση ενός αµοιβαίου δικαιώµατος να ζητηθεί βοήθεια, και αυτή είναι µια βασική διαφορά µε τη φιλανθρωπία (1999: 19). Ως µια απόπειρα συνάρθρωσης των δύο κατευθύνσεων - που µάλλον όµως βρίσκεται εγγύτερα στις θεωρίες της ηθικής και συναισθηµατικής βάσης - θα µπορούσαµε να κατατάξουµε και τη µη συστηµατική αλλά συχνά συναντώµενη στο έργο της Άρεντ ενασχόληση µε την έννοια της αλληλεγγύης. Η Άρεντ, ενώ ξεκινά από το "πάθος" της συµπόνοιας απέναντι στο άτοµο που υποφέρει, το οποίο γίνεται αντιληπτό µέσα από το διαστρεβλωτικό συναίσθηµα του οίκτου, προσπαθεί να µεταβεί σε µια πιο διανοητική διάσταση της συµπόνοιας που δεν είναι άλλη από την αλληλεγγύη, η οποία και συναρµόζει τη δυνατότητα της πολιτικής πράξης που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, όπως την αναπτύσσει στο σύνολο του έργου της υπό τη γενική κατηγορία του πράττειν. Στην πραγµατικότητα, η Άρεντ προσπαθεί να συναρθρώσει τις δύο κατευθύνσεις της έννοιας της αλληλεγγύης, αφού θεωρεί ότι η αλληλεγγύη εκκινεί µεν αλλά εκφεύγει από την συµπόνοια για να αποτελέσει το µέσο εκείνο που θα επιτρέψει στους ανθρώπους να εγκαθιδρύσουν µια "κοινότητα συµφερόντων" µε τους συνανθρώπους τους που αποτελούν αντικείµενο εκµετάλλευσης και καταπίεσης, στην ηθική όµως βάση των καντιανών εννοιών της "ανθρωπότητας", της "αξιοπρέπειας" και των "ιδεών": Ο οίκτος µπορεί να είναι η διαστρέβλωση της συµπόνοιας, αλλά η εναλλακτική του εκδοχή είναι η αλληλεγγύη. Μέσα από τον οίκτο οι άνθρωποι "έλκονται από τους αδύνατους", µέσα από την αλληλεγγύη, όµως, εδραιώνουν ηθεληµένα, αλλά και ψύχραιµα, µια κοινότητα συµφερόντων µε τους καταπιεσµένους. Το κοινό συµφέρον µπορεί να είναι τότε "το µεγαλείο του ανθρώπου" ή "η τιµή του ανθρώπινου γένους" ή η αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Γιατί η αλληλεγγύη, επειδή σε αυτή µετέχει το λογικό και άρα η γενίκευση, έχει την ικανότητα να αντιλαµβάνεται εννοιολογικά την πολλαπλότητα, όχι µόνο την πολλαπλότητα µιας τάξης, ενός έθνους ή ενός λαού, αλλά τελικά ολόκληρης της ανθρωπότητας. Αυτή όµως η αλληλεγγύη, µολονότι µπορεί να διεγείρεται από την οδύνη, δεν καθοδηγείται από αυτήν και 17

18 περιλαµβάνει τον δυνατό και τον πλούσιο όσο και τον αδύνατο και τον φτωχό. Σε σύγκριση µε το συναίσθηµα του οίκτου, µπορεί να φαίνεται ψυχρή και αφηρηµένη, διότι παραµένει αφοσιωµένη σε "ιδέες" - στο µεγαλείο, στην τιµή, στην αξιοπρέπεια - παρά στην όποια "αγάπη" για τους ανθρώπους [...]. Από τη σκοπιά της ορολογίας, η αλληλεγγύη είναι µια αρχή που µπορεί να εµπνεύσει και να οδηγήσει στην πράξη, η συµπόνοια είναι ένα από τα πάθη και ο οίκτος είναι ένα συναίσθηµα (2006: ). Όπως αναλύει ο Ken Reshaur που διατρέχει το σύνολο του έργου της Άρεντ, µπορούµε να διακρίνουµε κάποιες βασικές διακρίσεις της για την αλληλεγγύη, εκ των οποίων εν προκειµένω είναι σηµαντικό να τεθούν οι ακόλουθες δύο: α) εκείνη που τα άτοµα εκδηλώνουν απέναντι σε κάποιους που υποφέρουν επειδή και τα ίδια βρίσκονται σε ανάλογη κατάσταση και αυτή η "κοινότητα συµφερόντων" είναι µια αντίδραση ώστε να επιδιώξουν µια βελτίωση της κοινής κατάστασης - ο µελετητής την χαρακτηρίζει ως "αποκλειστική" αφού αποτελεί µια "αυτο-βοήθεια" που αποκλείει όσους δεν βρίσκονται στην κοινή κατάσταση και β) εκείνη που τα άτοµα εκδηλώνουν απέναντι σε κάποιος που υποφέρουν χωρίς τα ίδια να βρίσκονται σε µια κοινή κατάσταση µαζί τους, αλλά παρ' όλα αυτά εγκαθιδρύουν µαζί τους µια κοινότητα συµφερόντων - την οποία ο µελετητής χαρακτηρίζει ως "συµπεριληπτική" (Reshaur, 1992: 725). Η δεύτερη αυτή δεν στηρίζεται σε ένα κοινό βίωµα αλλά στη γνώση των καταστάσεων που διέπουν αυτούς που υποφέρουν, και γι' αυτό εγκαθιδρύεται όχι τόσο στη βάση του συναισθήµατος αλλά της λογικής (Reshaur, 1992: ). Τέλος, µια ακόµα θεωρία για την αλληλεγγύη που θα µπορούσε να ενταχθεί σε αυτό το πλαίσιο είναι και εκείνη των Christian Arnsperger και Γιάννη Βαρουφάκη, κατά την οποία κίνητρο της αλληλεγγύης είναι ειδικότερα η συµπάθεια όχι προς κάποια συγκεκριµένα πρόσωπα που έχουν ανάγκη, αλλά προς την κατάστασή τους, οποιαδήποτε και αν είναι τα πρόσωπα αυτά, και φυσικά χωρίς να πρέπει ο αλληλέγγυος να έχει κάποια άµεση ή βιωµατική σχέση µε την κατάσταση αυτή (Arnsperger & Varoufakis, 2003: 171). Για τους µελετητές, ωστόσο, η αλληλεγγύη αυτή λαµβάνει το πραγµατικό πολιτικό της νόηµα και καθίσταται ριζοσπαστική (radical) όταν η κατάσταση αυτή, προς την οποία επιδεικνύεται, είναι προϊόν κοινωνικής κατασκευής και όχι απλά ένα "ατύχηµα της φύσης", όπως π.χ. στην αλληλεγγύη προς του καρκινοπαθείς (Arnsperger & Varoufakis, 2003: 177). Συνολικά, εντέλει, όπως παρατηρεί ο Komter (2005: ), σε όλα τα είδη κοινωνικών συνόλων, από το πιο µικρό που είναι η οικογένεια έως το πιο µεγάλο που µπορεί να είναι ένα έθνος, µπορεί να παρατηρηθεί µια συνδυασµένη εφαρµογή των κινήτρων και πλαισίων αλληλεγγύης - γεγονός άλλωστε που επεσήµανε εξ αρχής και ο Ντυρκέµ για τις δικές του κατηγοριοποιήσεις, οι οποίες εν µέρει θα µπορούσαν να διαµοιραστούν αντίστοιχα στις δύο κατευθύνσεις της αλληλεγγύης αφού η µηχανική αλληλεγγύη στηρίζεται σε κοινές αξίες και ταυτότητες. Ωστόσο, είναι φανερό ότι οι δυο διαφορετικές βάσεις της αλληλεγγύης που περιγράφηκαν παραπάνω οδηγούν όχι κατ' ανάγκη σε ένα διαφορετικό ποσοτικά αποτέλεσµα αλληλεγγύης αλλά σε διαφοροποιηµένες ποιότητες και δοµές αλληλεγγύης. 18

19 Όπως ορθά επισηµαίνει ο Komter, προσπαθώντας να προσεγγίσει την σύγχρονη κατακερµατισµένη µορφή που έχουν λάβει οι δυτικές κοινωνίες, "ένα από τα πολλά µαθήµατα που µπορούµε να µάθουµε από τον Ντυρκέµ είναι ότι η µορφή της κοινωνικής µας οργάνωσης έχει αντίκτυπο στην αλληλεγγύη" (2005: 208). Επίσης ο µελετητής σηµειώνει ότι από την εποχή που ο Ντυρκέµ διαπίστωνε το πέρασµα από την µηχανική στην οργανική αλληλεγγύη, αυτό που άλλαξε, στο πρώτο µισό του 20ου αιώνα, στη Δύση, ήταν η δηµιουργία ενός οργανωµένου κράτους πρόνοιας, το όποιο είχε ως αποτέλεσµα να ατονήσουν οι - µε την ντυρκεµική έννοια - ανεπίσηµες µορφές αλληλεγγύης, προς όφελος µιας αυτονοµίας και ανεξαρτησίας από κοινωνικούς δεσµούς των πολιτών. Όµως, στο ίδιο πλαίσιο, δεν ευθύνεται µόνο το κράτος πρόνοιας, αλλά και ο ατοµικιστικός χαρακτήρας που παίρνουν οι σύγχρονες κοινωνίες µέσα από το νέο πιο εξειδικευµένο αλλά και γραφειοκρατικό καταµερισµό της εργασίας - σε αντίθεση µε την κοινωνία όπου οι άνθρωποι εξαρτώνταν µεταξύ τους για την εξασφάλιση των αναγκών τους, στην οποία και τοποθετεί την οργανική αλληλεγγύη ο Ντυρκέµ εξετάζοντας τον καταµερισµό της εργασίας στη δική του εποχή. Ο Komter καταλήγει ότι η υποχώρηση της αλληλεξάρτησης στις σύγχρονες κοινωνίες είχε ως αποτέλεσµα η ανεπίσηµη αλληλεγγύη να στηρίζεται πλέον όχι στην αναγκαιότητα για την συνοχή της αλλά στον εθελοντισµό και να είναι έτσι "µη δεσµευτική" για αυτούς που την εκδηλώνουν: "τα άτοµα δεν εκφράζουν πια την αλληλεγγύη τους γιατί αυτό είναι αναγκαίο, αλλά γιατί είναι ελεύθερα να το κάνουν" (2005: ). Ο Komter, που προσπαθεί να περιγράψει την µετάβαση από την "οργανική" κοινωνία του Ντυρκέµ µε την ανάλογη οργανική της αλληλεγγύη, στην κατακερµατισµένη παγκοσµιοποιηµένη κοινωνία όπου και της αντιστοιχεί µια αντίστοιχα "κατακερµατισµένη" αλληλεγγύη πέραν κάθε έννοιας κοινοτικού δεσµού, έγραψε το βιβλίο του πριν την παγκόσµια "κρίση". Στην πραγµατικότητα, η µεταστροφή στην αντίληψη πάνω στην έκταση και τον ρόλο του κράτους πρόνοιας που εδραιώθηκαν µεταπολεµικά, είχε αρχίσει στον αγγλοσαξωνικό κόσµο ήδη από τη δεκαετία του '80, για να επικρατήσει σταδιακά σε ολόκληρη τη Δύση. Όσον αφορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως αναφέρουν οι Asprenger και Βαρουφάκης, η υποχώρηση του κράτους πρόνοιας που επήλθε από την πρώτη στιγµή της νοµισµατικής ένωσης, η οποία και έµελε να είναι η απαρχή ανελαστικών δηµοσιονοµικών κανόνων για τα κράτη-µέλη, συνδυάστηκε ευθύς εξ αρχής από τους ίδιους τους δράστες της µε µια επίκληση για αλληλεγγύη για αυτούς που θίγονταν (2003: 157). Σήµερα, εποµένως, η κατακερµατισµένη κοινωνία µεταβαίνει σε µια δοµή χωρίς κράτος πρόνοιας και η αλληλεγγύη φαίνεται να ξαναδιεκδικεί τον ρόλο της. Στην Ελλάδα της "κρίσης", φαίνεται ότι η προσωπική συνεισφορά αναδύθηκε εναλλακτικά προς το κράτος πρόνοιας, αφού η ριζική αποδιάρθρωση του τελευταίου οδήγησε σε πολλαπλές συλλογικές δράσεις που φέρουν τα χαρακτηριστικά της αλληλεγγύης. Και µάλιστα, θα λέγαµε ότι καθώς σε αρκετές δράσεις (π.χ. παραγωγοί χωρίς µεσάζοντες, που διασυνδέει την οικονοµική επιβίωση των παραγωγών µέσα από την αδιαµεσολάβητη διακίνηση των προϊόντων τους, µε την επιβίωση των καταναλωτών που προµηθεύονται είδη πρώτης ανάγκης σε τιµές προσιτές σε αυτούς) εµφανίζονται στοιχεία σχέσης αλληλεξάρτησης και αναγκαιότητας, αναβιώνει ένα κοµµάτι της κατά Ντυρκέµ οργανικότητας της κοινωνίας. Από την άλλη, καθώς η αλληλεγγύη έγινε ένας όρος της µόδας, που έκλεισε υπό την οµπρέλα της είτε εθελοντικές δράσεις κάθε είδους που σύντοµα εξέπνευσαν ή µπορεί να εκπνεύσουν, είτε δράσεις που παρά την αυτοεπίκλησή τους είναι αµφίβολο αν πρέπει να ενταχθούν σε 19

20 αυτήν - όπως π.χ. δράσεις από ΜΚΟ που βασίστηκαν σε µεγάλες επιχορηγήσεις και εξασφαλισµένα "λειτουργικά έξοδα" -, είναι σηµαντικό να οριοθετηθεί η έννοια µε έναν τρόπο που να επιτρέπει να διαφανεί πόσο βαθιά εισέρχεται στην ελληνική κοινωνία µια σχετική "κουλτούρα". Όπως επισηµαίνει η κοινωνική ψυχολογία, στη βάση της αλληλεγγύης βρίσκεται περισσότερο µια κοινωνική αξία της συνεργασίας, παρά του ανταγωνισµού και του ατοµισµού και γι' αυτό και συνδέεται άµεσα µε την ποιότητα της κοινωνικής συνοχής. Η θετική δε εµπειρία που συνδέεται µε την επιτυχία εγχειρηµάτων συνεργασίας ανοίγει ένα θετικό κύκλο νέων εγχειρηµάτων και προσδοκιών που µε τη σειρά τους ενισχύουν την αλληλεγγύη (Bierhoff & Küpper, 1999: ). Αν µάλιστα σε βάθος χρόνου οι δράσεις αυτές υπερβούν τη συγκυρία και επιδείξουν µια διάσταση πραγµατικής θέσµισης µορφών κοινωνικών σχέσεων και κοινωνικοποιήσεων, τότε θα επιβεβαιωθεί και πάλι ο Ντυρκέµ αφού, αντίστροφα, η αλληλεγγύη αυτή θα δείχνει µια διαφορετική µορφή, ή έστω ποιότητα, της κοινωνικής µας οργάνωσης Βασικές παράµετροι - κεντρικά πλαίσια Έτσι, προκειµένου να διερευνηθούν οι οµάδες και δράσεις αλληλεγγύης που αποτελούν αντικείµενο έρευνας της συγκεκριµένης µελέτης, προτιµάται µεταξύ άλλων ο ακόλουθος ορισµός της αλληλεγγύης που δίνει ο Stjernø (2004: 1-2) σύµφωνα µε τον οποίο αλληλεγγύη είναι "η ετοιµότητα κάποιου να µοιραστεί πόρους του µε άλλους, µε προσωπική συνεισφορά προς εκείνους που βρίσκονται σε ανάγκη ή σε αγώνα, και µε φορολογία και αναδιανοµή οργανωµένη από το κράτος... Η αλληλεγγύη εµπεριέχει µια ετοιµότητα για συλλογική δράση, και µια πρόθεση να θεσµοποιηθεί αυτή η συλλογική δράση µέσα από την εγκαθίδρυση δικαιωµάτων και µιας ιδιότητας του πολίτη". Ο ορισµός αυτός της αλληλεγγύης προτιµάται γιατί, αφενός δεν περιλαµβάνει µια αναφορά στον λόγο που αυτή επιδεικνύεται από τα δρώντα υποκείµενα, 8 που όπως καταδείχτηκε παραπάνω παρουσιάζει πλήθος θεωρητικών και πρακτικών διαφοροποιήσεων, και αφετέρου θέτει τέσσερις διαφορετικές διαστάσεις που επικοινωνούν άµεσα µε µια κοινωνικοπολιτική παρά προσωπική διάσταση του είδους των δεσµών µεταξύ ατόµων που συνιστά η αλληλεγγύη: α) εντάσσει το στοιχείο της προσωπικής συνεισφοράς στο πλαίσιο µιας συλλογικής δράσης. β) εντάσσει το στοιχείο αυτό παράλληλα µε την αποδοχή ή επιδίωξη ενός οργανωµένου κράτους πρόνοιας (το ότι, όπως ειπώθηκε στην Ελλάδα αυτή η παράλληλη σχέση των 7 Για το ότι το πολιτισµικό και ιδεολογικό πλαίσιο µιας κοινωνίας ως προς το πώς αξιολογεί τον ατοµισµό ή τη συνεργασία επηρεάζει τον βαθµό και την ποιότητα της επιδεικνυόµενης αλληλεγγύης, βλ. Bierhoff και Küpper, ο.π., σελ. 148 επ. 8 Η προσέγγιση του µελετητή διαβλέπει πάντα στις δοµές αλληλεγγύης µια έννοια προσωπικού συµφέροντος ή σκοπού, που δεν µπορεί να επιτευχθεί χωρίς την εγκαθίδρυση σχέσεων µε άλλα άτοµα ή οµάδες - το οποίο τον κατατάσσει µεταξύ των θεωριών της ορθολογικής επιλογής και εκείνων των δοµιστικών περί της κοινότητας ατοµικών συµφερόντων. 20