ΠΟΙΟΤΙΚΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ. Αναστασία Κ. Καδδά Δρ.Κοινωνιολογίας Υγείας Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας

Transcript

1 ΠΟΙΟΤΙΚΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Αναστασία Κ. Καδδά Δρ.Κοινωνιολογίας Υγείας Μsc Διοίκηση Μονάδων Υγείας

2 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ «Ποιοτικές μέθοδοι έρευνας στις κοινωνικές επιστήμες», Θ. Ιωσηφίδης, 2000, Εκδ.Κριτική «Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα», Earl Babbie, 2011, Μετ. Γ. Βογιατζής, Εκδ. Κριτική «Μικροκοινωνιολογία και ποιοτική έρευνα», Μ. Σαββάκης, 2013, Εκδ. Κριτική

3 ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Ορισμός Κατά τους Denzin, Licnoln (1994): Ποιοτική Έρευνα = Μια πολυμέθοδος που εμπεριέχει μια ερμηνευτική, νατουραλιστική προσέγγιση για κάθε αντικείμενο που μελετά (έρευνα σε φυσικά πλαίσια)

4 ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Ορισμός Κατά τον Creswell (1998), η ποιοτική έρευνα είναι μια διαδικασία διερεύνησης και κατανόησης βασισμένη σε σαφείς μεθοδολογικές παραδόσεις στρατηγικής οι οποίες διερευνούν ένα κοινωνικό ή ατομικό πρόβλημα Κατά την ποιοτική έρευνα ο ερευνητής δομεί μια ολιστική εικόνα, αναλύει λέξεις, περιγράφει τις λεπτομερείς θέσεις των πηγών πληροφορίας και διεξάγει τη μελέτη στο φυσικό της χώρο

5 Σκοπός Ποιοτικής Έρευνας Περιγραφή Ανάλυση Ερμηνεία Κατανόηση κοινωνικών φαινομένων, καταστάσεων και ομάδων απαντώντας κυρίως στα ερωτήματα «πως» και «γιατί»

6 ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Οι ποιοτικοί ερευνητές μελετούν τα αντικείμενα στο φυσικό τους περιβάλλον προσπαθώντας να τα κατανοήσουν ή να τα ερμηνεύσουν αναφορικά με τις σημασίες που οι άνθρωποι τους αποδίδουν Η ποιοτική έρευνα εμπεριέχει μελετημένη χρήση και συλλογή μιας ποικιλίας εμπειρικού υλικού όπως: «Συνέντευξης» «Παρατήρησης» «Μελέτη Περίπτωσης» «Προσωπικής Εμπειρίας» «Ενδοσκόπησης», «Ιστορία ζωής» «Εθνογραφίας «Ιστορικών Κειμένων» «Οπτικοακουστικού Υλικού», κ.α

7 Φιλοσοφικό και θεωρητικό πλαίσιο ποιοτικών ερευνών Ύπαρξη αξιών και θεωριών σε κάθε έρευνα, κυρίως σε ποιοτικές και ως εκ τούτου χρήση περισσότερο προσωπικής γραφής από ερευνητές ποιοτικών ερευνών (χρήση α ενικού προσώπου, κείμενα που προσιδιάζουν περισσότερο με αφήγηση παρά με γνωστή αυστηρά επιστημονική γλώσσα, κ.α)

8 Χαρακτηριστικά Ποιοτικής Έρευνας Οι ερευνητές προσπαθούν να κατανοήσουν σε βάθος το νόημα που έχουν διατυπώσει τα άτομα σε σχέση με τον κόσμο τους και τις εμπειρίες τους σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή δίχως να υπάρχει πρόβλεψη για το μέλλον ή αλλιώς να διερευνήσουν κάποιες όψεις του κοινωνικού συστήματος που μελετούν Ο ερευνητής είναι το μέσο με το οποίο διεξάγεται η έρευνα (υπεύθυνος για τη συλλογή και την ανάλυση των δεδομένων) Η ποιοτική έρευνα είναι μια διαδικασία επαγωγικής φύσης (συγκέντρωση δεδομένων για δόμηση εννοιών, υποθέσεων, θεωριών αντί για έλεγχο αξιωμάτων και υποθέσεων όπως στη θετικιστική έρευνα) Περιγραφικό το περιεχόμενο της ποιοτικής έρευνας ακόμη και με συμμετοχή ενδιαφερόντων

9 Σύγκριση ποιοτικής-ποσοτικής έρευνας Στην ποσοτική έρευνα επιδίωξη του ερευνητή είναι η συλλογή αντικειμενικών και γενικών δεδομένων για κάποιο φαινόμενο και η μετατροπή τους σε αριθμητικά ή στατιστικά στοιχεία με σκοπό τη σύγκριση μεταξύ διαφόρων μεταβλητών και την εξαγωγή αντικειμενικών επεξηγήσεων για τα αίτια ή τις σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών που θα αποτελούν μια αντικειμενική και γενική θεωρία για το φαινόμενο της έρευνας Στην ποιοτική έρευνα επιδίωξη του ερευνητή είναι η εξερεύνηση και η εις βάθος κατανόηση υποκειμενικών αντιλήψεων, πεποιθήσεων και εμπειριών συγκεκριμένων προσώπων σε σχέση με κάποιο φαινόμενο με σκοπό τη δημιουργία μιας βαθύτερης, αρτιότερης και περισσότερο επεξεργασμένης γνώσης για το υπό έρευνα φαινόμενο

10 Σύγκριση ποιοτικής-ποσοτικής έρευνας Στις ποσοτικές μεθόδους τα δεδομένα εκφράζονται με αριθμούς σε αντίθεση με τις ποιοτικές μεθόδους που κυριαρχούν τα μη αριθμητικά στοιχεία (καταγραφή λεγόμενων ή δρώμενων των συμμετεχόντων) Ποιοτική Έρευνα= Κατανόηση από τον ερευνητή της ποιότητας των όσων λένε και κάνουν οι συμμετέχοντες (απάντηση στο «πως» και «γιατί») ενώ η ποσοτική έρευνα απαντά στο «πόσο» και στο «τι» Οι ποσοτικοί ερευνητές αναζητούν αντικειμενικές περιγραφές-δείκτες σε αντίθεση με την υποκειμενική ερμηνεία της ποιοτικής έρευνα

11 Σύγκριση ποιοτικής ποσοτικής έρευνας Ύπαρξη διαφορών μεταξύ ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας όσο αφορά σε όλα τα στάδια έρευνας (διαμόρφωση ερευνητικής ερώτησης, επιλογή δείγματος με διαφορετικούς τρόπους, συλλογή δεδομένων με διαφορετικά εργαλεία, ανάλυσή τους με διαφορετικές μεθόδους, διαφορετική παρουσίαση και συγγραφή μεταξύ των δύο μεθοδολογιών) Στο σχεδιασμό και στα διάφορα στάδια της έρευνας οι ποιοτικές μέθοδοι επιτρέπουν μεγαλύτερη ευελιξία ενώ οι ποσοτικές τείνουν να προβλέψουν τα προβλήματα

12 Σύγκριση ποιοτικής-ποσοτικής έρευνας Ποσοτική έρευνα=πρόβλεψη, ποιοτική έρευνα=κατανόηση Εξάρτηση ποιοτικής έρευνας από το τοπικό πλαίσιο της έρευνας σε αντίθεση με τις πιο γενικευμένες ποσοτικές Καταλληλότερη η ποιοτική έρευνα για τη δημιουργία θεωρίας σε σύγκριση με τις ποσοτικές μεθόδους που ελέγχουν τη θεωρία

13 ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ - Ολιστική -Υποκειμενική -Διαδικαστική -Σχετική αδυναμία ελέγχου -Στόχευση στην κατανόηση -Ερμηνευτική -Εξηγητική ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ -Μερική -Αντικειμενική -Στοχεύει σε μετρήσιμα αποτελέσματα -Στοχεύει στον έλεγχο των μεταβλητών -Επιβεβαιωτική

14 Λόγοι διεξαγωγής ποιοτικής έρευνας Όταν ο ερευνητής επιλέξει έρευνα με ερευνητικό ερώτημα να ξεκινάει με ένα «πως» ή «τι (άραγε)» έτσι ώστε οι αρχικές προσεγγίσεις στο υπό μελέτη θέμα να περιγράψουν το τι συμβαίνει Όταν το προς εξέταση θέμα χρειάζεται να διερευνηθεί αλλά οι μεταβλητές δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμες (δεν υπάρχουν στοιχεία για να εξηγήσουν τη συμπεριφορά των συμμετεχόντων ή του προς μελέτη πληθυσμού και χρειάζεται να αναπτυχθεί νέα θεωρία)

15 Λόγοι διεξαγωγής ποιοτικής έρευνας Ανάγκη παρουσίασης μιας λεπτομερούς άποψης του προς εξέταση θέματος Μελέτη ατόμων στο φυσικό τους χώρο (μετακίνηση συμμετεχόντων από το χώρο ίσως οδηγήσει σε επινόηση δεδομένων) Ενδεχόμενο ενδιαφέρον για συγγραφή έκθεσης σε ένα λογοτεχνικό στυλ

16 Λόγοι διεξαγωγής ποιοτικής έρευνας Όταν χρειάζεται να συμπληρωθούν και να ολοκληρωθούν έρευνες που έχουν ποσοτικό κυρίως χαρακτήρα Για να δοθεί έμφαση στο ρόλο του ερευνητή ως ενεργού συμμετέχοντα που μπορεί να πει την ιστορία από την πλευρά των συμμετεχόντων

17 Λόγοι αποφυγής διεξαγωγής ποιοτικής έρευνας Όταν ο διαθέσιμος χρόνος για έρευνα είναι περιορισμένος Όταν ο στόχος της έρευνας είναι η πρόβλεψη συμπεριφοράς μεγάλων κοινωνικών ομάδων Όταν το δείγμα της έρευνας είναι εκτεταμένο Όταν άλλες μέθοδοι πχ αποστολή ερωτηματολογίων, είναι καταλληλότερες και ικανοποιούν πιο αποτελεσματικά το ερευνητικό πλαίσιο

18 Χαρακτηριστικά «Καλής Ποιοτικής Έρευνας» (Creswell, 1998) Χρησιμοποίηση αυστηρών διαδικασιών συλλογής δεδομένων με λεπτομέρεια και αφιέρωση αρκετού χρόνου Εκπλήρωση προϋποθέσεων και χαρακτηριστικών ποιοτικής έρευνας (Τήρηση λεπτομερούς σχεδίου, παρουσίαση πολλαπλών γεγονότων, συμβολή του ερευνητή, έμφαση στις απόψεις των συμμετεχόντων)

19 Κριτήρια αξιολόγησης ποιοτικής έρευνας Δυσκολία αξιολόγησης εγκυρότητας και αξιοπιστίας ποιοτικής έρευνας δεδομένου ότι εξαρτάται από την αλληλεπίδραση του ερευνητή με το περιβάλλον της έρευνας, της ευαισθησίας και των αντιλήψεων-προκαταλήψεών του Η λογική της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας όπως διαμορφώνεται στις ποσοτικές μεθόδους δε μπορεί να εφαρμοστεί στις ποιοτικές μεθόδους έρευνας Ο ερευνητής θα πρέπει να πείσει ότι η περιγραφή που κάνει είναι όσο το δυνατό ακριβέστερη και πληρέστερη τόσο από την πλευρά του όσο και από την πλευρά των συμμετεχόντων

20 Στάδια σχεδιασμού ποιοτικής έρευνας Βιβλιογραφική ανασκόπηση ή ανασκόπηση πληροφοριών Αντιληπτικό περίγραμμα ποιοτικής έρευνας Καθορισμός ερευνητικής ερώτησηςπροβλήματος Συλλογή δεδομένων (Επιλογή δείγματοςμεθόδων συλλογής δεδομένων) Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων Σύνταξη κειμένου (αφηγηματικής έκθεσης)

21 Βιβλιογραφική Ανασκόπηση ή Ανασκόπηση Πληροφοριών Ανασκόπηση πληροφοριών που υπάρχουν διαθέσιμες για το υπό έρευνα θέμα Εξέταση από τον ερευνητή κάθε σχετικής πληροφορίας ή έρευνας για το υπό μελέτη θέμα π.χ «Εντόπισαν και άλλοι προηγούμενοι ερευνητές τον ίδιο γρίφο?» «Πως προσπάθησαν να τον λύσουν?» «Ποιες όψεις του προβλήματος δεν εξετάστηκαν από τις έρευνες τους?»

22 Αντιληπτικό περίγραμμα ποιοτικής έρευνας Σύνολο πεποιθήσεων και αντιλήψεων του ερευνητή αναφορικά με την πραγματικότητα, την αλήθεια και τη γνώση ή αλλιώς ο τρόπος με τον οποίο ο ερευνητής βλέπει την πραγματικότητα αν δηλαδή η πραγματικότητα υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη οντότητα ή αν είναι κάθε φορά δημιούργημα του κάθε ανθρώπου

23 Αντιληπτικά περιγράμματα ποιοτικής έρευνας Α. Κριτικό αντιληπτικό περίγραμμα Β. Ερμηνευτικό/σχετικιστικό αντιληπτικό περίγραμμα o o Σύμφωνα με τα δύο αντιληπτικά περιγράμματα της ποιοτικής έρευνας, δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα ή ακόμη κι αν υπάρχει δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθήσει ο ερευνητής να την κατανοήσει διότι ο κάθε άνθρωπος βιώνει και αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα με μοναδικό τρόπο Ο ερευνητής στο στάδιο αυτό θα πρέπει να αναπτύξει τη θεωρητική του ανάλυση για ένα από τα ανωτέρω περιγράμματα σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο βλέπει την πραγματικότητα

24 Καθορισμός ερευνητικής ερώτησης ή ερευνητικού προβλήματος Η ερευνητική ερώτηση εμπεριέχει εκτός από την κεντρική ιδέα ή θέμα για έρευνα και τις βασικές κατευθύνσεις αναφορικά με τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της έρευνας Συνήθως η ερευνητική ερώτηση εμπεριέχει τις εξής λέξεις-κλειδιά: «κατανοώντας σε βάθος τις αντιλήψεις των για το πώς», «εξερευνώντας τις πεποιθήσεις των.γιατί» π.χ «Κατανοώντας σε βάθος την εμπειρία ασθενών με καρκίνο του μαστού αναφορικά με το πώς είναι να υποβάλλονται σε εβδομαδιαίες ακτινοβολίες»

25 Καθορισμός ερευνητικής ερώτησης ή ερευνητικού προβλήματος Ένα ερευνητικό πρόβλημα μπορεί να προκύψει από καθημερινά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα σχετικά με την εργασία, την οικογένεια ή τον άνθρωπο Μερικές φορές μπορεί ο ερευνητής να θέλει να βελτιώσεις τις γνώσεις του σχετικά με ορισμένους θεσμούς, διαδικασίες ή πολιτισμούς Ένας ερευνητής μπορεί να θέλει να απαντήσει σε ερωτήσεις όπως «ποιο είναι το ποσοστό του πληθυσμού με έντονη θρησκευτικότητα» ή «είναι πραγματικά δυσαρεστημένοι σήμερα οι άνθρωποι από το πολύ κράτος» ή «πόσο υστερεί η οικονομική θέση των γυναικών από εκείνη των ανδρών»

26 Καθορισμός του προβλήματος H επιλογή του ερευνητικού προβλήματος δεν είναι εδραιωμένη και αποτελεί συνάρτηση τόσο της προσωπικότητας του ερευνητή, των προσωπικών του κλίσεων (προτιμήσεις), του συστήματος αξιών του, όσο και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο κινείται και εργάζεται Όχι μόνο οι κοινωνικές συνθήκες κάτω από τις οποίες διεξάγεται η επιστημονική διαδικασία διαμορφώνουν τις προτιμήσεις των ερευνητών αλλά και ένας αριθμός κινήτρων τοποθετούν σε πλεονεκτικότερη θέση ένα θέμα έναντι ενός άλλου Διάφορες κοινωνίες και κοινωνικά συστήματα καθιερώνουν κίνητρα και διαφορετικά θέματα έρευνας π.χ πιο ενδιαφέρουσα προβάλλει η έρευνα για τον καρκίνο απ ότι αυτή για το κοινό κρυολόγημα

27 Καθορισμός του προβλήματος Η ερευνητική ερώτηση ή το ερευνητικό πρόβλημα θα πρέπει να είσαι σαφές προκειμένου να υπάρχουν και σαφείς απαντήσεις-αποτελέσματα στην έρευνα Τα ερευνητικά προβλήματα αποτελούν τμήμα μιας συνεχούς διαδικασίας Ένα ερευνητικό πρόβλημα μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε ένα άλλο γιατί ίσως να θέτει προβλήματα που ο ερευνητής δεν είχε προηγουμένους αντιμετωπίσει

28 Επιλογή Δείγματος Διευκρίνιση 2 βασικών θεμάτων από ερευνητή ως προς το δείγμα α) Το μέγεθος του δείγματος β) Τον τρόπο επιλογής του Π.χ στην ποσοτική έρευνα, επιδίωξη του ερευνητή είναι η συγκέντρωση μεγαλύτερου δυνατού δείγματος με μεθόδους αντικειμενικές και τυχαίας δειγματοληψίας ώστε αν συγκεντρωθούν τα γενικά και αντικειμενικά χαρακτηριστικά που έχουν όλοι οι άνθρωποι προκειμένου να εξαχθούν προβλέψεις για τον υπόλοιπο όμοιο πληθυσμό

29 Επιλογή Δείγματος Επιδίωξη του ποιοτικού ερευνητή δεν είναι το γενικό και αντικειμενικό αλλά το ειδικό και συγκεκριμένο, όχι η ποσότητα του δείγματος (σε μεγάλο αριθμό δείγματος υπάρχει κίνδυνος απώλειας υποκειμενικών-εξατομικευμένων χαρακτηριστικών) αλλά η ποιότητα ΒΑΣΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ 1. Καταλληλότητα (Να έχει όλα τα επιθυμητά προς διερεύνηση στοιχεία, τη γνώση και την επιθυμία απάντησης στο ερευνητικό ερώτημα) 2. Επάρκεια (Συνήθως είναι μικρό, δεν έχει σημασία τόσο η αντιπροσωπευτικότητα επί του συνολικού πληθυσμού όσο η εις βάθος ανάλυση ενός συγκεκριμένου πληθυσμού)

30 Συλλογή δεδομένων Για τη συλλογή της πληροφορίας που προκύπτει από τα δεδομένα ο ερευνητής αναπτύσσει πρωτόκολλα Λήψη απόφασης για χρήση κατάλληλων προσεγγίσεων συλλογής δεδομένων (π.χ συνεντεύξεις, παρατηρήσεις, κα) Αποθήκευση δεδομένων για εύκολη εύρεσή τους και προστασία τους από καταστροφή ή απώλεια

31 Σχέση μεταξύ σταδίων ποιοτικής έρευνας Σημαντική παράμετρος για τη διεξαγωγή έγκυρης ποιοτικής έρευνας είναι η ύπαρξη συνέχειας, αλληλουχίας και συνάφειας μεταξύ όλων των μεθόδων συλλογής στοιχείων και των βημάτων της ερευνητικής διαδικασίας Το επόμενο στάδιο της έρευνας οφείλει να αποτελεί φυσική και λογική συνέπεια του προηγούμενου

32 Ερευνητής και Μέθοδοι συλλογής δεδομένων Οι μέθοδοι συλλογής δεδομένων δεν είναι ανεξάρτητες από τον ερευνητή Ο ερευνητής διαμορφώνει τον τρόπο χρήσης των μεθόδων αυτών Η διαδικασία και το αποτέλεσμα της έρευνας εξαρτάται από τη στάση που θα λάβει ο ερευνητής και του τρόπου χειρισμού της έρευνας Ο ΙΔΙΟΣ Ο ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ

33 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ -Διερεύνηση που χαρακτηρίζεται από λεπτομέρεια και βάθος -Είναι δυνατόν να οδηγήσει στην διερεύνηση φαινομένων, διαδικασιών και συμπεριφορών που δεν είχαν προβλεφθεί από πριν -Διερεύνηση της εμπειρίας των κοινωνικών υποκειμένων. Ο ερευνητής «βλέπει» και κατανοεί τον κόσμο μέσα από τα μάτια και την αντίληψη των κοινωνικών υποκειμένων -Γίνεται προσπάθεια για την αποφυγή a priori κρίσεων ( ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ -Συνήθως αφορά μικρά δείγματα -Χαρακτηρίζεται από σχετικά περιορισμένες δυνατότητες γενίκευσης και σύγκρισης. -Εξαρτάται αρκετά από τις προσωπικές αντιλήψεις του ερευνητή και από τα επικοινωνιακά του προσόντα -Η συμμετοχή ή η εμπλοκή του ερευνητή μπορεί να μεταβάλλει τα χαρακτηριστικά του υπό μελέτη κοινωνικού φαινομένου ή διαδικασίας

34 Παράδειγμα Ποιοτικής Έρευνας Η έρευνα της Έφης Καραθανάση για το κατοικείν των Τσιγγάνων (Καραθανάση 2000) Μέθοδοι: επιτόπια έρευνα και συμμετοχικής παρατήρηση με στόχο τη διερεύνηση του κοινωνιο-χώρου και του βιο-χώρου των Τσιγγάνων στην περιοχή της Θήβας και αλλού Σκοπός έρευνας:«δια του χώρου ερμηνεία της τσιγγάνικης κοινωνίας, στην ερμηνεία της αντίληψης τους για το χώρο, της δομής του χώρου, στον τρόπο χρήση του, στη συμβολή του στην μακραίωνη επιβίωση της ίδιας της κοινωνίας δια του ελέγχου του» Στόχοι έρευνας: η διερεύνηση «κοινωνικών ποιοτήτων» και συγκεκριμένα του ρόλου του χώρου και του κατοικείν των Τσιγγάνων σε κρίσιμες διαστάσεις της κοινωνικής τους ζωής Επιλέχθηκε η επίπονη μέθοδος της συμμετοχικής παρατήρησης δηλαδή της συμβίωσης για μεγάλα χρονικά διαστήματα με την υπό μελέτη κοινωνική ομάδα η οποία οδήγησε στην συλλογή ενός πλούσιου ποιοτικού υλικού που αφορούσε κυρίως τέσσερις διαστάσεις της σχέση χώρου και κοινωνίας των Τσιγγάνων: Α. Το ζήτημα της κινητικότητας Β. Τον τόπο της ομάδας Γ. Το κατοικείν και την εδαφικότητα ως κοινωνική επιβίωση δια του κατοικείν

35