ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα ΑΕΜ: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα ΑΕΜ: ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Πηγή εικόνων εξωφύλλου: Christaller (1966), ΓΠΧΣΑΑ (2008),

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία μελετά την έννοια του οικιστικού δικτύου και τη διαχρονική εξέλιξη αυτού μέσα από τις επικρατέστερες σχολές γεωγραφίας. Ως εκ τούτου, αρχικά θεωρήθηκε σκόπιμη η κατανόηση της έννοιας του οικιστικού δικτύου έτσι όπως αυτή εκφράζεται μέσα από διάφορες θεωρίες παραδείγματα. Η ανάπτυξη της εργασίας ξεκινά με τη μελέτη του χώρου και τις προσπάθειες προσδιορισμού της έννοιας του οικιστικού δικτύου από διάφορες σχολές της γεωγραφίας σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Επιχειρείται μια προσπάθεια κατανόησης των σχέσεων που δημιουργούνται ανάμεσα στο οικιστικό δίκτυο και το χώρο, μέσω πολλών θεωριών και κατά κύριο λόγο μέσω της Γερμανικής Σχολής Χωροθέτησης, η οποία μέσω των εκφραστών της άσκησε καθοριστικό ρόλο στην πορεία εξέλιξης της έννοιας του οικιστικού δικτύου. Ο όρος «οικιστικό δίκτυο» θεωρείται ότι θεμελιώθηκε από τους εκφραστές της Γερμανικής Σχολής Χωροθέτησης, όμως η εργασία δεν επικεντρώνεται μόνο στη θεμελίωση της έννοιας. Το οικιστικό δίκτυο αποτελεί μία σημαντική μεταβλητή της χωροταξίας γι αυτό και προσεγγίζεται από διαφορετικές σκοπιές για την καλύτερη κατανόησή του. Ωστόσο, η αναφορά στο οικιστικό δίκτυο γίνεται όλο και πιο συγκεκριμένη καταλήγοντας εν τέλει στο Ελληνικό παράδειγμα, και τις πολιτικές που το επηρεάζουν. Σκόπιμη είναι η αναφορά σε πολιτικές που εφαρμόσθηκαν όσον αφορά το ελληνικό οικιστικό δίκτυο, σε αυτές που εφαρμόζονται σήμερα αλλά και σ αυτές που πρόκειται να αλλάξουν τη χωροταξική πολιτική του σήμερα. Ερευνητική εργασία: Χώρος & Οικιστικό δίκτυο: θεωρίες, έννοιες, ορισμοί και παραδείγματα

4 ABSTRACT ABSTRACT The present paper presents the interaction of space and the urban network. Therefore there is a reference to concepts, theories and examples, in order to understand its importance in the science of spatial planning. Initially, there is a study of space and attempts to determinate the concept of urban network, by various schools of geography, over time. There is also an attempt to define the relations between the urban network and the space, as many theories try to determine this cause, mainly the German School, whose supporters took the lead in the evolution of urban network. The urban network, constitutes a significant variable of spatial planning and that's why there is a multi- angled approach about its understanding. Using the example of the Greek Prefecture of Trikala, there is an attempt to describe the application of the urban network concept and the spatial policies affecting its functionality. The reference to the Greek urban network politics is also useful, in order to identify the policies applied today, and the policies afterwards to the politics which are expected to change the spatial planning politics of today. Ερευνητική εργασία: Χώρος & Οικιστικό δίκτυο: θεωρίες, έννοιες, ορισμοί και παραδείγματα

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Σχημάτων... iii Κατάλογος Διαγραμμάτων... iv Κατάλογος Χαρτών... v Κατάλογος Πινάκων... vi Συντομογραφίες... vii ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Η επιστήμη της Γεωγραφίας κατά τόπους Η Γερμανία Η Γαλλία Η Ρωσία Το Σικάγο - ΗΠΑ Σχολές της Γεωγραφίας Θετικισμός - Λογικός θετικισμός- Θετικιστική Σχολή Οικονομική γεωγραφία Γερμανική Σχολή Χωροθέτησης Ποσοτική Επανάσταση Συμπεριφορική Σχολή... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Οργάνωση των αγροτικών χρήσεων γης Χωροθέτηση δευτερογενή τομέα Η Θεωρία των κεντρικών τόπων - Central Place Theory Christaller Lösch Isard Ομοιότητες - Διαφορές & Κριτική των μοντέλων Σύγκριση των μοντέλων [Christaller Lösch ] Κριτική της ΘΚΤ Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» i

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Γενικά Ορισμοί, Μοντέλα, Θεωρήσεις & Ιεραρχία του δικτύου Η προσπελασιμότητα στο οικιστικό δίκτυο Δίκτυα συνεργασίας Η έννοια του οικιστικού δικτύου στα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Η χωροταξική οργάνωση του Ελληνικού οικιστικού δικτύου - ΥΧΟΠ (1984) Η περίπτωση του Νομού Τρικάλων Ιεραρχία του οικιστικού δικτύου Η χωροταξική πολιτική σήμερα - ΠΧΣΑΑ Προτάσεις μεταρρύθμισης της χωροταξικής πολιτικής ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» ii

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Σχημάτων Σχήμα 1: Τρίγωνο χωροθέτησης του Weber Σχήμα 2: Χωρική και ιεραρχική οργάνωση ενός αστικού συστήματος Σχήμα 3: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων Σχήμα 4: Ανάλυση της αρχής της αγοράς (Κ=3) Σχήμα 5: Η οργάνωση του συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή της αγοράς (Κ=3) Σχήμα 6: Ανάλυση της αρχής των μεταφορών (Κ=4) Σχήμα 7: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή των μεταφορών (Κ=4) Σχήμα 8: Ανάλυση της αρχής της διοίκησης (Κ=7) Σχήμα 9: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή της διοίκησης (Κ=7) Σχήμα 10: Σύστημα κεντρικών τόπων πέντε επιπέδων οργανωμένο με την αρχή της αγοράς Σχήμα 11: Οργάνωση δικτύων κεντρικών τόπων με διαφορετικές αρχές Κ Σχήμα 12: Το σύστημα κεντρικών τόπων του Lösch Σχήμα 13: Η διάρθρωση των τομέων του Lösch Σχήμα 14: (Α) Πλούσιοι και φτωχοί τομείς, (Β) Κατανομή των μεγάλων πόλεων, (C) Η αποτύπωση των οικισμών- πόλεων ενός τομέα Σχήμα 15: Τα πρώτα δέκα δίκτυα αγαθών και η χωροταξική κατανομή των κεντρικών τόπων Σχήμα 16: Η οργάνωση των εξαγωνικών περιοχών αγοράς του Lösch Σχήμα 17: Η κατανομή των πληθυσμιακών πυκνοτήτων γύρω από τη μητρόπολη Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» iii

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Διαγραμμάτων Διάγραμμα 1: Μεταβολή της Γαιοπροσόδου με την απόσταση Διάγραμμα 2: Κατανομή της γεωργικής γης μεταξύ τεσσάρων προϊόντων Διάγραμμα 3: Μετασχηματισμοί των ομόκεντρων κύκλων του Von Thünen Διάγραμμα 4: α) Η σχέση προσφοράς- ζήτησης και β) Η περιοχή αγοράς αγαθού Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» iv

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Χαρτών Χάρτης 1: Οι κεντρικοί τόποι της Νότιας Γερμανίας το Χάρτης 2: Οι κεντρικοί τόποι όπως οργανώνονται τις αρχές Κ στη Νότια Γερμανία 34 Χάρτης 3: Πύλες Πόλοι και Άξονες Ανάπτυξης, Χάρτης 4: Πολυκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη Χάρτης 5: Εταιρική σχέση πόλης υπαίθρου Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» v

10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1: Κατηγορίες κεντρικών τόπων Πίνακας 2: Τύποι κεντρικών τόπων Νότιας Γερμανίας Πίνακας 3: Ιεραρχική ταξινόμηση οικιστικών κέντρων, με βάση τις προσφερόμενες λειτουργίες και υπηρεσίες σύμφωνα με το ΥΧΟΠ (1984) Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» vi

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες GIS ΓΠΧΣΑΑ ΔΕ ΕΕ ΕΛΣΤΑΤ ΕΠΧΣΑΑ ΕΣΥΕ ΕΧΣ ΗΠΑ ΘΚΤ ΠΕ ΠΕΧΩΣ ΠΠΧΣΑΑ ΡΣ ΣΑΚΧ ΣΓΠ ΣΧΠ ΤΧΣ ΥΠΕΚΑ ΥΠΕΧΩΔΕ ΥΧΟΠ Geographic Information Systems Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Δημοτική Ενότητα Ευρωπαϊκή Ένωση Ελληνική Στατιστική Αρχή Εθνικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος Ειδικό Χωροταξικό Σχέδιο Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Θεωρία Κεντρικών Τόπων Περιφερειακή Ενότητα Περιφερειακή Χωροταξική Στρατηγική Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Ρυμοτομικό Σχέδιο Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών Στρατηγικό Χωροταξικό Πλαίσιο Τοπικό Χωροταξικό Σχέδιο Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» vii

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο χώρος και το οικιστικό δίκτυο αποτελούν έννοιες εξίσου σημαντικές στον τομέα της χωροταξίας. Πρόκειται για δύο έννοιες οι οποίες απασχόλησαν και απασχολούν μέχρι και σήμερα χιλιάδες μελετητές. Οι προσπάθειες για την επεξήγηση και την κατανόηση των εννοιών αυτών απασχόλησαν ένα μεγάλο αριθμό επιστημόνων, ήδη από τις αρχές του 19 ου αιώνα. Οι θεωρίες για το χώρο στην αρχή περιελάμβαναν κατά κύριο λόγο τη γεωγραφική διάσταση της έννοιας, όμως με το πέρασμα δεκαετιών αυτό συνεχώς άλλαζε, εισάγοντας νέους παράγοντες στην επεξήγηση του όρου οι οποίοι αφενός μεν συμβάλουν στη διαμόρφωση του χώρου αφετέρου δε επηρεάζονται απ αυτόν. Μεταξύ των παραγόντων που επηρεάζουν και επηρεάζονται από το χώρο συγκαταλέγονται και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ χώρου και οικιστικού δικτύου. Το οικιστικό δίκτυο είναι μία χωροταξική έννοια που πρωτοεμφανίσθηκε στην εργασία του Γερμανού Walter Christaller με τίτλο «Κεντρικοί τόποι στη Ν. Γερμανία» το 1933 και αφορούσε τις σχέσεις όπου αναπτυσσόταν μεταξύ των οικισμών. Ο ρόλος των οικισμών σήμερα είναι καθοριστικός τόσο σε ιεραρχικό, διοικητικό και λειτουργικό επίπεδο όσο και στον αναπτυξιακό τομέα. Η έννοια αφορά στη σύνδεση μεταξύ οικισμών- πόλεων μέσω χωρικών δικτύων στην ίδια ή ακόμη και σε διαφορετικές χωρικές ενότητες. Στην Ελλάδα η χωροταξική πολιτική πρωτοεμφανίσθηκε μετά τα μέσα και προς τα τέλη του 20 ου αιώνα. Οι πολιτικές που εφαρμόσθηκαν ήταν καθοριστικές για το Ελληνικό οικιστικό δίκτυο. Μελέτες και έρευνες για τη γεωγραφική ενότητα της Ελλάδας και το οικιστικό δίκτυό της συντάχθηκαν πολλές, κάθε φορά ολοένα και πιο εξειδικευμένες. Η Ελληνική χωροταξική πολιτική τα τελευταία χρόνια παρέμεινε στάσιμη. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 1

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην εργασία αναλύονται οι έννοιες του χώρου και του οικιστικού δικτύου, όμως επίσης παρατίθεται και το παράδειγμα του Ελληνικού οικιστικού δικτύου. Οι έννοιες, οι θεωρίες καθώς και τα παραδείγματα που δίνονται στοχεύουν στην καλύτερη κατανόηση των χωροταξικών όρων. Επίσης, γίνεται μία σημαντική αναφορά στην Ελληνική χωροταξική πολιτική, για το πώς αυτή επηρέασε και επηρεάζει την ανάπτυξη των οικισμών- πόλεων και των χωρικών δικτύων. Τέλος, λόγος γίνεται για τη μέλλουσα χωροταξική πολιτική που προτείνεται να ακολουθήσει η χώρα. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 2

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Η γεωγραφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με το χώρο, τον τόπο, την περιφέρεια και την πόλη. Η σημασία των συγκεκριμένων εννοιών αλλά και της γεωγραφίας γενικότερα αλλάζει στο χωροχρόνο ανάλογα με τις γεωγραφικές τάσεις της εκάστοτε περιοχής και εποχής (Λεοντίδου, 2010). Η γεωγραφία είναι μια σύνθετη επιστήμη που εκφράστηκε ανά περιόδους με διαφορετικό τρόπο. Λόγω του ότι είναι μία πολυκλαδική επιστήμη, ένας και μόνο ορισμός δεν θα έφθανε για το προσδιορισμό της. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί που έχουν γραφτεί, όλοι όμως αναφέρονται σε διαφορετικούς κλάδους της γεωγραφίας. Οι γεωγραφικές τάσεις αλλάζουν και έτσι αλλάζει και ο τρόπος σκέψης. Έτσι συμβαίνει και με τις σχολές της γεωγραφίας. Ανά περιόδους αναδύεται και μία διαφορετική, η κάθε μία με τα δικά της πιστεύω και τις δικές της απόψεις. Πολλές από τις σχολές πρωτοτύπησαν, δημιούργησαν ενώ άλλες κριτίκαραν. Όλες όμως έχουν κοινό στόχο, να αναλύσουν το χώρο ή να βελτιώσουν τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν όσον αφορά την ανάλυση του χώρου. Κάθε μία από τις σχολές είτε εκούσια, είτε ακούσια ανέπτυξε ή βελτίωσε ένα κλάδο της γεωγραφίας. Οι σημαντικότερες σχολές της γεωγραφίας δημιουργήθηκαν στη Γερμανία (Κλασική γεωγραφία), τη Γαλλία (Περιφερειακή γεωγραφία), τη Ρωσία (Αναρχικοί γεωγράφοι) και το Σικάγο (Ανθρωπο-Οικολογία του Σικάγο). Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι η αναφορά στη Γεωγραφία, αφενός στο τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκε κατά διαστήματα σε ορισμένες (Ευρωπαϊκές κατά κύριο λόγο) χώρες, αφετέρου στις Σχολές της Γεωγραφίας που αναπτύχθηκαν στις αρχές του 20 ου αιώνα και είχαν αντικείμενο κυρίως την οικονομική γεωγραφία. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 3

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ 1.1. Η επιστήμη της Γεωγραφίας κατά τόπους Η Γερμανία Η Κλασική Γεωγραφία αναπτύχθηκε στη Γερμανία. Αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής αιτιοκρατίας/ περιβαλλοντικού ντετερμινισμού, όπως γράφει η Λεοντίδου (2010), δηλαδή ότι το φυσικό περιβάλλον είναι ο βασικός και μοναδικός παράγοντας διαμόρφωσης της ανθρώπινης δραστηριότητας και κατ επέκταση συνδέθηκε με την ανθρώπινη εξέλιξη. Ωστόσο δημιουργήθηκαν συγκρούσεις στην άποψη αυτή, διότι παραλήφθηκαν βασικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Η Κλασική Σχολή ανέπτυξε θεωρίες και μοντέλα που αφορούν τη χωροθέτηση των παραγωγικών τομέων με αποτέλεσμα να κλίνει προς το κλάδο τόσο της οικονομικής όσο και της ποσοτικής γεωγραφίας λόγω των μεθόδων ανάλυσης που χρησιμοποιούσαν. Η «δράση» της κλασικής σχολής εμφανίζεται μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του Την παράδοση της κλασικής σχολής συνεχίζει η ποσοτική επανάσταση θέλοντας να εξελίξει τις θεωρίες και τα μοντέλα της πρώτης Η Γαλλία Στη Γαλλία αναπτύχθηκε η φημισμένη Γαλλική Σχολή της Περιφερειακής Γεωγραφίας. Η συγκεκριμένη σχολή βασίσθηκε στην πιθανοκρατία και διαδέχθηκε τη Κλασική Σχολή 1. Η πιθανοκρατία ήταν η πρώτη που άσκησε κριτική στην αιτιοκρατία της Γερμανικής σχολής και αντιμετώπισε τη σχέση φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος ως σχέση ανοιχτή. Η περιφερειακή γεωγραφία διαδέχθηκε την κλασική στις αρχές του 20 ου αιώνα και υποστήριξε την άποψη πως το περιβάλλον δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που επηρεάζει την ανθρώπινη δραστηριότητα αλλά ένας από αυτούς. Σύμφωνα με την επιστήμη της περιφερειακής γεωγραφίας, ο χώρος μελετάται από διάφορες απόψεις: την οικονομική, την κοινωνική, την πολιτική και την πολιτισμική του φυσιογνωμία (Λεοντίδου, 2010). Σύμφωνα με τη Λεοντίδου (2010), όπως υποστήριξε ο Vidal de la Blache, ένας από τους εκφραστές της Γαλλικής Σχολής, «ο κάθε χώρος μελετάται από διαφορετικές 1 Αξίζει να σημειωθεί πως την πορεία της Γαλλικής Σχολής της Περιφερειακής Γεωγραφίας ακολούθησε και η Αμερικανική Περιφερειακή Γεωγραφία, δηλαδή, ενστερνίστηκε την πιθανοκρατία και διαδέχθηκε την Κλασική Σχολή (Λεοντίδου 2010 σελ.83) Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 4

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ σκοπιές και η γεωγραφία του αποτελείται από το φυσικό περιβάλλον και τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται σ αυτό» Η Ρωσία Όπως οι προηγούμενες χώρες έτσι και η Ρωσία με τη σειρά της ανέπτυξε κάποιες απόψεις στην επιστήμη της γεωγραφίας. Οι απόψεις αυτές διέφεραν με τις προηγούμενες δύο σχολές (Γερμανική - Γαλλική), έχοντας ως κύριο στοχαστή τον Κροπότκιν 2. Βασισμένοι στις αναλύσεις του Κροπότκιν, οι αναρχικοί γεωγράφοι υποστήριξαν πως δεν πρέπει να υπάρχει κάποια μονομερή προσέγγιση στα γεωγραφικά φαινόμενα ούτε αιτιοκρατία, καθώς τα φυσικά φαινόμενα δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας διαμόρφωσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Συνεπώς η θεώρησή τους ήταν πως πρέπει να συμπεριληφθούν πολλοί παράγοντες προκειμένου να γίνει κάποια ανάλυση γεγονότων, όπως, η επιστημονική εξέλιξη και οι κοινωνικές συμπεριφορές (Λεοντίδου, 2010) Το Σικάγο - ΗΠΑ Στις αρχές του 20 ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1920, στο Σικάγο της Αμερικής αναπτύχθηκε ένας νέος κλάδος της γεωγραφίας, η Ανθρωπο-Οικολογία. Η Ανθρωπο- Οικολογία της Σχολής του Σικάγο καλλιεργήθηκε από την κοινωνιολογική παραλλαγή της Οικολογίας. Οι «ιδρυτές» της εν λόγω σχολής μελέτησαν τη δημιουργία της πολυπολιτισμικότητας που δημιουργείται σε διάφορες περιοχές των μεγάλων αστικών κέντρων, με αποτέλεσμα το μοντέλο του Burgess 3 όπου αναλύει με μία δομή ομόκεντρων ζωνών την πόλη του Σικάγο. Το μοντέλο του Burgess εξελίχθηκε από τον Hoyt 4 με το μοντέλο τομεακής διάρθρωσης. Ακολούθησε ακόμη μία μετατροπή, αυτή των Harris & Ullman 5 με το πολυκεντρικό μοντέλο (Λεοντίδου, 2010; Λαμπριανίδης, 2010). Πρέπει σε αυτό το σημείο να τονισθεί πως η προσφορά της Ανθρωπο-Οικολογίας της Σχολής του Σικάγο δεν έγκειται στα μοντέλα χωροθέτησης/ εσωτερικής δομής 2 Η Λεοντίδου (2010:86) αναφέρει πως ο Κροπότκιν ήταν ένας μορφωμένος αναρχικός στοχαστής. 3 Το μοντέλο του Burgess αποτελεί μια χαρτογράφηση της θεωρίας για τη διάρθρωση του αστικού τοπίου σε ένα μοντέλο ομόκεντρων ζωνών, εξηγώντας πως ο εύπορος πληθυσμός προτιμά τα προάστια της πόλης του Σικάγο και άλλων Αμερικανικών πόλεων. Σύμφωνα με τη Λεοντίδου (2010:96) το μοντέλο του Burgess αποτέλεσε για πολλά χρόνια τη βάση της Κοινωνικής Γεωγραφίας και της Αστικής Κοινωνιολογίας. 4 Ο Hoyt το 1937 αναφέρεται στην εσωτερική οργάνωση ενός αστικού ιστού. Πρόκειται για μια εμπειρική ανάλυση των πόλεων των Η.Π.Α. 5 Το μοντέλο των Harris & Ullman αποτελεί ένα συγκερασμό των μοντέλων του Burgess και του Hoyt. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 5

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ πόλεων αλλά στη θεωρία για την αστική δομή και ανάπτυξη. Τέλος, η Ανθρωποοικολογία άργησε να κάνει την εμφάνισή της στην Ευρώπη παρόλο που οι εκφραστές της διδάχθηκαν από Ευρωπαίους διανοούμενους (Λεοντίδου, 2010, σσ. 89,97) Σχολές της Γεωγραφίας Θετικισμός - Λογικός θετικισμός- Θετικιστική Σχολή Πρόκειται για μια φιλοσοφία της επιστήμης όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Λεοντίδου (2010:112). Ο θετικισμός είναι μια φιλοσοφία, μια επιστήμη η οποία βασίζεται στην εμπειρική ανάλυση, δηλαδή την πραγματικότητα. Το κύρος του θετικισμού βασίζεται σε προτάσεις οι οποίες καθιστούν την εμπειρική πραγματικότητα περισσότερο αξιόπιστη απ ότι οι θεωρητικές. Δηλαδή, στηρίζεται σε μία επαγωγική μέθοδο ανάλυσης που από εμπειρικά παραδείγματα της καθημερινότητας καταλήγει σε νόμους καθολικής ισχύος. Ο θετικισμός επηρεάζει τον επιστήμονα που τον υποστηρίζει, διότι τον περιορίζει σε ένα κλειστό σύστημα σκέψης απομονώνοντάς τον, χωρίς να του αφήνει περιθώριο για κάποιο εναλλακτικό τρόπο σκέψης ή θεώρησης. Όπως γράφει η Λεοντίδου (2010:113), «οι εναλλακτικοί τρόποι είναι ιδιαίτερα σημαντικοί για τις κοινωνικές επιστήμες και την ανθρωπογεωγραφία ειδικότερα». Στην ανάλυσή της η Λεοντίδου (2010), αναφέρεται στο λογικό θετικισμό όπου ακολουθεί την επαγωγική μέθοδο μέσω της οποίας παρατηρεί ομοιότητες και διαφορές μεμονωμένων γεγονότων και σε συνδυασμό με εμπειρικές γενικεύσεις καταλήγει σε ευρύτερες διατυπώσεις. Η διαφορά του θετικισμού με το λογικό θετικισμό έγκειται στις προτάσεις ανάλυσής τους 6. Όσον αφορά την επιστήμη της γεωγραφίας σε σχέση με την επιρροή του θετικισμού, και πιο συγκεκριμένα της ποσοτικής γεωγραφίας, αυτή, βασίσθηκε στο λογικό θετικισμό προκειμένου να εξηγήσει τα γεωγραφικά φαινόμενα μέσω επαγωγικών και στατιστικών μεθόδων (Λεοντίδου, 2010). Η θετικιστική σχολή διαχωρίζει τον κάθε κλάδο της γεωγραφίας σε ξεχωριστή κατηγορία χωρίς περιθώριο «επικάλυψης» των πεδίων ενός κλάδου με άλλο. 6 Οι διαφορές του θετικισμού με το λογικό θετικισμό δεν αναφέρονται στην παρούσα εργασία διότι δεν εξυπηρετεί το σκοπό της. Για περαιτέρω ανάλυση βλέπε Λεοντίδου (2010:114,115). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 6

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Ανάμεσα σε όλες τις διακρίσεις 7 θέτει την οικονομική γεωγραφία ως το κλάδο ο οποίος οφείλει να εξετάσει τη χωροθέτηση από τις μεριές του κεφαλαίου ή του επιχειρηματία, χωρίς να εισέλθει σε πεδίο ανάλυσης κάποιου διαφορετικού κλάδου της γεωγραφίας, αφού δεν αποτελεί αντικείμενο της ειδικότητάς της. Δηλαδή περιορίζει την οικονομική γεωγραφία στη μελέτη της παραγωγής και διανομής των αγαθών και υπηρεσιών χωρίς να συμπεριλαμβάνει τον παράγοντα κοινωνία (Λεοντίδου, 2010) Οικονομική γεωγραφία Η οικονομική γεωγραφία αποτελεί ένα κλάδο της ανθρωπογεωγραφίας, που ασχολείται με την παραγωγή, τη χρήση και την αναπαραγωγή των κοινωνικών και υλικών συνθηκών της ανθρώπινης ύπαρξης. Δίνει έμφαση στην παραγωγή και τη χρήση των περιβαλλοντικών και τεχνολογικών συνθηκών από τον άνθρωπο χωρίς όμως να την ενδιαφέρει η παραγωγική διαδικασία και η εργασία. Εστιάζει στη συμπεριφορά του επιχειρηματία, της επιχείρησης και των νοικοκυριών σύμφωνα πάντα με οικονομικά κίνητρα και τη λογική του homo economicus, χωρίς να αφήνει έξω τις παραγωγικές δυνατότητες συγκεκριμένων περιοχών (Λεοντίδου, 2010). Η πρόοδος της οικονομικής γεωγραφίας σημειώνεται κατά τα τελευταία χρόνια όπου μεταβαίνει από την περιγραφή στην ανάλυση και από την περιβαλλοντική αιτιοκρατία στην οικονομική και τεχνολογική. Αυτή η πρόοδος βέβαια οφείλεται κατά κύριο λόγο στην απόρριψη της θετικιστικής σχολής, που της επέβαλε τον περιορισμό του πεδίου μελέτης στην επιστήμη της γεωγραφίας, και στο συνδυασμό με άλλους κλάδους της γεωγραφίας, όπως την κοινωνική και την πολιτική (Λεοντίδου, 2010) Γερμανική Σχολή Χωροθέτησης Η Γερμανική σχολή χωροθέτησης είναι η αφετηρία της οικονομικής γεωγραφίας, με τους κυριότερους εκπροσώπους της να είναι οι Von Thünen (1826), Weber (1909), Christaller (1933) και Lösch (1954). Πρόκειται για μία σχολή που μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα είχε τεράστια απήχηση στο κλάδο της οικονομικής γεωγραφίας. Βασίσθηκε στη χωρική συμπεριφορά και λογική του ορθολογικά οικονομικού ανθρώπου (homo economicus) και εξήγησε τη χωροθέτηση οικονομικών δραστηριοτήτων με ποσοτικές, αριθμητικές και γεωμετρικές τεχνικές. Ο βαθμός στον 7 Σύμφωνα με τη Λεοντίδου (2010), η θετικιστική σχολή διακρίνει τη γεωγραφία σε Φυσική, Οικονομική, Κοινωνική, Ιστορική, Πολιτική, Πολιτιστική, Γεωγραφία οικισμών και Επικοινωνιών. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 7

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ οποίο χρησιμοποιούνταν αυτές οι μέθοδοι οδήγησαν σύμφωνα με τον Κουρλιούρο (2009) σε μία αντίληψη οικονομικής γεωμετρίας αντί γεωγραφίας, δηλαδή η εγκατάσταση δραστηριοτήτων ανεξαρτήτως του τομέα αποτελεί μία γεωμετρική απόσταση στο επίπεδο (χώρος) που επηρεάζεται από το κόστος μεταφοράς υλικών και προϊόντων τόσο στην παραγωγή όσο και την κατανάλωση (Κουρλιούρος, 2009). Τα μοντέλα της Γερμανικής σχολής -αναφερόμενοι σ αυτά των Von Thünen, Christaller και Lösch- ποσοτικοποίησαν το χώρο. Η λεγόμενη, ποσοτική γεωγραφία, διαδραμάτισε με τη σειρά της καθοριστικό ρόλο στην επιστήμη της γεωγραφίας. Η Λεοντίδου (2010) αναφέρει ότι «πρόδρομος της ποσοτικής γεωγραφίας είναι ο Christaller με τη θεωρία των κεντρικών τόπων 8 (1933). Πολλοί από αυτούς βασίστηκαν σε ήδη υπάρχουσες θεωρίες/ μοντέλα είτε για να αναπτύξουν μία διαφορετική θεωρία είτε για να εξελίξουν μία ήδη υπάρχουσα. Ένας από αυτούς ήταν ο Lösch, ο οποίος εξέλιξε τη θεωρία του Christaller γιατί πίστευε πως ήταν σε μεγάλο βαθμό απόλυτη και αυστηρή, διατηρώντας όμως τις αρχές που είχε ήδη θέσει ο Christaller (Κ=3, Κ=4, Κ=7) 9 και τη γεωμετρία των σχημάτων (εξάγωνα). Η διαφορά της θεωρίας του Lösch από του Christaller, έγκειται στη δυνατότητα ανταλλαγής αγαθών μεταξύ των οικισμών. Το μοντέλο του Lösch τροποποιήθηκε αργότερα από τον Isard (1956) που ενσωμάτωσε σ αυτό έναν επιπλέον παράγοντα, αυτόν της πυκνότητας. Η μορφή του μοντέλου πλέον δεν έχει τη κλασική του μορφή, δηλαδή εξάγωνα, αλλά απεικονίζεται με τη μορφή πολυγώνων που εξηγούν τη διαφορά στην πυκνότητα των οικισμών (Φουτάκης, 2001). Εξίσου σημαντικός είναι και ο Von Thünen (1826) με το μοντέλο περί αγροτικών χρήσεων γης, που και αυτός με τη σειρά του ενέπνευσε άλλους. Ο Burgess το 1925, πρότεινε το μοντέλο των ομόκεντρων ζωνών, που αποτελεί το πρώτο μοντέλο εσωτερικής οργάνωσης μιας πόλης. Εμπνευσμένο από το ήδη υπάρχον μοντέλο του Von Thünen ο οποίος οργάνωνε τις αγροτικές χρήσεις σε ομόκεντρους κύκλους. Ωστόσο, ο Alonso (1964) αποτελεί κι αυτός έναν από τους σημαντικότερους, αφού εμπνευσμένος από τους Von Thünen και Burgess πρότεινε ένα μοντέλο βασισμένο στην καμπύλη της γαιοπροσόδου (Φουτάκης, 2001; Λαμπριανίδης, 2010; Λεοντίδου, 2010). 8 Baskin W. (1966) Central Places in Southern Germany. Μετάφραση του έργου του Walter Christaller Die zentralen Orte in Süddeutschland Στο μοντέλο του Christaller η μεταβλητή Κ δηλώνει την αρχή οργάνωσης των κεντρικών τόπων ανάλογα με την τιμή που λαμβάνει. Δηλαδή, το Κ=3 αναφέρεται στην αρχή της αγοράς, το Κ=4 στην αρχή των μεταφορών και το Κ=7 στην αρχή της διοίκησης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 8

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Ποσοτική Επανάσταση Η ποσοτική επανάσταση ή αλλιώς θετικιστική ποσοτική επανάσταση εμφανίστηκε στις Η.Π.Α. περί τα Πρωταγωνιστικό ρόλο κατείχε ο ιδρυτής της περιφερειακής επιστήμης W. Isard. Ανάμεσα σ αυτούς που ξεχώρισαν στην ποσοτική επανάσταση εκτός του Isard (1956), ήταν ο Alonso (1964) και ο Richardson (1969). Η συγκεκριμένη σχολή διερευνούσε γενικούς νόμους χωρικής ισορροπίας στη χωρική κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων (Κουρλιούρος, 2009). Ήταν μια στροφή στην επιστήμη της γεωγραφίας που την επηρέασε καθοριστικά, καθώς με τις μεθόδους της, ποσοτικές και ποιοτικές βοήθησε στην εξήγηση φαινομένων και γεγονότων, γεωγραφικών πάντα, που η μέχρι στιγμής ανάλυση δεν είχε καταφέρει να πράξει. Ωστόσο υπάρχει ένα πρόβλημα στους ποσοτικούς επαναστάτες- γεωγράφους. Το πρόβλημα όπως αναφέρει και ο Κουρλιούρος (2009:73), έγκειται στη μονοδιάστατη θεώρηση ότι: «ο κόσμος αποτελείται από ποσοτικά φαινόμενα». Έτσι, παρόλο που η βοήθειά τους ήταν και είναι καθοριστική για τη γεωγραφία και την ανάλυση φαινομένων δεν μπορούν να υφίστανται αποκλειστικά και μόνο οι θεωρίες και αναλύσεις τους, λόγω του ότι ο κόσμος είναι πολυδιάστατος και η μονοδιάστατη σκέψη/ θεώρησή τους λαμβάνει τις παραμέτρους που αφορούν ποσοτικά χαρακτηριστικά μόνο. Εκτός αυτού πρέπει να σημειωθεί πως τα χωρικά φαινόμενα χαρακτηρίζονται από πολλές μεταβλητές και η ανάλυση του χώρου εξαρτάται από την ανάλυση όλων αυτών των μεταβλητών και όχι μεμονωμένα την καθεμιά, αφού αλληλοεξαρτώνται και αλληλοεπηρεάζονται (Κουρλιούρος, 2009) Συμπεριφορική Σχολή Η Συμπεριφορική σχολή είναι ακόμη μία σχολή της γεωγραφίας και πιο συγκεκριμένα της οικονομικής γεωγραφίας. Όπως γράφει ο Κουρλιούρος (2009:79-80) «η Συμπεριφορική γεωγραφία έχει επίκεντρο την κοινωνική και πολιτιστική γεωγραφία». Η Σχολή αυτή συγκαταλέγεται στην οικονομική γεωγραφία διότι ένα μέρος της αφορά τη χωροθέτηση των επιχειρήσεων. Σε αντίθεση με άλλες σχολές, που έχουν ως βάση τον οικονομικά ορθολογικό άνθρωπο (homo economicus), αυτή βασίζεται στον κοινωνικό άνθρωπο (homo socialis). Αναλυτές που εκφράζουν την άποψη της Συμπεριφορικής Σχολής, αμφισβητούν τον homo economicus. Όπως αναφέρει ο Κουρλιούρος (2009:80) οι Bernard, Selznick και Simon μέσα από τα έργα τους, υποστηρίζουν πως οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με κριτήρια ικανοποίησης και όχι βελτιστοποίησης της ωφελιμότητας μιας οικονομικής κατάστασης. Τέλος, Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 9

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ ο Κουρλιούρος (2009:81) αναφέρει τους Bunting & Guelke (1979) που λένε πως η «συμπεριφορική γεωγραφία αποτελεί μια λογική μετεξέλιξη της ποσοτικής γεωγραφίας, παρόλο που η πρώτη εστιάζει στη χωρική συμπεριφορά των υποκειμένων και η δεύτερη σε νόμους γενικής χωρικής οργάνωσης». Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 10

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Στον παρόν κεφάλαιο θα γίνει αναφορά σε ορισμένες από τις θεωρίες και μοντέλα της Γερμανικής Σχολής χωροθέτησης. Θα γίνει αναφορά στους εκφραστές της Σχολής, κατά χρονολογική σειρά, Von Thünen, Weber, Christaller, Lösch και Isard ξεχωριστά, θα δοθεί όμως περισσότερη έμφαση στις θεωρίες ορισμένων εκ των αναφερομένων. Κατά κύριο λόγο το κεφάλαιο αυτό επικεντρώνεται στη ΘΚΤ καθώς εξυπηρετεί το σκοπό της εργασίας. Τέλος, γίνεται σύγκριση των ομοιοτήτων και διαφορών των μοντέλων που αναφέρονται σ αυτό το κεφάλαιο και γράφεται μία κριτική πάνω σ αυτά Οργάνωση των αγροτικών χρήσεων γης Ο Γερμανός κτηματίας Von Thünen το 1826 διατύπωσε το έργο του με τίτλο «The Isolated State» 10. Το εν λόγω έργο έχει σκοπό να εξηγήσει τις διαφοροποιήσεις που εμφανίζονται στις καλλιέργειες της αγροτικής γης ανάλογα με την απόσταση που απέχουν από την αγορά/ τον οικισμό/ την πόλη. Αποτελεί δηλαδή μία οικονομική ανάλυση του χώρου που εξηγεί με ποιο τρόπο και για ποιο λόγο διαφοροποιούνται οι καλλιέργειες από την περιοχή της αγοράς σε συνάρτηση με την απόσταση. Στο έργο του αναπτύσσεται ένα μοντέλο χωροθέτησης, γνωστό ως μοντέλο χωροθέτησης αγροτικών χρήσεων γης, το οποίο αναλύει μέσω μιας εξίσωσης χωροθετικής προσόδου 11 την κατανομή των καλλιεργειών στο χώρο. Πρέπει να σημειωθεί πως το μοντέλο αποτελεί σύμφωνα με τον Φουτάκη (2001) ένα από τα παλαιότερα μοντέλα χωροθέτησης και ταυτόχρονα όπως η Ανδρικοπούλου (2009) αναφέρει «το πρώτο 10 «Μια απομονωμένη κατάσταση» είναι η μετάφραση της εργασίας «The Isolated State» του Von Thünen στην ελληνική γλώσσα. 11 Η χωροθετική πρόσοδος ή αλλιώς οικονομική πρόσοδος είναι η γαιοπρόσοδος. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 11

23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ μοντέλο χωροθέτησης και οργάνωσης των αγροτικών χρήσεων γης γύρω από μία πόλη». Ο McCann (2002:153) γράφει πως το μοντέλο του Von Thünen «αποτελεί το θεμέλιο λίθο επί του οποίου οικοδομήθηκαν αργότερα άλλα μοντέλα». Το μοντέλο στηρίζεται σε μία σειρά αρχών και παραδοχών που θεωρούνται σταθερές για όλους με εξαίρεση έναν παράγοντα, την απόσταση από το κέντρο και κατ επέκταση το κόστος. εξής: Οι υποθέσεις που έκανε ο Von Thünen για την ανάπτυξη του μοντέλου είναι οι 1. Υπάρχει μία απομονωμένη πόλη στη μέση μιας ομαλής πεδιάδας. 2. Αυτή η πόλη αποτελεί τη μοναδική αγορά. 3. Ο τρόπος μεταφοράς είναι ένας και προς όλες τις κατευθύνσεις. 4. Η πεδιάδα κατοικείται από γεωργούς που διαθέτουν τα προϊόντα στην αγορά. 5. Οι γεωργοί στοχεύουν στη μεγιστοποίηση των κερδών, δρουν ορθολογικά. 6. Οι γεωργοί έχουν πλήρη γνώση των αναγκών της αγοράς. 7. Η αγροτική περιοχή είναι το ίδιο γόνιμη παντού. 8. Οι τιμές των προϊόντων είναι δεδομένες στην αγορά. 9. Το κόστος μεταφοράς μεταβάλλεται ανάλογα με την απόσταση. 10. Η αγροτική περιοχή χρησιμοποιείται στον ίδιο βαθμό για την παραγωγή. Συνεπώς από τα παραπάνω γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι θεωρεί το κόστος μεταφοράς, μοναδικό παράγοντα που μπορεί να μεταβάλλεται διότι το καθιστά ανάλογο της απόστασης, δηλαδή όσο μεγαλύτερη η απόσταση τόσο μεγαλύτερο το κόστος μεταφοράς. Ο Λαμπριανίδης (2010) γράφει πως δύο ζητήματα απασχόλησαν τον Von Thünen, το ένα ήταν η κατανομή του προϊόντος σε σχέση με την απόσταση από την αγορά και το άλλο πως κατανέμονται οι καλλιέργειες στην αγροτική γη, δηλαδή η χρήση γης στην αγροτική περιοχή. Έτσι προκύπτει η εξίσωση της χωροθετικής προσόδου ως εξής: x, όπου: 12 x : η χωροθετική πρόσοδος ανά μονάδα εδάφους p : η τιμή του προϊόντος στην αγορά ανά μονάδα εδάφους q : η παραγόμενη ποσότητα προϊόντος ανά μονάδα εδάφους 12 Προς διευκόλυνση ανάγνωσης της εξίσωσης της χωροθετικής προσόδου, η εξίσωση μπορεί να εκφραστεί είτε α) x είτε β) x. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 12

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ c p : το κόστος παραγωγής ανά μονάδα προϊόντος c t : το κόστος μεταφοράς ανά μονάδα προϊόντος d : η απόσταση από την αγορά Από την εξίσωση της χωροθετικής προσόδου προκύπτει πως όταν η απόσταση από την αγορά είναι μηδενική (d=0) τότε η γαιοπρόσοδος είναι μέγιστη, ισούται δηλαδή με τη διαφορά της τιμής πώλησης του προϊόντος στην αγορά και του κόστους παραγωγής. Συνεπώς, πέραν από αυτό το σημείο (d=0), όσο αυξάνεται η απόσταση από την αγορά τόσο αυξάνεται το κόστος μεταφοράς και κατ επέκταση μειώνεται η γαιοπρόσοδος που μπορεί να αποφέρει η χρήση της αγροτικής γης. Όπως παρατηρείται από το παρακάτω σχήμα ο κάθετος άξονας αντιπροσωπεύει τη τιμή της γαιοπροσόδου και ο οριζόντιος την απόσταση από την αγορά/κέντρο. Διάγραμμα 1: Μεταβολή της Γαιοπροσόδου με την απόσταση Πηγή: Λαμπριανίδης Λ σελ.75 Το παραπάνω διάγραμμα απεικονίζει τη μεταβολή της γαιοπροσόδου ενός προϊόντος ανάλογα με την απόσταση. Η σχέση των δύο μεταβλητών είναι Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 13

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ αντιστρόφως ανάλογη, όπως παρατηρείται από το διάγραμμα, διότι όσο αυξάνεται η απόσταση από το κέντρο, τόσο μειώνεται η τιμή της γαιοπροσόδου και αντίστροφα. Επίσης, το ίδιο σημαντική είναι η σχηματική απεικόνιση του κύκλου που ακολουθεί το διάγραμμα της γαιοπροσόδου, καθώς το κέντρο του αναπαριστά το κέντρο της πόλης, την αγορά δηλαδή, και η ακτίνα του την απόσταση στην οποία μπορεί να καλλιεργηθεί το προϊόν (Λαμπριανίδης, 2010). Αυτό όμως που αποτέλεσε πρωτοπορία στο μοντέλο του Von Thünen ήταν η χωροθέτηση πολλών προϊόντων γύρω από μία πόλη, η συνύπαρξη δηλαδή πολλών εξισώσεων χωροθετικής προσόδου και παράλληλα ομόκεντρων κύκλων, που καθορίζουν την χωροθέτηση- καλλιέργεια των προϊόντων στην αγροτική γη γύρω από την πόλη (Λαμπριανίδης, 2010). Διάγραμμα 2: Κατανομή της γεωργικής γης μεταξύ τεσσάρων προϊόντων Πηγή: (Λαμπριανίδης, 2010, σ. 78) Από αυτό το παραπάνω «περίπλοκο» διάγραμμα γίνεται αντιληπτός ο ανταγωνισμός μεταξύ των χρήσεων γης. Ο γεωργός θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη του όλες τις χρήσεις γης και ύστερα να επιλέγει τη μεγαλύτερη οικονομική πρόσοδο κάθε φορά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση σκοπός της οικονομικής προσόδου είναι η Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 14

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ επιλογή του σωστού τόπου εγκατάστασης διαφόρων χρήσεων γης και όχι της επιλογής μεγιστοποίησης της γαιοπροσόδου (Λαμπριανίδης, 2010, σ. 79). Παρόλα αυτά, πρέπει να σημειωθεί πως ο γεωργός που επιλέγει τη χωροθέτηση των χρήσεων γης σύμφωνα με τις κάθε φορά μέγιστες τιμές της οικονομικής προσόδου, δρα με ορθολογικά οικονομικά κριτήρια για τη μεγιστοποίηση των κερδών του, επομένως μπορεί συγκαταλεχθεί στην κατηγορία του οικονομικά ορθολογικού ανθρώπου (homo economicus). Διάγραμμα 3: Μετασχηματισμοί των ομόκεντρων κύκλων του Von Thünen Πηγή: (Λαμπριανίδης, 2010, σ. 82) Στο διάγραμμα αποτυπώνονται τρεις μετασχηματισμοί του μοντέλου των αγροτικών χρήσεων γης. Η περίπτωση (Α) αποτελεί την αυτούσια απεικόνιση του μοντέλου. Στις υπόλοιπες τρεις περιπτώσεις γίνεται άρση ορισμένων παραδοχών του μοντέλου. Στη δεύτερη περίπτωση (Β) γίνεται άρση της «απομονωμένης κατάστασης», δηλαδή υπάρχει μια ανταγωνιστική αγορά σε κοντινή απόσταση. Η τρίτη περίπτωση (Γ) διατυπώνει την ύπαρξη εναλλακτικού τρόπου μεταφοράς πέρα από το άλογο και το κάρο, στην περίπτωση αυτή το ποτάμι. Τέλος η τέταρτη περίπτωση (Δ) αναφέρεται στη γονιμότητα της γης, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο γόνιμη (Λαμπριανίδης, 2010). Και οι τρεις περιπτώσεις του διαγράμματος Β - Γ & Δ αντιστοιχούν στην πραγματικότητα, είτε μεμονωμένα, είτε όλες μαζί. Μεταξύ των άλλων περιπτώσεων, η δεύτερη (Β) είναι ιδιαίτερα σημαντική. Το οικιστικό δίκτυο είναι αυτό που Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 15

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ αναφέρεται σ αυτή τη περίπτωση, δηλαδή η ύπαρξη οικισμών και κατ επέκταση ανταγωνιστικών αγορών. Η διάσταση του οικιστικού δικτύου είναι ιδιαίτερα σημαντική σήμερα αφού αναπτύσσονται σχέσεις και αλληλεξαρτήσεις μεταξύ αυτών. Ο Λαμπριανίδης (2010:82) αναφέρει, πως στην υπόθεση ύπαρξης ακόμη ενός κέντρου, θα δημιουργείται αλληλοεπικάλυψη των ζωνών των αγροτικών χρήσεων και κατ επέκταση οι ζώνες θα αλλάζουν, θα επεκτείνονται και η μορφή τους θα παίρνει διαφορετικές διαστάσεις «καταργώντας τους ομόκεντρους κύκλους». Όπως απεικονίζεται και στο διάγραμμα της (Γ) περίπτωσης οι ομόκεντροι κύκλοι μετασχηματίζονται. Σ αυτή τη περίπτωση οι ζώνες επιρροής, που στο μοντέλο αποτελούν ομόκεντρους κύκλους, ακολουθούν την επέκταση του δικτύου μεταφοράς και επεκτείνονται παράλληλα σ αυτό. Στο μοντέλο (1826) ο τρόπος μεταφοράς είναι με άλογο ή το κάρο. Οι τρόποι μεταφοράς πλέον και κατ επέκταση τα δίκτυα που δημιουργούνται έχουν πληθύνει. Στο παραπάνω διάγραμμα φαίνεται το ποτάμι ως τρόπος μεταφοράς, και οι ζώνες όπως δημιουργούνται σύμφωνα μ αυτό. Ο Λαμπριανίδης (2010:82) σημειώνει πως «ακόμη και μεταφορικά δίκτυα να υπήρχαν τότε, το κόστος μεταφοράς θα ήταν μικρότερο κοντά σ αυτά» και επομένως οι ομόκεντροι κύκλοι του μοντέλου θα μετασχηματιζόντουσαν 13. Όπως ο McCann (2002) διατυπώνει για το μοντέλο των αγροτικών χρήσεων γης ότι «το μονοδιάστατο αυτό μοντέλο θα αποτελέσει τη θεμέλιο λίθο για τα επόμενα υποδείγματα». Όπως προαναφέρθηκε, ο Von Thünen δημιούργησε το πρώτο μοντέλο χωροθέτησης. Η οριοθέτηση των καλλιεργειών εντός των ομόκεντρων δακτυλίων, πέραν της οικονομικής εξυπηρέτησης που παρείχε, ήταν το μοντέλο που οργάνωσε πρώτο δραστηριότητες στο χώρο, κάτι που πραγματεύεται η χωροταξία. Το ότι το συγκεκριμένο μοντέλο μελετούσε μόνο την οργάνωση των δραστηριοτήτων του πρωτογενή τομέα, απασχόλησε αργότερα τους Weber (1909) και Christaller (1933), οι οποίοι ανέπτυξαν επίσης μοντέλα χωροθέτησης για τις δραστηριότητες του δευτερογενή και τριτογενή τομέα παραγωγής αντίστοιχα. 13 Η συγκεκριμένη περίπτωση αναφέρει το ποτάμι ως εναλλακτικό τρόπο μεταφοράς. Πλέον τα δίκτυα μεταφοράς είναι πολλά όπως και οι τρόποι μεταφοράς. Η μεταφορά των αγαθών και προϊόντων γίνεται μέσω μεταφορικών αξόνων (οδικών, σιδηροδρομικών και αεροπορικών κτλ.). Στην περίπτωση όπου το μοντέλο συμπεριλάμβανε όλα τα δίκτυα μεταφοράς τότε θα είχαμε ζώνες επιρροής παράλληλες προς όλα αυτά τα δίκτυα. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 16

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σκοπός αυτής της εκτενής αναφοράς του μοντέλου που ανέπτυξε ο Von Thünen 14, περί οργάνωσης των αγροτικών χρήσεων γης, είναι αφενός διότι αποτελεί το πρώτο μοντέλο χωροθέτησης στην ιστορία της χωροταξίας σε συνάρτηση με την οικονομική γεωγραφία, αφετέρου για να επισημανθεί η μονοδιάστατη πλευρά κατά την οποία μελετούνταν η χωροθέτηση στην αρχή της ιστορίας της Χωροθέτηση δευτερογενή τομέα Το μοντέλο που ανέπτυξε ο Alfred Weber (1909) αφορά άμεσα τη χωροταξία. Πρόκειται επίσης για ένα μοντέλο χωροθέτησης, με τη διαφορά ότι το συγκεκριμένο απευθύνεται στο δευτερογενή τομέα παραγωγής. Σκοπός του είναι η επιλογή θέσης για την εγκατάσταση μιας επιχείρησης, εξού και το όνομα που του αποδόθηκε «Θέσης - παραγωγής». Το μοντέλο αυτό έχει πολλές ομοιότητες με αυτό του Von Thünen, καθώς και τα δύο «υπολογίζουν τη χωροθέτηση» με βάση το οικονομικό όφελος και με μια σειρά παραδοχών - υποθέσεων. Ο McCann (2002:25) παραθέτει τις υποθέσεις του μοντέλου θέσης- παραγωγής, όπου καταλήγει στο συμπέρασμα πως η επιχείρηση χωροθετείται εκεί όπου μεγιστοποιούνται τα κέρδη της. Το μοντέλο βασίζεται στο «τρίγωνο χωροθέτησης» του Weber. Αφορά την επιλογή της θέσης στην οποία θα εγκατασταθεί μία επιχείρηση λαμβάνοντας υπόψη τρεις παράγοντες: οι δυο απ αυτούς αποτελούν τις εισροές (τις πρώτες ύλες) και ο τρίτος αποτελεί την εκροή (το προϊόν). Το κόστος μεταφοράς αποτελεί τη σημαντικότερη μεταβλητή στο μοντέλο, αφού επηρεάζει καθοριστικά τη θέση που επιλέγεται για την εγκατάσταση της επιχείρησης. Ο McCann (2002), αναλύει σε μεγάλο βαθμό την επίδραση που ασκεί το κόστος μεταφοράς στο σημείο χωροθέτησης της επιχείρησης Στα πλαίσια της εργασίας σκοπός δεν είναι η ολοκλήρωση της ανάλυσης του μοντέλου των αγροτικών χρήσεων γης, αλλά η επιμέρους αναφορά αυτού, για την εξυπηρέτηση του σκοπού της εργασίας. 15 Η εκτενής ανάλυση του κόστους μεταφοράς για τη θέση εγκατάστασης μιας επιχείρησης δεν αποτελεί αντικείμενο έρευνας της παρούσας εργασίας και επομένως δεν θα αναλυθεί περαιτέρω. Ωστόσο η αναφορά στο υπόδειγμα Θέσης Παραγωγής του Weber γίνεται διότι αποτελεί το πρώτο μοντέλο χωροθέτησης του δευτερογενή τομέα και ανήκει στη Γερμανική Σχολή χωροθέτησης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 17

29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 1: Τρίγωνο χωροθέτησης του Weber Πηγή: (McCANN, 2002, σ. 26) Στο παραπάνω σχήμα απεικονίζεται το χωροταξικό τρίγωνο του Weber, δηλαδή η θέση εγκατάστασης μιας επιχείρησης σύμφωνα με το μοντέλο «Θέσης παραγωγής». Το σημείο Κ αποτελεί τη θέση εγκατάστασης της επιχείρησης στο χώρο. Τα Μ 1,2 αποτελούν την πηγή των εισροών, ενώ το Μ 3 αποτελεί το σημείο πώλησης της εκροής. Τέλος τα d 1,2,3 αναπαριστούν τις αποστάσεις των σημείων μεταξύ πρώτων υλών - πώλησης του προϊόντος και σημείου παραγωγής, (Μ) και (Κ) αντίστοιχα (McCANN, 2002). Ο Λαμπριανίδης (2010:97) γράφει πως η θέση παραγωγής (Κ) αποτελεί το σημείο του ελάχιστου κόστους μεταφοράς. Δηλαδή, ότι η θέση παραγωγής (Κ) τείνει να προσεγγίζει προς ένα σημείο (Μ), του οποίου η μεταφορά μιας μονάδας προϊόντος έχει το μεγαλύτερο κόστος. Επίσης, ο Λαμπριανίδης (2010:97) παραθέτει τη συνάρτηση του μοντέλου:, όπου : μονάδες προϊόντος, : η απόσταση της αγοράς/πώλησης του προϊόντος από τη θέση (Κ). Όπως στο μοντέλο του Von Thünen, έτσι και σ αυτό του Weber το κόστος μεταφοράς επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη χωροθέτηση των χρήσεων γης. Μια αλλαγή στο μοντέλο Θέσης- παραγωγής του Weber δημιούργησε ο Mosses το Ο Mosses έκανε την παραδοχή πως η θέση παραγωγής διαφοροποιείται εάν οι επιχειρήσεις δράσουν προς όφελός τους και αντικαταστήσουν τις εισροές με φθηνότερα υποκατάστατα. Τέλος, ο Hotelling (1929) παρουσίασε το δικό του υπόδειγμα που αφορά το παίγνιο επιλογής θέσης με το οποίο προτείνει διαφορετικές Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 18

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ θέσεις χωροθέτησης μιας επιχείρησης σε μια κατάσταση ανταγωνισμού στην ίδια αγορά 16 (McCann 2002) Η Θεωρία των κεντρικών τόπων - Central Place Theory Ο Γερμανός γεωγράφος Walter Christaller το 1933 παρουσίασε τη διδακτορική του διατριβή με τίτλο «Η θεωρία των κεντρικών τόπων 17». Η εργασία του έχει ως θέμα την εμπειρική ανάλυση των περιοχών της Νότιας Γερμανίας, πιο συγκεκριμένα την ανάλυση των οικισμών που βρίσκονται σ αυτή. Σκοπός του ήταν η ανάλυση των οικισμών του αστικού συστήματος, δηλαδή η μελέτη των οικισμών σε συνάρτηση με τη χωροθέτησή τους, το μέγεθός τους και το πλήθος αυτών στο οικιστικό δίκτυο. Ο August Lösch το 1937 στο βιβλίο του «Τα οικονομικά της Χωροθέτησης» διατύπωσε μία παραλλαγή στη θεωρία των κεντρικών τόπων του Christaller. Ακόμη μία τροποποίηση πραγματοποίησε ο Walter Isard το 1956 με το βιβλίο του «Location and the Space Economy», πάνω στην παραλλαγή που διατύπωσε ο Lösch για τη θεωρία των κεντρικών τόπων. Η θεωρία των κεντρικών τόπων αναλύει σε ένα επίπεδο τα φυσικά και ιστορικά χαρακτηριστικά των οικισμών, καθώς και την ενδοχώρα αυτών, αλλά αυτό που εισήγαγε στην επιστήμη της χωροταξίας, είναι η συστηματική ανάλυση της οργάνωσης του δικτύου των οικισμών (Ανδρικοπούλου, 2009). Η θεωρία των κεντρικών τόπων αποτελεί μια συνέχεια της Κλασικής Σχολής της Γερμανίας, μετά τα υποδείγματα των Von Thünen (1826) και Weber (1909). Όπως στα υποδείγματα των Von Thünen και Weber, έτσι και σ αυτό της θεωρίας των κεντρικών τόπων παρατηρείται μια σειρά από υποθέσεις και παραδοχές μέσα από τις οποίες δημιουργείται ένα κανονιστικό μοντέλο, στο οποίο εξετάζεται η ιεραρχία και η δομή ενός συστήματος αστικών περιοχών, όπως θα έπρεπε να είναι, δηλαδή παρουσιάζει την ιδανική διάταξη των οικισμών σε μια περιοχή (Ανδρικοπούλου, 2009; McCANN, 2002) Christaller Ο Christaller είναι ο εμπνευστής της θεωρίας των κεντρικών τόπων. Όπως οι προγενέστεροί του Von Thünen και Weber της Κλασικής Σχολής, έτσι κι ο Christaller 16 Η παρούσα παράγραφος αποτελεί μία αναφορά μοντέλων που σχετίζονται με τη χωροθέτηση επιχειρήσεων. Η αναφορά των υποδειγμάτων των Mosses και Hotelling γίνεται καθαρά για λόγους πληροφόρησης περί των μοντέλων θέσης - εγκατάστασης επιχειρήσεων και όχι για περαιτέρω ανάλυση αυτής της εργασίας. 17 «Οι κεντρικοί τόποι στη Νότια Γερμανία» είναι ο ακριβής τίτλος της εργασίας του Christaller. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 19

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ για τη σύσταση της θεωρητικής προσέγγισης του μοντέλου βασίζεται σε ορισμένες υποθέσεις και παραδοχές. Ωστόσο, ο ίδιος διαφοροποιεί τη θεωρία του από τους Von Thünen και Weber διότι είναι ο πρώτος που εξετάζει τους οικισμούς ως ένα σύστημα. Η θεωρία των κεντρικών τόπων εισάγει τις έννοιες αστικό σύστημα και οργάνωση του χώρου με τις οποίες αναλύει, αφενός την ιεράρχηση των οικισμών βάσει της χωροθέτησης, του αριθμού και του μεγέθους τους, αφετέρου την οργάνωση των λειτουργιών του χώρου με βάση το σύστημα ιεράρχησης των οικισμών. Τέλος, σκοπός του είναι η ανάλυση της χωρικής οργάνωσης των οικισμών με την ενδοχώρα τους, σε σχέση με τη θέση και το μέγεθός τους (Ανδρικοπούλου, 2009; Bradford & Kent, 1978) Η θεωρητική προσέγγιση Η θεώρηση του μοντέλου των κεντρικών τόπων βασίζεται σε ορισμένες παραδοχές- υποθέσεις, όπως και στις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους καταναλωτές, τους προμηθευτές και τους κεντρικούς τόπους. Από τις παραδοχές του μοντέλου γίνεται αντιληπτό πως η απόσταση από τους κεντρικούς τόπους και κατ επέκταση το κόστος μεταφοράς είναι ο μοναδικός παράγοντας που μεταβάλλεται. Εν συνεχεία παρουσιάζονται οι βασικές παραδοχές του μοντέλου όπως τις αναφέρει η Ανδρικοπούλου (2009): Ο χώρος ορίζεται ως μία πεδιάδα δίχως δυσκολία πρόσβασης. Οι προμηθευτές επιδιώκουν τη μέγιστη δυνατή κάλυψη της αγοράς. Ο πληθυσμός είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος στο χώρο. Το εισόδημα των καταναλωτών είναι το ίδιο. Οι καταναλωτές δρουν με οικονομικά κριτήρια. Η μετακίνηση γίνεται προς όλες τις κατευθύνσεις. Υπάρχει ένας τύπος μεταφορικού μέσου. Το μεταφορικό κόστος είναι ανάλογο της απόστασης μετακίνησης. Αυτές είναι οι υποθέσεις και παραδοχές στις οποίες βασίσθηκε ο Christaller για τη σύνταξη του μοντέλου των κεντρικών τόπων, μέσω του οποίου παρουσιάζει τον τρόπο λειτουργίας και την οργάνωση του δικτύου των οικισμών. Συνεπώς, οι οικισμοί αποτελούν τους κεντρικούς τόπους, δηλαδή τους τόπους αγοράς, που προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες σε μια ευρύτερη περιοχή αλλά και την ενδοχώρα τους, με σκοπό την εξυπηρέτηση των λειτουργιών τους (Φουτάκης, 2001). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 20

32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Η Ανδρικοπούλου (2009) αναφέρει ότι τα μοντέλα που συγκαταλέγονται στη φιλοσοφία της Γερμανικής Σχολής χωροθέτησης παρουσιάζουν ορισμένες κοινές παραδοχές - υποθέσεις, όπως είναι το κόστος μεταφοράς που είναι ανάλογο της απόστασης μετακίνησης και τον ορθολογικά οικονομικό άνθρωπο (homo economicus). Η ίδια όμως επισημαίνει μία βασική διαφορά μεταξύ των μοντέλων των κεντρικών τόπων και της χωροθέτησης των αγροτικών χρήσεων γης. Στο δεύτερο μοντέλο, της χωροθέτησης των αγροτικών χρήσεων γης, οι οικισμοί αποτελούν τόπους αγοράς των αγροτικών προϊόντων της γύρω περιοχής, όπου η αγροτική περιοχή τροφοδοτεί την πόλη. Αντίθετα, στο μοντέλο των κεντρικών τόπων οι οικισμοί παρουσιάζονται ως τόποι αγοράς οι οποίοι εξυπηρετούν τους καταναλωτές της ενδοχώρας τους και τους καταναλωτές της γύρω περιοχής. Τόσο ο οικονομικός άνθρωπος όσο και το κόστος μεταφοράς αποτελούν δύο εξίσου σημαντικές υποθέσεις για την ανάπτυξη του μοντέλου. Οι ορθολογικά σκεπτόμενοι καταναλωτές επιδιώκουν το πλησιέστερο κεντρικό τόπο για την εξυπηρέτηση των αναγκών τους με σκοπό την ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς τους. Από την άλλη, οι προμηθευτές, δρώντας κι αυτοί με οικονομικά κριτήρια για τη μεγιστοποίηση των κερδών τους, χωροθετούνται όσο το δυνατόν μακρύτερα ο ένας από τον άλλο καλύπτοντας έτσι μια μεγαλύτερη περιοχή αγοράς. Το εν λόγω μοντέλο αναφέρεται στις λειτουργίες του τριτογενή (εμπόριο) και δευτερογενή (μεταποίηση) τομέα παραγωγής αφήνοντας εκτός τις οικονομικές δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα. Ωστόσο ο Αγγελίδης (2000:102) αναφέρει πως «η θεωρία των κεντρικών τόπων μελετά τη χωροθέτηση του τριτογενή τομέα». Την ίδια άποψη εκφέρει ο Λαμπριανίδης (2010:366) λέγοντας ότι το εν λόγω μοντέλο «οργανώνει χωροταξικά τις οικονομικές δραστηριότητες του τριτογενή τομέα». Στον κεντρικό τόπο ορίζεται μια περιοχή αγοράς στην οποία διατίθενται τα προϊόντα και οι υπηρεσίες των προμηθευτών. Όπως στο μοντέλο των αγροτικών χρήσεων γης έτσι κι εδώ, η ζήτηση των προϊόντων είναι αντιστρόφως ανάλογη της απόστασης από τον κεντρικό τόπο. Η λεγόμενη «τριβή του χώρου» όπως την αναφέρει η Ανδρικοπούλου (2009), μεταφράζεται ως το κόστος μεταφοράς το οποίο πληρώνει ο καταναλωτής προκειμένου να αποκτήσει το προϊόν. Συνεπώς, αφού η σχέση ποσότητας και απόστασης είναι αντιστρόφως ανάλογη και ο καταναλωτής Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 21

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ διαθέτει ένα συγκεκριμένο εισόδημα 18, η αγορά προϊόντων εξαρτάται από το κόστος μετακίνησης. Το αποτέλεσμα αυτής της σχέσης είναι να αγοράζεται η μέγιστη ποσότητα προϊόντος από τον καταναλωτή όταν βρίσκεται στον κεντρικό τόπο που το διαθέτει διότι το κόστος μεταφοράς του είναι μηδενικό, ενώ όταν βρίσκεται σε απόσταση από τον κεντρικό τόπο θα αγοράζει μικρότερη ποσότητα προϊόντος καθώς θα διαθέτει ένα μέρος του εισοδήματος στο κόστος μετακίνησης. Επομένως αφού η σχέση ποσότητας - απόστασης είναι αντιστρόφως ανάλογη, η ζήτηση θα μειώνεται όσο αυξάνεται η απόσταση, Θα υπάρχει ένα σημείο στο οποίο η ζήτηση του παρεχόμενου προϊόντος μηδενίζεται και το κόστος μεταφοράς θα ισούται με το εισόδημα που διαθέτει ο καταναλωτής. Η απόσταση από τον κεντρικό τόπο μέχρι το σημείο στο οποίο μηδενίζεται η ζήτηση, ορίζεται η περιοχή αγοράς ή αλλιώς η εμβέλεια ή ακτίνα αγοράς του αγαθού (range). Εκτός της εμβέλειας, την περιοχή αγοράς που καλύπτει ο κεντρικός τόπος, υπάρχει ακόμη μια περιοχή ονομαζόμενη «κατώφλι» ή αφετηρία αγοράς ενός αγαθού, η οποία ορίζει την οικονομική βιωσιμότητα μιας επιχείρησης. Η επιχείρηση είναι κερδοφόρα όταν λειτουργεί πέραν αυτού του σημείου (κατώφλι), μέχρι το σημείο εμβέλειας αγοράς του αγαθού. Το κατώφλι είναι το σημείο που η επιχείρηση είναι οικονομικά βιώσιμη, εξισορροπεί δηλαδή τα κόστη λειτουργίας με τα κέρδη. Τέλος, η επιχείρηση λειτουργεί με ζημία στην περιοχή που ορίζεται από τον κεντρικό τόπο μέχρι το «κατώφλι». Διάγραμμα 4: α) Η σχέση προσφοράς- ζήτησης και β) Η περιοχή αγοράς αγαθού Πηγή: (Ανδρικοπούλου, 2009) 18 Το εισόδημα των καταναλωτών είναι σταθερό και ίδιο για όλους. Μία από τις βασικές υποθέσεις- παραδοχές του μοντέλου. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 22

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ο Λαμπριανίδης (2010:355) στα πλαίσια της θεωρίας των κεντρικών τόπων γράφει πως η ουσία του χαρακτήρα μιας πόλης είναι να εξυπηρετεί την ενδοχώρα της. Η προσφορά των αγαθών και υπηρεσιών γίνεται μέσω των κεντρικών τόπων. Ο Christaller δόμησε μία γεωμετρία για τους κεντρικούς τόπους και μέσω των παραδοχών - υποθέσεων που έθεσε για το μοντέλο, δημιούργησε ένα ιεραρχημένο σύστημα κεντρικών τόπων. Αυτό το ιεραρχημένο σύστημα σε συνδυασμό με την αρχή της θεωρίας των κεντρικών τόπων συμπεραίνουν: «οι υψηλότερης τάξης κεντρικοί τόποι προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες που προσφέρουν οι χαμηλότερης τάξης κεντρικοί τόποι συν έναν αριθμό διαφορετικών αγαθών - υπηρεσιών που δεν προσφέρονται στους χαμηλότερης τάξης κεντρικούς τόπους». Η βαθμίδα στην οποία εντάσσεται ένας κεντρικός τόπος στο ιεραρχημένο σύστημα δεν εξαρτάται αποκλειστικά από το πληθυσμιακό μέγεθος του κεντρικού τόπου. Σύμφωνα με την αρχή της θεωρίας, οι κεντρικοί τόποι μπορούν να ιεραρχηθούν ανάλογα με τον αριθμό και την κατηγορία κατάταξης των αγαθών και υπηρεσιών που προσφέρουν. Τα αγαθά και οι υπηρεσίες κατατάσσονται σε μία και μόνο κατηγορία και κατ επέκταση προσφέρονται στην ανάλογη βαθμίδα της ιεραρχίας του συστήματος. Η περιοχή αγοράς κάθε κεντρικού τόπου οργανώνεται γεωμετρικά με το σχήμα του εξαγώνου, στοχεύοντας έτσι στη μέγιστη κάλυψη μιας περιοχής από έναν κεντρικό τόπο μέσα σε ένα αστικό σύστημα. Κάθε κεντρικός τόπος ανήκει σε μία και μόνο βαθμίδα ή αλλιώς «τάξη μεγέθους» της ιεραρχικής πυραμίδας. Έτσι, δημιουργείται ένα μοντέλο, όπου συντάσσεται με αρχή έναν οικισμό και την ενδοχώρα του, και σε συνδυασμό με την αρχή της θεωρίας καταλήγει σε ένα ιεραρχημένο σύστημα κεντρικών τόπων ή όπως ονομάζεται σήμερα «ιεραρχημένο δίκτυο οικισμών». Αυτό το σύστημα κεντρικών τόπων λειτουργεί ιεραρχικά στην προμήθεια των αγαθών/ υπηρεσιών. Οι χαμηλότερης τάξης κεντρικοί τόποι προμηθεύονται αγαθά από τους πλησιέστερους υψηλότερης τάξης κεντρικούς τόπους. Οι κάτοικοι, δεδομένου των παραδοχών του μοντέλου, δρουν με οικονομικά κριτήρια (homo economicus). Η ιεραρχία των κεντρικών τόπων είναι βαθμιδωτή, και η κατασκευή τους αρχίζει με τους οικισμούς της χαμηλότερης βαθμίδας, συνεχίζει μ αυτούς της αμέσως επόμενης μεγαλύτερης βαθμίδας, μέχρις ότου καταλήξει στην ανώτερη βαθμίδα οικισμών Οι χαμηλότερης βαθμίδας κεντρικοί τόποι δημιουργούν ένα πυκνό δίκτυο μεταξύ τους, σε σχέση με τους υψηλότερης βαθμίδας κεντρικούς τόπους. Αυτό συμπεραίνει κι ο Λαμπριανίδης (2010:354), όπου χαρακτηριστικά αναφέρει πως «ανεξαρτήτως των διαφορών που επικρατούν ανάμεσα σε διάφορες περιοχές, υπάρχουν ομοιότητες στην κατανομή των μεγεθών των οικισμών: οι μικροί οικισμοί είναι πολλοί ενώ οι μεγάλοι λίγοι». Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 23

35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ένας κεντρικός τόπος υψηλότερης βαθμίδας εξυπηρετεί με αγαθά και υπηρεσίες την ενδοχώρα του, αλλά προμηθεύει επίσης με αγαθά και υπηρεσίες χαμηλότερης βαθμίδας κεντρικούς τόπους που εντάσσονται σ αυτόν 20 (Ανδρικοπούλου, 2009; Λαμπριανίδης, 2010; Φουτάκης, 2001; Bradford & Kent, 1978). Ακολουθεί μία σχηματική αναπαράσταση ενός χωρικά ιεραρχημένου αστικού συστήματος για την καλύτερη κατανόηση της αστικής ιεραρχίας και των σχέσεων που δημιουργούνται μεταξύ των οικισμών, τόσο του ίδιου όσο και διαφορετικού ιεραρχικού επιπέδου. Σχήμα 2: Χωρική και ιεραρχική οργάνωση ενός αστικού συστήματος Πηγή: McCann 2002:125 Στη συνέχεια παρατίθεται μία σχηματική απεικόνιση ενός συστήματος κεντρικών τόπων για την καλύτερη κατανόησή του. Το σύστημα οργανώνεται ιεραρχικά σε τέσσερις βαθμίδες κεντρικών τόπων. Στις κορυφές που ορίζουν την εξαγωνική περιοχή ενός κεντρικού τόπου χωροθετούνται έξι κεντρικοί τόποι χαμηλότερης βαθμίδας, δηλαδή χωροθετούνται στα όρια της περιοχής ενός κεντρικού τόπου μεγαλύτερης βαθμίδας. Το σχήμα παρουσιάζει κεντρικούς τόπους τεσσάρων 20 Για την κατανόηση της προσφοράς των αγαθών και υπηρεσιών σε έναν κεντρικό τόπο, κρίνεται σκόπιμη η αναφορά σε ένα παράδειγμα. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί η περίθαλψη. Υποθέτουμε ένα σύστημα κεντρικών τόπων τεσσάρων (4) επιπέδων και τις αντίστοιχες περιοχές εξυπηρέτησής τους. Στην 4 η βαθμίδα όπου ανήκουν τα χωριά θα υπάρχει ένα αγροτικό ιατρείο το οποίο θα εξυπηρετεί τους κατοίκους του, στην αμέσως επόμενη βαθμίδα 3 η (κωμοπόλεις) θα βρίσκεται ένα κέντρο υγείας που θα εξυπηρετεί τους κατοίκους της κωμόπολης αλλά και των γύρω χωριών. Νοσοκομείο θα υπάρχει σε κεντρικό τόπο 2 ου επιπέδου, δηλαδή σε έδρα Περιφερειακής Ενότητας (πρώην Νομού - Νομαρχιακό Νοσοκομείο) με περιοχή εξυπηρέτησης ολόκληρη την Περιφερειακή Ενότητα. Τέλος, στην έδρα της περιφέρειας, που αποτελεί οικισμό 1 ου επιπέδου τον υψηλότερο στην ιεραρχία του αστικού συστήματος, θα υπάρχει ένα πανεπιστημιακό νοσοκομείο όπου θα εξυπηρετεί ολόκληρη την περιφέρεια. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 24

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ επιπέδων, όπου έξι κεντρικοί τόποι 4 ου επιπέδου χωροθετούνται στα όρια της εξαγωνικής περιοχής ενός 3 ου επιπέδου κεντρικού τόπου, έξι κεντρικοί τόποι 3 ου επιπέδου χωροθετούνται στα όρια της περιοχής ενός κεντρικού τόπου 2 ης τάξης και έξι κεντρικοί τόποι 2 ης τάξης χωροθετούνται στην περιοχή ενός 1 ης τάξης κεντρικού τόπου. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι το δίκτυο των κεντρικών τόπων διαφέρει από βαθμίδα σε βαθμίδα. Οι 4 ου βαθμού κεντρικοί τόποι σχηματίζουν ένα πυκνό δίκτυο μεταξύ τους με μικρή βέβαια εμβέλεια αγοράς και όσο ανεβαίνει η βαθμίδα ενός κεντρικού τόπου τόσο, αφενός το δίκτυο γίνεται όλο και πιο αραιό με μεγαλύτερη ωστόσο εμβέλεια αγοράς, αφετέρου αυξάνεται το μέγεθος του πληθυσμού του κεντρικού τόπου (Λαμπριανίδης, 2010; Bradford & Kent, 1978). Σχήμα 3: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων Πηγή: Bradford & Kent 1978:9 Επίσης, στο παραπάνω σχήμα το σύστημα των κεντρικών τόπων οργανώνεται με την αρχή Κ=3. Η αρχή Κ δηλώνει τον αριθμό των περιοχών αγοράς που εξυπηρετεί ένας κεντρικός τόπος υψηλότερης τάξης. Η αρχή Κ=3 σημαίνει πως ένας κεντρικός τόπος εξυπηρετεί τρεις συνολικά περιοχές: τη δική του (1) και το 1/3 των έξη χαμηλότερης τάξης κεντρικών τόπων (6*1/3). Τα υπόλοιπα 2/3 περιοχών αγοράς των χαμηλότερης τάξης κεντρικών τόπων εξυπηρετούνται από άλλους υψηλότερης τάξης κεντρικούς τόπους, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα (Ανδρικοπούλου, 2009). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 25

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 4: Ανάλυση της αρχής της αγοράς (Κ=3) Πηγή: Bradford & Kent, 1978:11 Η αρχή Κ=3 ονομάζεται αρχή της αγοράς διότι ελαχιστοποιεί τον αριθμό των κεντρικών τόπων και το μέγεθος των περιοχών αγοράς που εξυπηρετεί ένας κεντρικός τόπος υψηλότερης τάξης. Με την αρχή Κ=3, ένας οικισμός κατώτατης βαθμίδας εξυπηρετεί μία περιοχή αγοράς, ένας αμέσως ψηλότερης τρεις περιοχές αγοράς, ένας ακόμη ψηλότερης εννέα και ούτω καθεξής «1,3,9,27,81» (Ανδρικοπούλου, 2009; Λαμπριανίδης, 2010; Φουτάκης, 2001; Bradford & Kent, 1978; Briney; Agarwal). Η αρχή της αγοράς σύμφωνα με τον Αγγελίδη (2000:102), είναι «η προσπάθεια προσδιορισμού των παραγόντων που συμβάλλουν στη χωροθέτηση ενός τριτογενούς κέντρου». Σχήμα 5: Η οργάνωση του συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή της αγοράς (Κ=3) Πηγή: Αργύρης 2001:30 Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 26

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ωστόσο, ο Christaller διατύπωσε ακόμη δύο αρχές για την οργάνωση των οικισμών πέραν της αρχής της αγοράς, οι οποίες αφορούν την αρχή των μεταφορών Κ=4 και την αρχή της διοίκησης Κ=7. Η αρχή των μεταφορών K=4 δομείται για την ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς για να επιτευχθεί αυτό, ένας οικισμός θα πρέπει να βρίσκεται στη μέση της απόστασης δύο κεντρικών τόπων. Στην εν λόγω αρχή οι εξαγωνικές περιοχές αγοράς διαρθρώνονται διαφορετικά αν συγκριθεί με την αρχή της αγοράς (Κ=3). Στην αρχή των μεταφορών ισχύει επίσης ότι ένας κεντρικός τόπος κατώτατης τάξης εξυπηρετεί την περιοχή αγοράς του και οι υψηλότερης τάξης οικισμοί εξυπηρετούν χαμηλότερης τάξης οικισμούς. Ένας υψηλότερης τάξης οικισμός εξυπηρετεί τέσσερις (4) περιοχές αγοράς: τη δική του (1) και το ½ των έξι κατώτερης τάξης κεντρικών τόπων (6*1/2) που βρίσκονται στην περιοχή του. Ένας ακόμη υψηλότερης τάξης οικισμός εξυπηρετεί 16, ένας ακόμη υψηλότερης 64 και ούτω καθεξής. Οι χαμηλότερης τάξης κεντρικοί τόποι χωρίζουν τις περιοχές αγοράς τους σε δύο και προσανατολίζονται προς τους δύο υψηλότερης τάξης οικισμούς (Ανδρικοπούλου, 2009; Λαμπριανίδης, 2010; Φουτάκης, 2001; Bradford & Kent, 1978; Briney; Agarwal). Σχήμα 6: Ανάλυση της αρχής των μεταφορών (Κ=4) Πηγή: Bradford & Kent, 1978:12 Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 27

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 7: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή των μεταφορών (Κ=4) Πηγή: Αργύρης 2001:33 Τέλος, η αρχή της διοίκησης διατυπώνεται με το δείκτη Κ=7. Στηρίζεται στην υπόθεση πως δεν υπάρχουν επικαλύψεις στις διοικητικές δραστηριότητες μεταξύ των περιοχών. Επομένως, οι χαμηλότερης τάξης οικισμοί βρίσκονται εντός των ορίων ενός μόνο υψηλότερης τάξης οικισμού. Έτσι ένας κεντρικός τόπος κατώτατης τάξης εξυπηρετεί τον εαυτό του, ένας κεντρικός τόπος υψηλότερης τάξης εξυπηρετεί επτά: τον εαυτό του (1) και τους έξι (6) οικισμούς που βρίσκονται γύρω του ένας ακόμη υψηλότερης βαθμίδας 49, ένας ακόμη υψηλότερης 343 και ούτω καθεξής (Ανδρικοπούλου, 2009). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 28

40 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 8: Ανάλυση της αρχής της διοίκησης (Κ=7) 21 Πηγή: Bradford & Kent, 1978:11 Σχήμα 9: Οργάνωση ενός συστήματος κεντρικών τόπων με την αρχή της διοίκησης (Κ=7) Πηγή: Αργύρης 2001:30 Οι αρχές της αγοράς, των μεταφορών και της διοίκησης εκτός της διαφορετικής διάρθρωσης του δικτύου των οικισμών, παρουσιάζουν και μια διαφοροποίηση στον ανταγωνισμό μεταξύ των οικισμών. Ο βαθμός του ανταγωνισμού βέβαια διαφοροποιείται μεταξύ των αρχών της αγοράς και των μεταφορών, ενώ πρέπει να σημειωθεί πως στην περίπτωση της διοίκησης δεν υπάρχει καθόλου ανταγωνισμός. Ανταγωνισμός δεν παρατηρείται στην αρχή της διοίκησης διότι ένας υψηλότερης τάξης οικισμός εξυπηρετεί εξολοκλήρου έναν χαμηλότερης τάξης οικισμό, ενώ στις άλλες δύο αρχές ένας υψηλότερης τάξης οικισμός ανταγωνίζεται άλλους ίδιας τάξης 21 Οι Bradford & Kent 1978:12 στην περίπτωση (b) του σχήματος αποτυπώνουν μία εναλλακτική προσέγγιση του αστικού συστήματος σύμφωνα με την αρχή της διοίκησης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 29

41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ οικισμούς για την εξυπηρέτηση ενός χαμηλότερης τάξης οικισμού. Ο ανταγωνισμός είναι μεγαλύτερος όταν ένα σύστημα κεντρικών τόπων οργανώνεται με την αρχή της αγοράς σε σύγκριση με την αρχή των μεταφορών. Στην περίπτωση της αρχής της αγοράς για την εξυπηρέτηση ενός κεντρικού τόπου χαμηλότερης τάξης ανταγωνίζονται τρεις υψηλότερης τάξης οικισμοί ενώ στην αρχή των μεταφορών ανταγωνίζονται δύο υψηλότερης τάξης τόποι (Αργύρης, 2001; Ανδρικοπούλου, 2009; Λαμπριανίδης, 2010; Φουτάκης, 2001). Όσον αφορά την οργάνωση ενός δικτύου οικισμών με βάση τις αρχές που όρισε ο Christaller η Ανδρικοπούλου (2009) και ο Αργύρης (2001) εκφράζουν τις ίδιες απόψεις. Η αρχή Κ=3 βρίσκει εφαρμογή περισσότερο σε περιοχές όπου ο πληθυσμός βρίσκεται σε μικρούς και διάσπαρτους αγροτικούς οικισμούς, η αρχή Κ=4 μπορεί να εντοπισθεί σε περιοχές όπου υπάρχουν διάσπαρτοι αστικοί οικισμοί και τέλος, η αρχή Κ=7 σε περιοχές όπου παρατηρείται μονοπωλιακή αγορά και αστικές υπηρεσίες Η εφαρμογή στη Νότια Γερμανία Η ιδέα του συστήματος των κεντρικών τόπων βρήκε εφαρμογή από τον Christaller στις περιοχές της Νότιας Γερμανίας. Στη προσπάθεια του να συντάξει το σύστημα των κεντρικών τόπων προσδιόρισε την αρχή με την οποία θα οργανώνονται οι κεντρικοί τόποι, την ιεραρχία μεταξύ των κεντρικών τόπων, την περιοχή εμβέλειάς τους και τέλος τους οδικούς άξονες που θα τους συνδέουν. Προς την καλύτερη κατανόηση ενός συστήματος κεντρικών τόπων, όσον αφορά την ιεραρχία, παρατίθεται παρακάτω ένα σύνθετο υπόδειγμα πέντε επιπέδων οικισμών, οργανωμένο με την αρχή της αγοράς (Κ=3) για την καλύτερη κατανόησή του, όπως επίσης κι ένας πίνακας που κατηγοριοποιεί τους κεντρικούς τόπους σύμφωνα με την θεωρία. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 30

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 10: Σύστημα κεντρικών τόπων πέντε επιπέδων οργανωμένο με την αρχή της αγοράς Πηγή: Bradford & Kent, 1978:13 Πρέπει να αναφερθεί πως το παραπάνω σχήμα δεν αποτελεί, όπως αναφέρουν οι Bradford & Kent (1978:13) το υψηλότερο σε ιεραρχία σύστημα κεντρικών τόπων καθώς οι κατηγορίες κατάταξης των κεντρικών τόπων που όρισε ο Christaller είναι περισσότερες από πέντε. Οι τύποι των κεντρικών τόπων παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα. Πίνακας 1: Κατηγορίες κεντρικών τόπων Πηγή: Bradford & Kent, 1978:13 Για το προσδιορισμό της ιεραρχίας των κεντρικών τόπων, ο Christaller χρησιμοποίησε κάποιες συνιστώσες προκειμένου να το επιτύχει. Χρησιμοποίησε τον αριθμό των τηλεφώνων μιας περιοχής προκειμένου να μετρήσει την τηλεφωνική Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 31

43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ πυκνότητα της περιοχής, δηλαδή τον αριθμό των τηλεφωνικών εγκαταστάσεων ανά άτομο. Μέσω μιας διαδικασίας επεξεργασίας κατέληξε στον τελικό δείκτη, τον οποίο ονόμασε κεντρικότητα 22 (δείκτης κεντρικότητας), ο οποίος απέδιδε το επίπεδο του εκάστοτε κεντρικού τόπου στην ιεραρχία του συστήματος. Οι Bradford & Kent (1978:13) αναφέρουν πως ο Christaller περαν της ιεράρχησης των οικισμών της Νότιας Γερμανίας, είχε κατηγοριοποιήσει μεγάλες πόλεις της Γαλλίας σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των κεντρικών τόπων του παραπάνω πίνακα, με το Παρίσι να χαρακτηρίζεται ως κεντρικός τόπος τύπου R 23 και η Μπορντό με τη Λυών ως κεντρικοί τόποι τύπου RT. Στην περίτπωση της Νότιας Γερμανίας, το Μόναχο είναι η πόλη που ορίζεται από τον Christaller ως ο υψηλότερος στην ιεραρχία κεντρικός τόπος, χαρακτηρίζοντάς τον ως κεντρικό τόπο τύπου L. Ο πίνακας που ακολουθεί αφορά τις τιμές που προσδοκεί ο Christaller για ένα σύστημα κεντρικών τόπων τύπου L 24. Πίνακας 2: Τύποι κεντρικών τόπων Νότιας Γερμανίας Πηγή: (Bradford & Kent, 1978) 22 «Centrality index» αναφέρουν οι Bradford & Kent (1978) το δείκτη κεντρικότητας που ορίζει τη βαθμίδα των κεντρικών τόπων στην ιεραρχία του συστήματος. 23 Οι κεντρικοί τόποι που κατηγοριοποιούνται στον τύπο «R» αφορούν μία κατηγορία μεγαλύτερη από τον τύπο «RT» του Πίνακας 1: Κατηγορίες κεντρικών τόπων. 24 Ένα σύστημα τύπου L νοείται το σύστημα κεντρικών τόπων του οποίου ο υψηλότερος στην ιεραρχία κεντρικός τόπος χαρακτηρίζεται ως τύπου L. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 32

44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Ωστόσο παρά τις προσδοκίες του Christaller, για ένα ιεραρχημένο σύστημα κεντρικών τόπων σύμφωνα με τις τιμές του πίνακα 25, οι περιοχές της Νότιας Γερμανίας παρουσιάζουν περισσότερους από έναν κεντρικό τόπο τύπου L. Χάρτης 1: Οι κεντρικοί τόποι της Νότιας Γερμανίας το 1933 Πηγή: Christaller 1966 Συγκεκριμένα, εκτός από το Μόναχο, κεντρικοί τόποι τύπου L αποτελούν η Νυρεμβέργη, η Φρανκφούρτη και η Στουτγκάρδη. Επίσης, πέραν των οικισμών της Γερμανίας χαρακτήρισε το Στρασβούργο της Γαλλίας και τη Ζυρίχη της Ελβετίας στον ίδιο τύπο κατηγορίας με τις «μεγάλες πόλεις» της Γερμανίας. Απεικόνισε ακόμη τη σύνδεση μεταξύ των μεγάλων πόλεων όπως επίσης και τη κατηγοριοποίηση των ευρύτερων περιοχών που γειτνιάζουν οι «μεγάλες πόλεις» παρόλο που αντιστοιχούσαν σε τυπικά μεγέθη διαφορετικών βαθμίδων κεντρικών τόπων (Bradford & Kent, 1978). Τέλος οι Bradford & Kent (1978:15) κάνουν λόγο για την αρχή της αγοράς που κυριαρχεί στη διάρθρωση του αστικού συστήματος των κεντρικών τόπων της Νότιας Γερμανίας. Οι αρχές των μεταφορών και διοίκησης κατέχουν δευτερεύοντα ρόλο στην οργάνωση του συστήματος πράγμα που οδηγεί σε αποκλίσεις όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά οι συγγραφείς. Παρακάτω παρατίθεται ένας χάρτης που απεικονίζει 25 Στον πίνακα o Christaller προσδιορίζει πως ο υψηλότερος οικισμός, τύπου L στην εν λόγω περίπτωση θα είναι ένας. Οι υπόλοιποι θα κατέχουν χαμηλότερη θέση στην ιεραρχία του αστικού συστήματος. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 33

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ τους κεντρικούς τόπους όπως αυτοί οργανώνονται από τις αρχές της αγοράς, των μεταφορών και της διοίκησης. Χάρτης 2: Οι κεντρικοί τόποι όπως οργανώνονται τις αρχές Κ στη Νότια Γερμανία Πηγή: (Bradford & Kent, 1978, σ. 15) Lösch Η θεωρία που παρουσίασε ο Christaller θα αποτελέσει αντικείμενο μελέτης για τον επίσης Γερμανό ακαδημαϊκό August Lösch το Ο Lösch μελέτησε και αναδιατύπωσε τη θεωρία των κεντρικών τόπων υπό ορισμένες διαφορετικές υποθέσεις και παραδοχές, δημιουργώντας έτσι μία παραλλαγή στη θεωρία των κεντρικών τόπων και εξάγοντας τα δικά του αποτελέσματα. Αντικείμενο μελέτης αποτέλεσαν οι περιοχές αγοράς των οικισμών μέσω της χωροθέτησης των επιχειρήσεων και της προσφοράς των αγαθών. Η γεωμετρία του συστήματος των κεντρικών τόπων του Lösch μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με αυτή που παρουσίασε ο Christaller. Παρόλα αυτά τα δύο συστήματα διαφέρουν τόσο στη γεωμετρία τους, όσο και στη σχέση των κεντρικών τόπων με την ενδοχώρα τους (McCann 2002, Ανδρικοπούλου 2009, Λαμπριανίδης 2010). Η Briney αναφέρει πως ένας από τους λόγους που ο Lösch μελέτησε την θεωρία των κεντρικών τόπων, είναι επειδή πίστευε πως ήταν πολύ αυστηρή. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 34

46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Για την κατασκευή του «εξελιγμένου» μοντέλου, ο Lösch επαναπροσδιόρισε μία από τις αρχικές υποθέσεις της θεωρίας. Η υπόθεση που μετατρέπεται αφορά τη χωροθέτηση του πληθυσμού. Ο Λαμπριανίδης (2010:109) αναφέρει μαζί με τις υπόλοιπες υποθέσεις και τη τροποποιημένη: «το δίκτυο των οικισμών συνίσταται σε ομοιόμορφα κατανεμημένα και αυτάρκη αγροκτήματα», αντί της αρχικής υπόθεσης του Christaller «ο πληθυσμός είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος στο χώρο». Η διαφορά των μοντέλων όμως δεν έγκειται μόνο στην αλλαγή μίας υπόθεσης. Η ιεραρχία που συντάσσει ο Lösch το σύστημα των κεντρικών τόπων είναι συνεχής και όχι βαθμιδωτή όπως αυτή του Christaller. Οι κεντρικοί τόποι δεν ιεραρχούνται πλέον αναλόγως την τάξη μεγέθους του καθενός σε βαθμίδες, αλλά ακολουθούν μία συνεχή ιεραρχία με τον κάθε κεντρικό τόπο να έχει τη δική του εμβέλεια στην αγορά 26 (Ανδρικοπούλου 2009). Επίσης ακόμη μία διαφορά παρατηρείται στην αρχή «Κ» που οργανώνει το μοντέλο. Σ αυτή την περίπτωση δεν ισχύει ότι ένα σύστημα κεντρικών τόπων οργανώνεται αποκλειστικά με μία μόνο αρχή, όπως του Christaller. Οι περιοχές αγοράς οργανώνονται ανάλογα με την τιμή (Κ) του αγαθού που προσφέρεται. Ο Lösch συνθέτει όλες τις περιοχές αγοράς σε ένα μοντέλο προκειμένου να προσεγγίσει περισσότερο τη πραγματικότητα. Οι τιμές Κ=3, 4 & 7 που οργανώνουν τα διαφορετικού τύπου συστήματα κεντρικών τόπων του Christaller, θεωρούνται ως ειδικές περιπτώσεις σύστασης ενός συστήματος κεντρικών τόπων, και πλέον «αναμιγνύονται» με σκοπό τη σύσταση ενός πιο ευέλικτου μοντέλου (Ανδρικοπούλου, 2009; Λαμπριανίδης, 2010). 26 Ο κάθε κεντρικός τόπος έχει το δικό του κρίσιμο μέγεθος και εμβέλεια στην αγορά σε αντίθεση με το σύστημα που σύνθεσε ο Christaller, αναφέροντας ότι κάθε κεντρικός τόπος που κατατάσσεται στην ίδια τάξη μεγέθους με έναν άλλο, έχει τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά μ αυτόν: ίδιο κρίσιμο μέγεθος και ίδια εμβέλεια στην αγορά (Ανδρικοπούλου, 2009). Σύμφωνα με τον Αργύρη (2001:39), αυτό που διαφοροποιεί τους κεντρικούς τόπους μεταξύ τους και τους κατατάσσει σε τάξεις είναι ο αριθμός των προσφερόμενων αγαθών. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 35

47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 11: Οργάνωση δικτύων κεντρικών τόπων με διαφορετικές αρχές Κ Πηγή: (Garner, 1976, p. 315) Προκειμένου να δημιουργηθεί το μοντέλο μελετήθηκε ένα σύνολο 150 αγαθών, αποτυπώνοντας για το καθένα ένα δίκτυο που περιλαμβάνει: τη γεωμετρική αρχή (Κ), το κρίσιμο μέγεθος και την εμβέλεια του καθενός 27. Το σύστημα των κεντρικών τόπων συντάσσεται από το σύνολο των δικτύων που μελετήθηκαν για τα 150 αγαθά. Για τη σύνταξη του δικτύου ορίζεται ένα σταθερό σημείο ως κέντρο, που ο Lösch το ονομάζει μητρόπολη. Η διάρθρωση του συστήματος κεντρικών τόπων ξεκινά χωροθετώντας πρώτα τη μητρόπολη και στη συνέχεια τοποθετώντας διαδοχικά ένα - ένα τα δίκτυα των αγαθών που μελετήθηκαν, ξεκινώντας από το αγαθό με το μικρότερο κρίσιμο μέγεθος και ακολουθώντας ορισμένους κανόνες προσανατολισμού προκειμένου να ορισθούν τα αγροκτήματα που θα αποτελούν τους κεντρικούς τόπου (Ανδρικοπούλου, 2009; Φουτάκης, 2001; Αργύρης, 2001). 27 Ο McCann (2002:129) σε μία προσπάθεια ανάλυσης της προσφοράς των αγαθών στις περιοχές αγοράς του Lösch εξάγει το αποτέλεσμα ότι «οι περιοχές αγοράς των διαφόρων τύπων αγαθών, θα διαφέρουν επίσης ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κάθε καμπύλης ζήτησης». Συμπεραίνει δηλαδή, πως η εμβέλεια καθώς και το κρίσιμο μέγεθος ενός αγαθού εξαρτώνται άμεσα από τη ζήτηση του αγαθού και κατ επέκταση η ζήτηση καθορίζει το δίκτυο του αγαθού και την αρχή που θα οργανώνει το δίκτυο. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 36

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 12: Το σύστημα κεντρικών τόπων του Lösch Πηγή: (Αργύρης, 2001, σ. 37) Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά στο μοντέλο που ανέπτυξε ο Lösch στη δική του μετατροπή της θεωρίας των κεντρικών τόπων είναι η ύπαρξη της μητρόπολης, η οποία εκτός της ιδιότητας που κατέχει να είναι το κέντρο του αστικού συστήματος, προσφέρει επίσης τα αγαθά των 150 διαφορετικών δικτύων που συνθέτουν το σύστημα των κεντρικών τόπων (Λαμπριανίδης, 2010). Το μοντέλο παρουσιάζει τομείς, τομείς στους οποίους συγκεντρώνονται οι κεντρικοί τόποι. Δημιουργείται ένας διαχωρισμός στις περιοχές αγοράς των κεντρικών τόπων, καθώς οι τομείς στο σύνολό τους είναι δώδεκα (12). Ωστόσο, μοιράζονται ισάριθμα σε έξη (6) και ταξινομούνται σε φτωχούς και πλούσιους τομείς. Στους πλούσιους επικρατεί ένα δίκτυο πυκνών και μεγάλων πόλεων με πολλές δραστηριότητες και πολλά σημεία παραγωγής σε αντίθεση με τους φτωχούς τομείς όπου και οι δραστηριότητες είναι ελάχιστες μπροστά σ αυτές των πλούσιων τομέων, οι πόλεις είναι μικρού μεγέθους και τα σημεία παραγωγής λίγα 28. Τέλος, οι τομείς χωρίζονται μεταξύ τους από τους μεγάλους οδικούς άξονες του συστήματος, οι οποίοι εκτίνονται ακτινωτά με αφετηρία αλλά και προορισμό τη μητρόπολη (Bradford & Kent, 1978). Ο Αργύρης (2001:39) αναφέρεται στο μοντέλο ως ένα τομεακό σύστημα κεντρικών τόπων. 28 Ο Λαμπριανίδης (2010:110) αναφέρει για τους πλούσιους τομείς ότι αυτή η μαζική συγκέντρωση των δραστηριοτήτων σημείων παραγωγής, ευνοεί τους καταναλωτές διότι ελαχιστοποιεί το κόστος μετακίνησης μεταξύ των εν λόγω χωροθετήσεων. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 37

49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 13: Η διάρθρωση των τομέων του Lösch Πηγή: (Bradford & Kent, 1978, σ. 16) Στο επόμενο σχήμα παρουσιάζεται η χωροταξική διάταξη των δώδεκα εναλλασσόμενων (μεταξύ τους) τομέων εντός μιας περιοχής αγοράς, όπως επίσης η χωρική κατανομή και διαφοροποίηση των κεντρικών τόπων ανά τομέα. Σχήμα 14: (Α) Πλούσιοι και φτωχοί τομείς, (Β) Κατανομή των μεγάλων πόλεων, (C) Η αποτύπωση των οικισμών- πόλεων ενός τομέα Πηγή: (Garner, 1976, σ. 317) Στη συνέχεια παρατίθεται ένα σχήμα προκειμένου να κατανοηθεί καλύτερα το μοντέλο που παρουσίασε ο Lösch. Παρουσιάζεται το σύστημα των κεντρικών τόπων με τα πρώτα δέκα (περιστρεφόμενα) δίκτυα αγαθών γύρω από τη μητρόπολη, μαζί με τους κεντρικούς τόπους που τα προσφέρουν. Επίσης, παρουσιάζονται οι πλούσιοι και φτωχοί τομείς, διαγραμμισμένοι και μη διαγραμμισμένοι αντίστοιχα. Εντός των ορίων των τομέων απεικονίζονται οι χωροθετημένοι σ αυτούς κεντρικοί τόποι και Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 38

50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ αναγράφονται στις παρενθέσεις οι αριθμοί των διαφορετικών τύπων αγαθών που προσφέρονται. Όπως ο Αργύρης (2001:39) αναφέρει, ο αριθμός της παρένθεσης αντιστοιχεί στο αγαθό που ειδικεύεται ο κάθε κεντρικός τόπος. Σχήμα 15: Τα πρώτα δέκα δίκτυα αγαθών και η χωροταξική κατανομή των κεντρικών τόπων Πηγή: (Garner, 1976, σ. 316) Εν συνεχεία ακολουθεί το σύστημα κεντρικών τόπων με όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν γι αυτό, όπως το παρέθεσε ο Lösch στην εργασία του. Στη μέση απεικονίζεται η μητρόπολη, γύρω της παρατίθενται οι χωροθετημένοι κεντρικοί τόποι στις κορυφές των περιστρεφόμενων δικτύων προσφοράς των αγαθών και τέλος, διακρίνονται οι διαφορετικού τύπου τομείς (πλούσιοι φτωχοί) με τις διαφορετικές συγκεντρώσεις των πόλεων εντός των ορίων τους. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 39

51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 16: Η οργάνωση των εξαγωνικών περιοχών αγοράς του Lösch Πηγή: (Garner, 1976, σ. 317) Isard Σημαντική εξίσου είναι η μετατροπή που παρέθεσε ο Walter Isard επί της θεωρίας των κεντρικών τόπων το Ο συγκεκριμένος ασχολήθηκε με την πληθυσμιακή πυκνότητα και το πως αυτή κατανέμεται στο χώρο σε σχέση με την υπόθεση του μοντέλου: «ο πληθυσμός είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος στο χώρο». Οι Bradford & Kent (1978:17) γράφουν ότι ο Isard παρατήρησε μία άνιση κατανομή της πυκνότητας του πληθυσμού που παρουσίαζε η θεωρία των κεντρικών τόπων στα μοντέλα των προγενέστερων Christaller και Lösch. Η μετατροπή που επιχείρησε αφορά την κατανομή της πληθυσμιακής πυκνότητας μέσα στις εξαγωνικές περιοχές κάθε κεντρικού τόπου, καθώς παρατήρησε πως η πληθυσμιακή πυκνότητα μειώνεται όσο αυξάνεται η απόσταση από τη μητρόπολη. Ανατρέποντας λοιπόν την υπόθεση πως «ο πληθυσμός είναι ομοιόμορφα κατανεμημένος στο χώρο», οι εξαγωνικές περιοχές αντικαθίστανται με πολύγωνα ποικίλων μεγεθών και παρόμοιο μέγεθος πληθυσμού (Bradford & Kent, 1978; Φουτάκης, 2001). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 40

52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Σχήμα 17: Η κατανομή των πληθυσμιακών πυκνοτήτων γύρω από τη μητρόπολη Πηγή: (Bradford & Kent, 1978, σ. 18) 2.4. Ομοιότητες - Διαφορές & Κριτική των μοντέλων Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει μια συνοπτική αναφορά στις ομοιότητες αλλά και στις διαφορές που παρατηρούνται στα υποδείγματα που ανέπτυξαν οι εκφραστές της Γερμανική Σχολής. Περισσότερη έμφαση θα δοθεί στις διαφορές της θεωρίας των κεντρικών τόπων αφενός μεν με τις μετατροπές που δέχθηκε, αφετέρου δε με τις υπόλοιπες θεωρίες της Γερμανικής Σχολής που παρουσιάστηκαν. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 41

53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Τα μοντέλα της Γερμανικής Σχολής ξεκίνησαν να αναπτύσσονται το 19 ο αιώνα με το μοντέλο των αγροτικών χρήσεων γης. Στη συνέχεια παρουσιάστηκε το μοντέλο της χωροθέτησης του δευτερογενούς τομέα που αναπτύχθηκε σχεδόν ένα αιώνα αργότερα. Ωστόσο, παρά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε μεταξύ των δύο μοντέλων, οι παράμετροι που επηρεάζουν σημαντικά στη χωροθέτηση δεν αλλάζουν. Αυτό παρατηρείται σε όλα τα μοντέλα που ανήκουν στη φιλοσοφία της Γερμανικής Σχολής Χωροθέτησης από τον Von Thünen το 1826 μέχρι και τον Lösch το Γενικότερα τα μοντέλα αυτά χωροθετούν τις δραστηριότητες συναρτήσει του κόστους μεταφοράς καθώς είναι ο μοναδικός παράγοντας που μεταβάλλεται. Οι θεωρητικές προσεγγίσεις που επιχείρησαν οι εκφραστές της Γερμανικής Σχολής Χωροθέτησης έχουν κοινά στοιχεία α) τον οικονομικά ορθολογικό άνθρωπο (Homo Economicus), β) τη προσπελασιμότητα και γ) το κόστος μεταφοράς. Παρόλο που τα μοντέλα των Von Thünen (1826) και Weber (1909) έχουν περίπου έναν αιώνα διαφορά μεταξύ τους, παρατηρείται πως ο τρόπος σκέψης τους ήθελε τη χωροθέτηση να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κόστος μεταφοράς. Πρέπει να αναφερθεί ότι τα δύο μοντέλα «αποφασίζουν» με οικονομικά κριτήρια και συγκεκριμένα στοχεύουν στη μεγιστοποίηση των κερδών. Αμφότερα τα μοντέλα των Von Thünen και Weber αφορούν χρήσεις γης οι οποίες μπορούν να χωροθετηθούν σε περιοχές εκτός του αστικού ιστού. Η χωροθέτησή τους εκτός των ορίων του αστικού ιστού απαιτείται σε μεγάλο βαθμό διότι είτε ζητούν μεγάλες εκτάσεις γης (πρωτογενής τομέας παραγωγής) είτε η λειτουργία τους προκαλεί όχληση -οπτική και ακουστική- η οποία δεν είναι επιτρεπτή εντός ορίων οικισμών (δευτερογενής τομέα παραγωγής) Σύγκριση των μοντέλων [Christaller Lösch ] Όσον αφορά τα μοντέλα της ΘΚΤ του Christaller & Lösch, αυτά εστιάζουν σε διαφορετικές χωροταξικές οργανώσεις των παραγωγικών τομέων. Το μεν μοντέλο του Christaller τείνει περισσότερο στην οργάνωση των δραστηριοτήτων του τριτογενή τομέα παραγωγής, το δε μοντέλο του Lösch στην οργάνωση των δραστηριοτήτων του δευτερογενή τομέα παραγωγής (Bradford & Kent, 1978; Αργύρης, 2001; Λαμπριανίδης, 2010; Φουτάκης, 2001). Βέβαια ο Αργύρης (2001:40) επισημαίνει για το μοντέλο του Lösch ότι ναι μεν κατατάσσεται στο δευτερογενή 29 Το θεωρητικό πλαίσιο που διέπει τη ΘΚΤ του Christaller έχει πολλές ομοιότητες με τις θεωρητικές προσεγγίσεις που παρουσίασαν οι Von Thünen και Alfred Weber στα δικά τους υποδείγματα (Bradford & Kent, 1978). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 42

54 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ τομέα παραγωγής αλλά με την ιδιαιτερότητα ότι ανήκει στην τελευταία φάση της παραγωγής και προσανατολίζεται στην αγορά. Το σύστημα των κεντρικών τόπων του Christaller είναι βαθμιδωτό ενώ του Lösch συνεχές. Η αυστηρότητα που χαρακτηρίζει το μοντέλο του πρώτου καθιστά μία σημαντική διαφορά ανάμεσα στα μοντέλα, που έγκειται στα προσφερόμενα αγαθά και στην ευελιξία με την οποία οργανώνονται. Οι κεντρικοί τόποι αμφοτέρων των μοντέλων προσφέρουν αγαθά. Στου Christaller οι κεντρικοί τόποι υπακούν σε μία αυστηρή ιεραρχία, κατατάσσονται σε βαθμίδες και προσφέρουν τα ίδια ακριβώς αγαθά, ενώ στου Lösch οι κεντρικοί τόποι ταξινομούνται ανάλογα με τον αριθμό των αγαθών που προσφέρει ο καθένας οι ίδιας τάξης κεντρικοί τόποι μπορεί να προσφέρουν τον ίδιο αριθμό αγαθών αλλά αυτά μπορεί να διαφοροποιούνται μεταξύ τους (Αργύρης, 2001; Φουτάκης, 2001). Όπως ο Αργύρης (2001:40) γράφει, οι κεντρικοί τόποι στο μοντέλο του Lösch μπορεί να ειδικεύονται σε διαφορετικού τύπου αγαθά, και επομένως καθίσταται δυνατή η ανταλλαγή αγαθών μεταξύ των κεντρικών τόπων σε αντίθεση με του Christaller. Στο μοντέλο του Lösch υπάρχει ένα κοινό σημείο, η μητρόπολη, όλων των δικτύων στην οποία προσφέρονται όλα τα αγαθά. Αντίθετα στου Christaller οι κεντρικοί τόποι που διαθέτουν όλα τα προσφερόμενα αγαθά, είναι αυτοί που βρίσκονται πρώτοι στην ιεραρχική πυραμίδα. Η Ανδρικοπούλου (2009) χαρακτηρίζει το μοντέλο του Christaller ως ένα αυστηρό μοντέλο οργάνωσης ενός δικτύου οικισμών, αφού ακολουθεί μία αυστηρή σειρά ιεραρχίας μεταξύ των οικισμών, σε αντίθεση με το μοντέλο του Lösch που το αναφέρει ως ένα ευέλικτο μοντέλο οργάνωσης οικιστικού δικτύου 30. Μια σημαντική και αξιοσημείωτη διαφορά είναι οι ιδεολογικές πεποιθήσεις που συνδέονταν με τα μοντέλα των δύο συντακτών της ΘΚΤ. Ο μεν πρώτος Christaller, εργάστηκε στο Γραφείο Προγραμματισμού και Εδαφών που είχε στενές επαφές με το ναζιστικό κόμμα του Χίτλερ, συντάσσοντας ένα χωροταξικής φύσεως σχέδιο για τις τότε ανατολικές κατεκτημένες περιοχές της Γερμανίας (Πολωνία Τσεχοσλοβακία), πιστεύοντας ότι θα οδηγούσε στην άμεση αποκατάσταση των περιοχών, βασισμένο στη ΘΚΤ, στιγματίζοντας όμως την δουλειά του λόγω της θέσης του 31. Ο δε Lösch, πεπεισμένος ότι ο Χίτλερ θα οδηγούσε στην καταστροφή της Γερμανίας και επειδή οι 30 Ο Αργύρης (2001:39) αναφέρεται στο μοντέλο κεντρικών τόπων του Lösch χαρακτηρίζοντάς το ως ένα τομεακό σύστημα οργάνωσης του οικιστικού δικτύου. 31 Ο Christaller έχει δεχτεί πολλές αρνητικές κριτικές λόγω των στενών επαφών με το Ναζιστικό κόμμα, της θέσης εργασίας του και των πολιτικών επιλογών του. Η ΘΚΤ όμως δεν παύει να αποτελεί τη πρώτη προσπάθεια χωροταξικής ανάλυσης ενός οικιστικού δικτύου (Ανδρικοπούλου, 2009). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 43

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ιδεολογικές του αντιλήψεις συγκρούονταν μ αυτές των Ναζί, εργάστηκε επί της ΘΚΤ πιστεύοντας ότι μετά το πέρας του Β Παγκόσμιου Πολέμου και τη διάλυση του ναζιστικού καθεστώτος η αναδιάρθρωση της Γερμανίας θα μπορούσε να βασισθεί στη μελέτη που διατύπωσε (Ανδρικοπούλου, 2009) Κριτική της ΘΚΤ Η εφαρμογή της θεωρίας των κεντρικών τόπων στη πραγματικότητα θεωρείται ότι είναι αδύνατη λόγω των μη ρεαλιστικών της υποθέσεων. Ωστόσο, υπάρχει μία κοινή γνώμη για τη θεωρία ασχέτως των μειονεκτημάτων που παρουσιάζει είναι η πρώτη θεωρία που προσπάθησε να εξηγήσει σε χωροταξικό επίπεδο τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των οικισμών και των περιχώρων τους. Κατ επέκταση αποτελεί θεμέλιο λίθο για τη χωροταξική ανάλυση μιας περιφέρειας και των οικισμών της. Ο Αργύρης (2001:74) κάνει κριτική στα συμπεράσματα που εξήγαγε η θεωρία των κεντρικών τόπων όσον αφορά την ιεραρχία των αστικών κέντρων λέγοντας ότι οι παραδοχές του μοντέλου είναι μη ρεαλιστικές. Για την απόδειξη αυτή παραθέτει μέσα σε μία σειρά παραδειγμάτων, πρώτα την παραδοχή για την ομοιογενή και αυτάρκη πεδιάδα, που όπως γράφει αποκλείει την ανάλυση και κατανομή των πρώτων υλών που πιθανόν εντοπίζονται εντός αυτής και ασχολείται με την ανάλυση του εμπορίου και των υπηρεσιών που προσφέρονται 32. Επίσης, η υπόθεση της ομοιογενούς πεδιάδας αποτελεί εισαγωγή για τις υποθέσεις, αφενός του ομοιόμορφα κατανεμημένου πληθυσμού στο χώρο, αφετέρου της εύκολης μετακίνησης προς όλες τις κατευθύνσεις. Ακόμη μία μη ρεαλιστική παραδοχή είναι ότι σε ένα κεντρικό τόπο, δηλαδή έναν οικισμό, η προσφορά ενός αγαθού γίνεται από έναν και μοναδικό προμηθευτή. Ένας κεντρικός τόπος μπορεί να διαθέτει πλήθος προμηθευτών αλλά ο καθένας τους προσφέρει διαφορετικού τύπου αγαθά, δημιουργείται δηλαδή μια μονοπωλιακή κατάσταση. 32 Την ίδια άποψη εκφέρει κι ο Λαμπριανίδης (2010:116) λέγοντας ότι τα μοντέλα στοχεύουν στην κατασκευή ενός ιδεατού κόσμου. Επίσης, αναφέρει την απόσταση, που αποτελεί το μοναδικό μεταβαλλόμενο παράγοντα στα μοντέλα της Γερμανικής Σχολής, ως την παράμετρο που επηρεάζει τη χωροθέτηση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Η Ανδρικοπούλου (2009) γράφει για την θεωρία των κεντρικών τόπων πως σκοπός της δεν ήταν να διερευνήσει την κατάσταση της πραγματικότητας, αλλά να προτείνει μία αποτελεσματική και οργανωμένη χωροθέτηση του δικτύου των οικισμών. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 44

56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Η ιεράρχηση των αστικών κέντρων είναι δυνατή όπως γράφει ο Αργύρης (2001:81) σύμφωνα με τη θεωρία 33. Εκεί που παρατηρείται απόκλιση, είναι ότι η ιεραρχία των οικισμών δεν υπακούει αυστηρά στις αρχές οργάνωσης (Κ) ενός δικτύου όπως παρέθεσε ο Christaller, αλλά ποικίλει. Επίσης, ανάλογα με το ιεραρχικό επίπεδο του κατατάσσεται κάθε οικισμός, αντιστοιχεί και ένα μέγεθος πληθυσμού. Ο πληθυσμός όμως δεν συνεπάγεται και έναν σταθερό αριθμό αστικών λειτουργιών, συμπεραίνει ο Αργύρης (2001:83), καθώς ο αριθμός αστικών λειτουργιών ποικίλει από οικισμό σε οικισμό και εξαρτάται από διάφορα κριτήρια, όπως λόγου χάρη η χωροθέτηση βιομηχανικών δραστηριοτήτων συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό πληθυσμού αλλά όχι σημαντικό αριθμό αστικών λειτουργιών. Επίσης, όσον αφορά την ιεραρχία των οικισμών ο Αργύρης (2001:87,88) αναφέρεται σε εμπειρικές μελέτες οι οποίες συμφωνούν με τη βαθμιδωτή ιεραρχία ενός αστικού συστήματος σύμφωνα με τον Christaller, ωστόσο παραθέτει και μία γνώμη που εκφράζει ότι η ιεραρχία διχάζεται, δηλαδή: «στις μικρές περιοχές ισχύει η ιεραρχική κατανομή, ενώ στις μεγάλες περιοχές η συνεχής». Η ιεραρχία των οικισμών κατά κύριο λόγο παραμένει σταθερή στο πέρασμα των χρόνων, ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες εξαιρέσεις οικισμών που είτε ανεβαίνουν είτε κατεβαίνουν στην ιεραρχία ενός αστικού συστήματος (Mulligan, Partridge, & Carruthers, 2012). Αυτή η αναπροσαρμογή της ιεραρχίας ενός αστικού συστήματος όπως αναφέρει ο Λαμπριανίδης (2010:366) εξαρτάται από διάφορες παρεμβάσεις και πολιτικές που ασκεί το κράτος, δεν αποκλείονται όμως οι διάφοροι εξωγενείς παράγοντες. Λόγοι που προκαλούν «αναταραχή» στην ιεραρχία του οικιστικού δικτύου μπορεί να είναι «η δημιουργία νέων πόλεων, μεταφορά πρωτεύουσας και δημιουργία πόλων ανάπτυξης» (Λαμπριανίδης, 2010, σ. 366). Όσον αφορά τον καταναλωτή, η συμπεριφορά του συγκρούεται με την παραδοχή του οικονομικά σκεπτόμενου ανθρώπου της θεωρίας. Η συμπεριφορά του καταναλωτή είναι απόλυτα υποκειμενική και δεν μπορεί να περιγραφεί μαζικά. Υπάρχουν καταναλωτές οι οποίοι θα ανατρέξουν στο κοντινότερο σημείο προσφοράς ενός αγαθού, όπως επίσης υπάρχουν καταναλωτές που θα διαλέξουν ένα διαφορετικό σημείο προσφοράς του ίδιου αγαθού για διάφορους, προσωπικούς κυρίως, λόγους (Αργύρης, 2001). Σ αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ένα διαφορετικό αποτέλεσμα που παρουσιάζουν οι ΘΚΤ των Christaller & Lösch. Το αστικό σύστημα 33 Ο Φουτάκης (2001) γράφει πως η θεωρία μπορεί να χρησιμεύσει ως κατευθυντήρια γραμμή για «χωροταξικές επεμβάσεις στο δίκτυο των οικισμών». Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 45

57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ του Christaller απαιτεί «η αγορά να τροφοδοτείται από έναν ελάχιστο αριθμό σημείων παραγωγής», ενώ του Lösch «οδηγεί σε ένα μέγιστο αριθμό σημείων προσφοράς αγαθών» (McCANN, 2002). Οι Mulligan et al. (2012) γράφουν πως η ανάλυση της ΘΚΤ επικεντρώθηκε περισσότερο σε αστικό επίπεδο παρά σε περιφερειακό και εθνικό. Αυτό που χαρακτηριστικά τονίζουν και στην ουσία δικαιολογούν το επίπεδο που επικεντρώθηκε η ανάλυση της ΘΚΤ είναι η ελλιπής τεχνολογία των Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ - GIS) της τότε εποχής. Πλέον η προηγμένη τεχνολογία των GIS είναι σε θέση να βοηθήσει στην ανάλυση μεγαλύτερων περιοχών όπως περιφερειακό, διαπεριφερειακό αλλά και εθνικό επίπεδο. Τέλος, μέσα σε πλήθος μελετών που παραθέτουν 34 αναφέρουν τη συμβολή των GIS στην ανάλυση της οικονομικής δραστηριότητας στο ηπειρωτικό μέρος των Ηνωμένων Πολιτειών βασισμένη σε ένα δίκτυο της ΘΚΤ. 34 Οι μελέτες για τις οποίες κάνουν αναφορά οι (Mulligan, Partridge, & Carruthers, 2012) είναι οι εξής: 1)Partridge MD, Rickman DS, Ali K, Olfert MR (2008) Employment growth in the American urban hierarchy: long live distance. Berkeley Electronic J Macroecon 8:1 36, 2)Partridge MD, Rickman DS, Ali K, Olfert MR (2008) Lost in space: population dynamics in the American hinterlands and small cities. J Econ Geogr 8: , 3)Partridge MD, Rickman DS, Ali K, Olfert MR (2009) Agglomeration spillovers and wage and housing cost gradients across the urban hierarchy. J Int Econ 78: Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 46

58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Το οικιστικό δίκτυο είναι μία βασική έννοια στην επιστήμη της χωροταξίας. Αντικείμενό του είναι η διάρθρωση των οικισμών σε ένα δίκτυο όπου ταξινομούνται ιεραρχικά και με συνέχεια από τον μεγαλύτερο στο μικρότερο, στοχεύοντας στη βιώσιμη ανάπτυξή τους, δημιουργώντας σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ τους, και ευνοώντας τις σχέσεις που μπορεί να αναπτυχθούν μεταξύ αστικού χώρου και υπαίθρου. Κατά καιρούς έχουν προταθεί ορισμοί, θεωρίες και μοντέλα για το προσδιορισμό τόσο της έννοιας όσο και της ιεραρχίας που χαρακτηρίζει ένα οικιστικό δίκτυο. Το οικιστικό δίκτυο, όπως θεωρείται σήμερα, δηλαδή ένα δίκτυο γραμμών και σημείων - κόμβων, αναπαριστά τις συνδέσεις και αλληλεξαρτήσεις (γραμμές) που ενδεχομένως υπάρχουν μεταξύ των οικισμών (κόμβων) ή δύναται να υπάρξουν. Ωστόσο, οι οικισμοί μελετήθηκαν για πρώτη φορά ως ένα σύνολο σε μια γεωγραφική ενότητα από τον Γερμανό ακαδημαϊκό W. Christaller της Γερμανικής σχολής χωροθέτησης, όπου ανάπτυξε τη ΘΚΤ και στη συνέχεια από διάφορους μελετητές όπως αναφέρθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Βασική μελέτη των εκφραστών της Γερμανικής σχολής αποτέλεσε η ΘΚΤ επί της οποίας δημιούργησαν παραλλαγές, όλες όμως αποσκοπούσαν στην ανάλυση των οικισμών μιας γεωγραφικής ενότητας. Στο εν λόγω κεφάλαιο γίνεται αναφορά στο οικιστικό δίκτυο όπως θεωρείται σήμερα και δίνονται ορισμένοι ορισμοί που προσδιορίζουν την έννοια του οικιστικού δικτύου. Εκτός αυτού, παρατίθενται ορισμένα μοντέλα που ο κύριος εξειδικευμένος σκοπός τους είναι η ταξινόμηση των οικισμών σε μία γεωγραφική ενότητα. Αναφορά γίνεται επίσης στην ιεραρχία των οικισμών, όπως και στους διαφορετικούς τύπους αυτών, δηλαδή τις διαφορετικές εξυπηρετήσεις που παρέχουν και εν τέλει Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 47

59 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ συντάσσουν το οικιστικό δίκτυο. Αναφορά επίσης θα γίνει σε παράγοντες όπου επηρεάζουν το δίκτυο και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στις συνδέσεις των οικισμών. Τέτοιοι παράγοντες είναι η προσπελασιμότητα και τα δίκτυα συνεργασίας όπου και οι δύο είναι εξίσου σημαντικής βαρύτητας σε ένα δίκτυο οικισμών. Τέλος, λόγος γίνεται και για τα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Γενικά Ορισμοί, Μοντέλα, Θεωρήσεις & Ιεραρχία του δικτύου Το οικιστικό δίκτυο έχει προσδιορισθεί πολλές φορές είτε με ορισμούς είτε με τα μοντέλα των διαφόρων Σχολών της χωροθέτησης. Κάθε προσπάθεια προσδιορισμού έχει σκοπό την επεξήγηση του όρου σε χωροταξικό επίπεδο πάντα. Όσον αφορά τον ορισμό αυτού, έχει δοθεί από πολλούς μελετητές, όλοι τους όμως καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Ενδεικτικά παρατίθενται παρακάτω δύο ορισμοί του οικιστικού δικτύου, ο πρώτος του Αγγελίδη (2000:90) κι ο δεύτερος της Γεμενετζή (2011:111): Οικιστικό δίκτυο ορίζεται το σύνολο των αλληλεξαρτώμενων οικισμών που περιλαμβάνονται σε μια περιφέρεια, σε μια χώρα ή σε ένα σύνολο χωρών. Οικιστικό δίκτυο ορίζεται ένα σύνολο αλληλεξαρτώμενων κέντρων που περιλαμβάνονται σε μια χωρική ενότητα. Η Λεοντίδου - Γεράρδη (1975) κάνει λόγο για τους οικισμούς μιας γεωγραφικής ενότητας και τις σχέσεις μεταξύ αυτών λέγοντας «το σύνολο των οικισμών ενός χώρου μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πλέγμα, του οποίου οι κόμβοι είναι οι οικισμοί και οι συνδέσεις οι διάφορες σχέσεις μεταξύ τους». Αξιοσημείωτο είναι πως πολλές Σχολές της χωροθέτησης έχουν μελετήσει το θέμα του οικιστικού δικτύου, άλλες με περισσότερο και άλλες με λιγότερο ενδιαφέρον, αναλόγως το πεδίο εξειδίκευσης κάθε Σχολής (π.χ. κοινωνικό, οικονομικό) και τη βαρύτητα που ασκεί το οικιστικό δίκτυο στην ανάλυση που επιδιώκεται κάθε φορά. Η πρώτη αναφορά για ένα οργανωμένο δίκτυο οικισμών έγινε από το Γερμανό Christaller με τη ΘΚΤ, έπειτα ακολούθησε μια μακροχρόνια συνέχεια από προτάσεις θεωριών και μοντέλων εναλλακτικών θεωρήσεων και απόψεων. Πέραν της πρωτοποριακής, για την εποχή, αλλά και πρωτότυπης δουλειάς του Christaller, ακολούθησαν κι άλλα μοντέλα οργάνωσης- κατανομής των πόλεων μιας χωρικής ενότητας, όπως ο κανόνας τάξης μεγέθους (Rank size rule) και το μοντέλο της Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 48

60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ κυρίαρχης πόλης. Καθένα από αυτά τα μοντέλα ανέλυε ένα δίκτυο που αναπτυσσόταν εντός μιας χωρικής ενότητας, δεδομένου των χωροταξικών χαρακτηριστικών της (Γεμενετζή, 2011). Ο κανόνας της τάξης μεγέθους προσπαθεί μέσα σε ένα σύνολο οικισμών, μικρώνμεσαίων και μεγάλων είτε πρόκειται για αγροτικούς ή για αστικούς, είτε για ορεινούς ή πεδινούς, εντός μιας γεωγραφικής ενότητας ανεξαρτήτως των διοικητικών ορίων της (περιφερειακή ενότητα, περιφέρεια, χώρα, ήπειρος), να τους τοποθετήσει σε μια φθίνουσα σειρά, βασιζόμενος αφενός μεν στο πληθυσμιακό μέγεθος, αφετέρου δε στο αποτέλεσμα μιας εξίσωσης. Ο κανόνας τάξης μεγέθους παρόλο που αναφέρεται για την κατανομή των πόλεων σε μία υποτυπώδη ιεραρχία, δεν βρίσκει εμπειρική εφαρμογή λόγω των αποκλίσεων με την πραγματικότητα. Οι παράγοντες που επηρεάζουν στην ανάπτυξη μιας πόλης είναι πολλοί και την επηρεάζουν σημαντικά, τέτοιοι είναι οι οικονομικοί, κοινωνικοί κ.α. (Λαμπριανίδης, 2010). Το μοντέλο της κυρίαρχης πόλης ή αλλιώς ο κανόνας της κυρίαρχης πόλης, αποτελεί μία εμπειρική διατύπωση κατανομής των πόλεων ανά τον κόσμο χωρίς κάποιο θεωρητικό ή εμπειρικό πλαίσιο. Αυτό που παρουσιάζει και επισημαίνει ο εν λόγω κανόνας, είναι η διαφορά που παρατηρείται ανάμεσα στην πρώτη και τις υπόλοιπες πόλεις μιας χωρικής ενότητας. Η πρώτη πόλη παρουσιάζει μία ασυνήθιστα υπέρογκη πληθυσμιακή συγκέντρωση που σε πολλές περιπτώσεις χωρικών ενοτήτων ο πληθυσμός αυτός μπορεί να ξεπερνά το συνολικό άθροισμα των πληθυσμιακών συγκεντρώσεων που παρατηρούνται στις υπόλοιπες πόλεις της ίδιας χωρικής ενότητας 35. Η κυριαρχία της Αθήνας στο Ελληνικό αστικό σύστημα είναι ξεκάθαρη πολλές δεκαετίες τώρα, γι αυτό και το αστικό σύστημα της χώρας παραπέμπει περισσότερο στον κανόνα της κυρίαρχης πόλης. Συγκεκριμένα αναφέρεται και από το ΓΠΧΣΑΑ αυτό το φαινόμενο όπου η μητρόπολη, Αθήνα, κατέχει προεξέχουσα θέση στο δίκτυο από παλαιά (1950), όπου το πληθυσμιακό της μέγεθος την «εκτόξευε» στην κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας των ελληνικών αστικών κέντρων αλλά και η θέση της, γεωπολιτική και μη, ασκούσε καθοριστικό ρόλο στο εθνικό- ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο (Λαμπριανίδης, 2010). Αυτό που αξίζει να αναφερθεί, εκτός της καθαρά εμπειρικής διατύπωσης του κανόνα και του ανύπαρκτου θεωρητικού υποβάθρου, 35 Ο Λαμπριανίδης (2010:372) επισημαίνει για τη δεκαετία του 80 έναν αριθμό χωρών όπου το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αυτών συγκεντρώνεται σε μία πόλη. Ενδεικτικά αναφέρει την Bangkok της Ταϊλάνδης με ποσοστό 69%, την πόλη του Παναμά στον Παναμά με ποσοστό 66%, την πόλη San Jose της Costa Rica με ποσοστό 64% και άλλες πόλεις. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 49

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ είναι αυτό που γράφει ο Λαμπριανίδης (2010:373): «όσο περισσότερο ανύπαρκτη είναι μία κοινωνία, τόσο η κατανομή των οικισμών της παρουσιάζει φαινόμενα κυρίαρχης πόλης». Ακόμη και σήμερα, ύστερα από μερικές δεκαετίες η κυριαρχία της Αθήνας είναι έντονη στον Ελλαδικό χώρο. Εκτός της διοικητικής πολιτικής που ακολουθείται, η κυριαρχία παρατηρείται και στη συγκέντρωση του πληθυσμού. Στην Ελλάδα η μεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρωση παρατηρείται στην περιφέρεια Αττικής με 35,40% του μόνιμου πληθυσμού της Ελλάδας, ειδικότερα στην πόλη της Αθήνας με ποσοστό 24,42% του μόνιμου πληθυσμού της Ελλάδας 36. Όλα τα μοντέλα αυτό που επιχειρούν είναι η ταξινόμηση των πόλεων μέσα σε ένα δίκτυο οικισμών με στόχο την ιεράρχηση αυτών. Η ιεράρχηση των οικισμών έχει επιχειρηθεί από πολλούς μελετητές, από διάφορους φορείς, το κράτος, την ΕΕ, με διαφορετικούς κάθε φορά τρόπους και με κύριους παράγοντες τα κριτήρια, είτε ποσοτικά (κατά κύριο λόγο), είτε ποιοτικά. Ωστόσο, κάθε μία από τις προσπάθειες προσδιορισμού της ιεραρχίας των οικισμών μιας χωρικής ενότητας έχει σκοπό την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων αναγκών και γίνεται με συγκεκριμένα κριτήρια, με αποτέλεσμα πολλές φορές να θεωρείται αναξιόπιστη η μέθοδος που προσδιόρισε την ιεραρχία των οικισμών για την εξυπηρέτηση διαφορετικού σκοπού. Επίσης, αναξιόπιστη μπορεί να θεωρηθεί η ιεραρχία ενός οικιστικού δικτύου μετά από ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, καθώς οι μεταβλητές που χρησιμοποιούνται για το προσδιορισμό των κριτηρίων συνεχώς αλλάζουν τέτοιες μπορεί να είναι: η αύξηση του πληθυσμού, η δημιουργία νέων συγκοινωνιακών δικτύων και κόμβων μεταφορών, η χωροθέτηση δραστηριοτήτων περιφερειακής/ διαπεριφερειακής - εθνικής/ διεθνούς εμβέλειας κ.α. (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2005). Ο συνήθης τρόπος ιεράρχησης ενός δικτύου οικισμών σε παγκόσμιο επίπεδο γινόταν μέχρι πριν ορισμένες δεκαετίες σύμφωνα με ένα απλό κριτήριο, το μέγεθος του πληθυσμού των οικισμών (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2011). Ωστόσο, πλέον διάφοροι μελετητές συντάσσουν μία μεθοδολογία με διαφορετικά κριτήρια κάθε φορά για την ιεράρχηση ενός δικτύου οικισμών μιας περιοχής. Οι Θεοδωρά & Λουκάκης (2005) αναφέρουν πως «η βαρύτητα των πόλεων ξεπερνά καμιά φορά τα γεωγραφικά και διοικητικά τους όρια». Οι προσφερόμενες υπηρεσίες ορισμένων 36 Τα στοιχεία προέρχονται από την ΕΛΣΤΑΤ, ύστερα από ιδία επεξεργασία των στοιχείων της απογραφής 2011 για το μόνιμο πληθυσμό της Ελλάδας, Το ποσοστό του πληθυσμιακού μεγέθους της Αθήνας αναφέρεται στην πρόσθεση των συγκεντρώσεων των τομέων (κεντρικού, βορείου, νοτίου, δυτικού και ανατολικού) της Αθήνας. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 50

62 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ πόλεων μπορεί να απευθύνονται σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο με αποτέλεσμα την περιφερειακή- εθνική- διεθνή αναγνώριση της θέσης που κατέχει η πόλη, ασχέτως το πληθυσμιακό της μέγεθος (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2005). Ο Αργύρης (2001:100) αναφέρει πως η ταξινόμηση και η κατανομή των πόλεων είναι πολύ περίπλοκη. Στην προσπάθεια ανάλυσης του οικιστικού δικτύου, αναφέρεται σε τρεις τύπους λειτουργιών που αφορούν τις πόλεις και επηρεάζουν δραστικά την ιεραρχία του οικιστικού δικτύου. Συγκεκριμένα, οι κατηγορίες αυτών των πόλεων είναι οι εξής: Πόλεις που εκτελούν κεντρικές λειτουργίες. Τέτοιου είδους πόλεις χωροθέτησε ο Christaller με τη ΘΚΤ. Πόλεις που εκτελούν μεταφορικές λειτουργίες. Αυτού του είδους οι πόλεις αναπτύσσονται κατά κύριο λόγο σε μικρή απόσταση από τα δίκτυα μεταφοράς. Γειτνιάζουν είτε με μεγάλους οδικούς άξονες, μεγάλους σιδηροδρομικούς σταθμούς, αεροδρόμια και λιμάνια είτε χωροθετούνται δίπλα σε μεγάλους συγκοινωνιακούς κόμβους. Πόλεις που εκτελούν ειδικές λειτουργίες. Αυτές οι πόλεις εξυπηρετούν ειδικούς σκοπούς, όπως τον τουρισμό και παραγωγή. Η «ανάμειξη» των παραπάνω τριών τύπου πόλεων διαφορετικών λειτουργιών διαρθρώνουν το οικιστικό δίκτυο μιας χωρικής ενότητας (Αργύρης, 2001). Η «ιεραρχία» και κατ επέκταση η «ταξινόμηση» ενός οικιστικού δικτύου είναι δύο έννοιες οι οποίες κατά χρονικά διαστήματα μπορεί να μεταβάλλουν τη «σειρά» των πόλεων μέσα στο ιεραρχικά ταξινομημένο δίκτυο, κι αυτό γιατί υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που επηρεάζουν τη σειρά των πόλεων, όπως ο ανταγωνισμός των πόλεων ή η δημιουργία νέων πόλεων εντός των διοικητικών ορίων μιας χωρικής ενότητας. Ο ανταγωνισμός των πόλεων είναι ένας παράγοντας που καθορίζει κυρίως σε πολεοδομικό επίπεδο παρεμβάσεις, παρεμβάσεις οι οποίες στόχο έχουν την «ανάδειξη» της πόλης στην οικιστική ιεραρχία της χωρικής ενότητας, χωρίς όμως να αποκλείει την πιθανότητα της «υποχώρησης» σ αυτό 37. Ωστόσο, η ανταγωνιστικότητα είναι ένας παράγοντας που διατηρεί τις πόλεις «ζωντανές» και τις ωθεί συνεχώς σε δραστηριότητες (κυρίως χωροταξικού και πολεοδομικού 37 Τέτοιου τύπου πολεοδομικές παρεμβάσεις όπως αναφέρει ο Λαμπριανίδης (2010:374,376) μπορεί να είναι οι πολεοδομικές αναπλάσεις στα κέντρα των πόλεων, η δημιουργία αξιόλογων μνημείων, μουσείων ή ακόμη και κτιριακά συμπλέγματα τα οποία να αποτελούν διεθνή πόλο έλξης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 51

63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ενδιαφέροντος) για την «επιβίωση» αλλά και την «ανάδειξή» τους στη σειρά κατάταξής τους στο οικιστικό δίκτυο (Λαμπριανίδης, 2010). Η δημιουργία νέων πόλεων ή αλλιώς οικιστικών ενοτήτων επηρεάζει σημαντικά την ιεραρχική σειρά των πόλεων μιας χωρικής ενότητας. Λόγω της ένταξής τους στην ίδια χωρική ενότητα με άλλες πόλεις, δημιουργείται μία ανακατανομή όλων των πόλεων, καθώς, αυτές οι νέες πόλεις, «εξοπλίζονται» με χαρακτηριστικά και λειτουργίες που διαθέτουν οι ήδη υπάρχουσες πόλεις. Αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας, δηλαδή της ένταξης νέων πόλεων είναι ο εκ νέου προσδιορισμός του οικιστικού δικτύου της χωρικής ενότητας ώστε να υπάρχει μία ομαλή και συνεχής κατανομή στην ιεραρχική σειρά των πόλεων. Παράδειγμα ένταξης τέτοιων πόλεων - οικιστικών μονάδων αποτελεί η Βρετανική εμπειρία, όπου η δημιουργία των πόλεων επιτυγχάνεται αφού «ενσωματωθούν» σ αυτή μία σειρά από λειτουργίες, αναλόγως πάντα το μέγεθος της καθεμιάς (Αραβαντινός Α. Ι., 2007). Το δίκτυο των οικισμών (urban system) ή αλλιώς το αστικό σύστημα όπως συνηθίζεται να αναφέρεται πολλές φορές, δεν αποτελεί μόνο κόμβους (οικισμοί) και γραμμές (δίκτυο) που συνδέονται μεταξύ τους. Η πολυπλοκότητα έγκειται εκτός των άλλων στις δραστηριότητες όπου αναπτύσσει ο κάθε κόμβος (οικισμός- πόλη). Αυτές διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη τόσο της πόλης όσο και της «εμβέλειάς» της, οι δραστηριότητες δηλαδή, είναι ένας καθοριστικός παράγοντας που συμβάλει κι αυτός στη θέση που λαμβάνει μια πόλη μέσα σε ένα αστικό δίκτυο μιας χωρικής ενότητας. Οι δραστηριότητες έχουν κρίσιμο μέγεθος (κατώφλι) και εμβέλεια (ή ακτινοβολία) 38, δηλαδή την αντίστοιχα ελάχιστη και μέγιστη περιοχή διάθεσης των υπηρεσιών και προϊόντων μιας επιχείρησης. Αυτό δηλαδή που πρότεινε ο Christaller στη ΘΚΤ. Παρόλο την αναλυτική αναφορά της ΘΚΤ στο προηγούμενο κεφάλαιο, αξίζει να σημειωθεί για ακόμη μία φορά πως όλα τα μοντέλα που συντάχθηκαν βάσει του θεωρητικού πλαισίου της ΘΚΤ, αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη ενός συστήματος οικισμών με κύριες τις δραστηριότητες του τριτογενή τομέα (Κουσιδώνης, 2007) Η προσπελασιμότητα στο οικιστικό δίκτυο Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρέαζε θετικά ή αρνητικά τις πόλεις στην ιεραρχία ενός δικτύου οικισμών, και που ακόμη επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό, είναι η προσπελασιμότητα των πόλεων. Οι οδικοί άξονες επηρέαζαν 38 Το «κατώφλι» αποτελεί μία οικονομική έννοια ενώ η «ακτινοβολία» έχει χωρικό χαρακτήρα. Όμως και οι δυο έννοιες στοχεύουν στην κατανόηση της κατανομής των δραστηριοτήτων στο χώρο (Κουσιδώνης, 2007). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 52

64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ σημαντικά την ανάπτυξη των πόλεων ορισμένα χρόνια πριν. Πλέον η προσπελασιμότητα μιας πόλης, ενός οικισμού, ενός τόπου γενικότερα εξαρτάται από πολλά δίκτυα τεχνητά και μη, όπως τα οδικά, τα σιδηροδρομικά, τα αεροπορικά και τα λιμενικά. Βέβαια, παρατηρείται πως η προσπελασιμότητα μιας πόλης συνδέεται άμεσα με τη χωρική ανάπτυξή της και τη θέση που κατέχει μέσα σε ένα οργανωμένο ιεραρχικά οικιστικό δίκτυο. Δηλαδή, η θέση μιας πόλης στο οικιστικό δίκτυο και η προσπελασιμότητα της πόλης είναι δύο έννοιες αλληλεξαρτώμενες τις περισσότερες φορές. Η ανάπτυξη των δικτύων μεταφορών εξαρτάται άμεσα από το δίκτυο οικισμών. Σε περίπτωση χάραξης ενός νέου δικτύου παρατηρείται ότι δημιουργείται ένας άξονας ο οποίος συμβάλει πέραν της ιδιότητάς του -τη μεταφορά-, και ως άξονας ανάπτυξης νέων οικισμών και γενικότερα δραστηριοτήτων (Λαμπριανίδης, 2010). Αναφορά θα πρέπει να γίνει στις αναπτυγμένες και υπανάπτυκτες χώρες όπου η προσπελασιμότητα τους διαφέρει σημαντικά. Στις υπανάπτυκτες χώρες τα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα κύριο στόχο έχουν τη μετακίνηση εμπορευμάτων, ενώ η σύνδεση μεταξύ πόλεων παραμερίζεται, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη «ένταση» χωρικών ανισοτήτων μεταξύ περιοχών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν υπανάπτυκτες χώρες που διαθέτουν λιμάνι, όλα τα δίκτυα συγκλίνουν σ αυτό με σκοπό την εξυπηρέτησή του (Λαμπριανίδης, 2010) Δίκτυα συνεργασίας Τα δίκτυα συνεργασίας ή αλλιώς «σχέδια συνεργασίας» αφορούν μία νοητή δικτύωση μεταξύ πόλεων, περιφερειών ή και χωρών. Στόχος τους είναι η οικονομική ανάπτυξη και γενικότερα η ανάπτυξη ως αποτέλεσμα της συνεργασίας και της επικοινωνίας που αναπτύσσεται μεταξύ τους. Το χωρικό επίπεδο που «δομούνται» μπορεί να είναι από τοπικό έως και διεθνές. Όσο μεγαλύτερο είναι το χωρικό επίπεδο του δικτύου, όπου παρατηρείται μεγαλύτερη συμμετοχή των πόλεων (μικρές, μεσαίες & μεγάλες), τόσο καλύτερο είναι γι αυτές, όσον αφορά την ανάπτυξή τους. Βέβαια η ένταξη των πόλεων σε δίκτυα συνεργασίας εξαρτάται κάθε φορά από ορισμένα κριτήρια, όπως λόγου χάρη: το μέγεθος μιας πόλης, οι δραστηριότητές της Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 53

65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ οικονομικές- κοινωνικές- πολιτιστικές, η γεωγραφική της θέση και ο βαθμός προσπελασιμότητάς της 39 (Μπεριάτος, 2005). Επίσης, ο Μπεριάτος (2005:534) γράφει πως «ανεξαρτήτως του μεγέθους μιας πόλης είναι προς όφελός της να συμμετάσχει σε δίκτυα διεθνούς συνεργασίας». Ο Αγγελίδης (2000:107) αναφέρει τα δίκτυα συνεργασίας ως «χωρικά δίκτυα» και το χωρικό επίπεδο όπου αναπτύσσονται ως «χώρο των δικτύων». Τα δίκτυα συμβάλλουν στη μείωση των χωρικών ανισοτήτων που επικρατούν μεταξύ πόλεων και σύμφωνα με τον Μπεριάτο (2005) οι υποανάπτυκτες πόλεις και γενικότερα περιοχές ωφελούνται από την ένταξή τους σ αυτά τα χωρικά δίκτυα. Λόγος γίνεται για τα δίκτυα μεταφορών, τις τηλεπικοινωνίες αλλά και το διαδίκτυο, που όντως συμβάλλουν για την ανάπτυξη των δικτύων αλλά ούτε καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν πλέον, ούτε μειώνουν δραστικά τις χωρικές ανισότητες που είτε έχουν δημιουργηθεί είτε δημιουργούνται. Ωστόσο, τα χωρικά δίκτυα συμβάλλουν στην ανταγωνιστικότητα των πόλεων - περιοχών καθώς πλέον δεν περιορίζονται σε μια γεωγραφική - διοικητική ενότητα, αλλά εντάσσονται σε ένα ευρύτερο χωρικό επίπεδο κατ επιλογή (τοπικό, νομαρχιακό, περιφέρειας, εθνικό, διεθνές). Έτσι δημιουργείται μία «σχέση συμπληρωματικότητας» όπως την αναφέρει ο Αγγελίδης (2000:109) η οποία μπορεί να φέρει μία αναπτυξιακή δυναμική στα οικιστικά κέντρα του χωρικού επιπέδου Η έννοια του οικιστικού δικτύου στα κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Το οικιστικό δίκτυο όπως αναφέρθηκε προηγουμένως «δημιουργείται» εντός μιας χωρικής ενότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί μία χωρική ενότητα όπου τα 28 κράτη μέλη της συμβάλλουν στη διάρθρωση του οικιστικού δικτύου της Ένωσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2014). Το οικιστικό δίκτυο διαρθρώνουν οι μητροπόλεις και μεγάλες πόλεις των 28 κρατών μελών. Ωστόσο, παρά την ισότητα των χωρών στην Ένωση, παρατηρείται μία χωρική ανισότητα μεταξύ Βορρά - Νότου όσον αφορά το τις ανεπτυγμένες και υπανάπτυκτες οικιστικές μονάδες. Στο Βορρά εντοπίζονται οι περισσότερο ανεπτυγμένες πόλεις (στις ανεπτυγμένες χώρες της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης), ενώ στον Ευρωπαϊκό Νότο οι λιγότερο ανεπτυγμένες (Μεσογειακές Χώρες). Παρά ταύτα, δημιουργείται μία δικτύωση μεταξύ των πόλεων των Κρατών - 39 Τέτοιου είδους δικτύων συνεργασίας έχουν αναπτυχθεί στην Ε.Ε. με μεγάλη συμμετοχή των Ελληνικών πόλεων. Προγράμματα δικτύων συνεργασίας (αναφορικά και ενδεικτικά) αποτελούν το PACTE, το ECOS - OUVERTURE και το RECITE. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 54

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ μελών, όπου ο βαθμός της ανταγωνιστικότητας συνεχώς αυξάνεται και μαζί μ αυτόν αναπτύσσεται και η οικονομική συνεργασία μεταξύ τους (Αγγελίδης, 2000). Η ΕΕ δραστηριοποιεί το ενδιαφέρον της στον τομέα της χωροταξίας με διάφορα προγράμματα κατά καιρούς που στόχο έχουν την κατεύθυνση των κρατών- μελών προς μια ισορροπημένη χωρική ανάπτυξή, αλλά και τη χωρική παρακολούθηση του Ευρωπαϊκού εδάφους. Όσον αφορά τα χωροταξικά ζητήματα, σε επίπεδο οικιστικού δικτύου, το ΣΑΚΧ 40 αναφέρει πως το οικιστικό πρότυπο του Ευρωπαϊκού χώρου αφορά τις πυκνοκατοικημένες αγροτικές περιοχές, αφού μόνο το 1/3 του πληθυσμού της ΕΕ κατοικεί σε μεγάλες μητροπόλεις (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1999). Επίσης, για τη χωρική ανάπτυξη, στο ΣΑΚΧ προτείνεται η επιδίωξη της ανάπτυξης ενός ισορροπημένου και πολυκεντρικού συστήματος αστικών κέντρων και μιας νέας σχέσης πόλης - υπαίθρου (Βασενχόβεν, 2010). Τέλος, πρέπει να αναφερθεί πως το ΣΑΚΧ δεν είναι το μοναδικό κείμενο- πλαίσιο που έχει συνταχθεί από την ΕΕ για τη χωροταξική πολιτική που ακολουθεί και πως ανά προγραμματικές περιόδους συντάσσονται συνεχώς νέα πλαίσια με νέες χωροταξικές πολιτικές 41. Η θέση της Ελλάδας στο δίκτυο οικισμών του κοινοτικού χώρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταχωρείται με το οικιστικό κέντρο της Αθήνας. Ωστόσο, παρόλο που η Αθήνα χαρακτηρίζεται ως ένα ισχυρό κέντρο, δεν συγκαταλέγεται στο «ανεπτυγμένο πεντάγωνο (Λονδίνο, Αμβούργο, Μόναχο, Μιλάνο, Παρίσι)» της Ευρώπης και οι υπόλοιπες επτά μεγάλες πόλεις της Χώρας, Θεσσαλονίκη- Πάτρα- Λάρισα- Ρόδος- Χαλκίδα- Ηράκλειο- Χανιά, χαρακτηρίζονται με εθνική και υπερεθνική σημασία (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2011; Άγα, και συν., 2013). 40 Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου 41 Τα Ευρωπαϊκά προγράμματα για τη χωροταξική πολιτική είναι πολλά. Η ανάλυση και η αναφορά τους όμως δεν αποτελεί στόχο της εν λόγω εργασίας, και συνεπώς δεν θα γίνει περαιτέρω αναφορά. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 55

67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Οι προσπάθειες ταξινόμησης των οικισμών σε ένα δίκτυο είναι πολλές, τόσο από επίσημους φορείς (υπηρεσίες, πανεπιστήμια, Υπουργείο), όσο και από διάφορους μελετητές (σε διδακτορικές διατριβές, ερευνητικά προγράμματα). Οι μελέτες που προσδιορίζουν και αναφέρονται, όσον αφορά το οικιστικό πρότυπο της Χώρας, είναι αφενός της ΕΣΥΕ 42, αφετέρου του ΥΧΟΠ 43. Σ αυτές τις μελέτες βασίζονται πλήθος κειμένων χωροταξικού ενδιαφέροντος είτε πρόκειται για μελέτες είτε για τα ΠΧΣΑΑ 44. Ωστόσο, συνεχώς επιχειρείται η εκ νέου σύνταξη και προσδιορισμός του οικιστικού δικτύου της Χώρας σε διάφορες μελέτες. Το παρόν κεφάλαιο αναφέρεται στην Ελλάδα και τη χωροταξία της. Συγκεκριμένα παρατίθενται μελέτες- πλαίσια που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τη χωροταξική πορεία της Ελλάδας, όπως η οργάνωση του δικτύου οικισμών που πρότεινε το ΥΧΟΠ και η χωροταξική πολιτική που ισχύει σήμερα. Τέλος, αναφορά γίνεται στην ιεραρχία του οικιστικού δικτύου και τις προσπάθειες εξέλιξης της χωροταξικής πολιτικής Η χωροταξική οργάνωση του Ελληνικού οικιστικού δικτύου - ΥΧΟΠ (1984) Το Ελληνικό οικιστικό δίκτυο αναδιαρθρώθηκε και ιεραρχήθηκε από το ΥΧΟΠ (1984). Μελετήθηκε το οικιστικό δίκτυο κάθε Νομαρχιακής ενότητας, και ταξινομήθηκε σε πέντε (5) ιεραρχικά επίπεδα, όπου κάθε οικισμός/ πόλη ανήκει σε ένα και μόνο επίπεδο. Σε καθένα από τα επίπεδα προσδιορίζεται ο αριθμός και το 42 Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος, νυν Ελληνική Στατιστική Αρχή. 43 Το Υπουργείο Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος το 1984 πρότεινε προτάσεις για τη χωροταξική οργάνωση των Νομών της χώρας: την οικιστική δομή και το σχεδιασμό ανοικτών πόλεων. Αρμόδιο πλέον για χωροταξικά ζητήματα είναι το Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. 44 Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 56

68 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ είδος των λειτουργιών και υπηρεσιών που προσφέρονται από τους οικισμούς καθώς και η περιοχή επιρροής τους, δηλαδή η περιοχή που εξυπηρετεί ο κάθε οικισμός καθορίζεται από το μέγεθος του πληθυσμού που εξυπηρετείται. Οι λειτουργίες και εξυπηρετήσεις που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στα επίπεδα ταξινόμησης των οικισμών, αποτελούνται από υποδομές κοινωνικού και διοικητικού χαρακτήρα του δημοσίου τομέα κυρίως. Γενικότερα, στα κριτήρια καθορισμού της ιεραρχίας, τέθηκε το συνολικό μέγεθος του πληθυσμού που μπορεί να εξυπηρετήσει ένα οικιστικό κέντρο σε συνάρτηση με τη χρονοαπόσταση, όπως επίσης τέθηκε κι ένα όριο για τις ελάχιστες λειτουργίες κάθε «οικιστικού επιπέδου». Εν συνεχεία παρατίθενται τα πέντε επίπεδα οικιστικών κέντρων όπως προτάθηκαν από το ΥΧΟΠ (Λαμπριανίδης, 2010; ΥΧΟΠ, 1984) 45 : Οικιστικά κέντρα 5 ου επιπέδου, απλά χωριά. Αντιπροσωπεύουν το 93% των οικισμών και το 35% του πληθυσμού της χώρας. Οικιστικά κέντρα 4 ου επιπέδου, κεφαλοχώρια. Εξυπηρετούν περί τις κατοίκους. Στην περίπτωση όπου στην εν λόγω κατηγορία ενταχθεί έδρα ΟΤΑ, τότε χωροθετούνται οι αντίστοιχες διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες. Οικιστικά κέντρα 3 ου επιπέδου, κωμοπόλεις. Εξυπηρετούν περί τις κατοίκους. Οικιστικά κέντρα 2 ου επιπέδου, τέως Νομαρχιακά κέντρα νυν Περιφερειακές Ενότητες. Εξυπηρετούν περί τις κατοίκους. Οικιστικά κέντρα 1 ου επιπέδου, Περιφερειακά κέντρα. Εξυπηρετούμενος πληθυσμός περί τις κατοίκους. Η ταξινόμηση ωστόσο, διαχωρίζεται σε δύο κατηγορίες, τις «ανοικτές πόλεις της επαρχίας» και τις «οικιστικές ενότητες αστικού τύπου». Στις ανοιχτές πόλεις κατηγοριοποιούνται οικιστικά κέντρα 4 ου επιπέδου και άνω με προϋπόθεση ανώτατο όριο πληθυσμού τις Κατά κύριο λόγο η ομαδοποίηση γίνεται όταν συγκεντρώνονται περί τις κατοίκους. Αντίθετα, οι οικιστικές ενότητες αστικού τύπου διαθέτουν έναν οικιστικό πυρήνα με πληθυσμιακό μέγεθος άνω των κατοίκων, με δορυφορικούς οικισμούς στη ζώνη επιρροής τους, που μπορεί να αποτελούν μια φυσική συνέχεια του οικιστικού συνόλου. Τέλος, οι ανοιχτές πόλεις 45 Βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Πίνακας 3: Ιεραρχική ταξινόμηση οικιστικών κέντρων, με βάση τις προσφερόμενες λειτουργίες και υπηρεσίες σύμφωνα με το ΥΧΟΠ (1984). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 57

69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ της επαρχίας ορίσθηκαν σε 502 με συνολικό πληθυσμό κατοίκους, τα οικιστικά κέντρα αστικού τύπου ανέρχονται σε 53 με συνολικό πληθυσμιακό μέγεθος κατοίκους, ήτοι στο σύνολο 555 οικιστικών ενοτήτων με πληθυσμιακό μέγεθος , ενώ το υπόλοιπο πληθυσμιακό μέγεθος της χώρας βρίσκεται στα δυο μεγάλα αστικά κέντρα Αθήνα - Θεσσαλονίκη (Λαμπριανίδης, 2010; ΥΧΟΠ, 1984) Η περίπτωση του Νομού Τρικάλων Οι προτάσεις που πρότεινε το ΥΧΟΠ αφορούν κάθε (τέως) Νομό της Χώρας ξεχωριστά. Εν συνεχεία γίνεται μία συνοπτική αναφορά της περίπτωσης του Νομού Τρικάλων. Πρόκειται για ένα χωροταξικής φύσεως σχέδιο που αφορά καθαρά τη γεωγραφική περιοχή του Νομού Τρικάλων. Σε γενικές γραμμές στο σχέδιο παρουσιάζονται οι βασικοί αναπτυξιακοί στόχοι της περιοχής, η διάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων, τα δίκτυα τεχνικής υποδομής, η οικιστική δομή του Νομού και οι ζώνες ειδικής προστασίας. Παρόλο που πρόκειται για ένα λεπτομερέστατο χωροταξικό σχέδιο, αναφορά θα γίνει μόνο στην οικιστική δομή του Νομού διότι εξυπηρετεί το σκοπό του κεφαλαίου. Τα ιεραρχικά επίπεδα είναι πέντε (5), όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο υποκεφάλαιο και ο προσδιορισμός του επιπέδου κάθε οικισμού γίνεται βάσει των λειτουργιών και εξυπηρετήσεων που διαθέτει. Σημαντικός παράγοντας στην κατηγοριοποίηση των οικισμών αποτελεί το πληθυσμιακό μέγεθος, βάσει του οποίου καθορίστηκε η περιοχή επιρροής κάθε οικισμού. Εκτός αυτού, μελετήθηκε τόσο για τον αστικό όσο και τον αγροτικό χώρο η έννοια της οικιστικής ενότητας: «Η οικιστική ενότητα είναι μια ανθρωπογεωγραφική ενότητα που έχει σαν σκελετό οργάνωσης του χώρου της το οικιστικό δίκτυο». Οι «ανοιχτές πόλεις της επαρχίας» που αναφέρει η μελέτη, αφορούν τους οικισμούς του αγροτικού χώρου που έχουν οργανωθεί εντός μιας οικιστικής ενότητας. Έτσι προκύπτουν δύο τύποι οικιστικών ενοτήτων: Αστικού χώρου και Αγροτικού χώρου ή ανοικτές πόλεις. Η ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου του Νομού ξεκινά από το 2 ο επίπεδο με την πόλη των Τρικάλων, καθώς το πρώτο επίπεδο κατέχει η πρωτεύουσα της περιφέρειας, η Λάρισα, η οποία παρέχει εξυπηρετήσεις περιφερειακού επιπέδου. Οι οικισμοί που παρέχουν τις εξυπηρετήσεις 3 ου βαθμού είναι τρεις (Καλαμπάκα, Πύλη, Νιοχώρι) ενώ Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 58

70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ προωθείται η ανάπτυξη - αναβάθμιση 14 οικισμών σε κέντρα εξυπηρετήσεων 4 ου βαθμού. Στο σύνολο ο Νομός Τρικάλων διαθέτει 233 οικισμούς, όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στη μελέτη, σύμφωνα με την απογραφή του Η πρόταση των «νέων» οικιστικών ενοτήτων αριθμεί τις δεκατέσσερις (14), μία (1) οικιστική ενότητα αστικού χώρου και δεκατρείς (13) αγροτικού χώρου. Όσον αφορά την οικιστική ιεραρχία, στην πρόταση δεν προτείνεται ούτε αναταξινόμηση των οικισμών αλλά ούτε αλλαγή στο ιεραρχικό επίπεδο του καθενός. Αυτό που προσδιορίζεται σε κάθε οικιστική ενότητα είναι ο τομέας απασχόλησης των κατοίκων της. Η δημιουργία των δεκατεσσάρων οικιστικών ενοτήτων λαμβάνει υπόψη τη δομή του οικιστικού δικτύου αλλά και τα δίκτυα τεχνικής υποδομής και στοχεύει στην ισομερή ανάπτυξη του Νομού. Όσον αφορά τη διοικητική διάρθρωση του Νομού, προτείνονται δύο επαρχίες Καλαμπάκας - Τρικάλων, τέσσερις Δήμοι Τρικάλων - Καλαμπάκας - Φαρκαδών - Πύλης, και 142 Κοινότητες (ΥΧΟΠ, 1984). Άξιο λόγου είναι η πρόταση της διοικητικής διάρθρωσης των Δήμων του Νομού Τρικάλων που αναφέρουν οι προτάσεις χωροταξικής οργάνωσης του ΥΧΟΠ (1984), καθώς δεν διαφέρει καθόλου από τους σημερινούς δήμους όπως αναδιαρθρώθηκαν με το πρόγραμμα «Καλλικράτης» το Ιεραρχία του οικιστικού δικτύου Το οικιστικό δίκτυο μιας χωρικής - γεωγραφικής ενότητας υφίσταται αλλαγές και εξελίξεις κατά καιρούς. Πόσο μάλλον το δίκτυο της Ελλάδας όπου τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται φαινόμενα αστικοποίησης, δημιουργία νέων οικισμών (σε παραλιακές περιοχές κατά κύριο λόγο) και αλλαγές στις λειτουργίες μεταξύ οικιστικών κέντρων: ανταγωνισμός- συνεργασίες (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2011). Η πολυκεντρική χωρική ανάπτυξη της Χώρας, μπορεί να ειπωθεί ότι κατορθώνεται αλλά με πολύ αργούς ρυθμούς λαμβάνοντας υπόψη ότι τη δεκαετία του 50 το αστικό σύστημα χαρακτηρίζεται «μονοπολικό», και στο πέρασμα των δεκαετιών 60, 70 αυτό άλλαξε σε «διπολικό» και στη συνέχεια σε «ολιγοπολικό». Πρέπει να τονισθεί πως σε καμία περίπτωση δεν θεωρείται, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, το Ελληνικό αστικό σύστημα πολυκεντρικό, αλλά εμφανίζει τάσεις εξέλιξης προς αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο, για την επίτευξη αυτού του στόχου, που άλλωστε προωθείται από το ΓΠΧΣΑΑ, κρίσιμη θεωρείται η επανιεράρχηση του Ελληνικού οικιστικού δικτύου, όπως η ανάδειξη - ο (επανα)προσδιορισμός αστικών συστημάτων και πόλων Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 59

71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ανάπτυξης τόσο σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2011). Σ αυτό το σημείο πρέπει να τονισθεί ό,τι ο αναπτυξιακός ρόλος ενός αστικού κέντρου 46 εξαρτάται άμεσα τόσο από τη γεωπολιτική του θέση, όσο και από τη θέση του στη διοικητική ιεραρχία της Χώρας. Ένας από τους (βασικούς) παράγοντες που μπορεί να προσδιορίσει τον αναπτυξιακό ρόλο ενός αστικού κέντρου, πέραν της Κρατικής πολιτικής και των παρεμβάσεων, είναι η προσέλκυση (μεγάλων) επιχειρήσεων - βιομηχανιών, όπου συνεπάγεται ότι το εν λόγω αστικό κέντρο θα πρέπει να διαθέτει έναν αριθμό από υποδομές, είτε πρόκειται για τεχνικές, είτε για τεχνητές (Πολύζος, 2011). Οι Θεοδωρά & Λουκάκης (2005) θεωρώντας πως είναι αναγκαία η αλλαγή της ιεράρχησης των ελληνικών πόλεων που έχει προταθεί τόσο από την ΕΣΥΕ, όσο και από το ΥΧΟΠ, προτείνουν μία νέα τυπολόγηση των μεγάλων Ελληνικών πόλεων 47. Τα κριτήρια που παραθέτουν αφορούν τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά κριτήρια και μέσω συγκεκριμένης μεθοδολογίας ανάλυσης, οδηγούνται στην ιεραρχική ταξινόμηση των μεγάλων Ελληνικών πόλεων σε πέντε (5) κατηγορίες: Αστικά κέντρα εθνικής/ διεθνούς εμβέλειας, Αστικά κέντρα διαπεριφερειακής/ εθνικής εμβέλειας, Αστικά κέντρα περιφερειακής εμβέλειας, Αστικά κέντρα διανομαρχιακής εμβέλειας και Αστικά κέντρα νομαρχιακής εμβέλειας. Η προσβασιμότητα ενός οικισμού επηρεάζεται άμεσα από το υφιστάμενο οδικό δίκτυο της περιοχής. Αν και η ιεραρχία ξεκινά από το εθνικό επίπεδο, εξειδικεύεται στο περιφερειακό και εν τέλει καταλήγει στο τοπικό. Οι οικισμοί μικρού και μεσαίου μεγέθους αποτελούν κι αυτοί μέρος της διαδικασίας ιεράρχησης του οικιστικού δικτύου μιας Χώρας και γι αυτό θα γίνει μια μικρή συνοπτική αναφορά σ αυτούς. Συγκεκριμένα, το σύνολό τους ανέρχεται σε οικισμούς εκ των οποίων είναι ορεινοί και οι υπόλοιποι πεδινοί - ημιορεινοί 49. Το φαινόμενο της αστικοποίησης πλήττει συνεχώς τέτοιου είδους οικισμούς καθώς αποτελεί ένα από τα αίτια μείωσης του πληθυσμού τους. Βεβαίως, δεν πρέπει να παραλειφθεί πως ο 46 Ο αναπτυξιακός ρόλος των οικισμών αποτελεί κι αυτός έναν από τους στόχους του ΓΠΧΣΑΑ. 47 Την άποψη για την επανιεράρχηση του οικιστικού δικτύου υιοθετούν οι Άγα και συν. (2013). 48 Οι αριθμοί που αναφέρονται στους πεδινούς - ημιορεινούς & ορεινούς οικισμούς όπως και στο σύνολό τους προέρχονται από την απογραφή του Οι πεδινοί και ημιορεινοί οικισμοί ανήκουν στην ίδια υψομετρική κατηγορία (οικισμοί μέχρι τα 800μ.), καθώς το κριτήριο που τους διαφοροποιεί είναι η γεωμορφολογία του εδάφους. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 60

72 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ πληθυσμός που κατοικεί σε τέτοιου μεγέθους οικισμούς ανήκει κατά κύριο λόγο σε «μεγάλες» ηλικιακές κατηγορίες. Ωστόσο, η προσβασιμότητα που παρέχεται από το υφιστάμενο οδικό δίκτυο των ευρύτερων περιοχών τους, επηρεάζει άμεσα την αυξομείωση του πληθυσμιακού τους μεγέθους, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για ορεινούς οικισμούς (Διμελλή, 2011) Η χωροταξική πολιτική σήμερα - ΠΧΣΑΑ Η χωροταξική πολιτική στην Ελλάδα ορίζεται σε τρία χωρικά επίπεδα, στο χωροταξικό σχεδιασμό 50 : Του Εθνικού επιπέδου. Γενικό και Ειδικά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης. Του Περιφερειακού επιπέδου. Περιφερειακά Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης και Ρυθμιστικά Σχέδια Αττικής - Θεσσαλονίκης. Του κατώτερου της Περιφέρειας επιπέδου. Γενικά Πολεοδομικά και Ρυμοτομικά Σχέδια. Στη συνέχεια θα γίνει μία εκτενής αναφορά στη χωρική διάρθρωση του οικιστικού δικτύου της χώρας όπως αυτό παρουσιάζεται και κατευθύνεται από το ΓΠΧΣΑΑ 51. Το μοντέλο οργάνωσης του αστικού συστήματος της Χώρας σύμφωνα με το ΓΠΧΣΑΑ είναι διπολικό. Αυτό όμως τείνει να αλλάξει, καθώς το σύστημα παρουσιάζει τάσεις μετεξέλιξης σε ολιγοπολικό 52 με κυριότερους πόλους τα οικιστικά κέντρα των μητροπόλεων και των πρωτευόντων εθνικών πόλων, την Αθήνα - Θεσσαλονίκη και Πάτρα - Λάρισα - Βόλο - Ηράκλειο αντίστοιχα. Ωστόσο, το δίκτυο των αστικών πόλεων είναι διευρυμένο με μικρής και μεσαίας κλίμακας πόλεις. 50 Η χωροταξική πολιτική της Ελλάδας αναφέρεται αναλυτικά στην ιστοσελίδα του ΥΠΕΚΑ: 51 Η παράγραφος 1 του άρθρου 6 του κεφαλαίου Γ του Νόμου 2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη & άλλες διατάξεις» καθορίζει πως το ΓΠΧΣΑΑ στόχο έχει να προσδιορίζει τις προτεραιότητες και στρατηγικές κατευθύνσεις για την ολοκληρωμένη χωρική ανάπτυξη της χώρας γενικά. Ειδικότερα στην ενότητα δ) της ιδίας παραγράφου, αναφέρει τη χωρική διάρθρωση του αστικού δικτύου και τη χωρική οργάνωση και ανάπτυξη του χώρου. 52 Το δίκτυο οικισμών μιας Χώρας διαμορφώνεται ανάλογα με τις καταστάσεις που επικρατούν κατά καιρούς σ αυτή. Στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1950 υπήρχε το «μονοπολικό αστικό σύστημα» της Αθήνας, εξελίχθηκε σε «διπολικό» με τις πόλεις Αθήνα - Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 1960 και σε «ολιγοπολικό» τη δεκαετία του 1970 συμμετέχοντας εκτός των δυο μεγάλων πόλεων οι πόλεις: Πάτρα, Λάρισα, Βόλος, Ηράκλειο, Καβάλα, Κοζάνη και Ιωάννινα (Θεοδωρά & Λουκάκης, 2011). Η επιθυμητή τάση εξέλιξης του αστικού συστήματος της Χώρας μετά τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Καποδίστρια (1990) και Καλλικράτη (2010) αφορά ένα πολυπολικό μοντέλο (Άγα, και συν., 2013). Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 61

73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Η μορφή της χωρικής ανάπτυξης της Χώρας παρατηρείται με τάσεις εξάπλωσης του οικιστικού ιστού γύρω από δυναμικά αστικά κέντρα, από παράκτιες περιοχές και κατά μήκος των οδικών αξόνων. Οι κύριες κατευθύνσεις που δίνονται για τη χωρική διάρθρωση του αστικού δικτύου αφορούν τέσσερις στόχους: Επιδίωξη μιας πολυκεντρικής δομής του οικιστικού συστήματος εξαρτώμενη από εθνικής και υπερεθνικής σημασίας πόλους. Υποστήριξη εθνικών - υπερεθνικών πόλων με διαφορετικού τύπου δράσεις. Την ανάπτυξη της σχέσης μεταξύ πόλης - υπαίθρου, και τη διάχυση του πληθυσμού σε μικρότερα οικιστικά κέντρα και την ύπαιθρο. Την προώθηση των δικτύων συνεργασίας μεταξύ των οικιστικών κέντρων της ίδιας γεωγραφικής ενότητας. Επίσης, επιδιώκεται η δημιουργία ενός «ιεραρχημένου αστικού πλέγματος» με βάση την πολυκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη. Αυτό το αστικό πλέγμα όπως συντάσσεται από το χάρτη 8.1 «πολυκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη» 53 του ΓΠΧΣΑΑ ταξινομεί τα αστικά κέντρα σε πέντε βαθμίδες (Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ Α 128), 2008): Μητροπόλεις (1 ο επίπεδο: Αθήνα - Θεσσαλονίκη), Πρωτεύοντες εθνικοί πόλοι (2 ο επίπεδο: Ηράκλειο, Χανιά, Πάτρα, Λάρισα, Βόλος, Ιωάννινα, Κομοτηνή, Αλεξανδρούπολη), Δευτερεύοντες εθνικοί πόλοι (3 ο επίπεδο: Καβάλα, Σέρρες, Κοζάνη, Κέρκυρα, Λαμία, Χαλκίδα, Τρίπολη, Καλαμάτα, Ερμούπολη, Μυτιλήνη, Χίος, Ρόδος), Λοιποί εθνικοί πόλοι (4 ο επίπεδο: Δράμα, Ξάνθη, Κατερίνη, Τρίκαλα, Καρδίτσα, Αγρίνιο,) και Λοιπά νομαρχιακά κέντρα, αστικά κέντρα με πληθυσμό >10.000κατ. και άλλα σημαντικά κέντρα (5 ο επίπεδο). Ωστόσο, τα ΠΠΧΣΑΑ παρόλο που ενστερνίζονται τη χωροταξική ταξινόμηση των Ελληνικών πόλεων όπως τη προτείνει από το ΓΠΧΣΑΑ, δημιουργούν εκ νέου μία δική τους ταξινόμηση, σε περιφερειακό επίπεδο, των πόλεών τους. Στην περίπτωση των ΠΠΧΣΑΑ πόλη 1 ου επιπέδου αποτελεί η έδρα της Περιφέρειας, 2 ου επιπέδου οι 53 Βλέπε ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Χάρτης 3: Πύλες Πόλοι και Άξονες Ανάπτυξης, Χάρτης 4: Πολυκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη, Χάρτης 5: Εταιρική σχέση πόλης υπαίθρου. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 62

74 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ έδρες των Περιφερειακών Ενοτήτων (ΠΕ, πρώην Νομών), 3 ου επιπέδου αποτελούν οι κωμοπόλεις κάθε ΠΕ και 4 ου επιπέδου οι έδρες των Δημοτικών Ενοτήτων (ΔΕ, πρώην Δήμων) Προτάσεις μεταρρύθμισης της χωροταξικής πολιτικής Το οικιστικό δίκτυο προσδιορίζεται τόσο στο ΓΠΧΣΑΑ σε εθνικό επίπεδο με τις σημαντικότερες πόλεις- κωμοπόλεις, όσο και στα ΠΠΧΣΑΑ έκαστης Περιφέρειας ειδικότερα, αναλύοντας σε μεγαλύτερο βαθμό το δίκτυο όλων των οικισμών. Πρέπει να αναφερθεί πως στα ΕΠΧΣΑΑ το οικιστικό δίκτυο ασκεί καθοριστική πορεία για την ανάπτυξη της χώρας και το προσδιορισμό των χρήσεων που επιτρέπουν τα ειδικά πλαίσια 55. Ωστόσο, παρά τον καθοριστικό ρόλο των οικισμών δεν υπάρχει κάποιο πλαίσιο όπου να κατευθύνει την ανάπτυξη γύρω από αυτούς. Ο Αραβαντινός (2008) προτείνει τη θέσπιση από το ΥΠΕΚΑ ενός ΕΠΧΣΑΑ «για το οικιστικό δίκτυο και τις πόλεις» προκειμένου να ρυθμιστεί ο χώρος γύρω από το οικιστικό δίκτυο. Αλλαγή στη χωροταξική πολιτική αναμένεται από το ΥΠΕΚΑ με νέο νομοσχέδιο όπως γράφει ο Λιάλιος (2014). Σύμφωνα με τον ίδιο, στο σχέδιο νόμου προτεραιότητα δίνεται στην ανάπτυξη, και συγκεκριμένα στην επιχειρηματικότητα, όμως γράφει επίσης πως λιγοστές είναι οι αναφορές που γίνονται για τη προστασία του χώρου, του περιβάλλοντος και του τοπίου. Ωστόσο, η Ηγουμενίδη (2014) γράφει επίσης για το ίδιο νομοσχέδιο του ΥΠΕΚΑ κατά το οποίο τροποποιείται ο χωροταξικός και πολεοδομικός σχεδιασμός όπως τον γνώριζε έως σήμερα η Ελλάδα, κάτι που ομολογουμένως έπρεπε να είχε γίνει αφότου τέθηκε σε εφαρμογή ο Νόμος για τους Καλλικράτειους Δήμους 56. Πιο συγκεκριμένα το νέο υπό διαβούλευση σχέδιο νόμου προτείνει τέσσερα επίπεδα χωροταξικού σχεδιασμού: 54 Παραδείγματος χάρη, στο ΠΠΧΣΑΑ της Θεσσαλίας η διάρθρωση του οικιστικού δικτύου γίνεται με τη Λάρισα ως οικιστικό κέντρο 1 ου επιπέδου, ο Βόλος, η Καρδίτσα και τα Τρίκαλα ως οικιστικά κέντρα 2 ου επιπέδου και ούτω καθεξής (Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Θεσσαλίας (ΦΕΚ Β 1484), 2003). 55 Τα ΕΠΧΣΑΑ που έχουν θεσπιστεί αφορούν (κατά χρονολογική σειρά): τα Καταστήματα Κράτησης (2001), τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) (2008), τη Βιομηχανία (2009), τον Τουρισμό (2009) και τις Υδατοκαλλιέργειες (2011), 56 Νόμος 3852/2010 «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης» (ΦΕΚ Α, Αρ. φύλλου 87, 7 Ιουλίου 2010) nph/search/pdfviewerform.html?args=5c7qrtc22wgyk2xfpswmnxdtvsoclrl8- SrPzKAEPjjtIl9LGdkF53UIxsx942CdyqxSQYNuqAGCF0IfB9HI6qSYtMQEkEHLwnFqmgJSA5WIs luv-nrwo1okqse4blotspewyhszf8p8uqwb_zfijnmrtr3nzpebuxxg86rc- DCHAehzRFv0s_twf-vapLyD Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 63

75 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Το Στρατηγικό Χωροταξικό Πλαίσιο (ΣΧΠ). Τις Περιφερειακές Χωροταξικές Στρατηγικές (ΠΕΧΩΣ). Τα Τοπικά Χωροταξικά Σχέδια (ΤΧΣ). Τα Ειδικά Χωροταξικά Σχέδια (ΕΣΧ). Τα ΕΧΣ θα συνδυάζονται με τα ΤΧΣ και τα Ρυμοτομικά Σχέδια (ΡΣ) και θα βρίσκουν εφαρμογή σε επίπεδο Δημοτικής Ενότητας (ΔΕ) κάθε Δήμου. Αυτό που είναι αξιοσημείωτο σ αυτό το προς ψήφιση σχέδιο Νόμου είναι πως οι δήμοι θα χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες περιοχών χρήσης που θα αφορούν: Οικιστικές περιοχές. Περιοχές παραγωγικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Περιοχές προστασίας. Περιοχές ελέγχου χρήσεων γης. Παρόλο που αποτελεί ένα πρώτο βήμα για τη ρύθμιση του χώρου των οικισμών και εν μέρει την ένταξη τους σε ένα δίκτυο, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συσχετισθεί μ αυτό που πρότεινε ο Αραβαντινός (2008) καθώς τα δύο άρθρα κάνουν αναφορά σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Ο μεν Αραβαντινός (2008) μιλάει για την υλοποίηση ενός εθνικού σχεδίου χωροταξικής φύσεως με αναλυτική αναφορά στο οικιστικό δίκτυο ενώ, το δε ΥΠΕΚΑ όπως γράφει η Ηγουμενίδη (2014) επικεντρώνει το ενδιαφέρον των ΤΧΣ σε επίπεδο Δήμου αν όχι σε ΔΕ. Τέλος, αναφορά πρέπει να γίνει για τα άρθρα αφενός του Λιάλιου (2014) και αφετέρου της Ηγουμενίδη (2014), καθώς και οι δύο συγγραφείς μιλούν για ένα σχέδιο Νόμου όπου κατατέθηκε προς δημόσια διαβούλευση από το ΥΠΕΚΑ. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 64

76 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η μελέτη του χώρου μιας γεωγραφικής ενότητας αποτελεί αντικείμενο της χωροταξίας. Η χωροταξία λαμβάνει υπόψη της τους τομείς εκείνους οι οποίοι συμβάλλουν στη «σωστή λειτουργία» του χώρου. Τέτοιοι μπορεί να είναι η θέση της γεωγραφικής ενότητας και των οικισμών της στο χώρο, οι αναπτυξιακοί στόχοι της κάθε περιοχής, το παραγωγικό σύστημα, η τεχνική υποδομή, η οικιστική διάρθρωση της περιοχής και γενικότερα οι παράγοντες που συμβάλλουν είτε θετικά είτε αρνητικά στη ποιότητα του περιβάλλοντος. Έτσι η μελέτη του γεωγραφικού χώρου καθορίζει την ανάλυση και κατ επέκταση την ανάπτυξή του, είτε αυτή αφορά τον οικονομικό τομέα είτε όχι. Η ανάλυση του χώρου και κατ επέκταση οι θεωρήσεις που αναπτύσσονταν κατά καιρούς και ανά τόπους γι αυτόν όπως αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο διαφέρουν. Όσο περισσότερο μελετάται ο χώρος τόσο αυξάνονται οι διάφορες συνιστώσες που τον επηρεάζουν και ευθύνονται για την πορεία που ακολουθεί. Ασχέτως της επιστήμης της χωροταξίας, ο γεωγραφικός χώρος είχε αρχίσει να παρατηρείται πως επηρεάζεται από ανθρωπογενείς και φυσικούς τομείς. Αυτό αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης πολλών μελετητών που στη συνέχεια κατέληγαν στην εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων σχετικά με το χώρο. Η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια ερμηνείας του χώρου είναι αυτή του Von Thünen με το μοντέλο των αγροτικών χρήσεων γης. Η θεωρία του μοντέλου ενστερνίζεται τη φιλοσοφία της Γερμανικής Σχολής η οποία εμφανίζεται δυναμικά στην ανάλυση όλων των παραγωγικών δραστηριοτήτων μιας χωρικής ενότητας. Αυτός που χάραξε την ιστορία της οικιστικής δομής όμως είναι ο Christaller καθώς η θεωρία του αφενός ήταν μια συντονισμένη προσπάθεια ανάλυσης και ιεράρχησης Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 65

77 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ενός αστικού συστήματος αφετέρου αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη αλλά και εξέλιξη άλλων θεωριών. Στην ουσία οργάνωσε το οικιστικό δίκτυο μιας γεωγραφικής ενότητας στο παράδειγμά του, τις περιοχές της Νότιας Γερμανίας. Στην ουσία η ΘΚΤ ήταν το έναυσμα για ανάλυση των οικισμών μιας χωρικής ενότητας. Η θεωρία του Lösch εισήγαγε την ανταλλαγή αγαθών μεταξύ οικισμών όπως έχουν επισημάνει πολλοί, αλλά στην ουσία είναι ένας διαφορετικός, όχι λάθος όμως, τρόπος ανάλυσης των οικισμών και της ιεραρχίας του οικιστικού συστήματος μιας περιοχής. Ουσιαστικά η μελέτη του χώρου όπως παρουσιάστηκε από τη Γερμανική Σχολή, ξεκίνησε μια διαδικασία ιεράρχησης των οικισμών, κάτι που γίνεται και σήμερα με διαφορετικό τρόπο βέβαια και περισσότερα κριτήρια πλέον. Το οικιστικό δίκτυο είναι σημαντικό τόσο για την επιστήμη της χωροταξίας όσο και για το γεωγραφικό χώρο. Η ιεράρχηση των οικισμών σε ένα σύστημα/ δίκτυο διευκολύνει κατά πολύ τον τρόπο λειτουργίας μιας γεωγραφικής περιοχής, είτε αυτή αφορά το σύνολο της ΕΕ, είτε μία Περιφέρεια της Ελλάδας. Αυτό που πλέον έχει αλλάξει στη διαδικασία ιεραρχίας του οικιστικού δικτύου είναι ο τρόπος, δηλαδή τα κριτήρια με τα οποία συντάσσεται η ιεραρχία. Η μονοδιάστατη πλευρά της ταξινόμησης των οικισμών με το κριτήριο του πληθυσμού έχει αλλάξει πολλά χρόνια τώρα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν αποτελεί ακόμη και σήμερα έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες. Στις προσπάθειες επαν-ιεράρχησης του οικιστικού δικτύου όλο και περισσότερα κριτήρια κοινωνικού αλλά και οικονομικού χαρακτήρα κυρίως καθορίζουν την οργάνωση του οικιστικού δικτύου. Όσον αφορά τον Ελληνικό γεωγραφικό χώρο, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες επαν-ιεράρχησης της οικιστικής δομής του. Δεν πρέπει να παραλειφθεί όπως ως κράτος μέλος της ΕΕ εντάσσεται και στο «γενικότερο» οικιστικό σύστημα του Ευρωπαϊκού χώρου. Από τις οργανωμένες προσπάθειες συντονισμού της οικιστικής δομής της Χώρας, αυτή που αξίζει περισσότερο και αναφέρεται ακόμη και σήμερα σε πολλά κείμενα- πλαίσια, χωρίς όμως να σημαίνει ότι ακόμη και σήμερα είναι απόλυτα ορθή, είναι η προσπάθεια που έγινε το 1984 από το ΥΧΟΠ. Μπορεί να ειπωθεί πως η προσπάθεια ιεράρχησης του οικιστικού δικτύου της χώρας όπως πρότεινε το ΥΧΟΠ, βρίσκει κοινά σημεία με τη ΘΚΤ του Christaller. Τόσο η ΘΚΤ όσο και η συντονισμένη προσπάθεια του ΥΧΟΠ ταξινομούν τους οικισμούς σε ιεραρχικά επίπεδα. Οι οικισμοί χαμηλότερου επιπέδου εξαρτώνται διοικητικά και λειτουργικά από τους οικισμούς μεγαλύτερου επιπέδου για επιπλέον εξυπηρετήσεις. Όπως στη ΘΚΤ έτσι και η ιεραρχία του ΥΧΟΠ, ξεκάθαρα αναφέρεται ότι οι Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 66

78 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ χαμηλότερου επιπέδου οικισμοί θα εξυπηρετούνται για λειτουργίες και εξυπηρετήσεις από μεγαλύτερου επιπέδου οικισμούς. Η θεωρία του Lösch, βρίσκει κι αυτή εφαρμογή, διότι οι παραγωγικοί τομείς της χώρας διαφέρουν στις περιοχές της χώρας, ασχέτως αν πρόκειται για το ίδιο ιεραρχικό επίπεδο οικισμού. Στις μελέτες του ΥΧΟΠ, όπου διαρθρώνεται η οικιστική δομή κάθε (πρώην) Νομού και κατ επέκταση της χώρας, αναφέρονται στις προτάσεις των νέων οικιστικών ενοτήτων οι παραγωγικοί τομείς της καθεμιάς. Αν συγκριθεί τυχαία μία αγροτική, μία ορεινή, μία αστική ή μία παραλιακή οικιστική ενότητα θα εξαχθεί το συμπέρασμα ότι καθεμιά απ αυτές εξειδικεύεται σε διαφορετικό κλάδο του παραγωγικού συστήματος, ασχέτως του ιεραρχικού επιπέδου των οικισμών, αυτό δηλαδή που παρουσίασε ο Lösch στη θεωρία του, ότι κάθε κεντρικός τόπος εξειδικεύεται στη προσφορά συγκεκριμένων αγαθών. Όσον αφορά την αναδιάρθρωση της οικιστικής δομής της χώρας, αυτή κρίνεται απαραίτητη τη σημερινή εποχή. Πολλοί μελετητές συμφωνούν σ αυτή την άποψη, καθώς τα κριτήρια που μπορούν να ταξινομήσουν τους οικισμούς σε ένα ιεραρχημένο σύστημα συνεχώς αυξάνονται και πλέον δεν αφορούν μόνο ποσοτικά στοιχεία αλλά και ποιοτικά. Τα κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν από το ΥΧΟΠ για το προσδιορισμό του οικιστικού δικτύου όσο και αυτά που χρησιμοποίησε η τέως ΕΣΥΕ αφορούσαν κατά κύριο λόγο το πληθυσμιακό μέγεθος των οικισμών και τη γεωμορφολογία αντίστοιχα. Στην εποχή που ζούμε σήμερα η ιεραρχική σειρά των οικισμών δεν μπορεί να εξαρτάται μόνον από αυτά τα κριτήρια. Ζούμε στην εποχή όπου συνεχώς μέρα με τη μέρα νέοι παράγοντες επηρεάζουν τη ζωή των κατοίκων μιας περιοχής άλλοτε προς το καλύτερο και άλλοτε προς το χειρότερο. Επομένως τα κριτήρια προσδιορισμού της ιεραρχικής σειράς ενός οικισμού δεν θα πρέπει να εξαρτώνται μοναχά από το πληθυσμιακό μέγεθος και τη γεωμορφολογία του τόπου, τα οποία είναι πολύ σημαντικά, αλλά και από άλλα κριτήρια κυρίως κοινωνικού, περιβαλλοντικού και οικονομικού χαρακτήρα. Τέλος, η χωροταξική πολιτική είναι σημαντική για την αναπτυξιακή πορεία της χώρας, καθώς αποτελεί τη βάση της ανάπτυξης. Τα κείμενα χωροταξικού ενδιαφέροντος είναι αυτά που κατευθύνουν την ανάπτυξη τόσο την οικονομική όσο και τη βιώσιμη σε κάθε τόπο ξεχωριστά. Είναι αυτά που προσδιορίζουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε γεωγραφικής ενότητας και στην ουσία κατευθύνουν την ανάπτυξη των παραγωγικών τους δραστηριοτήτων με γνώμονα την ταυτόχρονη βιώσιμη ανάπτυξή τους. Η χωροταξική πολιτική καλείται να είναι ενημερωμένη Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 67

79 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ συνεχώς, να ακολουθεί και να κατευθύνει το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας κάθε στιγμή. Η αναδιάρθρωσή της κρίνεται απαραίτητη προκειμένου η χώρα να ακολουθεί μία συντονισμένη πορεία ανάπτυξης. Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 68

80 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 69

81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτης 3: Πύλες Πόλοι και Άξονες Ανάπτυξης, Πηγή: (Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ Α 128), 2008) Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 70

82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτης 4: Πολυκεντρική και ισόρροπη χωρική ανάπτυξη Πηγή: (Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ Α 128), 2008) Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 71

83 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Χάρτης 5: Εταιρική σχέση πόλης υπαίθρου Πηγή: (Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΦΕΚ Α 128), 2008) Ερευνητική εργασία: «ΧΩΡΟΣ & ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Έννοιες, θεωρίες και παραδείγματα» 72