Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Παρατηρήσεις για τα σοβιετικά συντάγματα του 1918 και του 1936 Δημήτρης Δημούλης

Transcript

1 Παρατηρήσεις για τα Σοβιετικά Συντάγματα του 1918 και 1936του Δημήτρη Δημούλη 1. Εισαγωγή 1.1. Τα Σοβιετικά Συντάγματα δημιούργησαν στους «ειδικούς» της Δύσης αμηχανία. Και η αμηχανία εκφράζεται με τη σιωπή. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στην Ελλάδα όπου οι «καθ' ύλην» αρμόδιοι νομικοί σιώπησαν και εξακολουθούν να σιωπούν (Τάχος 1989), προφανώς επειδή το εννοιολογικό τους οπλοστάσιο και οι ακαδημαϊκές τους επιδιώξεις δεν συμβιβάζονται με τη μελέτη της συνταγματικής παραγωγής ενός κράτους που επιδίωκε να είναι ταυτόχρονα «μη κράτος». Οι ελάχιστοι νομικοί που αναφέρθηκαν στα Συντάγματα αυτά, ανταποκρίθηκαν στις εγκλήσεις της πολιτικής τους πρακτικής η οποία προσδιόρισε τον τρόπο και την έκταση της παρέμβασης τους. Ορισμένοι περιορίστηκαν στην αγιογραφία των «δημοκρατικών κατακτήσεων» της ΕΣΣΔ μετά το 1936 (Σκουριώτης 1945) ενώ άλλοι συνόδευσαν τους επαίνους για το έργο της Οκτωβριανής Επανάστασης - έπαινοι που υπαγορεύονταν από την πολιτική ανάγκη ορισμένων σοσιαλδημοκρατικών ομάδων για «ειρηνική συνύπαρξη» με το ΚΚΕ - με τη ρητή άρνηση να μελετήσουν τη σοβιετική εμπειρία και να την αξιολογήσουν ως μοντέλο μετάβασης στο σοσιαλισμό (πρακτικά μοναδικό παράδειγμα η στάση του Αλ. Σβώλου, καθηγητή του συνταγματικού δικαίου - Σβώλος 1921, Πάσχος 1981). Η ίδια αμηχανία εκφράστηκε και σε άλλες χώρες, με διαφορετικό όμως τρόπο. Πρόκειται για το λεκτικό πληθωρισμό της «σοβιετολογίας», η οποία αποτελεί τη θεωρητική συνιστώσα του αντικομμουνισμού και «αναλύει» τα τεκταινόμενα στο λεγόμενο υπαρκτό σοσιαλισμό βασιζόμενη στο ιδεολογικό σχήμα του ολοκληρωτισμού και ασκώντας θεωρητική τρομοκρατία με το «επιχείρημα του Γκουλάγκ» (για την κριτική της έννοιας του ολοκληρωτισμού βλ. Πουλαντζάς 1975 και για την ιδεολογική χρήση του Γκουλάγκ, Lecourt 1978). Η νομική εκδοχή της σοβιετολογίας (για τη Γαλλία Gelard 1975, Lesage 1987) περιλαμβάνει τη λεπτομερή περιγραφή του οργανωτικού συστήματος των «σοσιαλιστικών» Συνταγμάτων, την καταγγελία της εικονικότητας του και, τέλος, την «αποκάλυψη» της πραγματικότητας που, κατά τους συγγραφείς αυτούς, έγκειται στην παντοδυναμία του Κόμματος - Μεγάλου Αδελφού το οποίο ελέγχει τα πάντα και κατορθώνει μυστηριωδώς να επιβάλλεται στο σύνολο των κοινωνικών δυνάμεων. Οι πιο πρόσφατες εκδόσεις των εγχειριδίων σοβιετολογίας περιλαμβάνουν και ένα συγκρατημένο έπαινο στο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ και τις απόψεις του οι οποίες, όπως φαίνεται, συμπίπτουν με όσα οι σοβιετολόγοι επιθυμούν και ήδη απολαμβάνουν στις δυτικές κοινωνίες. Είναι προφανές ότι πίσω από το λεκτικό πληθωρισμό βρίσκεται και εδώ η θεωρητική σιωπή και η αμηχανία απέναντι στο μαρξισμό και τα αποτελέσματα της ιστορικής του επένδυσης Το παρόν άρθρο επιχειρεί κατ' αρχήν να παρουσιάσει τα σοβιετικά Συντάγματα του 1918 και 1936 που είναι περίπου άγνωστα στην Ελλάδα. Η παρουσίαση αυτή δεν θα έχει τα πάγια χαρακτηριστικά της σοβιετολογίας (φορμαλισμός, φιλελεύθερη χρηστομάθεια, θεολογία του Παντοδύναμου Κέντρου) ή της συμμετρικής προς αυτή «φιλοσοβιετικής» φιλολογίας και απολογητικής (Academie des sciences de l' URSS 1971, Kroutogolov 1983). Αντίθετα, θα επιδιωχθεί η σύνδεση του δικαίου με την κοινωνική ιστορία, κάτι που συνήθως αποφεύγεται στις νομικές προσεγγίσεις με το πρόσχημα της «σχετικής αυτονομίας» του δικαίου (για τα ιστορικά στοιχεία που ακολουθούν χρησιμοποιήθηκαν τα έργα των Καρρ , Ferro και ιδίως οι μαρξιστικές αναλύσεις του Bettelheim ). Η εξέταση των μετασχηματισμών που πραγματοποιήθηκαν στη Σοβιετική Ένωση στο διάστημα θα μας επιτρέψει να αναφερθούμε στους λόγους θέσπισης των Συνταγμάτων αυτών και στις συνέπειες της υιοθέτησης τους. Τέλος θα επιδιωχθεί στο περιθώριο του άρθρου η εξέταση των ορίων ισχύος της παραδοχής ότι το δίκαιο αποτελεί έκφραση συσχετισμού δυνάμεων, δηλαδή παγιώνει ορισμένα χαρακτηριστικά της ταξικής πάλης, με την εξέταση της δυνατότητας και του τρόπου εφαρμογής της παραδοχής αυτής στη σοβιετική Σελίδα 1 / 30

2 ιστορία. 2. Η συγκυρία θέσπισης του Συντάγματος Η αυθόρμητη εξέγερση στρατιωτών και εργατών που εκφράζεται με απεργίες και διαδηλώσεις ανατρέπει τη δυναστεία των Ρωμανώφ ( ) και οδηγεί στο σχηματισμό της προσωρινής κυβέρνησης Λβωφ και τη δημιουργία των Σοβιέτ εργατών και αγροτών με πρώτο το Σοβιέτ της Πετρούπολης. Τα Σοβιέτ, στα οποία κυριαρχούν οι μενσεβίκοι, αρχίζουν να ασκούν μια «παράλληλη» εξουσία και συντονίζουν για πρώτη φορά τη δράση τους στη Σύνοδο του Μαρτίου χωρίς πάντως να αμφισβητούν ευθέως την κεντρική εξουσία. Η κυβέρνηση του πρίγκιπα Λβωφ, που περιλαμβάνει αποκλειστικά εκπροσώπους των αστικών κομμάτων με «προοδευτικότερο» τον σοσιαλιστή Κερένσκυ, δεν θα κατορθώσει τους επόμενους μήνες να αποκτήσει τον έλεγχο των εξελίξεων. Βασικός λόγος είναι η προοδευτική ριζοσπαστικοποίηση των Σοβιέτ υπό την επίδραση του κόμματος των μπολσεβίκων αλλά και οι αναρίθμητες τοπικές εξεγέρσεις των αγροτών οι οποίοι απαλλοτριώνουν την γη των μεγαλοϊδιοκτητών και παρ' ότι δεν θέτουν το ζήτημα μεταβολής της κεντρικής εξουσίας, διευκολύνουν αντικειμενικά την επικράτηση των μπολσεβίκων. Η συμβιβαστική στάση που τηρούν αρχικά οι μπολσεβίκοι απέναντι σιην προσωρινή κυβέρνηση (προτεραιότητα της αστικής επανάστασης στην καθυστερημένη Ρωσία και ανάγκη συνέχισης του πολέμου για την «υπεράσπιση της πατρίδας» - θέση που εκφράζεται με άρθρα του Στάλιν στην Πράβδα) μεταβάλλεται μετά την άφιξη του Λένιν στην Πετρούπολη (3.4.17). Με τις «θέσεις του Απρίλη», ο Λένιν τάσσεται υπέρ της άμεσης μετάβασης στη δεύτερη φάση της επανάστασης με την μεταφορά «όλης της εξουσίας στα Σοβιέτ», την εθνικοποίηση της γης, τον έλεγχο της παραγωγής από τα Σοβιέτ και την άμεση συνθηκολόγηση (Λένιν 1975, σσ ). Οι αναλύσεις του Λένιν υιοθετήθηκαν, παρά τις ισχυρές αντιδράσεις, από το κόμμα των μπολσεβίκων (Συνδιάσκεψη του Απρίλη, ). Το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ (Ιούνιος Ί7) απορρίπτει πάντως την πρόταση των μπολσεβίκων για μεταβίβαση της εξουσίας στα Σοβιέτ και εκφράζει την εμπιστοσύνη της στην κυβέρνηση Λβωφ. Τον Ιούλιο ξεσπούν λαϊκές εξεγέρσεις ως αντίδραση στη στρατηγική συνέχισης του πολέμου. Οι εξεγέρσεις αυτές οδηγούν αρχικά στη σκλήρυνση της στάσης της προσωρινής κυβέρνησης (το κόμμα των μπολσεβίκων τίθεται υπό διωγμό, φυγή των Λένιν-Ζηνόβιεφ στη Φιλανδία) και, στη συνέχεια, προκαλούν κυβερνητική κρίση (σχηματισμός κυβέρνησης Κερένσκυ). Στο ίδιο διάστημα, η ανάγκη της αστικής τάξης για συμμαχία με τους μεγαλογαιοκτήμονες οδηγεί στην άσκηση τρομοκρατίας στην ύπαιθρο και την άγρια καταστολή των αγροτικών εξεγέρσεων. Τον Αύγουστο του '17 οι μπολσεβίκοι εγκαταλείπουν προσωρινά το σύνθημα «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» διότι κρίνουν ότι η κατά μέτωπον σύγκρουση είναι πρόωρη εν όψει και της επικράτησης σοσιαλεπαναστατών και μενσεβίκων στα Σοβιέτ. Η επαναστατική κρίση είναι όμως ορατή στην ύπαιθρο και αντανακλάται στην αυξανόμενη δυσαρέσκεια των επιστρατευμένων χωρικών, την παράλυση της προσωρινής κυβέρνησης και την εκ νέου αύξηση της επιρροής των μπολσεβίκων στα περισσότερα Σοβιέτ. Μετά την επιστροφή του Λένιν στην Πετρούπολη (Σεπτέμβριος Ί7) επανέρχονται στο προσκήνιο οι θέσεις του Απρίλη και αποφασίζεται σε συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής, παρά την αντίδραση μιας ισχυρής μειοψηφίας υπό τους Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ, η προετοιμασία ένοπλης εξέγερσης για την κατάληψη της εξουσίας. Στην ίδια κατεύθυνση, το Σοβιέτ της Πετρούπολης δημιουργεί στρατιωτική επαναστατική επιτροπή μπολσεβίκων με πρόεδρο τον Τρότσκυ. Στις οι μπολσεβίκοι δημιουργούν μια «σκιώδη» κυβέρνηση και την επόμενη μέρα ένοπλοι εργάτες και στρατιώτες (στην Πετρούπολη υπάρχουν περίπου ερυθροφρουροί) καταλαμβάνουν αναίμακτα στρατηγικά σημεία της Πετρούπολης, συλλαμβάνουν μέλη της προσωρινής κυβέρνησης η οποία συνεδριάζει στα Χειμερινά Ανάκτορα και «αποκτούν την εξουσία». Την ίδια μέρα αρχίζουν οι εργασίες του 2ου Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ. Παρά το ότι έχουν την πλειοψηφία στο Συνέδριο, οι μπολσεβίκοι δεν θα «παραδώσουν» Σελίδα 2 / 30

3 την εξουσία σ' αυτό. Ταυτίζουν έτσι την επιτυχία της επανάστασης με την αποκλειστική διεύθυνση της από την πρωτοπορία του κόμματος το οποίο ηγεμόνευσε στην επαναστατική διαδικασία διατυπώνοντας ορθές πολιτικές αναλύσεις και εφαρμόζοντας τες με επιτυχία. Το Συνέδριο επικυρώνει το τετελεσμένο γεγονός κατάληψης της εξουσίας από τους μπολσεβίκους, υπερψηφίζει την κυβέρνηση των μπολσεβίκων (Σοβναρκόμ), εκλέγει μια Εκτελεστική Επιτροπή και διαλύεται εν όψει της σύγκλησης Συντακτικής Συνέλευσης. Ανάλογες εξεγέρσεις γίνονται στην Κρονστάνδη και τη Μόσχα ενώ η εξουσία των μπολσεβίκων αναγνωρίζεται de facto από το στρατό. Στις δημοσιεύεται η Διακήρυξη των δικαιωμάτων των λαών της Ρωσίας με την οποία εξαγγέλλεται η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στη γη, το δικαίωμα των λαών της Ρωσίας για αυτοδιάθεση, το αιρετό των ανώτερων στρατιωτικών και γίνεται αναφορά στον εργατικό έλεγχο της παραγωγής (το κείμενο σε Τάχο 1989). Το Σοβναρκόμ αποκτά τον έλεγχο μεγάλου τμήματος της ευρωπαϊκής Ρωσίας και οργανώνει αδιάβλητες εκλογές για την ανάδειξη Συντακτικής Συνέλευσης ( ), στις οποίες οι σοσιαλεπαναστάτες, που εξακολουθούν να έχουν μεγάλη επιρροή στις αγροτικές μάζες, αποκτούν την απόλυτη πλειοψηφία (η αριστερή πτέρυγα τους - 40 από τους 370 αντιπροσώπους - θα συνεργαστεί στη συνέχεια με τους μπολσεβίκους και στελέχη της θα διοριστούν μέλη του Σοβναρκόμ). Με δεδομένη τη μειοψηφία των μπολσεβίκων στη Συνέλευση και τις αντεπαναστατικές κινήσεις που οργανώνονται στα νότια της χώρας, ο Λένιν επαναλαμβάνει την πάγια μετά το 1916 θέση του (Lenine 1977, Λένιν 1977) ότι η προλεταριακή επανάσταση δεν μπορεί να εδραιωθεί στα συνταγματικά πλαίσια της αστικής δημοκρατίας, υπέρτατη έκφραση της οποίας αποτελεί τη στιγμή εκείνη η Συντακτική συνέλευση, ούτε να κριθεί στα πλαίσια της νομιμότητας και του σεβασμού των θεσμών. Η ανάλυση αυτή υιοθετείται από το κόμμα των μπολσεβίκων και την Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία συγκαλεί το 3ο Συνέδριο των Σοβιέτ - έκφραση της σοβιετικής εξουσίας - για τις δηλαδή τρεις μέρες μετά την προγραμματισμένη σύνοδο της Συντακτικής. Τίθεται για άλλη μια φορά το θεσμικό ζήτημα της δυαδικής εξουσίας. Η Διακήρυξη των δικαιωμάτων του εργαζόμενου και υπό εκμετάλλευση λαού που υιοθετείται από την Εκτελεστική Επιτροπή στις επαναλαμβάνει ότι όλη η εξουσία ανήκει στα Σοβιέτ και αμφισβητεί τις αρμοδιότητες της Συντακτικής. Με τη σύγκληση της Συντακτικής επιβεβαιώνεται η πλειοψηφία των αντεπαναστατικών δυνάμεων αλλά και η αδυναμία της να αμφισβητήσει αποτελεσματικά το factum άσκησης της εξουσίας από τους μπολσεβίκους. Η Εκτελεστική Επιτροπή αποφασίζει τη διάλυση της Συντακτικής και τις αρμοδιότητες της αναλαμβάνει το 3ο Συνέδριο των Σοβιέτ το οποίο επικυρώνει τη Διακήρυξη του Ιανουαρίου και το ψήφισμα του Στάλιν για τον ομοσπονδιακό χαρακτήρα της Ρωσίας, ενώ αναθέτει στην Εκτελεστική Επιτροπή τη σύνταξη σχεδίου Συντάγματος της Σοβιετικής Δημοκρατίας Μέχρι την ψήφιση του Συντάγματος ( ) λαμβάνουν χώρα στη Σοβιετική Ένωση οι ακόλουθες εξελίξεις: Το σημαντικότερο πολιτικό στρατιωτικό γεγονός της περιόδου είναι η σύναψη της συνθήκης ειρήνης του Μπρέστ Λίτοβσκ (3.3.18), η οποία προβλέπει την παραχώρηση ρωσικών εδαφών στη Γερμανία. Η συνθήκη που συνάπτεται μετά την επικράτηση της θέσης που υποστήριζε ο Λένιν ήδη από τον Απρίλιο του '17 (Λένιν 1975) και δεδομένης της προέλασης των γερμανικών στρατευμάτων, συναντά την «πατριωτική» αντίδραση των λοιπών κομμάτων (οι αριστεροί σοσιαλεπαναστάτες διαρρηγνύουν τη συμμαχία τους με τους μπολσεβίκους και αποχωρούν από το Σοβναρκόμ) και έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία εσωτερικής αντιπολίτευσης στο κόμμα των μπολσεβίκων (αριστεροί κομμουνιστές υπό τον Μπουχάριν, οι οποίοι εκδίδουν αμέσως την εφημερίδα Kommunist). Παράλληλα αρχίζει ο σχηματισμός του Κόκκινου Στρατού με κύριο υπεύθυνο τον Τρότσκυ και πυρήνα τους τεχνικούς και αξιωματικούς του τσαρικού στρατού και νέους «σοβιετικούς» αξιωματικούς. Πολύ γρήγορα υιοθετούνται οι στρατιωτικοί κανόνες της πειθαρχίας και της ιεραρχίας, ο «έλεγχος από τους στρατιώτες» αντικαθίσταται με την πρακτική της τοποθέτησης πολιτικών επιτρόπων για την αποτροπή αντεπαναστατικών Σελίδα 3 / 30

4 κινήσεων εκ μέρους των αξιωματικών και περιορίζεται η δράση των «άτακτων» τοπικών αποσπασμάτων (για τον Κόκκινο Στρατό, Bettelheim 1974 σσ ) Οικονομική πολιτική και οργάνωση της παραγωγής (Καρρ 1978, σσ ). Μη αναγνώριση του εξωτερικού χρέους, δημιουργία πληθωριστικού χρήματος, εθνικοποίηση Τραπεζών οι οποίες συγχωνεύονται στην κεντρική «Εθνική Τράπεζα», περιορισμένες εθνικοποιήσεις βιομηχανιών ιδίως για την αποφυγή σαμποτάζ (το ρεύμα εθνικοποιήσεων εντείνεται μετά τον Απρίλιο του '18 και οδηγεί στην εξαφάνιση των βιομηχάνων και χρηματιστών καπιταλιστών). Στον τομέα του εξωτερικού εμπορίου καθιερώνεται το κρατικό μονοπώλιο, διακόπτεται κάθε εμπορική σχέση με τις δυνάμεις της Entente και αρχίζουν διαπραγματεύσεις για τη σύναψη εμπορικών σχέσεων με τη Γερμανία. Εγκαθιδρύεται ο εργατικός έλεγχος στην παραγωγή και ανατίθεται στις εργοστασιακές επιτροπές βάσης. Μπροστά στις αδυναμίες συντονισμού της παραγωγής σε εθνικό επίπεδο, ο εργατικός έλεγχος της παραγωγής «συγκεντρώνεται» στο Πανρωσικό συμβούλιο εργατικού ελέγχου και το Ανώτατο συμβούλιο εθνικής οικονομίας. Το μέτρο αυτό που συναντά την αντίδραση των ίδιων των εργατών, των αναρχοσυνδικαλιστών και των «αριστερών κομμουνιστών» οι οποίοι καταγγέλλουν την καπιταλιστική πειθάρχηση μέσω του «γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού» (Bettelheim 1974 σ.336) οδηγεί στο μαρασμό του εργατικού ελέγχου. Στο μαρασμό του εργατικού ελέγχου συντελεί και η απασχόληση των μπολσεβίκων εργατών στα κομματικά όργανα ή η αναχώρηση τους για το μέτωπο (Linhart 1976). Μετά το Μάρτιο του '18 υιοθετείται η στρατηγική του «κρατικού καπιταλισμού» και η διεύθυνση των επιχειρήσεων ανατίθεται σε «αστούς ειδικούς» (καπιταλιστές, διευθυντές επιχειρήσεων, τεχνικά στελέχη). Η θέση των εργατών βελτιώνεται από άποψη μισθού και ωραρίου αλλά διατηρείται η κλίμακα μισθών, η αμοιβή με πριμ ή «με το κομμάτι» και ενισχύεται η πειθαρχία εκ των άνω με παράλληλη εισαγωγή τεϋλοριστικών μεθόδων εργασίας (Linhart 1976) Γεωργία (Karr 1978, σσ.5881). Ολοκλήρωση της κατάληψης της γης που ανήκε στους μεγαλογαιοκτήμονες και την Εκκλησία με λαϊκή πρωτοβουλία και σε συνθήκες που ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή. Με διάταγμα της ανατίθεται η διανομή της γης σε επιτροπές των αγροτικών Σοβιέτ. Παρ' ότι εξαγγέλλεται ως στόχος η ενίσχυση της συλλογικής καλλιέργειας, στην πράξη υπερισχύει η αρχή της «ίσης κατανομής» (σε κάθε οικογένεια παραχωρείται η γη που μπορεί να καλλιεργήσει με προσωπική εργασία ενώ μόνο το 15% της γης γίνεται κρατική ιδιοκτησία ή αποδίδεται σε κολλεκτίβες). Έτσι διατηρείται κατ' ουσίαν το παραδοσιακό σύστημα του mir (Bettelheim 1974, σσ ) με βάση το οποίο η γη αποτελεί κοινή ιδιοκτησία των κατοίκων κάθε χωριού και αναδιανέμεται περιοδικά με κριτήριο την εργατική δύναμη, τα εργαλεία και τα ζώα που διαθέτει η κάθε οικογένεια. Με τον τρόπο αυτό δεν θίγεται η προνομιακή θέση των πλούσιων γεωργών (κουλάκων) οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται μεγαλύτερη έκταση γης. Η αδυναμία των μπολσεβίκων να εξασφαλίσουν την ικανοποιητική τροφοδοσία των πόλεων (παρά τη σχετική επιτυχία των εργατικών καταναλωτικών συνεταιρισμών οι οποίοι τίθενται πολύ σύντομα υπό κρατική εποπτεία) οδηγεί στον σχηματισμό «σιδηρών αποσπασμάτων» εργατών τα οποία αποσπούν με τη βία από τους αγρότες σιτάρι και άλλα προϊόντα. Την άνοιξη του '18, ο Λένιν εισηγείται τη στρατηγική συμμαχίας των εργατών με τους φτωχούς αγρότες («αποφασίσαμε να διχάσουμε την ύπαιθρο»). Παρέχονται υλικά κίνητρα στους αγρότες που οργανώνονται σε Επιτροπές και βοηθούν στη «συλλογή» σιταριού. Η προσπάθεια αποτυγχάνει και θα εγκαταλειφθεί στο τέλος της χρονιάς Πολιτικές εξελίξεις (Bettelheim 1974, σς ). Τα κόμματα που αντιδρούν στη στρατηγική των μπολσεβίκων κηρύσσονται σταδιακά εκτός νόμου και η ηγεσία τους εξουδετερώνεται. Αυτό συμβαίνει με τους Καντέτους (Νοέμβριος 17), τους δεξιούς σοσιαλεπαναστάτες (Ιούνιος Ί8), οι οποίοι εκπροσωπούν μικροαστικά στρώματα και «στελέχη» της υπαίθρου και είναι αντίθετοι στη συνθήκη ειρήνης και, τέλος, με τους αριστερούς σοσιαλεπαναστάτες οι οποίοι έχουν ισχυρές προσβάσεις στην ύπαιθρο και οργανώνουν εξεγέρσεις και τρομοκρατικές ενέργειες λίγο πριν το 5ο Πανρωσικό συνέδριο με αποτέλεσμα να συλληφθεί η ηγεσία τους και να αποκλειστούν από το Συνέδριο. Με εξαίρεση ορισμένες ομάδες αναρχικών, αριστερών σοσιαλεπαναστατών και μενσεβίκων που δρουν σε συνθήκες ημιπαρανομίας, το κόμμα των μπολσεβίκων έχει εξασφαλίσει την πολιτική Σελίδα 4 / 30

5 κυριαρχία ήδη από το καλοκαίρι του '18. Για την καταστολή πράξεων που κρίνονται ως αντεπαναστατικές ιδρύεται το Δεκέμβριο του '17 η Τσεκά, που αποδίδει «άμεση δικαιοσύνη» ενώ παράλληλα λειτουργεί μια σειρά επαναστατικών δικαστηρίων Το Σύνταγμα τον Μετά τη σύγκληση του 4ου Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ ( ), το οποίο επικύρωσε τη συνθήκη του ΜπρεστΛίτο6σκ χωρίς να ασχοληθεί με την - ψήφιση Συντάγματος, ανατέθηκε η σύνταξη σχεδίου Συντάγματος σε κομματική επιτροπή (Στάλιν, Σβερντλώφ, Μπουχάριν). Η επιτροπή υπέβαλε τις προτάσεις της στο 5ο Συνέδριο το οποίο συγκλήθηκε στην τεταμένη ατμόσφαιρα της εξέγερσης των σοσιαλεπαναστατών. Το κόμμα των μπολσεβίκων δεν απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στη σύνταξη του Συντάγματος το οποίο θεωρούνταν μεταβατικό και πάντως μη καθοριστικό για τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς. Συνέπεια αυτού του «νομικού μηδενισμού» (Reich σε Stucka 1969) ήταν ο περιορισμένος χαρακτήρας της σχετικής συζήτησης - με εξαίρεση το ζήτημα των σχέσεων κεντρικής και τοπικής εξουσίας των Σοβιέτ (Καρρ 1977, σ. 181) - αλλά και η ασάφεια και νομοτεχνική χαλαρότητα που χαρακτηρίζει το τελικό κείμενο του Συντάγματος. θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια τα βασικά σημεία του Συντάγματος της Ρωσικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Σοβιετικής Δημοκρατίας (ΡΣΟΣΔ) το οποίο περιλαμβάνει και τη Διακήρυξη του Ιανουαρίου και εγκρίθηκε ομόφωνα από το 5ο Συνέδριο ( ) (το κείμενο σε Σβώλο 1921, Τάχο 1989) Γενικές αρχές. Όλη η εξουσία ανήκει στους εργάτες και αγρότες που είναι οργανωμένοι στα Σοβιέτ (αρ.1,10). Σκοπός του Συντάγματος είναι η στερέωση της δικτατορίας του προλεταριάτου και των φτωχών αγροτών η οποία αποβλέπει στη συντριβή της αστικής τάξης, την εξάλειψη της εκμετάλλευσης και τη μετάβαση στην αταξική κοινωνία (αρ.3,9). Η Ρωσική Δημοκρατία έχει ομοσπονδιακό χαρακτήρα (αρ.2,8). Λόγω της ρευστότητας των συνόρων δεν ορίζεται τίποτε για τον αριθμό και τη μορφή οργάνωσης των ομόσπονδων δημοκρατιών. Το Σύνταγμα «επικυρώνει» μια σειρά μέτρων που λήφθηκαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, όπως η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στο έδαφος και η διανομή της γης στους αγρότες με βάση την αρχή της ίσης διανομής, η μη αναγνώριση χρεών, οι εθνικοποιήσεις τραπεζών και βιομηχανιών, οι αποφάσεις που έλαβε το Σο6ναρκόμ σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, η δημιουργία στρατού εργατών αγροτών με υποχρεωτική στρατολόγηση Οργανωτικό μέρος. Ανώτατο όργανο είναι το Πανρωσικό συνέδριο των Σοβιέτ που συγκαλείται δύο φορές το χρόνο (αρ. 12,24,26). Τα Σοβιέτ των πόλεων στέλνουν έναν αντιπρόσωπο για εκλογείς ενώ τα συνέδρια των επαρχιών (που έχουν κυρίως αγροτική εκπροσώπηση) στέλνουν έναν αντιπρόσωπο για εκλογείς (αρ.25). Η Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή (ΚΕΕ) εκλέγεται από το Συνέδριο και είναι υπεύθυνη έναντι του (αρ. 24, 29, 30). Οι αρμοδιότητες του Συνεδρίου και της ΚΕΕ είναι επικαλυπτόμενες. Τα όργανα αυτά έχουν τεκμήριο αρμοδιότητας για όλες τις κρατικές υποθέσεις και, μεταξύ άλλων, διορίζουν και παύουν το Σοβναρκόμ (αρ , 49-50). Στα δημοσιονομικά ζητήματα υπάρχει πλήρης έλεγχος εκ μέρους των κεντρικών οργάνων. Τα τοπικά Σοβιέτ χρηματοδοτούνται από το δημόσιο ταμείο με απόφαση των κεντρικών οργάνων και έχουν εξαιρετικά περιορισμένες αρμοδιότητες επιβολής και είσπραξης φόρων (αρ ). Τέλος, στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Συνεδρίου ανήκει η αναθεώρηση του Συντάγματος που γίνεται χωρίς κανένα ουσιαστικό ή διαδικαστικό περιορισμό (πρόκειται δηλαδή για άσκηση συντακτικής εξουσίας) και η επικύρωση των συνθηκών ειρήνης (αρ.51). Το Σοβναρκόμ (Σοβιέτ Λαϊκών Επιτρόπων) συγκροτείται από 18 Επιτρόπους υπουργούς και έχει επίσης γενικές νομοθετικές και διοικητικές αρμοδιότητες αλλά η ΚΕΕ μπορεί να καταργεί οποιαδήποτε απόφαση του. Σε κάθε υπουργείο λειτουργεί Συμβούλιο που διορίζεται από το Σοβναρκόμ και σε περίπτωση διαφωνίας του αρμόδιου Επιτρόπου και του Συμβουλίου αποφασίζει το Σοβναρκόμ ή η ΚΕΕ (αρ ). Σελίδα 5 / 30

6 Σύστημα των Σοβιέτ (αρ.53). Τα Σοβιέτ οργανώνονται σε σχήμα πυραμίδας με τον ακόλουθο τρόπο. Αντιπρόσωποι των αγροτικών Σοβιέτ βάσης συγκροτούν το Συνέδριο μικρής περιφέρειας (Βολόστ). Αντιπρόσωποι των Βολόστ συγκροτούν το Επαρχιακό συνέδριο (μετά την αναθεώρηση του 1919, τα Επαρχιακά συνέδρια περιλαμβάνουν και αντιπροσώπους Σοβιέτ μικρών πόλεων). Αντιπρόσωποι των επαρχιακών συνεδρίων και των Σοβιέτ πόλεων συγκροτούν το Συνέδριο διαμερίσματος. Από τα Συνέδρια διαμερίσματος προκύπτουν τα Περιφερειακά συνέδρια τα οποία εκλέγουν αντιπροσώπους για το Πανρωσικό συνέδριο. Κάθε Συνέδριο είναι ανώτατο όργανο στην εδαφική του περιφέρεια και μεταξύ δύο συνεδρίων τις σχετικές αρμοδιότητες ασκεί η Εκτελεστική Επιτροπή που εκλέγεται από το Συνέδριο (αρ.56-60). Πρέπει να επισημανθεί ότι η δομή αυτή δεν είναι αυστηρή δεδομένου ότι η συγκρότηση των Συνεδρίων διέπεται από τον κανόνα νομιμοποίησης που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αρχή του μεταγενεστέρου. Έτσι, αρμόδια για την ανάδειξη αντιπροσώπων στα Συνέδρια ανώτερης βαθμίδας δεν είναι μόνο τα αμέσως κατώτερα αλλά και όσα εκπροσωπούν στενότερη περιφέρεια εφ' όσον έχουν συνεδριάσει πιο πρόσφατα από το κανόνα αρμόδιο Συνέδριο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απουσίας αυστηρής ιεραρχικής δομής είναι ότι τα Σοβιέτ βάσης των μεγάλων πόλεων στέλνουν απ' ευθείας αντιπροσώπους στο Πανρωσικό συνέδριο. Στα ζητήματα της αρμοδιότητας ισχύει αντίθετα ο ιεραρχικός κανόνας. Τα κατώτερα Συνέδρια βρίσκονται υπό τον πλήρη έλεγχο των ανωτέρων τα οποία επιβάλλουν τις αποφάσεις τους και έχουν τη δυνατότητα να κηρύσσουν ανίσχυρες τις αποφάσεις των κατωτέρων, όπως και των Σοβιέτ όασης (αρ.61-62) Συνταγματικά δικαιώματα. Το δικαίωμα τον εκλέγειν και εκλέγεσθαι στα Σοβιέτ αναγνωρίζεται και για τα όνο φύλα από την ηλικία των 18 ετών (άρ.64). Πολιτικά δικαιώματα παραχωρούνται και σε αλλοδαπούς εργάτες και αγρότες που κατοικούν στη ΡΣΟΣΑ (άρ.20, 64, η διάταξη αφορά αιχμαλώτους πολέμου που πέρασαν με το μέρος της επανάστασης - Καρρ 1977, σ.178). Στερούνται των πολιτικών δικαιωμάτων οι καπιταλιστές διαφόρων κατηγοριών, η τσαρική δυναστεία, οι πρώην αστυνομικοί «ειδικών υπηρεσιών» (όχι όμως οι αξιωματικοί) και οι κληρικοί (αρ. 7, 65). Η ψηφοφορία διεξάγεται σε κάθε περιοχή «κατά τα ισχύοντα έθιμα» (αρ. 66) χωρίς να κατοχυρώνεται η μυστικότητα της ψηφοφορίας. Οι εκλογείς έχουν το δικαίωμα άμεσης ανάκλησης των αντιπροσώπων τους για οποιαδήποτε λόγο (επιτακτική εντολήαρ.78). Παράλληλα εξαγγέλλεται μια σειρά ατομικών δικαιωμάτων σε συνδυασμό με αντίστοιχες παροχές της κεντρικής εξουσίας για την αποτελεσματική άσκηση τους (θρησκευτική ελευθερία, ελευθερία γνώμης, τύπου, συναθροίσεων, συνεταιρισμού, εκπαίδευσης, εξαγγελία της ισότητας δικαιωμάτων και προστασίας των μειονοτήτων - αρ , 21-22). Σε σύγκριση με τους αντίστοιχους καταλόγους των «δυτικών» Συνταγμάτων, βασικές διαφορές είναι η υποχρέωση εργασίας για όλους («όποιος δεν εργάζεται δεν τρώει» - αρ. 3, 18) και η μη κατοχύρωση της ατομικής ιδιοκτησίας (αρ.79). Αντίθετα, αρκετά συνηθισμένη είναι η ρήτρα του αρ. 23 περί αφαίρεσης των δικαιωμάτων από όσους τα χρησιμοποιούν για την υπονόμευση του καθεστώτος (πχ. άρθρο 18 του Grundgesetz της ΟΔΓ) Με βάση την αναφορά στο περιεχόμενο του Σ 1918 και τα δεδομένα της συγκυρίας στην οποία δημιουργήθηκε (η οποία δημιούργησε) το Σύνταγμα αυτό, μπορούμε να διατυπώσουμε ορισμένες παρατηρήσεις για τη σημασία του, δίνοντας και μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα αν το δίκαιο αποτελεί έκφραση του συσχετισμού δυνάμεων Το Σύνταγμα «μη Σύνταγμα». Το Σ 1918 υιοθετεί τη λογική κατάστρωση των δυτικών Συνταγμάτων (οργανωτικές βάσεις του κράτους, τρόπος ανάδειξης και αρμοδιότητες κρατικών οργάνων, συνταγματικά δικαιώματα) αλλά περιέχει ταυτόχρονα στοιχεία που διαβρώνουν αυτό το οργανωτικό σχήμα και τα ιδεολογικά του στηρίγματα. Αυτή τη λειτουργία επιτελεί κυρίως η ρητή και επαναλαμβανόμενη διακήρυξη του ταξικού χαρακτήρα του κράτους η οποία έχει άμεσες συνέπειες στην οργάνωση και το περιεχόμενο του Συντάγματος (πλήρης αποκλεισμός των μελών της αστικής τάξης από τον κρατικό μηχανισμό, στέρηση των πολιτικών και ενδεχομένως των ατομικών δικαιωμάτων τους, ταξικός χαρακτήρας του στρατιωτικού και εκπαιδευτικού μηχανισμού, άνιση βαρύτητα της ψήφου εργατών και αγροτών). Σελίδα 6 / 30

7 Για πρώτη φορά ένα κράτος αυτοορίζεται και αυτοαναγνωρίζεται στον Καταστατικό του Χάρτη, δηλαδή στον «εξ ορισμού» τόπο εκφοράς του κρατικού Λόγου, ως ταξικό και μάλιστα ως ταξική δικτατορία που αποσκοπεί στον μαρασμό του ίδιου του κράτους. Πρόκειται για την πρώτη εφαρμογή (θεσμική αποτύπωση) της μαρξιστικής θεωρίας του κράτους, η οποία θεωρεί «κάθε κράτος ως θεσμό ή οργάνωση μιας συγκεκριμένης ταξικής δικτατορίας» (Μπαλιμπάρ, 1989, σ. 45) και πήρε κανονιστική μορφή με τα κείμενα που έγραψε ο Λένιν στην περίοδο προετοιμασίας της Οκτωβριανής Επανάστασης (ιδίως Lenine 1977, Λένιν 1977). Συνέπεια της διακήρυξης περί ταξικού χαρακτήρα του κράτους είναι και η άσκηση έμπρακτης κριτικής σε βασικά στοιχεία της νομικής ιδεολογίας. Ετσι, οι «ατομικές ελευθερίες» διαμορφώνονται ως ταξικά συλλογικά δικαιώματα η αποτελεσματική άσκηση των οποίων προϋποθέτει την ενεργό κρατική παρέμβαση, σε πλήρη αντίθεση με τον «ατομοκεντρικό ανθρωπισμό κρατικής αποχής» που εξαγγέλλεται στα δυτικά Συντάγματα. Με αυτά τα «επαναστατικά» στοιχεία συνυπάρχουν όμως αντιφατικά ορισμένες κλασικές πολιτικές έννοιες ένδειξη της νομιμοποιητικής ισχύος τους. Έτσι, δίπλα στις αναφορές στην ταξική δικτατορία συναντάται επανειλημμένα ο όρος δημοκρατία («Η Ρωσία ανακηρύσσεται Δημοκρατία των Σοβιέτ», άρ.1) και αυτό παρά την καταλυτική κριτική που άσκησε ο Λένιν στην έννοια της δημοκρατίας (Λένιν 1977, Μπαλιμπάρ 1978, σσ ) και συμμερίζονταν οι συντάκτες του Συντάγματος. Το δεύτερο στοιχείο «υπονόμευσης» του συνταγματικού σχήματος της αστικής δημοκρατίας από το Σ 1918 εντοπίζεται στη διαμόρφωση του συστήματος αντιπροσώπευσης και τον τρόπο οργάνωσης του κρατικού μηχανισμού. Χωρίς να καταργείται η αντιπροσώπευση, η διάκριση «κυβερνώντων κυβερνωμένων» τείνει να εξαφανιστεί - αναφερόμαστε πάντοτε στο κείμενο του Σ 1918 και όχι στην πολιτική πραγματικότητα της Ρωσίας την ίδια εποχή - μέσω του πολύπλοκου και ρευστού συστήματος των Σοβιέτ που επιτρέπει τη διαρκή «ανακύκλωση» των αντιπροσώπων σε όλα τα επίπεδα. Παράλληλα με την κατοχύρωση της επιτακτικής εντολής (άμεση ανακλητότητα) εγκαταλείπεται η συνηθέστερη τεχνική στεγανοποίησης του χώρου διακυβέρνησης και άσκησης της επίσημης πολιτικής. Η οργάνωση των κρατικών λειτουργιών διέπεται από την αρχή της οργανικής σύγχυσης δεδομένου ότι μόνα κρατικά όργανα είναι τα Σοβιέτ διαφόρων βαθμίδων (και τα όργανα που διορίζονται από τα ίδια Σοβιέτ, πχ. το Σοβναρκόμ). Διοίκηση ασκούν, κατά το πρότυπο της Κομμούνας του Παρισιού, μόνον οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι που απολαμβάνουν σε δεδομένη στιγμή της εμπιστοσύνης των εκλογέων ενώ δεν προβλέπεται η στελέχωση του κρατικού μηχανισμού από μόνιμους, «βάσει προσόντων» επιλεγόμενους υπαλλήλους. Συνέπεια αυτού του οριακού «εκδημοκρατισμού» είναι η απουσία κάθε διάταξης για την οργάνωση μιας δικαστικής «εξουσίας» που να στελεχώνεται από ειδικευμένο προσωπικό Η αντιφατική ενότητα βάσης και κορυφής. Το Σ 1918 συνδυάζει στοιχεία μαζικής δημοκρατίας που κατευθύνεται από τη βάση με την δυνατότητα πλήρους συγκεντρωτισμού στην κορυφή. Ο συγκεντρωτισμός αυτός αποτελεί έκφραση της ιδέας ότι η αποτελεσματική οργάνωση της δικτατορίας του προλεταριάτου σε συνθήκες εξωτερικού και εμφυλίου πολέμου και με δεδομένη την εχθρότητα της μεγάλης μάζας των αγροτών προς την εξουσία των μπολσεβίκων, δεν συμβιβάζεται με την παραχώρηση αυτονομίας σε τοπικό επίπεδο. Έτσι, το Σ 1918 συνδυάζει την εκδοχή των Σοβιέτ με την εκδοχή της πολιτικής δικτατορίας: πρόκειται για μια αντίφαση που θα πάρει οξεία μορφή τα επόμενα χρόνια και θα επιλυθεί στη διαδικασία της ταξικής πάλης. Πάντως ήδη από το 1918 είναι εμφανής η απαρχή κρατικοποίησης (πλήρης έλεγχος των δημοσιονομικών από τα κεντρικά όργανα, μη παραχώρηση σημαντικών αρμοδιοτήτων στα περιφερειακά και τοπικά Σοβιέτ) χωρίς όμως και να υπάρχει δυνατότητα της κεντρικής εξουσίας να επιβάλλει κυριαρχικά τις αποφάσεις της (άμεση ανακλητότητα, πολλαπλοί έλεγχοι μέσω του συστήματος των Σοβιέτ) Το Σύνταγμα και η ταξική πάλη. Βασικό στοιχείο του Σ 1918 είναι ο «μη διαπλαστικός» του χαρακτήρας. Το οργανωτικό σχήμα του Συντάγματος αποτελεί αντανάκλαση των θεσμών που είχαν δημιουργηθεί μετά τον Οκτώβριο του '17 και του τρόπου λειτουργίας τους. Αυτό συνέβη και για ορισμένους θεσμούς που δεν συμβιβάζονταν με την οργανωτική λογική του συστήματος των Σοβιέτ αλλά παρ' όλα ταύτα προβλέπονται στο Σύνταγμα επειδή λειτουργούσαν στην πράξη (παράδειγμα το Σοβναρκόμ που λειτουργεί ως Σελίδα 7 / 30

8 ιμάντας μεταβίβασης των κομματικών αποφάσεων στο μηχανισμό των Σοβιέτ και κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα παρ' ότι δεν εντάσσεται στο σύστημα οργάνωσης και νομιμοποίησης των Σοβιέτ). Ταυτόχρονα το Σύνταγμα αντανακλά απόλυτα και τη θεσμική ρευστότητα που υπάρχει (παράδειγμα η κανονιστική σιωπή του Συντάγματος στο ζήτημα της ομοσπονδιακής οργάνωσης). Αυτό όμως δεν σημαίνει και ότι το Σύνταγμα δίνει μια πιστή εικόνα της σοβιετικής πολιτικής πραγματικότητας. Έτσι, δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ρόλο του κόμματος των μπολσεβίκων και της de facto κυριαρχίας του μετά τη θέση εκτός νόμου των λοιπών κομμάτων, ενώ παράλληλα από την ανάγνωση του Συντάγματος προκύπτει ότι η μοναδική αντίφαση στο σοβιετικό κοινωνικό σχηματισμό εντοπίζεται στην πάλη εργατών αγροτών εναντίον των γαιοκτημόνων, των καπιταλιστών και των ξένων ιμπεριαλιστών. Κατά το Σύνταγμα, το κράτος οργανώνει τα γενικά συμφέροντα των εργατών και των αγροτών και το σύνολο του κρατικού κατασταλτικού και ιδεολογικού μηχανισμού οφείλει να στραφεί εναντίον των εκμεταλλευτών. Με τον τρόπο αυτό δεν αποδίδεται η βίαιη σύγκρουση των μπολσεβίκων με τους αγρότες, η οξεία εσωκομματική πάλη, οι ταλαντεύσεις στο ζήτημα του εργατικού ελέγχου και η τελική εγκατάλειψη του, η συνεργασία της σοβιετικής εξουσίας με τους «αστούς ειδικούς» στην οργάνωση του στρατού και της βιομηχανικής παραγωγής κοκ, δηλαδή μια σειρά από προβλήματα της ταξικής πάλης στα οποία η παρέμβαση του κρατικού μηχανισμού ήταν καθοριστική και δεν έγινε βέβαια για το κοινό συμφέρον εργατών αγροτών και εναντίον των εκμεταλλευτών ούτε απέβλεπε πάντα στη στερέωση της λαϊκής εξουσίας. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Σύνταγμα αντανακλά το ισχύον οργανωτικό σχήμα και αποτυπώνει τις συνιστώσες του «μπολσεβικικού ιδεολογικού σχηματισμού» (όρος του R. Linhart), δηλαδή τις διακηρυγμένες ιδεολογικές αρχές της ηγετικής ομάδας του κόμματος που εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από τη μαρξιστική θεωρία του κράτους, όπως συνοψίστηκε στο έργο του Λένιν. Το Σ 1918 αποτελεί κατά βάση μια διακήρυξη προθέσεων που θέτει το πλαίσιο για την οργάνωση της δικτατορίας του προλεταριάτου (διατάξεις για την κοινωνικοποίηση της παραγωγής, την οργάνωση της λαϊκής εξουσίας μέσω των Σοβιέτ και της συμμαχίας εργατών αγροτών, την πραγματοποίηση μιας «πολιτιστικής επανάστασης» με την ουσιαστική άσκηση των δικαιωμάτων μόρφωσης, έκφρασης γνώμης κοκ.). Σε καμιά περίπτωση όμως δεν αποτυπώνει με ακρίβεια τους υπαρκτούς συσχετισμούς δυνάμεων και δεν επιχειρεί να παρέμβει κανονιστικά στην κατεύθυνση επίλυσης των υπαρκτών αντιφάσεων. Επιτελεί δηλαδή μια προφανή ιδεολογική λειτουργία χωρίς να ενσωματώνει όλα τα δεδομένα της ταξικής πάλης που βρίσκονται «σε κίνηση» την περίοδο αυτή Η σοβιετική εξουσία και η διάκριση των εξουσιών. Βάση της κριτικής που ασκείται συνήθως στο Σ 1918, αλλά και γενικότερα στις τεχνικές οργάνωσης του κράτους στον «υπαρκτό σοσιαλισμό», είναι ότι αγνοείται η λεγόμενη διάκριση των εξουσιών. Κατά την αντίληψη αυτή, η σύγχυση των «εξουσιών» και ιδίως η μη ύπαρξη ανεξάρτητων δικαστικών οργάνων οδηγεί στη συγκέντρωση της εξουσίας και τελικά στην καταχρηστική και δικτατορική άσκηση της (π.χ. Σβώλος 1921). Γράφεται ακόμη ότι αυτή η «επικίνδυνη» τακτική αποτελεί εφαρμογή των θέσεων του ίδιου του Μαρξ (Καρρ 1977, σσ ) και ορισμένοι εξηγούν περισπούδαστα ότι η «σταλινική τρομοκρατία» ήταν προδιαγεγραμμένη συνέπεια της σύγχυσης των εξουσιών (Kriele 1986, σ. 602). Την ανάλυση αυτή φαίνεται να αποδέχονται σήμερα και οι πολιτικοί ηγέτες της σοβιετικής αστικής τάξης οι οποίοι στα πλαίσια των θεσμικών αλλαγών που συνοδεύουν την καπιταλιστική ευθυγράμμιση της ΕΣΣΔ σχεδιάζουν την υιοθέτηση της αρχής «διάκρισης των εξουσιών» (Le Monde ), αντιλαμβανόμενοι τα οργανωτικά και νομιμοποιητικά πλεονεκτήματα που έχουν για την κυρίαρχη τάξη τέτοιες τεχνικές «ελευθερίας». Δεν είναι δυνατό να αναλύσουμε εδώ τις ιδεολογικές προϋποθέσεις της θεωρίας περί διάκρισης των εξουσιών που είναι ταυτόχρονα και ιδεολογικές προϋποθέσεις του φιλελευθερισμού (πρόκειται κυρίως για την - δανεισμένη από τη μηχανική παράσταση της εξουσίας ως συνόλου «δυνάμεων» η φορά των οποίων διευθετείται κατά νομική ή άλλη βούληση παράγοντας τα προσδοκώμενα αποτελέσματα) ούτε να αναφερθούμε στις, προφανείς άλλωστε, πολιτικές συνέπειες της εξίσωσης Μαρξ Λένιν Στάλιν ολοκληρωτισμός η οποία κινείται μεταξύ δαρβινισμού και δαιμονολογίας. Θα επισημάνουμε απλώς ότι ο ιστορικά μοναδικός θεσμός των Σοβιέτ που διαπλάστηκε με λαϊκή πρωτοβουλία Σελίδα 8 / 30

9 μετά το 1905 στη διαδικασία της ρωσικής επανάστασης διαθέτει, ως «καθαρό» σχήμα οργάνωσης, μια πρωτοφανή δυναμική «ελέγχου της εξουσίας». Το οργανωτικό πλέγμα που αποτυπώνεται στο Σ 1918 είναι αρκετά «απλό» ώστε να εξασφαλίζει μέσω της επιτακτικής εντολής την άμεση σύνδεση των αντιπροσωπευτικών οργάνων με τη βάση και τους μετασχηματισμούς της και, ταυτόχρονα, είναι αρκετά «περίπλοκο» ώστε να καθιστά δυνατές τις ανασχέσεις χάρη στη στενή αλληλεξάρτηση των οργάνων και τη δυνατότητα διαρκούς μεταβολής των φορέων της (αρχή του μεταγενεστέρου, διαρκή συνέδρια των Σοβιέτ κάθε βαθμίδας). Τα Σοβιέτ συνδυάζουν την ουσιαστική δυνατότητα έκφρασης μιας λαϊκής δυναμικής που υπερβαίνει τα τυπικά νομικά πλαίσια των «συνταγματικών» θεσμών αντιπροσώπευσης με την αναγνώριση της πραγματικότητας ότι η εξουσία είναι αδιαίρετη και ταξική: το ότι δεν έδρασαν αποτελεσματικά ως όργανα της λαϊκής εξουσίας οφείλεται στον ταξικό συσχετισμό δυνάμεων που διαμορφώθηκε στη Σοβιετική Ένωση και δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο αναγκαία συνέπεια ενός «συστήματος» που περιείχε εν σπέρματι τον «ολοκληρωτισμό». 4. Ιούλιος 1918-Νοέμβριος Από τη συνταγματική αρχή στο συνταγματικό τέλος της δικτατορίας του προλεταριάτου. Στην παράγραφο αυτή θα αναφερθούμε στους βασικούς μετασχηματισμούς των σχέσεων παραγωγής (και εξουσίας) στο διάστημα Οι μετασχηματισμοί αυτοί επέδρασαν στον τρόπο εφαρμογής του Σ 1918 και επέβαλαν, σε μια εντελώς διαφορετική συγκυρία τη θέσπιση του Σ Κομμουνισμός τον πολέμου (καλοκαίρι 1918-χειμώνας 1921) (Καρρ 1978 σς , Bettelheim 1974, σς ) Από το καλοκαίρι του 1918, η σοβιετική εξουσία αντιμετωπίζει τις ένοπλες εξεγέρσεις των «λευκών» σε πολλά σημεία της χώρας και ταυτόχρονα την επίθεση των ξένων δυνάμεων. Την κατάσταση πολεμικής «έκτακτης ανάγκης» οξύνουν οι δυσχέρειες τροφοδοσίας των πόλεων και η αποδιοργάνωση της βιομηχανίας. Μέχρι το τέλος του πολέμου (Δεκέμβριος 1920) κυριαρχεί η «επιθετική» στρατηγική που αποκλήθηκε κομμουνισμός του πολέμου. Επιχειρείται συγκεκριμένα η βίαιη «κοινωνικοποίηση» της παραγωγής με την ενίσχυση της κατασταλτικής δράσης των κρατικών μηχανισμών οι οποίοι επιχειρούν να «αναλάβουν» πλήρως την παραγωγή υποκαθιστώντας τους μηχανισμούς αγοράς και «ιδιωτικής» διεύθυνσης των επιχειρήσεων. Οι δυσχέρειες τροφοδοσίας αντιμετωπίζονται κυρίως με την οργάνωση ένοπλων αποσπασμάτων εργατών και φτωχών αγροτών οι οποίοι «συλλέγουν» τα αναγκαία αγροτικά προϊόντα. Τα μέτρα αυτά πλήττουν όχι μόνο τους κουλάκους αλλά και τη μεγάλη μάζα των μεσαίων γεωργών. Οι επιδρομές στην ύπαιθρο γίνονται αναπόφευκτες μετά την αποτυχία των προσπαθειών να οργανωθούν συλλογικές καλλιέργειες με κρατική επιχορήγηση και υπό κρατικό έλεγχο αλλά και λόγω της έλλειψης βιομηχανικών προϊόντων τα οποία θα μπορούσαν να ανταλλαγούν με τα γεωργικά. Πάντως η οικονομική θέση των κατοίκων της υπαίθρου βελτιώνεται στην περίοδο αυτή: η δήμευση και διανομή της γης οδηγεί στην αύξηση της «ατομικής» παραγωγής των περισσότερων γεωργών και τους επιτρέπει να προμηθεύονται εργαλεία και είδη κατανάλωσης στη μαύρη αγορά η οποία παίρνει πλέον ημιεπίσημο χαρακτήρα ή πάντως γίνεται ανεκτή. Στις πόλεις, η έλλειψη τροφίμων και καυσίμων και ο ανεξέλεγτος πληθωρισμός που εκμηδενίζει την αγοραστική δύναμη των εργαζομένων, αντιμετωπίζονται με τη συγκέντρωση των λειτουργιών διανομής σε κρατικά όργανα και τη θεσμοθέτηση της αμοιβής σε είδος. Παρ' όλα ταύτα ο κύριος όγκος των ειδών κατανάλωσης διακινείται μέσω της μαύρης αγοράς. Η βιομηχανική παραγωγή προσανατολίζεται στον εφοδιασμό του στρατού και οργανώνεται με απόλυτα συγκεντρωτικό σύστημα το οποίο θεωρείται ως η μόνη μέθοδος αντιμετώπισης του «βιομηχανικού χάους» που Σελίδα 9 / 30

10 επικρατεί. Ολοκληρώνεται η εθνικοποίηση της βιομηχανίας και ο κάθε κλάδος συγκροτεί ένα τραστ το οποίο υπάγεται ευθέως στο Ανώτατο συμβούλιο εθνικής οικονομίας. Το κόμμα των μπολσεβίκων θα αναγνωρίσει επανειλημμένα το μονοπωλιακό χαρακτήρα της οικονομίας θεωρώντας ότι πρόκειται για το αναγκαίο στάδιο μετάβασης από τον «οργανωμένο καπιταλισμό» στην πλήρη κοινωνικοποίηση της παραγωγής. Το Ανώτατο συμβούλιο εθνικής οικονομίας γίνεται κρατική υπηρεσία και αναλαμβάνει την οργάνωση του κρατικού τομέα. Η προσπάθεια των περιφερειακών Συμβουλίων οικονομίας να αμφισβητήσουν τη συγκέντρωση κατά κλάδους και να αναλάβουν τον έλεγχο των επιχειρήσεων της περιοχής τους θα αποτύχει. Η κρατική διεύθυνση και η κατά βάση μονοπρόσωπη διοίκηση των βιομηχανικών μονάδων από «αστούς ειδικούς» έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση της επιρροής των συνδικάτων, η παρέμβαση των οποίων αποτελεί την τελευταία μορφή εργατικού ελέγχου (ο Λένιν θα υποστηρίξει ότι πρότυπο για τη βιομηχανία πρέπει να αποτελέσει η ιεραρχία και η πειθαρχία του Κόκκινου στρατού, Καρρ 1978, σ.242). Η έλλειψη εργατικού δυναμικού μετά την επιστράτευση των περισσότερων εργατών θα αντιμετωπιστεί με την πρακτική της υποχρεωτικής εργασίας ενώ από την άνοιξη του 1919 δημιουργούνται στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας για κατάδικους. Μετά το χειμώνα του 1920, οι στρατιωτικές μονάδες που επιστρέφουν από το μέτωπο μετατρέπονται σε «στρατιές εργασίας» οι οποίες απασχολούνται κυρίως στα ορυχεία και τους σιδηροδρόμους. Τέλος, αναπτύσσεται η πρακτική των «κομμουνιστικών Σα6βάτων» στη διάρκεια των οποίων παρέχεται εθελοντική, απλήρωτη εργασία ιδίως από μέλη του κόμματος (για τα χαρακτηριστικά των κομμουνιστικών Σα6βάτων και την εξέλιξη τους σε μέθοδο απόσπασης απλήρωτης εργασίας παρά τη θέληση των εργαζομένων, Linhart 1976, σσ ). Η αντίδραση στη «στρατιωτικοποίηση» της εργασίας, την αύξηση των προνομίων των διευθυντών και την όλο και ισχυρότερη διαφοροποίηση των μισθών με κριτήριο την ειδίκευση και τη θέση στη διαδικασία παραγωγής (δηλαδή την ιδιοποίηση μέρους του υπερπροϊόντος από όσους έχουν διευθυντικές θέσεις) θα εκφραστεί οργανωμένα στο τέλος της περιόδου αυτής από την εργατική αντιπολίτευση (Σλιάπνικωφ, Κολλοντάι). Η εργατική αντιπολίτευση ζητά την «προλεταριοποίηση» του κόμματος, την εκδίωξη των «αστών ειδικών» και, ιδίως, τη μεταφορά του ελέγχου της παραγωγής στα συνδικάτα. Η εργατική αντιπολίτευση θα ηττηθεί στο 10ο Συνέδριο (1921) και στις συνθήκες της «δεξιάς στροφής» της ΝΕΠ θα υιοθετηθεί πρακτικά η άποψη των Μπουχάριν Τρότσκυ για πλήρη ενσωμάτωση των συνδικάτων στον κρατικό μηχανισμό Στη διάρκεια του πολεμικού κομμουνισμού τίθεται και «επιλύεται» το εθνικό ζήτημα (Κάρρ 1977, σσ ) που δημιουργεί η συνύπαρξη περίπου 150 εθνοτήτων στη Ρωσία. Οι «δημοκρατικές» αρχές της ίσης μεταχείρισης και της. αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων που είχαν τεθεί, όπως είδαμε, με τη Διακήρυξη του Ιανουαρίου 1918 και το Σ αποδεικνύονται στην πράξη σχηματικές και ανεπαρκείς. Στη σημαντική θεωρητική συζήτηση που διεξάγεται με πρωταγωνιστές τους Λένιν και Στάλιν αντιπαρατίθεται η «βούληση των εθνών» με τα αντικειμενικά συμφέροντα του κάθε εθνικού προλεταριάτου τα οποία εξυπηρετούνται μόνο με τη σύνδεση με τη ΡΣΟΣΔ. Στις συνθήκες του πολέμου, η ανεξαρτητοποίηση ισοδυναμεί με επικράτηση της αντεπανάστασης, δεδομένου άλλωστε ότι το αίτημα ανεξαρτησίας εκφράζεται πολιτικά και στρατιωτικά υπό την ηγεμονία των κυρίαρχων τάξεων. Δεν θα αναφερθούμε στις προϋποθέσεις και τα πορίσματα της συζήτησης αυτής - η οποία πρέπει όμως να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης σε συνδυασμό με τις λοιπές συμβολές μαρξιστών στις αρχές του αιώνα: οι μαρξιστικές επεξεργασίες για το ζήτημα αυτό περιορίζονται σήμερα στην αναγκαία αλλά όχι επαρκή κριτική του εθνικισμού μη εξετάζοντας τις συνθήκες σχηματισμού του «έθνους»,τη δυνατότητα και τους τρόπους πρακτικής υπέρβασης του. θα παραθέσουμε εδώ μόνον τις επί μέρους λύσεις που δόθηκαν στο εθνικό ζήτημα υπό τη διπλή πίεση του στρατιωτικού συσχετισμού δυνάμεων και του μεγαλορωσικού εθνικισμού. Η πολιτική της ΡΣΟΣΔ για το εθνικό ζήτημα εκφράζεται από την Επιτροπή για θέματα εθνοτήτων η οποία με επικεφαλής το Στάλιν και με τη συνεργασία Επιτρόπων από τις σημαντικότερες εθνότητες, συντονίζει τις σοβιετικές Δημοκρατίες ασκώντας κατά βάση ενοποιητική λειτουργία. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι η προσπάθεια της ΡΣΟΣΔ να καταλάβει στρατιωτικά ορισμένες περιοχές επιβάλλοντας το σοβιετικό καθεστώς Σελίδα 10 / 30

11 είχε τις περισσότερες φορές έντονα εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα δεδομένης της επέμβασης ξένων δυνάμεων ενώ παράλληλα στηριζόταν σε ισχυρά τοπικά κομμουνιστικά κινήματα και επέφερε πραγματικές βελτιώσεις στις συνθήκες ζωής ορισμένων εθνοτήτων που ζούσαν υπό «αποικιακό» καθεστώς. Ετσι, λαμβάνονται μέτρα για την εκβιομηχάνιση των πιο «καθυστερημένων» περιοχών, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού των κατοίκων τους ενώ κατά τεκμήριο γίνονται σεβαστές οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες Οι περισσότερες χώρες της ευρωπαϊκής Ρωσίας ανεξαρτητοποιούνται με παρέμβαση ξένων δυνάμεων και μετά την αποτυχία των επανειλημμένων προσπαθειών ανακήρυξης σοβιετικών Δημοκρατιών. Αυτό θα συμβεί με την Πολωνία και τη Φιλανδία ενώ τα αστικά καθεστώτα που επικρατούν τελικά στη Λιθουανία, την Εσθονία και τη Λεττονία διατηρούν μια σχετική ουδετερότητα και υπογράφουν συμφωνίες συνεργασίας και εμπορικών ανταλλαγών με τη ΡΣΟΣΔ. Η Ουκρανία θα ανακηρυχθεί σε σοβιετική Δημοκρατία το καλοκαίρι του 1920 μετά την επέμβαση του Κόκκινου στρατού και τη συντριβή του εθνικιστικού κινήματος. Η Λευκορωσία θα αποτελέσει αυτόνομη σοβιετική Δημοκρατία παρ' ότι δεν υπήρχε ξεχωριστή εθνική συνείδηση των κατοίκων της. Στις υπερκαυκάσιες περιοχές πραγματοποιούνται βίαιες συγκρούσεις μεταξύ Γεωργιανών, Αρμενίων και Αζερμπαϊτζανών με ταυτόχρονες επεμβάσεις ξένων δυνάμεων, ιδίως των Γερμανών και των Τούρκων. Το Μάιο του 1918 ιδρύεται η ανεξάρτητη Δημοκρατία της Γεωργίας υπό την προστασία των Γερμανών, στην οποία θα κυριαρχήσουν οι μενσεβίκοι. Το 1920 ιδρύονται οι σοβιετικές Δημοκρατίες της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν ενώ το Φεβρουάριο του 1921 πραγματοποιείται εισβολή του Κόκκινου στρατού στη Γεωργία με την οποία τίθεται τέρμα στη σύγκρουση Γεωργίας - Αρμενίας και καταργείται η αυτονομία της πρώτης. Στα τέλη του 1922, οι τρεις περιοχές θα συγκροτήσουν ενιαία Δημοκρατία. Στις «καθυστερημένες» ασιατικές περιοχές, θα αποτύχει η προσπάθεια των μπολσεβίκων να αμφισβητήσουν την ηγεμονία των κυρίαρχων τάξεων και το μουσουλμανικό σκοταδισμό («οι μπέηδες και οι μουλάδες καθοδηγούν τις μάζες»: Στάλιν σε Καρρ 1977, σ.353). Ο Κόκκινος στρατός συγκρούεται με εθνικιστικές δυνάμεις που υποστηρίζουν συνήθως τους «λευκούς» ενώ μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η «φιλοσοβιετική» στροφή του πληθυσμού λόγω της εμπειρίας από την κυριαρχία των λευκών και την επάνοδο στο αποικιακό καθεστώς, καθιστά δυνατή την ίδρυση σοβιετικών Δημοκρατιών. Στο Τουρκεστάν, η σύγκρουση των μεγαλορώσων εθνικιστών που επικρατούν στο τοπικό κομμουνιστικό κόμμα και εκφράζουν την πολιτικά κυρίαρχη ρωσική μειονότητα με τους μουσουλμάνους εθνικιστές που εκπροσωπούν την πλειοψηφία, θα λήξει με την επικράτηση των μπολσεβίκων και την ίδρυση τεσσάρων σοβιετικών Δημοκρατιών οι οποίες αντιστοιχούν στην κυρίαρχη σε κάθε περιοχή εθνότητα. Στη Σιβηρία, τέλος, πραγματοποιείται ιαπωνική εισβολή ενώ μεγάλα τμήματα της περιοχής ελέγχονται από τσέχους πρώην αιχμαλώτους πολέμου, από κοζάκους και «λευκούς» υπό το ναύαρχο Κολτσάκ. Προς το τέλος του εμφυλίου πολέμου ιδρύεται η «ουδέτερη» Δημοκρατία της Άπω Ανατολής (Απρίλιος 1920) η οποία ελέγχεται ουσιαστικά από τη ΡΣΟΣΔ. Μετά από μακρόχρονες διαπραγματεύσεις, οι Ιάπωνες αποσύρουν τα στρατεύματα τους και η Σιβηρία ενσωματώνεται στη ΡΣΟΣΔ το Η «ανασύσταση» της ρωσικής αυτοκρατορίας υπό μεγαλορωσική ηγεμονία ολοκληρώνεται ουσιαστικά με το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Η δημιουργία μιας ισχυρής κεντρικής εξουσίας που καθιστά τυπική μόνο την αυτονομία των επί μέρους Δημοκρατιών και κενό περιεχομένου το δικαίωμα αυτοδιάθεσης, δεν μπορεί να ερμηνευθεί με βάση μόνο τις «ιμπεριαλιστικές διαθέσεις» των μεγαλορώσων. Οφείλεται κυρίως στην οικονομική και πολιτιστική αδυναμία των άλλων εθνοτήτων να αμφισβητήσουν αποτελεσματικά την de facto υποταγή τους στο μεγαλορωσικό εθνικισμό. Αυτό προκύπτει άλλωστε από το γεγονός ότι δεν υπήρξαν σημαντικές εξεγέρσεις κατά της κεντρικής εξουσίας ούτε επιτεύχθηκε αυτόνομη οργάνωση τοπικών κυρίαρχων τάξεων, με εξαίρεση τις ευρωπαϊκές περιοχές και ιδίως την Ουκρανία. Το νομικό καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης θα καθορισθεί με τη σύγκληση του Ιου Συνεδρίου των Σοβιέτ της Σελίδα 11 / 30

12 ΕΣΣΔ ( ) το οποίο αναθέτει στην Εκτελεστική Επιτροπή του τη σύνταξη ομοσπονδιακού Συντάγματος. Το Σύνταγμα θα τεθεί σε ισχύ στις , με απόφαση του 2ου Συνεδρίου. Παρ' ότι θεσπίστηκε στην περίοδο της «Νέας Οικονομικής Πολιτικής», το Σύνταγμα του 1924 πρέπει να εξεταστεί στα πλαίσια της περιόδου του πολεμικού κομμουνισμού διότι αντανακλά τις εξελίξεις του εθνικού ζητήματος στη διετία και όχι τις πολιτικές και οικονομικές μεταβολές που επιτελέστηκαν στη διάρκεια της ΝΕΠ. Το Σ 1924 επαναλαμβάνει τις περισσότερες διατάξεις του Σ 1918 από το οποίο διαφοροποιείται σε τρία σημεία. Πρόκειται αρχικά για τη «διάσπαση» της Εκτελεστικής Επιτροπής σε Σοβιέτ της Ενωσης που εκλέγεται από το Συνέδριο των Σοβιέτ της ΕΣΣΔ και σε Σοβιέτ των Εθνοτήτων στο οποίο εκπροσωπούνται οι Δημοκρατίες αλλά και οι αυτόνομες περιοχές τους. Οι διατάξεις που προέβλεπαν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε περίπτωση διαφωνίας των δύο «τμημάτων» δεν εφαρμόστηκαν ποτέ δεδομένου ότι τόσο η ομοσπονδιακή οργάνωση της ΕΣΣΔ όσο και οι «κυριαρχικές» αρμοδιότητες των Σοβιέτ είχαν καθαρά τυπικό συμβολικό χαρακτήρα. Η δεύτερη αλλαγή που υπαγορευόταν και αυτή από τον ομοσπονδιακό χαρακτήρα της ΕΣΣΔ ήταν η διάκριση των Επιτροπών υπουργείων του Σοβναρκόμ σε αποκλειστικά ομοσπονδιακές (εξωτερική πολιτική και εμπόριο, άμυνα) σε ομοσπονδιακές με παραρτήματα στις Δημοκρατίες (οικονομία, εργασία, εφοδιασμός και «Ενιαία GPU», όργανο που αντικατέστησε την Τσεκά διατηρώντας τις ευρείες εξουσίες της για «πολιτική» και ποινική καταστολή). Για τα ζητήματα δευτερεύουσας σημασίας υπήρχαν Επιτροπές μόνο σε επίπεδο Δημοκρατιών. Τέλος, το Σ 1924 περιέχει διατάξεις για την οργάνωση δικαστικής εξουσίας που προέβλεπαν την ίδρυση Ανώτατου Δικαστηρίου υπό την εποπτεία της Εκτελεστικής επιτροπής, η οποία διόριζε και τον εισαγγελέα του δικαστηρίου Νέα Οικονομική Πολιτική (Καρρ 1978, σσ , Bettelheim 1978) Η σημαντική στρατιωτική νίκη των μπολσεβίκων το Δεκέμβριο του 1920 και η στερέωση της πολιτικής κυριαρχίας τους πραγματοποιούνται σε συνθήκες αποδιοργάνωσης της βιομηχανίας, αποτυχίας του σχεδιασμού στην ύπαιθρο μέσω ανάπτυξης συλλογικών καλλιεργειών, κακής λειτουργίας του συστήματος διανομής, πληθωρισμού και «παράλληλης» λειτουργίας μαύρης αγοράς. Συνέπεια της κατάστασης αυτής είναι οι απεργίες διαμαρτυρίας που ξεσπούν στις μεγάλες πόλεις το Φεβρουάριο του 1921 και προκαλούν πολιτική κρίση με τη δυναμική επανεμφάνιση μενσεβίκων και σοσιαλεπαναστατών οι οποίοι αμφισβητούν ανοιχτά την πολιτική των μπολσεβίκων. Η κρίση οξύνεται το Μάρτιο της ίδιας χρονιάς με την εξέγερση της Κρονστάνδης (Bettelheim 1974 σς ) η οποία εκδηλώνεται με τη δημιουργία επαναστατικής επιτροπής ναυτών και ναυτεργατών και επιδιώκει τη «μεταβίβαση» της εξουσίας από wuc μπολσεβίκους στα Σοβιέτ. Η εξέγερση, στην οποία επικρατούν σε ατμόσφαιρα πολιτικής σύγχυσης αντικρατικά, εθνικιστικά και «λαϊκιστικά» συνθήματα, δεν θα βρει απήχηση στην υπόλοιπη χώρα και θα κατασταλεί με αγριότητα από τον Κόκκινο στρατό. Στο ίδιο διάστημα ξεσπούν τοπικές εξεγέρσεις αγροτών - ένδειξη των αδιεξόδων της βίαιης «συλλογής» αγροτικών προϊόντων - ενώ σε πολλές περιοχές της χώρας η ξηρασία και οι αδυναμίες του συστήματος συλλογής προκαλούν λιμό με καταστροφικές συνέπειες (θάνατοι, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών κοκ.) Στη συγκυρία αυτή υιοθετείται η ΝΕΠ, η οποία σηματοδοτεί μια νέα συμμαχία αγροτών εργατών σε «συναινετική» βάση με ταυτόχρονη «αναδίπλωση» του κομμουνισμού του πολέμου και επίσημη αναγνώριση των εμπορευματικών σχέσεων. Η στρατηγική της ΝΕΠ κρίνεται αναγκαία για την ομαλή τροφοδοσία των πόλεων και την «αποτελεσματική» οργάνωση της παραγωγής ενώ εγκαινιάζεται το Μάρτιο 1921 με τη διακοπή της αποστολής ένοπλων αποσπασμάτων στην ύπαιθρο και τη θέσπιση του φόρου σε είδος (αργότερα σε χρήμα). Ο φόρος αυτός αποτελεί τη μοναδική υποχρέωση των αγροτών απέναντι στο κράτος οι οποίοι μπορούν να διαθέτουν το πλεόνασμα στην αγορά (η εκούσια παροχή του πλεονάσματος στις κρατικές υπηρεσίες συλλογής συνεπάγεται όμως φορολογικές απαλλαγές, παροχή εργαλείων κοκ. ενώ σε πολλές περιπτώσεις αποτελεί τη μοναδική λύση λόγω των πιέσεων που ασκούνται στους γεωργούς και της περιοδικής λήψης διοικητικών Σελίδα 12 / 30