ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΕΝΔΕΚΑΤΟ Η κοινωνική ζωή

3 ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΥΠΗΡΧΑΝ ΔΥΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ «Με το οθωμανικό καθεστώς ο πληθυσμός χωριζόταν σε δύο κύριες ομάδες. Οι ασκερί, η στρατιωτική ή διοικητική τάξη, εκπλήρωναν κάποια δημόσια λειτουργία ως αντιπρόσωποι του σουλτάνου και ήταν έτσι απαλλαγμένοι επισήμως από κάθε φορολογία. Η δεύτερη ομάδα, οι ραγιάδες, έμποροι, τεχνίτες και χωρικοί (στην κυριολεξία «το ποίμνιο»), ασκούσαν παραγωγικές δραστηριότητες και επομένως πλήρωναν φόρους [ ] Η γενική αρχή ήταν ότι κάθε άτομο έπρεπε να παραμένει στην κοινωνική του ομάδα, ούτως ώστε να διατηρείται η ισορροπία στο κράτος και στην κοινωνία» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωμανικό κράτος: Οικονομία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 17]

4 Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΗΤΑΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΗ «Οι πολιτικοί στοχαστές της εποχής [ ] δεν κουράζονταν να ισχυρίζονται ότι ο φορολογούμενος πληθυσμός (ρεαγιά) πρέπει να εμποδίζεται από το να εισέρχεται στη γραφειοκρατική τάξη [ ] στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα υπήρξαν συντονισμένες προσπάθειες για την απομάκρυνση από τη γραφειοκρατία αξιωματούχων με εγνωσμένη προέλευση από τις τάξεις των ραγιάδων» «Ο διαχωρισμός αποτελούσε τη βάση της οθωμανικής πολιτικής σκέψης στα χρόνια πριν και μετά από το 1600» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 158 & 159]

5 ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

6 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ «Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν διέθετε μια κληρονομική αριστοκρατία» Μουσουλμάνοι Μπέηδες (μη κρατική αριστοκρατία): Παλιές και σημαντικές οικογένειες με μεγάλη οικονομική και στρατιωτική δύναμη (αρχηγοί φυλών, πολέμαρχοι, μεγάλοι γαιοκτήμονες και κάτοχοι κοπαδιών) Κρατική αριστοκρατία Στρατιωτικοί-διοικητικοί αξιωματούχοι (=askeri) (μπεηλέρμπεηδες, σαντζάκμπεηδες, σούμπασηδες κ.ά.) Καλεμιγιέ (γραφειοκράτες): Πολιτικοί αξιωματούχοι της διοίκησης. Οι περισσότεροι προέρχονταν από τους «δούλους της Πύλης» («ιτς ογλάν») και όφειλαν τη δύναμή τους στα αξιώματα που τους έδινε ο σουλτάνος Ουλεμάδες: «οι άνθρωποι των γραμμάτων/ επιστημών». Έλεγχαν στην ουσία ολόκληρο το κράτος (στρατό, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, δημόσια διοίκηση κλπ). Στρατιωτικοί (askeri)= «οι άνθρωποι του σπαθιού» (γενίτσαροι και σπαχήδες)

7 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ-ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ Ανήκαν στους askeri (στρατιωτικούς) «Οι ακόλουθοι που εγκατέλειπαν το παλάτι για μια καριέρα στη διοίκηση είχαν τη δυνατότητα διαφόρων σταδιοδρομιών. Κάποιοι στέλνονταν στις επαρχίες ως διοικητικοί αξιωματούχοι και αργότερα ως διοικητές. Το ποσοστό πρώην ακολούθων που διορίζονταν απευθείας στη θέση του επαρχιακού διοικητή (είτε ως σαντζάκμπέηδες είτε ακόμη ψηλότερα ως μπεηρέλμπέηδες) αυξήθηκε από τα μέσα του 16ου αιώνα ως τα πρώτα χρόνια του 17ου» Πολλοί επαρχιακοί διοικητές παρέμεναν στην ΚΠολη και διοικούσαν την επαρχία τους μέσω αντιπροσώπων [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 175]

8 Η ΑΡΧΟΥΣΑ ΕΛΙΤ-ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΓΑΙΟΚΤΗΜΟΝΕΣ «Μέχρι το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα ο αριθμός αυτών που μπορούσαν να μεταβιβάσουν την περιουσία και τη δύναμή τους στους γιους τους είχε αυξηθεί. Είχαν αναπτυχθεί χαρακτηριστικά που μας θυμίζουν το σύστημα των τάξεων της πρώιμης νεότερης Ευρώπης, με τη σημαντική διαφορά, ωστόσο, ότι στην τελευταία εκείνες είχαν προνόμια που διασφαλίζονταν από τη νομοθεσία, ενώ οι οθωμανικές «τάξεις» λειτουργούσαν με έναν εντελώς ανεπίσημο τρόπο. Αυτός ο μετασχηματισμός της οθωμανικής κοινωνικής δομής μπορεί να ερμηνευτεί εν μέρει από τις αλλαγές στα πρότυπα της γαιοκτησίας. Σε κάποιες αραβόφωνες επαρχίες και σε μέρη της Μ. Ασίας και των Βαλκανίων ντόπιοι αριστοκράτες οικειοποιήθηκαν γαίες που ανήκαν προηγουμένως στο κράτος και επιχείρησαν, κάποιες φορές με επιτυχία, να τις μεταβιβάσουν στους κληρονόμους τους» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σσ. 160]

9 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ-ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ

10 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ-ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ

11 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ-ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ

12 Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) Ονομάζονταν «άνθρωποι της γραφίδας» ( ehl-ι kalem ) και στελέχωναν τις οικονομικές και διοικητικές υπηρεσίες «Η οθωμανική γραφειοκρατία γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα» «Οι γιοι κρατικών υπαλλήλων ήταν οι πιο κατάλληλοι για τη στελέχωση της οικονομικής και διοικητικής γραφειοκρατίας [ ] Ενώ η στελέχωση στη γραμματειακή σταδιοδρομία ήταν πιο ανοιχτή από ό,τι για παράδειγμα η χορήγηση ενός τιμαρίου [ ] φαίνεται ότι συχνά απαιτούνταν κάποια συγγενική σχέση με μέλη των οθωμανικών κρατικών υπηρεσιών». «Μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 16ου αιώνα οι μεντρεσέδες παρείχαν την μόνη αξιόπιστη μαθητεία στη λόγια εκπαίδευση. Γι αυτό το λόγο ένας αξιωματούχος ο οποίος είχε περατώσει όλη την εκπαίδευση του μεντρεσέ μπορούσε να θεωρεί ότι έχει τα απαραίτητα προσόντα για να διεκδικήσει μια υψηλή θέση, ιδίως αν είχε επικεντρωθεί στη γραμματική, τη ρητορική και την καλλιγραφία [ ] Στους κύκλους των γραφέων θεωρούνταν σίγουρα απαραίτητο να είναι κάποιος μουσουλμάνος [ ] [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ]

13 Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) «Όλα τα μέλη της γραφειοκρατικής τάξης δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους τίποτα περισσότερο από υπηρέτες του σουλτάνου. Από τη στιγμή που ο τελευταίος μπορούσε να προαγάγει ή να τιμωρήσει οποιονδήποτε κατά το δοκούν, τα μέλη της οθωμανικής γραφειοκρατικής τάξης πιθανότατα έδιναν μικρή έμφαση στην προέλευση ή στις διασυνδέσεις της οικογένειας. Δεδομένων αυτών των συνθηκών, πρέπει να υπήρχαν λίγες ευκαιρίες για μέλη της άρχουσας τάξης να αποκτήσουν μια «εδραιωμένη θέση» που θα μπορούσε να κληροδοτηθεί τουλάχιστον για μερικές γενιές» «Ο φιλόδοξος νεαρός γραφέας εξαρτιόταν από τις ευεργεσίες του πάτρωνά του [ ] Η ιδανική πατρωνία ήταν φυσικά του ίδιου του σουλτάνου» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ]

14 Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ)

15 Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ)

16 ΟΙ ΟΥΛΕΜΑΔΕΣ Ονομάζονταν «άνθρωποι της γνώσης» (ehl-ι ilm ) και χωρίζονταν σε τρεις ομάδες: Müftü (μουφτήδες) = αποφαίνονταν με βάση τον ιερό νόμο kadi ή qadi (καδήδες) =ιεροδικαστές (δίκαζαν με βάση τον ιερό νόμο) müdüris (μουδίρηδες) =δάσκαλοι στους μεντρεσέδες Επικεφαλής των ουλεμάδων ήταν ο σεϊχουλισλάμ «Οι ουλεμάδες [ ] δεν συνιστούσαν κατά κανέναν τρόπο κλειστή κάστα [ ] Γιοι οικογενειών εμπόρων και, περιστασιακά, ακόμη και ουλεμάδων εκτός της αυτοκρατορίας μπορούσαν μέσα σε λίγες γενιές να αναρριχηθούν στις υψηλότερες θέσεις της ακαδημαϊκήςδικαστικής ιεραρχίας» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 171]

17 ΟΙ ΟΥΛΕΜΑΔΕΣ «Οι ουλεμάδες διέθεταν το ειδικό προνόμιο να μπορούν να μεταβιβάσουν την περιουσία τους στους κληρονόμους τους, ενώ οι υψηλοί αξιωματούχοι στους άλλους κλάδους της οθωμανικής διοίκησης έπρεπε να αποδεχτούν την πιθανότητα δήμευσης της περιουσίας τους μετά θάνατον. Επιπλέον, ο έλεγχος που ασκούσαν οι ουλεμάδες στα ευαγή ιδρύματα, είτε ως διαχειριστές είτε ως επίτροποι, επέτρεπε εξίσου να αυξήσουν τα υπάρχοντά τους [ ] Πιθανώς χάρη σ αυτό το διπλό προνόμιο οι οικογένειες των ουλεμάδων κατόρθωσαν να διατηρούνται εύπορες και ισχυρές πολύ περισσότερο από μέλη της διοικητικήςστρατιωτικής μηχανής ή πλούσιους εμπόρους» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ]

18 ΟΙ ΟΥΛΕΜΑΔΕΣ

19 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ (ASKERI) Ονομάζονταν «άνθρωποι του ξίφους» ( ehlι seyf ) Γενίτσαροι Σουλτανικό ιππικό Cebesi (τζεμπεσήδες=οπλουργοί) Topçu (τοπτσήδες=πυροβολητές) Top arabacilari (=μεταφορείς πυροβόλων) Σπαχήδες (= επαρχιακό ιππικό) (τιμαριούχοι) Cebelü (τζεμπελής) (=ακόλουθος του σπαχή)

20 ΟΙ ΑΓΙΑΝΗΔΕΣ «Η διοικητική αναδιοργάνωση στο οθωμανικό κέντρο οδηγούσε σε συχνές παραχωρήσεις εσόδων σε κατ όνομα διοικητές που επισκέπτονταν σπάνια τις επαρχίες «τους». Τέτοιοι διοικητές που βρίσκονταν συνεχώς σε εκστρατείες ή διέμεναν στην πρωτεύουσα εκπροσωπούνταν από αντιπροσώπους (μουτεσελλίμ), οι οποίοι συνέλεγαν τους φόρους [ ] Άνδρες με ισχυρή τοπική βάση μπορούσαν να εισέλθουν στην επαρχιακή διοίκηση μέσω των φορομισθώσεων [ ] Ως αποτέλεσμα, προσφέρονταν ευκαιρίες για επενδύσεις κεφαλαίων ακόμη και σε άτομα με μέση δυνατότητα διάθεσης ρευστού» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 177]

21 ΟΙ ΑΓΙΑΝΗΔΕΣ

22 ΟΙ ΑΓΙΑΝΗΔΕΣ

23 ΟΙ ΑΓΙΑΝΗΔΕΣ «Ενώ η φορομίσθωση πρόσφερε με αυτούς τους τρόπους ευκαιρίες προαγωγής σε περιορισμένο αριθμό ντόπιων προκρίτων, οι ζημίες από τις οποίες υπέφεραν οι χωρικοί και οι τεχνίτες ήταν συχνά πολύ υψηλές. Για να θεραπευτεί αυτή η κατάσταση, εισήχθη το 1695 μια πειραματική μορφή φοροεκμίσθωσης, η οποία συνδύαζε τη φοροεκμίσθωση με κάποια χαρακτηριστικά του σχεδόν εν αχρηστία συστήματος της εκχώρησης φόρων έναντι υπηρεσιών (τιμάρια). Αυτές οι νέου είδους φοροεκμισθώσεις (μαλικιανέ) εκχωρούνταν εφ όρου ζωής» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 178]

24 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ Μη μουσουλμάνοι Ανώτερος κλήρος (μητροπολίτες, επίσκοποι, ραβίνοι κ.ά.) για κάθε αναγνωρισμένη θρησκεία (μιλλέτι) (Αντιστοιχούσαν στους ουλεμάδες) (;;;) Φαναριώτες, βογιάροι κ.ά.: ανώτεροι αξιωματούχοι της Πύλης ή των επαρχιών. Η εξουσία τους ήταν «δοτή», δηλ. τους την παραχωρούσε ο σουλτάνος (Αντιστοιχούσαν κατά κάποιο τρόπο στους στρατιωτικούς-διοικητικούς αξιωματούχους) Πρόκριτοι (οικονομική αριστοκρατία): Ισχυροί κεφαλαιούχοι, μισθωτές των δημοσίων προσόδων, δανειστές της κεντρικής εξουσίας και των τοπαρχών, μισθωτές των φόρων και των κρατικών μονοπωλίων (εβραίοι, αρμένιοι και ορθόδοξοι) (Αντιστοιχούσαν στους αγιάνηδες) Οι αρμοτολοί (ανήκαν στους askeri)

25 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

26 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

27 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

28 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ

29 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ Τα μέλη των περισσότερων κοινωνικών ομάδων που ανήκαν στην άρχουσα τάξη, εκτός από τα έσοδα που είχαν λόγω της θέσης που κατείχαν, είχαν το δικαίωμα να ασκούν το εμπόριο, να μισθώνουν φόρους ή, σπανιότερα, να είναι ιδιοκτήτες εργαστηρίων. Μετά από τον 17ο αι. συνήθως μετατρέπονταν σε γαιοκτήμονες, οικειοποιούμενοι τις κρατικές γαίες Από τις πηγές προκύπτει ότι ακόμη και Μεγάλοι Βεζίρηδες πλούτισαν από το εμπόριο. Ωστόσο, ορισμένοι συγγραφείς εκείνων των χρόνων ζητούσαν από τους σουλτάνους να απαγορεύσουν αυτές τις δραστηριότητες των αξιωματούχων τους

30 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ «Η άρχουσα οθωμανική ελίτ δεν ήταν σε καμιά περίπτωση εχθρική ή ακόμη αδιάφορη απέναντι στο εμπόριο αντιθέτως χονδρέμποροι μεγάλης κλίμακας είχαν τη δυνατότητα να πλουτίσουν. Εντούτοις, ακόμη και οι μεγαλύτεροι έμποροι δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν την περιουσία ενός μέσου επιπέδου μέλους της γραφειοκρατικής τάξης [ ] Σε όλη τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα ακόμη και οι πιο εύποροι έμποροι παρέμειναν υπό τον έλεγχο της γραφειοκρατικής τάξης» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 155]

31 [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 207] ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ Οι γενίτσαροι είτε ασκούσαν το εμπόριο, είτε ήταν ιδιοκτήτες εργαστηρίων «Οι αξιωματικοί των γενιτσάρων, ιδίως αυτοί που είχαν αρμοδιότητες αστυνόμευσης, ήταν οι πρώτοι που απέκτησαν μαγαζιά ή/και το δικαίωμα να ασκούν μια τέχνη [ ] οι έμποροι και οι τεχνίτες προσχωρούσαν στους γενίτσαρους ή στους αζάμπ (άτακτους παραστρατιωτικούς), για να προστατευτούν από νόμιμους και παράνομους φόρους [ ] Σε αντάλλαγμα αυτής της προστασίας οι έμποροι και οι τεχνίτες πλήρωναν μια εισφορά στα σώματα»

32 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ Ο όρος προέρχεται από τον αραβικό όρο «riaya», ο οποίος σημαίνει φροντίδα, μέριμνα Από τον όρο αυτόν προκύπτουν οι όροι «ra ι» και «ra ιya» Ο πρώτος στα αραβικά σημαίνει «αυτός που φροντίζει (μεριμνά)» [κατ επέκταση σημαίνει τον «βοσκό»], ενώ ο δεύτερος «αυτός που δέχεται τη φροντίδα κάποιου άλλου» (κατ επέκταση «τον προστατευόμενο») [εξ ου και «ποίμνιο»] Με τον όρο «ρεαγιάδες» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζονταν ΟΛΟΙ ΟΙ ΦΟΡΟΛΟΓΟΥΜΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ

33 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Έμποροι, πλανόδιοι μικρέμποροι, πραματευτάδες Τεχνίτες Βιοτέχνες Αγωγιάτες Επαγγελματίες Αργυραμοιβοί Επαγγελματίες (τσαγκάρηδες, κουρείς κ. ά.) Κάθε υπήκοος που ασκούσε «αστικό επάγγελμα» Εργάτες (πολύ μικρό ποσοστό και συνήθως εποχικοί) Έμποροι, τεχνίτες και επαγγελματίες ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες

34 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

35 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

36 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

37 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

38 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

39 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Οι αγρότες Εξαρτημένοι καλλιεργητές Ήταν η συντριπτική πλειονότητα των αγροτών Καλλιεργούσαν τις «δημόσιες γαίες» του τιμαριωτικού συστήματος Ήταν «δεμένοι» με τη γη που καλλιεργούσαν (δεν μπορούσαν να την εγκαταλείψουν) Είχαν τίτλους «κατοχής» της γης τους Είχαν την προσωπική τους ελευθερία Κατέβαλλαν φόρους στην κεντρική εξουσία και στους τιμαριούχους Ελεύθεροι καλλιεργητές

40 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Οι αγρότες Ελεύθεροι καλλιεργητές Αποτελούσαν ολιγάριθμη κοινωνική ομάδα Είχαν την προσωπική τους ελευθερία Δεν ήταν «δεμένοι» με τη γη που καλλιεργούσαν Δεν είχαν πάντοτε γη στην κατοχή τους Καλλιεργούσαν με βάση ειδικές συμφωνίες συνήθως βακουφικές γαίες, αδιάθετα τιμάρια, εγκαταλελειμένες γαίες, κ.λπ. Κατέβαλλαν φόρους μόνο στην κεντρική εξουσία

41 ΟΙ ΔΟΥΛΟΙ Ήταν είτε αιχμάλωτοι πολέμου, είτε ελεύθεροι που είχαν πουληθεί από τους δικούς τους ή είχαν συλληφθεί από τους δουλέμπορους (περίφημοι ήταν οι Απχάζιοι) Στους 16ο και 17ο αι. ήταν Ούγγροι και Ρώσοι, ενώ αργότερα Κιρκάσιοι και Γεωργιανοί. Υπήρχαν και Αφρικανοί Εργάζονταν σε εργαστήρια ως φτηνή εργατική δύναμη. Σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν δυνατό μετά από εργασία συγκεκριμένου χρόνου να τους απελευθερώσουν και μάλιστα να τους δώσουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν δικό τους εργαστήριο Στη μεγάλη τους πλειονότητα χρησιμοποιούνταν ως οικιακοί βοηθοί στους «μεγάλους οίκους» των οθωμανών αξιωματούχων [βλ. [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σσ ]

42 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

43 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

44 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

45 ΟΙ ΡΕΑΓΙΑΔΕΣ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

46 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

47 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Μη μουσουλμανικός πληθυσμός υποκείμενος σε κεφαλικό φόρο (σε νοικοκυριά) Βαλκάνια Νοικοκυριά υποκείμενα σε κανονικό κεφαλικό φόρο Ομάδες υποκείμενες σε χαμηλότερο κεφαλικό φόρο (Βλάχοι & μεταλλωρύχοι στη Βοσνία, Σερβία, Θεσσαλονίκη Σύνολο Μικρά Ασία

48 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Το σύνολο των καταγεγραμμένων μη μουσουλμανικών νοικοκυριών που υπόκειντο στον κεφαλικό φόρο το 1491 έφτανε περίπου τα στα Βαλκάνια και τα στη Μ. Ασία. Αν υποθέσουμε ότι ο πληθυσμός που εξαιρούνταν από τον φόρο ανερχόταν στο 6% του συνολικού πληθυσμού, με έναν μέσο συντελεστή πέντε ατόμων ανά νοικοκυριό, στα οθωμανικά Βαλκάνια τη δεκαετία του 1490 ζούσαν περίπου τέσσερα εκατομμύρια μη μουσουλμάνοι» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωμανικό κράτος: Οικονομία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ ]

49 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

50 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Ανατολία (δυτική Μ. Ασία) Πληθυσμιακή αύξηση στη Μ. Ασία κατά τον 16 ο αιώνα (Οι αριθμοί αντιστοιχούν σε νοικοκυριά) Επαρχία Αύξηση Καραμάν (κεντρική Μ. Ασία) ,7 % ,8% Ζουλκαντρίγε (περιοχή Κιρσεχίρ-Μαράς) Ρουμ-ι Καντίμ (περιοχή Αμάσειας-Τοκάτ) Ρούμ-ι Χαντίς (περιοχή Τραπεζούντας- Μαλάτειας) ,6% ,0 % ,0% Σύνολο

51 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Όσον αφορά τη Μ. Ασία, το 1490 η οθωμανική επικράτεια είχε τα σύνορά της σε μια γραμμή κατά προσέγγιση από την Τραπεζούντα μέχρι τον κόλπο της Αττάλειας, αφήνοντας απ έξω ολόκληρη την ανατολική Μικρασία. Στην περιοχή αυτή, με συνολικά χριστιανικά νοικοκυριά, η περιοχή της Τραπεζούντας- Ρίζε [ ] ήταν το 1490 η μοναδική με συμπαγή χριστιανικό πληθυσμό. Στη δυτική Μικρασία, αντίθετα, όπου οι Τουρκομάνοι είχαν εισβάλει πολύ νωρίτερα, στις αρχές του 13ου αιώνα, μόνο μη μουσουλμανικά νοικοκυριά υπόκειντο στον κεφαλικό φόρο, ενώ αντίστοιχα υπήρχαν στην υπόλοιπη M. Ασία, τα περισσότερα Έλληνες και Αρμένιοι, καθώς και μικρές εβραϊκές κοινότητες στις πόλεις» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωμανικό κράτος: Οικονομία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 28]

52 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Την περίοδο τα φορολογήσιμα χριστιανικά νοικοκυριά στις πέντε μικρασιατικές επαρχίες αριθμούσαν ή 7% του συνολικού πληθυσμού» «Στα τέλη του 15ου αιώνα η Μ. Ασία δυτικά του Ευφράτη ήταν πλέον κατά κύριο λόγο μια μουσουλμανική χώρα, όπου κατοικούσαν μετανάστες μουσουλμάνοι Τούρκοι ή εξισλαμισμένοι ιθαγενείς πληθυσμοί [ ] Αν κρίνουμε από τα οθωμανικά πληθυσμιακά και φορολογικά κατάστιχα του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα η δυτική Μικρασία κατοικούνταν πια κυρίως από Τουρκομάνους» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωμανικό κράτος: Οικονομία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 29]

53 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Συνολικά για την περίοδο ο Μπαρκάν προτείνει έναν πληθυσμό 12 ή 12,5 εκατομμυρίων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, συμπεριλαμβανομένων όσων ανθρώπων δεν καταγράφονταν στα φορολογικά κατάστιχα των Βαλκανίων και της Μικρασίας. Ο Μπρωντέλ προτείνει ένα μέγιστο 22 εκατομμυρίων για τη μεγαλύτερη έκταση της αυτοκρατορίας στα τέλη του 16ου αιώνα» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωμανικό κράτος: Οικονομία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τόμ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ ]

54 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Εκτίμηση του πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον Αλ. Μαυροκορδάτο το 1820 «Εθνικές» ομάδες Ευρωπαϊκές κτήσεις Συνολικά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Τούρκοι Έλληνες Σέρβοι, Βλάχοι & Μολδαβοί Αλβανοί Εβραίοι Αρμένιοι Άραβες Σύνολο Πηγή: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, ΤΑ ΝΕΑ, 2002, τόμ. Α, σ. 84

55 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Πληθυσμιακή πυκνότητα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και σε ευρωπαϊκές χώρες το 1600 Χώρα Άτομα ανά τετραγωνικό μίλι Ιταλία 97 Γαλλία 86 Κάτω Χώρες 112 Βρετανία 56 Ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Βαλκάνια μέχρι τον Δούναβη και τον Ντράβα) Μικρασιατικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 41 20