Οδηγός Αναγνώρισης και Χαρτογράφησης Οικοτόπων του Παραρτήματος Ι Οδηγία 92/43/ΕΟΚ στην Κύπρο

Transcript

1 Οδηγός Αναγνώρισης και Χαρτογράφησης Οικοτόπων του Παραρτήματος Ι Οδηγία 92/43/ΕΟΚ στην Κύπρο Δεληπέτρου Π. Αθήνα Μάιος 2010

2 Το παρόν κείμενο χρηματοδοτήθηκε από το Τμήμα Περιβάλλοντος (Αναθέτουσα Αρχή) του Υπουργείου Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος Κύπρου και εκπονήθηκε με την επιμέλεια του Τμήματος Περιβάλλοντος και του Τμήματος Δασών. Η αναφορά στο παρόν κείμενο είναι: Δεληπέτρου Π., Χριστοδούλου Χ.Σ Οδηγός αναγνώρισης και χαρτογράφησης των οικοτόπων του Παραρτήματος I της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ στην Κύπρο. Τμήμα Περιβάλλοντος, Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Λευκωσία, Κύπρος.

3 1 Πρόλογος Ο παρών Οδηγός της αναγνώρισης και χαρτογράφησης των οικοτόπων της Κύπρου αποτελεί τον καρπό της συνεργασίας και της πολύχρονης εμπειρίας και μελέτης της χλωρίδας και της βλάστησης της Κύπρου των λειτουργών των Τμημάτων Δασών και Περιβάλλοντος και των ερευνητών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ή Οδηγία των Οικοτόπων, αποτελεί βασικό εργαλείο για τη διατήρηση της Βιοποικιλότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην Κύπρο, η προετοιμασία για την εφαρμογή της άρχισε το 1999 στο πλαίσιο του έργου Special areas of conservation (Directive 92/43/EEC) in Cyprus (DG XI, LIFETCY 98/CY/172) με ανάδοχο το Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος της Κυπριακής Δημοκρατίας, με συντονιστή την Υπηρεσία Περιβάλλοντος και με την επιστημονική καθοδήγησης της ομάδας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι οικότοποι αποτελούν επίκεντρ ο της Οδηγίας και η εργασία για την αναγνώριση και την περιγραφή των προστατευόμενων τύπων οικοτόπων που απαντούν στην Κύπρο υπήρξε ένα από τα κύρια αντικείμενα του παραπάνω έργου. Ως αποτέλεσμα, με τη συνεργασία όλων των παραπάνω φορέων και με υπόβαθρο την πολύτιμη γνώση του Τομέα Πάρκων και Περιβάλλοντος του Τμήματος Δασών για το περιβάλλον της Κύπρου, καταρτίστηκε ο πρώτος κατάλογος των προστατευόμενων οικοτόπων που απαντούν στην Κύπρο, προστέθηκαν νέοι τύποι οικοτόπων στο Παράρτημα I της Οδηγίας, και οι οικότοποι αυτοί περιγράφηκαν και χαρτογραφήθηκαν στις προτεινόμενες περιοχές NATURA Στην δεκαετία που πέρασε από τότε, η μελέτη των οικοτόπων συνεχίστηκε και οι γνώσεις μας για τη βλάστηση της Κύπρου εμπλουτίστηκαν. Η μελέτη αυτή δεν έχει ολοκληρωθεί και παρόλο που έχουν συμπληρωθεί μεγάλα κενά, μένουν ακόμα και άλλα ανεξερεύνητα ή πολύ λίγο γνωστά θέματα τόσο ως προς την περιγραφή των τύπων βλάστησης όσο και ως προς τις σχέσεις μεταξύ τους και με τους αβιοτικούς παράγοντες. Για τους λόγους αυτούς η περιγραφή ορισμένων οικοτόπων στον παρόντα Οδηγό θα πρέπει να θεωρηθεί προκαταρκτική. Επιπλέον, ο παρών Οδηγός θα πρέπει στο μέλλον να ενημερώνεται τακτικά, για παράδειγμα ανά πενταετία, έτσι ώστε να ενσωματώνονται οι νέες γνώσεις και οι ενδεχόμενες αλλαγές σχετικά με τους οικοτόπους της Κύπρου. Βασικοί συντελεστές στη συγγραφή του Οδηγού, εκτός από τη συγγραφέα, ήταν οι λειτουργοί του Τμήματος Δασών: Χαράλαμπος Χριστοδούλου, ο οποίος συμμετείχε συμβουλευτικά στη συγγραφή των περισσότερων λημμάτων Τάκης Τσιντίδης, ο οποίος επέβλεψε ιδιαίτερα τα λήμματα που αφορούν στα δάση και Ανδρέας Αντωνίου, ο οποίος συμμετείχε συμβουλευτικά στα θέματα των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Η οργάνωση από πλευράς Τμήματος Περιβάλλοντος έγινε από την Μαρίνα Ξενοφώντος και την Έλενα Ερωτοκρίτου υπό την επίβλεψη της Χριστίνας Πανταζή. Οφείλω να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον Αντώνη Αντωνίου, τέως Διευθυντή του Τμήματος Περιβάλλοντος και τον Τάκη Τσιντίδη, Προϊστάμενο του Τομέα Πάρκων και Περιβάλλοντος του Τμήματος Δασών, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν στην ανάθεση αυτού του έργου. Επίσης οφείλω να ευχαριστήσω τον Τάκη Παπαχριστοφόρου και τους υπαλλήλους των τοπικών Δασικών Σταθμών για τη συνεργασία

4 2 και τις πολύτιμες παρατηρήσεις τους κατά την εργασία πεδίου για τον Οδηγό. Τέλος, πρέπει να ευχαριστήσω τον Γεώργιο Χατζηκυριάκου για την απλόχερη προσφορά γνώσεων για την Κύπρο και τη χλωρίδα της. Πηνελόπη Δεληπέτρου, Αθήνα, Μάιος 2010

5 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 Σκοπός και Αναγκαιότητα του Οδηγού 4 Βασικές Έννοιες 5 Μεθοδολογία 6 Κατάλογος Χερσαίων Οικοτόπων του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 9 92/43/ΕΟΚ στην Κύπρο Δομή Λημμάτων 12 ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 13 I. Παράκτιοι Οικότοποι: Βλάστηση σε Αμμοθίνες, Χαλικώδεις και Πετρώδεις Ακτές και Βράχους 14 II. Παράκτιοι Οικότοποι: Αλοφυτικοί Υγρότοποι, Αλατούχες Στέπες, 30 Αλονιτρόφιλοι θαμνώνες, Γυψούχες Στέπες III. Οικότοποι Γλυκών Νερών 42 IV. Θαμνώνες 50 V. Δάση Κωνοφόρων 67 VI. Μεσογειακά και Υπερ Μεσογειακά Δάση Βελανιδιάς 79 VII. Παρόχθιοι Θαμνώνες και Δάση 84 VIII. Ξηρά και Υγρά Λιβάδια 91 IX. Βλάστηση Βράχων και Λιθώνων 100 ΜΕΡΟΣ Β ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΠΟΛΥΓΩΝΩΝ 107 Γενικές Οδηγίες για τη Χαρτογράφηση των Πολυγώνων των Οικότοπων 108 Πεδία Βάσης Δεδομένων GIS 109 ΜΕΡΟΣ Γ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 110 Γενικές Αρχές Αξιολόγησης της Κατάστασης Διατήρησης των Οικοτόπων 111 Δειγματοληψίες για την Αξιολόγηση των Οικοτόπων 114 ΕΝΤΥΠΟ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ 116 Οδηγίες για τη συμπλήρωση του Εντύπου 117

6 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός και Αναγκαιότητα του Οδηγού Σκοπός του Οδηγού Αναγνώρισης και Χαρτογράφησης των οικοτόπων του Παραρτήματος I της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ είναι η διαμόρφωση σαφών και λεπτομερειακών οδηγιών, κριτηρίων και προδιαγραφών προσαρμοσμένων στις συνθήκες της Κύπρου τόσο για την ασφαλή αναγνώριση των προστατευόμενων οικοτόπων όσο και για την πρότυπη χαρτογράφησή τους. Η αναγνώριση και χαρτογράφηση των οικοτόπων είναι προαπαιτούμενα για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων που απορρέουν από την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, τόσο ως προς την αξιολόγηση και διαχείριση των περιοχών του δικτύου NATURA 2000 όσο και ως προς την 6ετή αναφορά σχετικά με την εξάπλωση και την κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων του Παραρτήματος I και των ειδών του Παραρτήματος II. Οι οικότοποι του Παραρτήματος I περιγράφονται συνοπτικά και γενικά στο εγχειρίδιο EUR25, ωστόσο τόσο η χλωριδική σύνθεση όσο και η δομή τους διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Ειδικά στην Κύπρο, η αντιπροσωπευτική χλωριδική σύνθεση είναι συχνά ιδιάζουσα σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες καθώς αρκετά από τα χαρακτηριστικά είδη έχουν ανατολικομεσογειακή εξάπλωση και ενδέχεται να μην απαντούν αλλού στην Ευρώπη. Επίσης, η αντιπροσωπευτική δομή των οικοτόπων ενδέχεται να είναι διαφορετική λόγω των ιδιαίτερων κλιματικών συνθηκών. Επιπλέον, στη φύση οι οικότοποι εμφανίζονται με διάφορους βαθμούς αντιπροσωπευτικότητας και κατάστασης διατήρησης και ενδέχεται να απέχουν από την «ιδανική» μορφή των γενικών περιγραφών. Τέλος, οι επιστημονικές απόψεις σχετικά με την αναγνώριση των τύπων βλάστησης που καθορίζουν τους οικοτόπους και σχετικά με την αντιστοίχιση των διάφορων τύπων βλάστησης σε τύπους οικοτόπων, ενδέχεται να διίστανται. Οι παραπάνω λόγοι οδηγούν συχνά σε ασάφεια σχετικά με την αναγνώριση των οικοτόπων, οι οποίοι όμως αποτελούν προστατευταίο αντικείμενο και η διατήρηση και η διαχείρισή τους αποτελούν νομικές υποχρεώσεις για τα κράτη μέλη της Ε.Ε. Το γεγονός αυτό, έχει οδηγήσει στη δημοσίευση λεπτομερών περιγραφών των οικοτόπων από αρκετά κράτη, όπως η Ισπανία, η Γαλλία και η Πορτογαλία. Ο παρών Οδηγός παρέχει λεπτομερείς περιγραφές και σαφή κριτήρια για την αναγνώριση των οικοτόπων του Παραρτήματος I στην Κύπρο βάσει σύγχρονων δεδομένων. Επιπλέον, η περιγραφή των οικοτόπων η οποία περιλαμβάνει την αντιπροσωπευτική χλωριδική σύνθεση και τη δομή θα χρησιμοποιηθεί ως κριτήριο για την αξιολόγηση της αντιπροσωπευτικότητας και της κατάστασης διατήρησης των οικοτόπων σε κάθε περιοχή όπου θα χαρτογραφηθούν. Η χαρτογράφηση των οικοτόπων, ακόμα και όταν έχει γίνει η αναγνώριση, αποτελεί ένα τεχνικό θέμα για το οποίο απαιτούνται συγκεκριμένες προδιαγραφές έτσι ώστε να εκτελεστεί με ομοιογενή τρόπο παρέχοντας δεδομένα όχι μόνο συγκρίσιμα για όλη την Κύπρο, αλλά και επαρκή για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων της Κύπρου προς την Ε.Ε.

7 5 Βασικές Έννοιες Παρακάτω αναφέρονται συνοπτικά και με απλούς όρους ορισμένες βασικές έννοιες οι οποίες χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των οικοτόπων του Παραρτήματος I της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Ο οικότοπος, όπως έχει επικρατήσει να μεταφράζεται στα ελληνικά ο όρος «habitat», είναι: ο τόπος όπου ζει ένα είδος, ένας πληθυσμός ή μία βιοκοινότητα και που χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένες συνθήκες και αποτελεί μία τοπογραφική έκταση ομογενή ως προς τα αβιοτικά και βιοτικά της στοιχεία στην κλίμακα του φαινομένου (δηλ. του οργανισμού ή των οργανισμών) που μελετάται. Ο οικότοπος ή ενδιαίτημα (όπως είναι η σωστότερη απόδοση του όρου habitat) σύμφωνα με τον ορισμό αυτό μπορεί να είναι το δάσος, αν ο οργανισμός που μελετάται είναι για παράδειγμα ένας σκίουρος (που τρέφεται και αναπαράγεται σε όλο το δάσος) ή μόνο ο κορμός των δένδρων αν ο οργανισμός που μελετάται είναι ένα έντομο που τρέφεται με το ξύλο. Βασική ιδέα της Οδηγίας 92/43 είναι ότι προκειμένου να προστατευτεί η βιοποικιλότητα, δηλαδή τα είδη, πρέπει να προστατευτούν οι οικότοποι (τα ενδιαιτήματά τους). Στο Παράρτημα I της Οδηγίας οι προστατευόμενοι οικότοποι καθορίζονται βάσει των αβιοτικών παραμέτρων (π.χ., τύπος υποστρώματος) και βάσει των βιοκοινοτήτων που τους χαρακτηρίζουν, οι οποίες για τους χερσαίους οικοτόπους είναι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι κοινότητες των φυτών. Έτσι, η βιοτική συνιστώσα των περισσότερων οικοτόπων καθορίζεται βάσει του τύπου βλάστησης (δηλαδή του συνόλου των φυτών που καλύπτουν την περιοχή). Φυτοκοινωνιολογία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τις βιοκοινότητες (biocenosis) των φυτών και με τις σχέσεις τους με το περιβάλλον και που προσπαθεί να δημιουργήσει μία ιεραρχική τυπολογία των κοινοτήτων, δηλαδή ένα συνταξινομικό σύστημα, με βάση την ένωση (association). Η Δυναμική Φυτοκοινωνιολογία (Συνφυτοκοινωνιολογία) λαμβάνει υπόψη τη δυναμική των βιοκοινοτήτων (δηλαδή τις μεταβολές τους στο χρόνο). Η Γεωσυμφυτοκοινωνιολογία (Ολοκληρωμένη Φυτοκοινωνιολογία Τοπίου) λαμβάνει υπόψη και τη διαδοχή των κοινοτήτων σε συγκεκριμένες οικολογικές συνθήκες (π.χ., διαδοχικές φάσεις αναγέννησης του δάσους μετά από φωτιά) και τις συνεχόμενες κοινότητες φυτών ενός τοπίου που καθορίζονται από τις μεταβολές των οικολογικών παραγόντων (π.χ., τις κοινότητες ενός φαραγγιού, από τις υδρόφιλες και υγρόφιλες στις χαμηλές θέσεις που επηρεάζονται από το νερό έως τους θαμνώνες που αναπτύσσονται στις ψηλές πλαγιές και δεν επηρεάζονται από το νερό). Η βιογεωγραφία (η μελέτη της εξάπλωσης των ειδών και των κοινοτήτων στη γη) και η βιοκλιματολογία (η οικολογική επιστήμη που ασχολείται με τις σχέσεις μεταξύ κλίματος και εξάπλωσης των φυτών στη γη) και οι αντίστοιχες βιογεωγραφικές και βιοκλιματολογικές ταξινομήσεις χρησιμοποιούνται στη συνταξινόμηση των βιοκοινοτήτων. Οι βιοκοινότητες των φυτών χαρακτηρίζονται από το φαινόμενο της διαδοχής, δηλαδή της φυσικής διαδικασίας με την οποία ορισμένες κοινότητες ή στάδια βλάστησης αντικαθιστούν το ένα το άλλο σε ένα συγκεκριμένο τόπο. Η κλίμακα της βλάστησης είναι το τελικό, σε

8 6 ισορροπία και αυτοδιαιωνιζόμενο στάδιο της βλάστησης σε συγκεκριμένες οικολογικές συνθήκες. Η δυνητική φυσική βλάστηση σε συγκεκριμένες κλιματικές και γεωλογικές συνθήκες είναι η τελική σταθερή κοινότητα η οποία θα αναπτυσσόταν εάν δεν υπήρχαν ανθρωπογενείς επιρροές. Οι περισσότεροι οικότοποι του Παραρτήματος I καθορίζονται βάσει του συνταξινομικού συστήματος, του οποίου οι ιεραρχικές μονάδες είναι η κλάση (class), η τάξη (order), η ένωση (association) και η κοινωνία (community). Οι μονάδες αυτές χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένες οικολογικές συνθήκες κυρίως όσον αφορά στο βιοκλίμα, το υπόστρωμα, το έδαφος, την υγρασία, τις ανθρωπογενείς επιρροές και τη βιογεωγραφική περιοχή. Οι συνταξινομικές μονάδες χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένη χλωριδική σύνθεση (δηλαδή το σύνολο των ειδών ή των λειτουργικών ομάδων που τις αποτελούν) και δομή (δηλαδή η χωρική κατανομή, η αφθονία και η πυκνότητα των αποικιών των ειδών, των ηλικιών, των διαταράξεων, των ανοιγμάτων κλπ.). Η χλωριδική σύνθεση κάθε μονάδας (ενότητας βλάστησης) αποτελείται από τα χαρακτηριστικά ή διαγνωστικά είδη, δηλαδή τα είδη με μεγάλη πιστότητα (απαντούν αποκλειστικά ή σχεδόν αποκλειστικά στη μονάδα) ή μεγάλη σταθερότητα (απαντούν σπάνια σε άλλες μονάδες) ή μεγάλη προτίμηση (παρουσιάζουν το άριστο της ανάπτυξής τους στη μονάδα) συνοδά είδη, δηλαδή τα είδη με μεγαλύτερη ή μικρότερη συχνότητα αλλά χωρίς πιστότητα σε μία μονάδα τα τυχαία είδη, είδη με μικρή συχνότητα τα οποία χαρακτηρίζουν άλλες συνταξινομικές μονάδες. Μεθοδολογία Πρακτικά η αναγνώριση των τύπων οικοτόπων του Παραρτήματος I απαιτεί την ταξινόμηση της βιοκοινοτήτων των φυτών ή της βλάστησης που αναπτύσσονται σε μία περιοχή και την αντιστοίχισή τους στο σύστημα των 4ψήφιων κωδικών του Παραρτήματος. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι δεν αντιστοιχούν όλοι οι τύποι βλάστησης σε προστατευόμενους οικοτόπους. Η επίσημη περιγραφή των οικοτόπων του Παραρτήματος I παρέχεται στο ερμηνευτικό εγχειρίδιο EUR25 όπου γίνεται αντιστοίχιση των τύπων οικοτόπων στο ευρωπαϊκό σύστημα ταξινόμησης CORINE το οποίο μετεξελίχθηκε στο σύστημα ταξινόμησης της Παλαιαρκτικής περιοχής. Παράλληλα, αναπτύχθηκε το Ευρωπαϊκό σύστημα ταξινόμησης EUNIS. Τα δύο τελευταία συστήματα ταξινόμησης περιλαμβάνουν όλους τους τύπους οικοτόπων και όχι μόνο τους προστατευόμενους. Οι τρείς αυτές ταξινομήσεις χρησιμοποιήθηκαν ως βασικές πηγές για την αντιστοίχιση των τύπων βλάστησης σε 4ψήφιους κωδικούς του Παραρτήματος I: EUR Interpretation Manual of European Union Habitats. European Commission, DG Environment, Nature and Biodiversity, October p. Devillers Terschuren J., DevillersP Group of Experts for the setting up of the Emerald Network of Areas of Special Conservation Interest Application and development of the Palaearctic habitat classification in the course of the setting up of the Emerald Project. Cyprus, Revision. T PVS Emerald 13e.03. Strasbourg

9 EUNIS European Nature Information System ( 7 Παρόλο που υπάρχουν δημοσιευμένες μελέτες διάφορων τύπων βλάστησης της Κύπρου, δεν υπάρχει ολοκληρωμένο σύστημα ταξινόμησης των βιοκοινοτήτων των φυτών. Η περιγραφή και ταξινόμηση των τύπων βλάστησης που επιχειρήθηκε στον παρόντα Οδηγό βασίζεται, εκτός της εμπειρίας και των δεδομένων της ομάδας εργασίας, σε όλες τις δημοσιευμένες μελέτες βλάστησης της Κύπρου και άλλων περιοχών οι οποίες αναφέρονται στο κείμενο κάθε τύπου οικοτόπου και επίσης σε δύο γενικές πηγές που αφορούν την ολοκληρωμένη ταξινόμηση της βλάστησης σε ευρωπαϊκό και μεσογειακό επίπεδο οι οποίες λήφθηκαν υπόψη για όλους τους οικοτόπους και δεν αναφέρονται στα επιμέρους κείμενα. Οι πηγές αυτές είναι: Mucina L Conspectus of classes of European vegetation. Folia Geobot. Phytotax. 32 : Rivas Martínez S.,Díaz T.E., Fernández González F., Izco J., Loidi J., Lousã M., Penas A Vascular plant communities of Spain and Portugal: Addenda to the syntaxonomical checklist of Itinera Geobotanica 15: Όπως έχει ήδη αναφερθεί οι βιοκοινότητες της Κύπρου, λόγω της βιογεωγραφικής της θέσης και του βιοκλίματος, παρουσιάζουν ομοιότητες και αναλογίες αλλά και διαφορές σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές ως προς τη χλωριδική σύνθεση και δομή. Σίγουρα στην Κύπρο εμφανίζονται τύποι βλάστησης που δεν αντιστοιχούν σε καμία από τις ευρωπαϊκές μονάδες που έχουν περιγραφεί. Από τη άλλη μεριά, λείπουν οι λεπτομερείς συνταξινομικές μελέτες της βλάστησης της ανατολικής Μεσογείου. Η κεφαλαιώδης μελέτη του Zohary (1973) δεν επαρκεί για την ολοκληρωμένη ταξινόμηση των κοινοτήτων της Κύπρου. Επίσης υπάρχουν στην Κύπρο τύποι βλάστησης που έχουν μελετηθεί λίγο ή καθόλου, όπως παραδείγματος χάριν η γυψόφιλη βλάστηση. Για τους λόγους αυτούς η περιγραφή και η ταξινόμηση τουλάχιστον ορισμένων οικοτόπων θα πρέπει να θεωρηθούν προκαταρκτικές. Το βιοκλίμα αποτελεί μία από τις βασικές παραμέτρους που χαρακτηρίζουν τους οικοτόπους. Για τον παρόντα Οδηγό χρησιμοποιήθηκαν τρεις πηγές στις οποίες το βιοκλίμα της Κύπρου χαρακτηρίζεται βάσει του ομβροθερμικού πηλίκου Emberger Sauvage και βάσει της ταξινόμησης των Rivas Martínez και συν. ( Barber I. Valles A. (1995) Contribution to the knowledge of the bioclimate and vegetation of the island of Cyprus. Post Diploma Course in Forestry. Cyprus Forestry College, Nicosia 37 p. Pantelas V. S. (1996) The Cyprian bioclimate and the climax plant associations. Proceedings of the 6th Scientific Conference of Hellenic Botanical Society, Paralimni Cyprus, April 1996 Andreou M., Panagiotou A. (2004) Bioclimatic characterization (according to Rivas Martínez) of certain areas of Greece and Cyprus. Laboratory project for the course of Ecophysiology, Botany Department, University of Athens

10 Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται σύνοψη των βιοκλιματικών ζωνών της Κύπρου και αντιστοίχισή τους σε διάφορες ταξινομήσεις. Βιοκλιματική ζώνη Ετήσια Βροχό πτωση (mm) Μέση θερμοκρασία ψυχρότερου μήνα ( C) Υψόμετρο (m) Ημιερημική έως Ξηρή Ζεστή <400 >6 <100 Ξηρή Ήπια < <100 Ημίξηρη Ζεστή > Ημίξηρη Ήπια Ύφυγρη Ήπια Ύφυγρη Ψυχρή Υγρή Ψυχρή > Υγρή Δριμύα >900 <0 > Θερμο Μεσογειακή (Ευμεσογεια κή) Μέσο Μεσογειακή Υπερ Μεσογειακή Βιοκλιματική Ζώνη και Βλάστηση Κατώτερη Μεσογειακή Ευμεσογειακή Ανώτερη Μεσογειακή Λοφώδης Ορεινή Μεσογειακή Κατώτερη Μεσογειακή Ανώτερη Μεσογειακή Παρα Μεσογειακή Pistacio Rhamnetalia Quercetalia ilicis Quercetalia pubescentis

11 9 Κατάλογος Χερσαίων Οικοτόπων του Παραρτήματος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ στην Κύπρο. Για κάθε τύπο οικότοπου αναφέρονται ο 4ψήφιος κωδικός (HBCDAX) ο λεπτομερέστερος κωδικός που χρησιμοποιείται για τη χαρτογράφηση διακριτών περιπτώσεων του οικότοπου (HBCDAX_det) ο επίσημος ελληνικός τίτλος του οικότοπου και η ομάδα οικότοπων στην οποία περιγράφεται στον Οδηγό γενικά στοιχεία για τη χαρτογράφησή του (κλίμακα, ελάχιστο πολύγωνο, οδηγίες για τις ενδεικτικές δειγματοληψίες) HBCDA X HBCDAX_det Τίτλος Οικοτόπου Ομάδα Οικο τόπων Κλίμακα Ελάχιστο πολύγων ο m 2 Περίοδ ος Δειγμα τοληψί ας Τύπος Δειγματο ληψίας Έκταση δειγμ.επι φάνειας m Μονοετής βλάστηση της παλιρροιακής ζώνης Ι 1: β 6α Όλα τα είδη _Taraxacum Πολυετής βλάστηση ακτών με πέτρες και κροκάλες με Taraxacum Ι 1: β 6α ( 10) Όλα τα είδη Απόκρημνες βραχώδεις Ι 1: Όλα τα ακτές με βλάστηση Αγγειοσπέρμων είδη Πρόσκοπες, μονοετείς ΙΙ 1: Όλα τα κοινότητες σε λασπώδεις και αμμώδεις ζώνες 9β 10 είδη Μεσογειακά αλοφυτικά ΙΙ 1: Όλα τα λιβάδια είδη Μεσογειακοί αλοφυτικοί ΙΙ 1: Όλα τα θαμνώνες είδη Αλονιτρόφιλοι θαμνώνες ΙΙ 1: Όλα τα (Pegano Salsoletea) είδη Αλατούχες στέπες (Limonietalia) ΙΙ 1: Όλα τα είδη Γυψούχες στέπες (Gypsophiletalia) ΙΙ 1: (25) 4 5 Όλα τα είδη Πρωτογενείς κινούμενες Ι 1: Όλα τα θίνες είδη Υγρές κοιλότητες μεταξύ Ι 1: Όλα τα των θινών είδη Μονοετείς κοινότητες των Ι 1: Όλα τα θινών με Malcolmietalia είδη Μονοετείς κοινότητες των Ι 1: Όλα τα θινών με Brachypodietalia είδη Λόχμες με αοράτους Ι 1: Όροφος (Juniperus) σε αμμοθίνες θάμνων Θίνες με βλάστηση Ι 1: Όροφος σκληρόφυλλων θάμνων (Pistacio Rhamnetalia, Cisto Micromerietea) θάμνων Σκληρά ολιγομεσοτροφικά III 1: ύδατα με βενθική βλάστηση χαροειδών Ευτροφικές φυσικές III 1: Όλα τα λίμνες με βλάστηση τύπου Magnopotamion ή Hydrocharition είδη Μεσογειακά εποχιακά III 1: ή 3 Όλα τα 1 10 λιμνία είδη Ποταμοί της Μεσογείου III 1: Όλα τα

12 HBCDA X 10 HBCDAX_det Τίτλος Οικοτόπου Ομάδα Οικο τόπων με περιοδική ροή Δενδρώδεις θαμνώνες με Juniperus oxycedrus Δενδρώδεις θαμνώνες με Juniperus phoenicea Δενδρώδεις θαμνώνες με Juniperus excelsa Θαμνώνες με Ziziphus lotus Δενδρώδεις θαμνώνες με Laurus nobilis _Genista Θερμο Μεσογειακοί και προ στεππικοί θαμνώνες με Genista fasselata _Crataegus Θερμο Μεσογειακοί και προ στεπικοί θαμνώνεςμε Crataegus azarolus var. aronia Φρύγανα της Ανατολικής Μεσογείου (Cisto Micromerietea) Ξηροφυτικοί λειμώνες της Μεσογείου με αγρωστώδη και μονοετή (Thero Brachypodietea) 62B0 62B0 Σερπεντινόφιλα λιβάδια της Κύπρου Μεσογειακοί λειμώνες με υψηλά χόρτα και βούρλα (Molinio Holoschoenion) Κλίμακα IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 Ελάχιστο πολύγων ο m 2 Περίοδ ος Δειγμα τοληψί ας Τύπος Δειγματο ληψίας είδη Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων 100 4β 6 Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων Όροφος θάμνων VIII 1: Όλα τα είδη VIII 1: , Όλα τα 4 6, 5 είδη 8 III 1: Όλα τα είδη Έκταση δειγμ.επι φάνειας m Τυρφώνες του Τροόδους III 1: Όλα τα είδη Λιθώνες της Ανατολικής IX 1: Όλα τα 1 25 Μεσογείου 1:5000 είδη Χασμοφυτική βλάστηση IX 1: Όλα τα 1 50 ασβεστολιθικών βράχων 1:5000 είδη Χασμοφυτική βλάστηση πυριγενών βράχων IX 1:1000 1: Όλα τα είδη Σπήλαια των οποίων δεν γίνεται τουριστική εκμετάλλευση IX Τύπος οικοτόπου που δεν χαρακτηρίζεται από βλάστηση ανώτερων φυτών και δεν περιλαμβάνεται στον Οδηγό Δάση κυπαρίσσου V 1:5000 1: Χ9540 Δάση κυπαρίσσου (μικτά δάση με Pinus brutia) 92A0 92A0 Παρόχθια δάση με Salix alba 92C0 92C0 Παρόχθια δάση ανατολικής πλατάνου V 1:5000 1:10000 VII 1:5000 1:10000 VII 1:5000 1: Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνων

13 11 HBCDA X HBCDAX_det Τίτλος Οικοτόπου Ομάδα Οικο τόπων (Platanion orientalis) 92C0 92C0_Alnus Παρόχθια δάση με Alnus orientalis 92D0 92D0 Παραποτάμιοι θαμνώνες (Nerio Tamaricetea) Αείφυλλοι σκληρόφυλλοι θαμνώνες (Ceratonio Rhamnion) Θαμνώνες και δασικές συστάδες της Quercus alnifolia 93A0 93A0 Δασικές συστάδες της Quercus infectoria Δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra) X9540 Δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra) (μικτά δάση με Pinus brutia) Δάση τραχείας πεύκης (Pinus brutia) X9536 Δάση τραχείας πεύκης (Pinus brutia) (μικτά δάση με Pinus nigra) Κλίμακα VII 1:5000 1:10000 VII 1:1000 1:5000 IV 1:1000 1:5000 VI 1:5000 1:10000 VI 1:5000 1:10000 V 1:5000 1:10000 V 1:5000 1:10000 V 1:5000 1:10000 V 1:5000 1: Δάση Juniperus phoenicea V 1:5000 1: Δασικές συστάδες της Juniperus foetidissima V 1:5000 1: Δάση με Cedrus brevifolia V 1:5000 1: X9540 Μικτά δάση με Cedrus brevifolia και Pinus brutia V 1:5000 1:10000 Ελάχιστο πολύγων ο m 2 Περίοδ ος Δειγμα τοληψί ας Τύπος Δειγματο ληψίας δένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Όροφος θάμνωνδένδρων Έκταση δειγμ.επι φάνειας m

14 12 Δομή Λημμάτων 4ψήφιος κωδικός οικοτόπου. Ο κωδικός με τον οποίο ο οικότοπος αναφέρεται στο Παρ. I της Οδηγίας 92/43. Σε ορισμένες περιπτώσεις συνοδεύεται από εξειδικευμένο κωδικό, π.χ., 5210: 5213 (θαμνώνες με Juniperus: θαμνώνες με Juniperus excelsa) Επίσημος τίτλος οικοτόπου (όπως αναφέρεται στο Παρ. I της Οδηγίας 92/43) στα ελληνικά. Ελληνικός τίτλος οικοτόπου προσαρμοσμένος στα κυπριακά δεδομένα. Προδιαγραφές για την αναγνώριση του οικοτόπου ως προς τη χλωριδική σύνθεση και δομή. Επίσημος τίτλος οικοτόπου (όπως αναφέρεται στο Παρ. I της Οδηγίας 92/43) στα αγγλικά. Γενική περιγραφή οικοτόπου. Εξάπλωση στην Κύπρο. Οικολογικές συνθήκες (βιοκλίμα, υπόστρωμα., κ.α.) που αποτελούν προδιαγραφές για την αναγνώριση του οικοτόπου. Χλωριδική σύνθεση του οικοτόπου. Χαρακτηριστικά είδη οικοτόπου: διαγνωστικά είδη, είδη που απαντούν με μεγάλη συχνότητα, συνταξινόμηση. Δομή του οικοτόπου (περιγραφή υπάρχουσας κατάστασης, αντιπροσωπευτική δομή) Χλωριδική σύνθεση και δομή ειδικών περιπτώσεων του οικοτόπου οι οποίες διακρίνονται στη χαρτογράφηση. Παρατηρήσεις σχετικά και ειδικά θέματα της χαρτογράφησης, όπως η χαρτογράφιση μικτών πολυγώνων και σημεία που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Η ελάχιστη και η μέγιστη κλίμακα χαρτογράφησης για τον οικότοπο. Το ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου για τη χαρτογράφηση του οικοτόπου. Οικότοποι με μικρότερη έκταση δεν χαρτογραφούνται. Ελάχιστα απαιτούμενα για την ενδεικτική δειγματοληψία ανά πολύγωνο. Εποχή κατά την οποία ενδείκνυται να γίνουν η δειγματοληψία και η χαρτογράφηση. Πηγές με πληροφορίες σχετικά με την εξάπλωση, τη χλωριδική σύνθεση και τη δομή του οικοτόπου εκτός των γενικών πηγών που αναφέρονται στην εισαγωγή.

15 13 ΜΕΡΟΣ Α ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗΣ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ

16 14 I Παράκτιοι Οικότοποι: Βλάστηση σε Αμμοθίνες, Χαλικώδεις και Πετρώδεις Ακτές και Βράχους 2010 Χαράλαμπος Σ. Χριστοδούλου Ζώνες βλάστησης σε αμμώδη ακτή, Απόστολος Ανδρέας.

17 Μονοετής βλάστηση μεταξύ των ορίων πλημμυρίδας και αμπώτιδας Annual vegetation of drift lines Μονοετής βλάστηση της παλιρροιακής ζώνης Οι μονοετείς κοινότητες της παλιρροιακής ζώνης αναπτύσσονται στις περισσότερες αμμώδεις, χαλικώδεις και κροκαλώδεις ακτές της Κύπρου. Χαρακτηρίζονται από μονοετή αλονιτρόφιλα ή τουλάχιστον ανθεκτικά στο αλάτι είδη. Στις πιο στενές και στις πολύ πετρώδεις ακτές αποτελούν συχνά τη μοναδική ζώνη παραλιακής βλάστησης ενώ στις πιο πλατιές ακτές αποτελούν την πρώτη ζώνη βλάστησης, μετά τη θάλασσα. Αντιπροσωπευτικές κοινότητες απαντούν σε όλη σχεδόν την παράκτια ζώνη της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Το χαρακτηριστικά είδη είναι τα: Cakile maritima, Salsola tragus (=S. kali), Euphorbia peplis, Matthiola tricuspidata, Medicago littoralis, Lotus halophilus και Polygonum maritimum. Από συνταξινομική άποψη, οι κοινότητες εντάσσονται στην κλάση Cakiletea maritimae. Οι κοινότητες αναπτύσσονται σχεδόν πάντα σε αραιές, σποραδικές αποικίες κατά μήκος της ακτογραμμής. Η συνολική φυτοκάλυψη πρέπει να είναι τουλάχιστον 10 % σε κοινότητες έκτασης 10 m 2. Ειδικές περιπτώσεις: 1210_Taraxacum Οι ανοιχτές, πολυετείς κοινότητες που χαρακτηρίζονται από το κυπριακό ενδημικό, εύτρωτο είδος Taraxacum aphrogenes ή το μεσογειακό είδος Taraxacum hellenicum που αναπτύσσονται σε παραλίες με κροκάλες ή χαλίκια αποτελούν ιδιαίτερο τύπο βλάστησης, διακριτό από τις τυπικές κοινότητες των Cakiletea maritimae, και έχουν ενταχθεί ως ειδική περίπτωση στον τύπο οικοτόπου Άλλα είδη που συμμετέχουν είναι τα Limonium sinuatum, Limonium virgatum, Cichorium spinosum, Crithmum maritimum, Zygophyllum album, Ipomoea imperati (=I. stolonifera), Medicago marina, Centaurea aegialophila, Malcolmia nana, Matthiola tricuspidata, Cardopadium corymbosum. Οι κοινότητες με Taraxacum aphrogenes απαντούν στις νοτιοδυτικές και δυτικές ακτές της Κύπρου ενώ οι κοινότητες με Taraxacum hellenicum απαντούν κυρίως κατά μήκος των βόρειων ακτών. Παρατηρήσεις 1. Οι κοινότητες έχουν χαλαρή δομή και σποραδική εμφάνιση και η ακριβής θέση των αποικιών μπορεί να ποικίλλει από έτος σε έτος καθώς τα είδη είναι μονοετή και το περιβάλλον όπου αναπτύσσονται υπόκειται συχνά σε μη αναμενόμενες διαταραχές. Τα πολύγωνα της χαρτογράφησης είναι προτιμότερο να περιλαμβάνουν και τις κενές (μήκους m) εκτάσεις μεταξύ των αποικιών. 2. Τα χαρακτηριστικά είδη συμμετέχουν ενίοτε με μικρή κάλυψη σε κοινότητες των κινούμενων ή των σταθεροποιημένων θινών (οικότοποι 2110, 2230, 2240). Οι περιπτώσεις αυτές δεν αντιστοιχούν σε κοινότητες του οικοτόπου 1210 ο οποίος εμφανίζεται αποκλειστικά στην πρόσθια ζώνη της αμμοθινικής βλάστησης.

18 16 Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 10 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m. Εποχή: τέλη Απριλίου αρχές Ιουνίου Κοινότητες με Tataxacum aphrogenes: Οκτώβριος Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Arnold N., Biondi E., Costa M., Géhu J.M., Peris J. B Donées sur la végétation maritime des cotes meridionales de l' île de Chypre (plages, dunes, lacs sales et falaises). Documents phytosociologiques VIII: Delipetrou P., Christodoulou C.S., Kyriacou Th., Hadjikyriakou G CYPRUS Βάση δεδομένων TURBOVEG δειγματοληψιών βλάστησης στην Κύπρο. Géhu J.M., Costa M., Uslu T Analyse phytosociologioue de la végétation littorale des cotes de la partie turque de l' île de Chypre dans un souci conservatoire. Doc. Phytosoc. 7 : Τσιντίδης Τ., Χριστοδούλου Χ.Σ., Δεληπέτρου Π., Γεωργίου Κ. (επιμελητές) Το Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου. Λευκωσία, 466 σελ. Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Πηνελόπη Δεληπέτρου 1210_Taraxacum. Βλάστηση με Taraxacum aphrogenes σε κροκάλες Μονοετής βλάστηση με Cakile maritima και Salsola kali, Σαλαμίνα Πηνελόπη Δεληπέτρου

19 Απόκρημνες βραχώδεις ακτές της Μεσογείου με βλάστηση (με ενδημικά Limonium spp.) Vegetated sea cliffs of the Mediterranean coasts (with endemic Limonium spp.) Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση Αγγειοσπέρμων Η βλάστηση των Αγγεισπέρμων που αναπτύσσεται σε παράκτιους βράχους και κρημνούς σε θέσεις που δέχονται την επίδραση του ψεκασμού με θαλασσινό νερό αποτελείται από χασμοφυτικές κοινότητες. Αντιπροσωπευτικές κοινότητες απαντούν σε όλη σχεδόν την παράκτια ζώνη της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Το χαρακτηριστικά είδη είναι αερο αλοφυτικά, εξειδικευμένα έτσι ώστε να είναι ανθεκτικά στον ψεκασμό με αλμυρό νερό και στην επίδραση του ανέμου: Crithmum maritimum, Limonium spp. (L. virgatum, L. echioides, L. avei και το ενδημικό L. cyprium), Silene sedoides, Frankenia hirsuta, Sedum litoreum και Cichorium spinosum. Άλλα είδη που συμμετέχουν είναι τα Atriplex halimus, Convolvulus oleifolius var. pumilus. Από συνταξινομική άποψη, οι κοινότητες εντάσσονται στην κλάση Crithmo Limonietea (=Crithmo Staticetea). Οι κοινότητες αναπτύσσονται σχεδόν πάντα σε αραιές, σποραδικές αποικίες. Η συνολική φυτοκάλυψη πρέπει να είναι τουλάχιστον 10 % σε κοινότητες έκτασης 100 m 2. Στον τύπο οικοτόπου 1240 συμπεριλαμβάνεται και η ιδιαίτερη βλάστηση που αναπτύσσεται στις νησίδες των ακτών του Ακάμα, Γερόνησος, Άγιος Γεώργιος και Χαμήλης. Η βλάστηση των νησίδων χαρακτηρίζεται από τυπική ζώνωση από τη θάλασσα προς το εσωτερικό. Η εξωτερική (παραλιακή) ζώνη χαρακτηρίζεται από είδη ανθεκτικά στην αλατότητα όπως τα Limonium spp., Frankenia spp. κλπ. ενώ η εσωτερική (επιπαραλιακή) ζώνη χαρακτηρίζεται από κοινότητες με μικτά αλοφυτικά είδη, όπως τα Atriplex halimus, Suaeda vera, Cistanche phelypaea (κινδυνεύον είδος, παρασιτικό στα Atriplex και Suaeda), και είδη θαμνώνων όπως η Pistacia lentiscus. Παρατηρήσεις 1. Σε σχεδόν επίπεδoυς θύλακες με ρηχό, λασπώδες ή αργιλώδες, έδαφος μεταξύ των κοινοτήτων των Crithmo Limonietea αναπτύσσονται μερικές φορές πρόσκοπες νανώδεις κοινότητες μονοετών, με χαρακτηριστικά είδη τα Silene sedoides, Parapholis incurva, Sagina apetala, Parietaria cretica, Catapodium marinum, Mesembryanthemum nodiflorum, Anthemis rigida, Sedum litoreum, Frankenia hirsuta και Frankenia pulverulenta. Οι κοινότητες αυτές από συνταξινομική άποψη εντάσσονται στην κλάση των Saginetea maritimae αλλά δεν αντιστοιχούν στον οικότοπο 1310 λόγω σκληρού υποστρώματος και περιλαμβάνονται στον οικότοπο Συχνά πίσω από τη ζώνη των Crithmo Limonietea, σε θέσεις που δέχονται σπανιότερα την επίδραση του ψεκασμού υπάρχει μία μεταβατική ζώνη με μικτά είδη των φρυγάνων

20 18 (οικότοπος 5420) και είδη των Crithmo Limonietea. Η ζώνη αυτή χαρτογραφείται ως 1240 ή ως 5420 αναλόγως της σχετικής φυτοκάλυψης των χαρακτηριστικών ειδών των δύο τύπων βλάστησης. Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 100 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m Εποχή: Μάιος Ιούνιος. Για τις κοινότητες με Limonium ενδέχεται να απαιτείται επίσκεψη Ιούλιο Σεπτέμβριο. Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Arnold N., Biondi E., Costa M., Géhu J.M., Peris J. B Donées sur la végétation maritime des cotes meridionales de l' île de Chypre (plages, dunes, lacs sales et falaises). Documents phytosociologiques VIII: Delipetrou P., Christodoulou C.S., Kyriacou Th., Hadjikyriakou G CYPRUS Βάση δεδομένων TURBOVEG δειγματοληψιών βλάστησης στην Κύπρο. Géhu J.M., Costa M., Uslu T Analyse phytosociologioue de la végétation littorale des cotes de la partie turque de l' île de Chypre dans un souci conservatoire. Doc. Phytosoc. 7 : Τσιντίδης Τ., Χριστοδούλου Χ.Σ., Δεληπέτρου Π., Γεωργίου Κ. (επιμελητές) Το Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου. Λευκωσία, 466 σελ. Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Χαράλαμπος Σ. Χριστοδούλου Βλάστηση παράκτιων βράχων με Crithmum maritimum και Limonium sp.

21 Πρωτογενείς κινούμενες θίνες Embryonic shifting dunes Πρωτογενείς κινούμενες θίνες Οι εμβρυακές ή πρωτογενείς θίνες αποτελούν το πρώτο στάδιο ανάπτυξης των αμμοθινών. Πρόκειται για τοπικές ανυψώσεις της άμμου που εναποτίθεται γύρω από συγκεκριμένα είδη, τους «σταθεροποιητές» των αμμοθινών, όπως τα Elytrigia juncea και Medicago marina. Σχηματίζουν από μικρά υψώματα έως μακριές, επιμήκεις ανυψωμένες ζώνες. Οι πρωτογενείς θίνες αποτελούν τον πιο εκτεταμένο αμμοθινικό οικότοπο της Κύπρου. Οι πλέον αντιπροσωπευτικές κοινότητες απαντούν στον Ακάμα, τη Γιαλιά, το Ακρωτήρι, την Αγία Θέκλα, και στις βόρειες ακτές της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Χαρακτηριστικά είδη είναι τα αμμόφιλα: Elytrigia juncea (=Elymus farctus, =Agropyron junceum), Medicago marina, Centaurea aegialophila, Cyperus capitatus, Eryngium maritimum, Sporobolus virginicus (=Sporobolus arenarius), το Pancratium maritimum (κρίνος του γιαλού, εγγύς απειλούμενο) και σπανιότερα τα απειλούμενα είδη Euphorbia paralias (κινδυνεύον), Ipomoea imperati (κινδυνεύον) και Achillea maritima (=Otanthus maritimus, εύτρωτο). Από συνταξινομική άποψη, οι κοινότητες αυτές εντάσσονται στα Ammophiletea: Ammophiletalia, τυπικά στην ένωση Agropyrion juncei. Σε σχεδόν επίπεδες αμμώδεις ακτές είναι χαρακτηριστική η συμμετοχή μη αμμόφιλων ειδών όπως τα Echium angustifolium, Limonium sinuatum, Emex spinosa, Paronychia argentea, Alhagi graecorum. Κοινότητες αυτού του τύπου απαντούν στη Γιαλιά, στο Ακρωτήρι και, σε μικρή έκταση, στην Επισκοπή. Κοινότητες με χαρακτηριστικό είδος το Zygophyllum album σε σχεδόν επίπεδες αμμώδεις ακτές, κυρίως στα όρια με αλμυρά έλη. Συμμετέχει ενίοτε η Inula crithmoides. Χαρακτηριστικές κοινότητες αυτού του τύπου απαντούν στο Ακρωτήρι και, σε υποβαθμισμένη κατάσταση, στην παραλιακή ζώνη των Αλυκών Λάρνακας. Οι αμμόφιλες κοινότητες των κινούμενων θινών χαρακτηρίζονται από χαλαρή δομή. Η κάλυψη των αμμόφιλων ειδών πρέπει να είναι τουλάχιστον 20 % Πρωτογενείς αμμοθίνες με Eryngium maritimum, Γιαλιά Γιάννης Μπεκιάρης

22 20 Παρατηρήσεις 1. Τα χαρακτηριστικά είδη συμμετέχουν συχνά με μικρή κάλυψη σε κοινότητες των ημισταθεροποιημένων ή των σταθεροποιημένων θινών (οικότοποι 2230, 2240, 2250, 2260). Οι περιπτώσεις αυτές δεν εντάσσονται στον οικότοπο 2110 ο οποίος εμφανίζεται σε λευκές, κινούμενες θίνες και αποτελεί την πρόσθια ζώνη της αμμόφιλης βλάστησης. Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 100 m 2 Μικρότερα πολύγωνα 25 m 2 χαρτογραφούνται με αντιπροσωπευτικότητα C ή D. Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m Εποχή: Μάιος Ιούλιος Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Arnold N., Biondi E., Costa M., Géhu J.M., Peris J. B Donées sur la végétation maritime des cotes meridionales de l' île de Chypre (plages, dunes, lacs sales et falaises). Documents phytosociologiques VIII: Delipetrou P., Christodoulou C.S., Kyriacou Th., Hadjikyriakou G CYPRUS Βάση δεδομένων TURBOVEG δειγματοληψιών βλάστησης στην Κύπρο. Géhu J.M., Costa M., Uslu T Analyse phytosociologioue de la végétation littorale des cotes de la partie turque de l' île de Chypre dans un souci conservatoire. Doc. Phytosoc. 7 : Τσιντίδης Τ., Χριστοδούλου Χ.Σ., Δεληπέτρου Π., Γεωργίου Κ. (επιμελητές) Το Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου. Λευκωσία, 466 σελ. Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Πρωτογενείς αμμοθίνες με Elytrigia juncea, Σαλαμίνα Πηνελόπη Δεληπέτρου

23 Υγρές κοιλότητες μεταξύ των θινών Humid dune slacks Υγρές κοιλότητες μεταξύ των θινών Οι υγρές κοιλότητες μεταξύ των θινών όπου αναπτύσσονται υδρόφιλα είδη, κυρίως αγρωστώδη και κυπεροειδή, είναι σπάνιες στην Κύπρο. Οι κοινότητες αυτές εμφανίζονται συνήθως σε αμμοθινικά συστήματα που βρίσκονται σε επαφή με υγροτοπικά συστήματα πίσω από την πρόσθια γραμμή των πρωτογενών θινών. Έχουν βρεθεί στα αμμοθινικά συστήματα της Αγίας Ειρήνης (εκβολή Αγγουλού ποταμού), της Αμμοχώστου, της Καρπασίας και του Ακρωτηρίου, δηλαδή μόνο σε περιοχές εκτός του ελέγχου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Τα χαρακτηριστικά είδη είναι υδρόφιλα: Juncus spp., Erianthus ravennae (=Saccharum ravennae), Imperata cylindrica, Plantago crassifolia. Οι κοινότητες αυτές έχουν συνήθως πυκνή φυτοκάλυψη αλλά μικρή έκταση. Παρατηρήσεις Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 10 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m Εποχή: Ιούνιος Σεπτέμβριος Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Géhu J.M., Costa M., Uslu T Analyse phytosociologioue de la végétation littorale des cotes de la partie turque de l' île de Chypre dans un souci conservatoire. Doc. Phytosoc. 7 :

24 Μονοετείς κοινότητες των θινών με Malcolmietalia Malcolmietalia dune grasslands Μονοετείς κοινότητες των θινών με Malcolmietalia Στα μεγαλύτερα αμμοθινικά συστήματα αναπτύσσονται ανοιχτές κοινότητες αμμόφιλων, χαμηλών μονοετών ποών και αγρωστωδών σε ξηρές θέσεις των αμμόλοφων ή στα όριά τους. Οι κοινότητες αυτές έχουν καταγραφεί στον Ακάμα, το Ακρωτήρι, τη Σαλαμίνα και στις βόρειες ακτές της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Χαρακτηριστικά είδη είναι τα αμμόφιλα Malcolmia nana, Pseudorlaya pumila, Brassica tournefortii, Cutandia maritima, Papaver rhoeas subsp. cyprium (ενδημικό, εύτρωτο), Biscutella didyma subsp. dunensis (ενδημικό) και επίσης τα μονοετή Cutandia dichotoma, Limonium avei, Ononis variegata, Silene colorata, Senecio glaucus subsp. cyprius, Triplachne nitens (εύτρωτο). Από συνταξινομική άποψη, οι κοινότητες αυτές εντάσσονται στα Thero Brachypodietea (=Tuberarietea guttatae): Malcolmietalia. Οι κοινότητες σχηματίζουν συνήθως μικρές αποικίες με συνολική φυτοκάλυψη τουλάχιστον 30 % μεταξύ των αμμόλοφων. Παρατηρήσεις 1. Οι κοινότητες του οικοτόπου 2230 σχηματίζονται μεταξύ των οικοτόπων 2250 και 2260 και επίσης πίσω από την πρόσθια γραμμή του 2110, σε επίπεδες θίνες. Συχνά σχηματίζουν μωσαϊκά με τους παραπάνω οικοτόπους και σε αυτή την περίπτωση χαρτογραφούνται ως σε μικτά πολύγωνα αν οι κοινότητες του 2230 έχουν έκταση τουλάχιστον 5 x 5 m. Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 25 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m Εποχή: Απρίλιος Μάιος

25 23 Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Τσιντίδης Τ., Χριστοδούλου Χ.Σ., Δεληπέτρου Π., Γεωργίου Κ. (επιμελητές) Το Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου. Λευκωσία, 466 σελ. Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Πηνελόπη Δεληπέτρου Μονοετής βλάστηση με Silene kotschyi, Lotus halophilous κ.α., Σαλαμίνα Μονοετής βλάστηση με Triplachne nitens, Ακάμας Πηνελόπη Δεληπέτρου

26 Μονοετείς κοινότητες των θινών με Brachypodietalia Brachypodietalia dune grasslands with annuals Μονοετείς κοινότητες των θινών με Brachypodietalia Στα μεγαλύτερα αμμοθινικά συστήματα, σε οπισθοθινικές θέσεις, σε ημισταθεροποιημένες ή σταθεροποιημένες θίνες αναπτύσσονται ανοιχτές κοινότητες χαμηλών μονοετών ποών και αγρωστωδών σε ξηρές θέσεις με ρηχή άμμο. Οι κοινότητες αυτές έχουν καταγραφεί στον Ακάμα, τη Γιαλιά, το Ακρωτήρι, τη Σαλαμίνα και στις βόρειες ακτές της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Τα χαρακτηριστικά είδη είναι μονοετή είδη ξηρών, φτωχών σε θρεπτικά λιβαδιών όπως τα Trachynia distachya (Brachypodium distachyon), Hedysarum spinosissimum, Vulpia membranacea, Tuberaria guttata, Silene discolor, Parapholis marginata, Stipa capensis. Από συνταξινομική άποψη, οι κοινότητες αυτές εντάσσονται στα Thero Brachypodietea (=Tuberarietea guttatae): Brachypodietalia. Οι κοινότητες σχηματίζουν συνήθως μικρές αποικίες με συνολική φυτοκάλυψη τουλάχιστον 30 % μεταξύ των αμμόλοφων. Στην περιοχή της Γιαλιάς καταγράφηκαν οπισθοθινικές κοινότητες σε ημισταθερές ή σταθερές γκρίζες θίνες με χαρακτηριστικά είδη τα ημικρυπτόφυτα Echium angustifolium και Verbascum sinuatum, με σταθερή συμμετοχή μεγάλου αριθμού εφήμερων μονοετών ποών της κλάσης των Thero Brachypodietea, όπως τα Trachynia distachya, Plantago lagopus, Trifolium angustifolium, Silene spp., Onobrychis aequidentata και τα αμμόφιλα Brassica tournefortii, Malcolmia nana var. nana, Malcolmia nana var. glabra (critically endangered), Pseudorlaya pumila και με σποραδική συμμετοχή ειδών των πρωτογενών θινών όπως η Centaurea aegialophila. Η σταθερή, γκρίζα άμμος, η αυξημένη υγρασία σε ορισμένα σημεία (όπως μαρτυρά η παρουσία των Linnum bienne, Melilotus indicus, Hordeum bulbosum), και η έντονη παρουσία των ημικρυπτόφυτων και χαμαίφυτων συνηγορούν υπέρ της ένταξης αυτών των κοινοτήτων στην τάξη των Crucianelletalia maritimae η οποία αντιστοιχεί στον οικότοπο Το Echium angustifolium καθώς και τα Anagallis arvensis, Trifolium angustifolium θεωρούνται διαφορικά είδη των αντίστοιχων κοινοτήτων της Crucianellion maritimae στην Ελλάδα (Sykora και συν. 2003). Στην Κύπρο, η παρουσία της τάξης αυτής υποδείχθηκε από τον Χατζηχαμπή (2005), για τις κοινότητες με Verbascum sinuatum Centaurea aegialophila με συμμετοχή του Echium angustifolium, αλλά απαιτείται περαιτέρω μελέτη σε παρόμοιες κοινότητες για την επιβεβαίωση της παρουσίας της τάξης και του οικοτόπου. Οι κοινότητες αυτές εντάχθηκαν προς το παρόν στον οικότοπο 2240.

27 25 Παρατηρήσεις 1. Οι κοινότητες του οικοτόπου 2240 σχηματίζονται συχνά σε οπισθοθινικές θέσεις μεταξύ των οικοτόπων 2250 και Συχνά σχηματίζουν μωσαϊκά με τους παραπάνω οικοτόπους και σε αυτή την περίπτωση χαρτογραφούνται ως σε μικτά πολύγωνα αν οι κοινότητες του 2240 έχουν έκταση τουλάχιστον 5 x 5 m. Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 25 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία όλων των ειδών σε μία τουλάχιστον επιφάνεια ανά 200 m Εποχή: Απρίλιος Μάιος Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Sýkora K.V., Babalonas D., Thessaloniki, Papastergiadou E.S Strandline and sand dune vegetation of coasts of Greece and of some other Aegean countries. Phytocoenologia 33: Τσιντίδης Τ., Χριστοδούλου Χ.Σ., Δεληπέτρου Π., Γεωργίου Κ. (επιμελητές) Το Κόκκινο Βιβλίο της Χλωρίδας της Κύπρου. Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου. Λευκωσία, 466 σελ. Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Μονοετής βλάστηση με Vulpia membranacea, Γιαλιά Πηνελόπη Δεληπέτρου

28 * Λόχμες των παραλιών με αρκεύθους (Juniperus spp.) Dune juniper thickets (Juniperus spp.) Λόχμες με αοράτους (Juniperus) σε αμμοθίνες Σε μεγάλα αμμοθινικά συστήματα, πίσω από την πρόσθια γραμμή των αμμοθινών αναπτύσσονται σταθεροποιημένες θίνες με βλάστηση σκληρόφυλλων θάμνων που χαρακτηρίζεται από τη συμμετοχή ειδών του γένους Juniperus. Στην Κύπρο, σχηματίζει θαμνώνες σε αμμοθίνες η Juniperus phoenicea. Οι πλέον αντιπροσωπευτικές κοινότητες απαντούν στον Ακάμα (Λάρα), το Ακρωτήρι, τον Κορμακίτη και την Καρπασία. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Το χαρακτηριστικό είδος είναι η Juniperus phoenicea. Στους θαμνώνες συμμετέχει συχνά η Pistacia lentiscus και επίσης άλλα είδη των σκληρόφυλλων θαμνώνων όπως τα Prasium majus και Asparagus stipularis. Οι θαμνώνες έχουν τυπικά ύψος μεγαλύτερο από 2 m, αλλά σε εκτεθειμένες παραλίες μπορεί να έχουν μικρότερο ύψος. Η κάλυψη της Juniperus phoenicea πρέπει να είναι τουλάχιστον 10 %. Παρατηρήσεις 1. Βλέπε παρατηρήσεις στους οικοτόπους 2230, 2240, Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 200 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία του ορόφου των θάμνων Εποχή: Μάρτιος Σεπτέμβριος. Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Arnold N., Biondi E., Costa M., Géhu J.M., Peris J. B Donées sur la végétation maritime des cotes meridionales de l' île de Chypre (plages, dunes, lacs sales et falaises). Documents phytosociologiques VIII: Barbéro M. & Quézel P Contribution à l' étude des groupements foréstiers de Chypre. Documents Phytosocioloqiques 4: 9 34 Delipetrou P., Christodoulou C.S., Kyriacou Th., Hadjikyriakou G CYPRUS Βάση δεδομένων TURBOVEG δειγματοληψιών βλάστησης στην Κύπρο.

29 27 Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Χαράλαμπος Σ. Χριστοδούλου Θαμνώνες με Juniperus phoenicea, Παχύαμμος, Απόστολος Ανδρέας Πηνελόπη Δεληπέτρου Θαμνώνες με Juniperus phoenicea, Λάρα, Ακάμας.

30 Θίνες με βλάστηση σκληρόφυλλων θάμνων (Cisto Lavenduletalia) Dune sclerophyllous scrubs (Cisto Lavenduletalia) Θίνες με βλάστηση σκληρόφυλλων θάμνων (Pistacio Rhamnetalia, Cisto Micromerietea) Σε μεγάλα αμμοθινικά συστήματα, πίσω από την πρόσθια γραμμή των αμμοθινών αναπτύσσονται σταθεροποιημένες (γκρίζες) θίνες με βλάστηση φρυγάνων (Cisto Micromerietea julianae) ή με βλάστηση με είδη των αείφυλλων σκληρόφυλλων θαμνώνων (Quercetea ilicis: Pistacio Rhamnetalia) χωρίς τη συμμετοχή ειδών του γένους Juniperus. Οι κοινότητες αυτές αναπτύσσονται και σε οπισθοθινικές σχεδόν επίπεδες αμμώδεις εκτάσεις. Οι πλέον αντιπροσωπευτικές κοινότητες απαντούν στον Ακάμα, το Ακρωτήρι, την Επισκοπή και στις βόρειες ακτές της Κύπρου. Χαρακτηριστικά είδη Δομή Στις θίνες με βλάστηση φρυγάνων, τα χαρακτηριστικά είδη είναι οι χαμηλοί θάμνοι των φρυγάνων Coridothymus capitatus (=Thymus capitatus), Teucrium micropodioides, Cistus spp., Fumana thymifolia, Thymelaea hirsuta, Noaea mucronata, Phagnalon rupestre, Cichorium spinosum, Helichrysum conglobatum, Echium angustifolium. Οι θαμνώνες αυτοί έχουν τυπικά ύψος μικρότερο του 1 m, συνήθως έως 0,5 m. Η κάλυψη των χαμηλών θάμνων πρέπει να είναι τουλάχιστον 20 %. Στις θίνες με βλάστηση με είδη των αείφυλλων σκληρόφυλλων θαμνώνων, τα χαρακτηριστικά είδη είναι Pistacia lentiscus (συνήθως κυρίαρχη) και άλλοι θάμνοι της βλάστησης των μακί, όπως οι Asparagus stipularis, Prasium majus, Rhamnus oleoides subsp. graecus (=R. lycioides subsp. graecus), Lycium sweinfurthii, Ziziphus lotus. Οι θαμνώνες αυτοί έχουν τυπικά ύψος τουλάχιστον 2 m, αλλά σε εκτεθειμένες θέσεις μπορεί να έχουν μικρότερο ύψος. Η κάλυψη των χαρακτηριστικών θάμνων πρέπει να είναι τουλάχιστον 20 %. Παρατηρήσεις 1. Βλέπε παρατηρήσεις στους οικοτόπους 2230, Κλίμακα χαρτογράφησης 1:1000 Ελάχιστο μέγεθος πολυγώνου 200 m 2 Ενδεικτική δειγματοληψία Δειγματοληψία του ορόφου των θάμνων Εποχή: Απρίλιος Μάιος

31 29 Βιβλιογραφία Διαθέσιμες πηγές Arnold N., Biondi E., Costa M., Géhu J.M., Peris J. B Donées sur la végétation maritime des cotes meridionales de l' île de Chypre (plages, dunes, lacs sales et falaises). Documents phytosociologiques VIII: Delipetrou P., Christodoulou C.S., Kyriacou Th., Hadjikyriakou G CYPRUS Βάση δεδομένων TURBOVEG δειγματοληψιών βλάστησης στην Κύπρο. Géhu J.M., Costa M., Uslu T Analyse phytosociologioue de la végétation littorale des cotes de la partie turque de l' île de Chypre dans un souci conservatoire. Doc. Phytosoc. 7 : Χατζηχαμπής Α.Χ Βιολογία Διατήρησης Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου: Χλωρίδα, Βλάστηση, Οικολογία και Διαχείριση. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα. Χατζηχαμπής Α.Χ., Δελλά Α Οικολογία Απειλούμενων Παράκτιων Οικοτόπων της Κύπρου. Ινστιτούτο Γεωργικών Ερευνών, Ίδρυμα Π ροώθησης Έρευνας, Λευκωσία, Κύπρος Χαράλαμπος Σ. Χριστοδούλου Φρύγανα και Pistacia lentiscus, Ακάμας Πηνελόπη Δεληπέτρου Φρύγανα και Pistacia lentiscus, βόρειες ακτές.