Kαρδιαγγειακά Nοσήματα και Ðαράγοντες Kινδύνου

Transcript

1 Κλινική Προληπτικής Ιατρικής & ιατροφής ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο , Κρήτη - Τηλ , kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Kαρδιαγγειακά Nοσήματα και Ðαράγοντες Kινδύνου Πρόγραμμα Πρόληψης και Πρώιμης Διάγνωσης Παραγόντων Κινδύνου για τις Καρδιαγγειακές Παθήσεις στις Γυναίκες της Κρήτης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης

2 Η πρόληψη εφαρμόζεται σε όλη την διάρκεια της ζωής μας, ανεξάρτητα από την ηλικία μας.

3 Καρδιαγγειακά Νοσήματα Τα καρδιαγγειακά νοσήματα είναι μια ομάδα νοσημάτων της καρδιάς και των αιμοφόρων αγγείων, με συχνότερα τη στεφανιαία νόσο, το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο και την περιφερική αγγειακή νόσο. Τα καρδιαγγειακά νοσήματα είναι η κύρια αιτία θανάτου τόσο για τους άνδρες όσο και τις γυναίκες. Αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτου στην Ελλάδα Τα καρδιαγγειακά νοσήματα συνδέονται με τον τρόπο ζωής μας! Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, πάνω από τα 3/4 της συνολικής καρδιαγγειακής θνησιμότητας μπορούν να προληφθούν με τις κατάλληλες αλλαγές στον τρόπο ζωής. Τουλάχιστον το 80% των πρόωρων θανάτων που οφείλονται σε καρδιακά νοσήματα και αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια θα μπορούσαν να αποφευχθούν με υγιεινή διατροφή, συστηματική φυσική δραστηριότητα και αποφυγή του καπνίσματος.

4 Καρδιαγγειακά Νοσήματα & Γυναίκες Κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ηλικίας, λόγω των ορμονών (οιστρογόνα) που παράγονται από τις ωοθήκες, οι γυναίκες έχουν χαμηλότερο κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα, με χαμηλότερα επίπεδα αρτηριακής πίεσης και LDL «κακής» χοληστερίνης και υψηλότερα επίπεδα HDL «καλής» χοληστερίνης. Ωστόσο, αυτή η προστασία εξασθενεί στην εμμηνόπαυση, αφήνοντας τις γυναίκες με παραμελημένους παράγοντες κινδύνου ευάλωτες στα καρδιαγγειακά νοσήματα, όπως έμφραγμα του μυοκαρδίου, καρδιακή ανεπάρκεια και αιφνίδιο καρδιακό θάνατο. Τα καρδιαγγειακά νοσήματα είναι η κύρια αιτία θανάτου στις γυναίκες σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες Το 50% των θανάτων σε γυναίκες μετά τα 50 έτη οφείλεται στα καρδιαγγειακά νοσήματα. Πριν από την εμμηνόπαυση, οι γυναίκες έχουν μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών παθήσεων. Μετά όμως την εμμηνόπαυση, ο κίνδυνος ανάπτυξης καρδιαγγειακών παθήσεων στις γυναίκες αυξάνεται. Οι γυναίκες και οι άνδρες μπορούν να συμβάλλουν στην πρόληψη των καρδιαγγειακών νοσημάτων με τη διακοπή του καπνίσματος, τη φυσική άσκηση, διατηρώντας ένα ιδανικό βάρος και μία υγιεινή διατροφή.

5 Τι δείχνουν τα στοιχεία; Σύμφωνα με την Παγκόσμια Ομοσπονδία Καρδιάς (World Heart Federation), έρευνες έχουν δείξει ότι: μια γυναίκα που είναι παχύσαρκη, ακόμα και αν είναι σωματικά δραστήρια, έχει σχεδόν 2,5 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο για στεφανιαία νόσο, σε σύγκριση με μια γυναίκα κανονικού βάρους. οι γυναίκες που καπνίζουν έχουν διπλάσιο κίνδυνο εγκεφαλικού επεισοδίου και όσο περισσότερα τσιγάρα καπνίζουν, τόσο υψηλότερος είναι αυτός ο κίνδυνος. γυναίκες με υψηλή αρτηριακή πίεση έχουν 3,5 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν στεφανιαία νόσο από ό,τι γυναίκες με κανονική αρτηριακή πίεση. Οι παράγοντες κινδύνου δρουν συνεργικά. Όσο περισσότερους παράγοντες κινδύνου έχουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να αναπτύξουμε καρδιαγγειακή νόσο, εκτός εάν μειώσουμε τους παράγοντες αυτούς κάτω από τα συνιστώμενα όρια και τους εμποδίσουμε να θέσουν την υγεία μας σε κίνδυνο.

6 Παράγοντες Κινδύνου Καρδιαγγειακών Νοσημάτων Οι παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακά νοσήματα σε γυναίκες και άνδρες είναι περίπου ίδιοι Τα αίτια των καρδιαγγειακών νοσημάτων είναι πολλαπλά και συχνά τα διαχωρίζουμε σε: τροποποιήσιμα αίτια, (μπορούμε δηλαδή να τα αλλάξουμε), όπως είναι αυτά που συχνά σχετίζονται με τον τρόπο ζωής μας, π.χ. το κάπνισμα, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, η παχυσαρκία, ç ανθυγιεινή διατροφή, η αυξημένη αρτηριακή πίεση, η υπερλιπιδαιμία, ο σακχαρώδης διαβήτης. μη τροποποιήσιμα αίτια, όπως η ηλικία, το φύλο και το οικογενειακό ιστορικό. Οι γυναίκες, σε σχέση με τους άνδρες, εμφανίζουν παρόμοια συχνότητα εκδήλωσης καρδιαγγειακών νοσημάτων, με καθυστέρηση περίπου 10 χρόνων, πιθανώς λόγω των διαφορετικών επιπέδων των ορμονών στα χρόνια πριν την εμμηνόπαυση. Παρόλο που η ηλικία και η κληρονομικότητα είναι σημαντικοί παράγοντες για την εκδήλωση καρδιαγγειακών παθήσεων, η πλειοψηφία των καρδιαγγειακών θανάτων οφείλεται κυρίως σε τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου, όπως η δυσλιπιδαιμίá (ð.. õøçëþ χοληστερίνη), η υψηλή αρτηριακή πίεση, το κάπνισμα, η παχυσαρκία, ο σακχαρώδης διαβήτης, ή η ανθυγιεινή διατροφή. Η συχνότητα των παραγόντων κινδύνου συνεχίζει να είναι υψηλή (σε άνδρες και γυναίκες) και θα πρέπει να καταβληθούν περαιτέρω προσπάθειες στον τομέα της πρόληψης. Ο έλεγχος των παραγόντων κινδύνου μέσω προληπτικών δράσεων συμβάëλει στη μείωση της συχνότητας των νοσημάτων, καθώς και της θνησιμότητας που προκαλούν.

7 Δυσλιπιδαιμία ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Ç δυσλιπιδαιμίá åßíáé ç äéáôáñá Þ ôùí ëéðéäßùí óôï áßìá êáé μπορεί να εμφανιστåß με αυξημένα επίπεδα της ολικής χοληστερίνης (πάνω από 190mg/dl), της LDL «κακής» χοληστερίνης (πάνω από 115mg/dl), των τριγλυκεριδίων (πάνω από 150 mg/dl) και με χαμηλά επίπεδα της HDL «καλής» χοληστερίνης (κάτω από 45mg/dl) ή συνδυασμοί αυτών. Η LDL «κακή» χοληστερίνη αποτελεί την κύρια πηγή στένωσης των αρτηριών, καθώς συμβάλλει στο σχηματισμό της αθηρωματικής πλάκας. Τα αυξημένα επίπεδα της ολικής χοληστερίνης και ιδιαίτερα της LDL «κακής» χοληστερίνης σχετίζονται άμεσα με την εμφάνιση καρδιαγγειακών νοσημάτων. Η HDL «καλή» χοληστερίνη βοηθάει στο να μην συσσωρευτεί η χοληστερίνη στα τοιχώματα των αρτηριών. Όσο υψηλότερες είναι οι τιμές της HDL χοληστερίνης, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα για καρδιαγγειακή νόσο. Η υψηλή χοληστερίνη αίματος από μόνη της δεν προκαλεί συμπτώματα, οπότε μπορεί κάποιος να μην γνωρίæει ότι οι τιμές χοληστερίνης του είναι υψηλές. Τα υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων σχετίζονται με στεφανιαία νόσο, ειδικά στις γυναίκες. Η υπερλιπιδαιμία σχετίζεται κυρίως με την διατροφή μας, αν και μπορεί να συνδέεται και με φαρμακευτικούς και γενετικούς παράγοντες.

8 Αρτηριακή Υπέρταση ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Αρτηριακή υπέρταση είναι η κατάσταση στην οποία σταθερά η συστολική πίεση είναι ίση ή υψηλότερη από 140 mmhg και/ή η διαστολική πίεση είναι ίση ή υψηλότερη από 90 mmhg. Η υψηλή πίεση σχετίζεται με το οικογενειακό ιστορικό, την παχυσαρκία, και την δίαιτα υψηλή σε αλάτι και τείνει να αυξάνεται καθώς μεγαλώνουμε. Η υπέρταση είναι σημαντικός παράγοντας κινδύνου για στεφανιαία νόσο, νεφρική νόσο, καρδιακή ανεπάρκεια, και ο σημαντικότερος παράγοντας κινδύνου για αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Ακόμη και μικρές αυξήσεις στις τιμές της αρτηριακής πίεσης αυξάνουν τον κίνδυνο για αυτές τιò παθήσεις. Είναι η κύρια αιτία καρδιαγγειακής νόσου παγκοσμίως. Óυχνά δεν γνωρίζουμε ότι πάσχουμε από «υψηλή πίεση» γιατί τις περισσότερες φορές δεν προκαλεί συμπτώματα. Η αρτηριακή υπέρταση είναι δυνατόν να προληφθεί. Αρχικά, η αρτηριακή υπέρταση αντιμετωπίζεται με αλλαγές του τρόπου ζωής, όπως απώλεια βάρους, διακοπή καπνίσματος, αύξηση της φυσικής δραστηριότητας, μείωση της κατανάλωσης αλατιού και αλκοόλ και, åüν τελικά δεν αντιμετωπισθεί, με φαρμακευτική αγωγή.

9 Κάπνισμα ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Οι περισσότεροι καπνιστές θεωρούν ότι κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν από τον καρκίνο του πνεύμονα, ενώ στην πραγματικότητα κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν από τα καρδιαγγειακά νοσήματα, κυρίως από το έμφραγμα του μυοκαρδίου και το αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. Επίσης, κινδυνεύουν να νοσήσουν από χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ). Η χρήση καπνού με οποιοδήποτε τρόπο, όπως και το παθητικό κάπνισμα, είναι παράγοντες κινδύνου καρδιαγγειακής νόσου. Τι δείχνουν τα στοιχεία; Οι καπνιστές διατρέχουν: 2-4 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης στεφανιαίας νόσου σε σχέση με όσους δεν καπνίζουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο για περιφερική αγγειακή νόσο σχεδόν διπλάσιο κίνδυνο για αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο οι παθητικοί καπνιστές έχουν 25-30% περισσότερο κίνδυνο για εμφάνιση καρδιαγγειακών παθήσεων Οι γυναίκες καπνίστριες έχουν: μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων σε σχέση με τους άνδρες υψηλότερη θνησιμότητα από αυτά τα νοσήματα (σε σχέση με τους άνδρες καπνιστές) 2-6 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να πάθουν έμφραγμα του μυοκαρδίου σε σχέση με τις μηκαπνίστριες Ένας από τους καλύτερους τρόπους να ελαττώσουμε τον κίνδυνό μας για καρδιαγγειακές παθήσεις είναι η αποφυγή του καπνίσματος. Μην ξεκινήσετε το κάπνισμα και αποφύγετε το παθητικό κάπνισμα. Tο κάπνισμα ελαττώνει τη διάρκεια μιας υγιούς ζωής! Εάν ήδη καπνίζετε, ανεξάρτητα από το διάστημα και το πόσο πολύ έχετε καπνίσει, η διακοπή του καπνίσματος θα σας ωφελήσει, ακόμη και εάν πάσχετε ήδη από καρδιαγγειακή νόσο.

10 ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Έλλειψη Φυσικής Δραστηριότητας Η φυσική άσκηση είναι ευεργετική για τους ανθρώπους όλων των ηλικιών και μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην ελάττωση του κινδύνου για στεφανιαία νόσο, σακχαρώδη διαβήτη, αρτηριακή υπέρταση και παχυσαρκία, καθώς επίσης συμβάλλει στη μείωση του άγχους και της κατάθλιψης. Tα δύο τρίτα του ενήλικου πληθυσμού στην Ευρωπαúκή Ένωση δεν ασκούνται αρκετά. Εάν αφιερώνουμε τον προτεινόμενο χρόνο εβδομαδιαίως σε φυσική άσκηση, μειώνουμε τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου κατά 2030%. 30 λεπτά μέτριας έντασης φυσική άσκηση τις πιο πολλές ή και όλες τις ημέρες της εβδομάδας Μην ξεχάσετε: Άτομα που δεν γυμνάζονταν θα πρέπει να ξεκινήσουν με ήπια φυσική δραστηριότητα και σταδιακά να αυξήσουν τη διάρκεια, τη συχνότητα και την ένταση ôçò άσκησης. Αδρανείς ενήλικες και όσοι έχουν περιορισμούς λόγω νοσημάτων θα έχουν προσθετα οφέλη εάν γίνουν πιο δραστήριοι.

11 ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ O Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συνιστά εβδομαδιαία: (εκτός από συγκεκριμένες ιατρικές περιπτώσεις) Για τους υγιείς ενήλικες ετών τουλάχιστον 150 λεπτά μέτριας έντασης αερόβια σωματική δραστηριότητα ή τουλάχιστον 75 λεπτά έντονης αερόβιας δραστηριότητας ή ισοδύναμο συνδυασμό μέτριας και έντονης έντασης δραστηριότητας. Η δραστηριότητα αυτή πρέπει να γίνεται για διαστήματα τουλάχιστον 10-λεπτών την κάθε φορά. Για επιπλέον οφέλη στην υγεία, οι ενήλικες θα πρέπει να αυξήσουν την μέτριας έντασης αερόβια σωματική δραστηριότητα σε 300 λεπτά την εβδομάδα, ή την έντονης έντασης αεροβική φυσική δραστηριότητα σε 150 λεπτά ανά εβδομάδα, ή ένα ισοδύναμο συνδυασμό μέτριας και έντονης έντασης δραστηριότητα. ραστηριότητες μυϊκής ενδυνάμωσης που να περιλαμβάνουν τις κυριότερες ομάδες μυών πρέπει να γίνονται δύο ή περισσότερες ημέρες την εβδομάδα. ιαλέξτε δραστηριότητες που σας αρέσουν, όπως: ζωηρό περπάτημα, χορό, κολύμπι, κηπουρική, ποδηλασία, χειρωνακτικές εργασίες στο σπίτι και στον κήπο. Για άτομα 65 ετών και άνω Ï Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει συμπληρωματικά: Μεγαλύτεροι σε ηλικία ενήλικες με χαμηλή κινητικότητα θα πρέπει να κάνουν σωματική άσκηση για την ενίσχυση της ισορροπίας και την πρόληψη των πτώσεων 3 ή περισσότερες ημέρες την εβδομάδα. Όταν ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας δεν μπορούν να κάνουν τη συνιστώμενη φυσική δραστηριότητα λόγω προβλημάτων υγείας, θα πρέπει να είναι τόσο σωματικά δραστήριοι όσο ïé ικανότητýò ôïõò και όσο οι συνθήκες τους το επιτρέπουν.

12 Σακχαρώδης Διαβήτης ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Οι ασθενείς που πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη (σάκχαρο) έχουν υψηλό κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα. Πάνω από το 65% των ατόμων με σακχαρώδη διαβήτη πεθαίνουν λόγω κάποιας καρδιαγγειακής νόσου. Υπάρχουν δύο τύποι σακχαρώδη διαβήτη (Ι και ΙΙ). Ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου ΙΙ είναι αυτός που αναπτύσσεται κυρίως στην ενήλικη ζωή, αναπτύσσεται σταδιακά και πολλές φορές δεν έχει συμπτώματα. Ένα υπέρβαρο άτομο είναι πιο πιθανό να αναπτύξει σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ, ιδίως εάν τα επιπλέον κιλά βρίσκονται στην περιοχή της κοιλιάς (κεντρικού τύπου παχυσαρκία). Άλλοι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο για σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ είναι η έλλειψη σωματικής δραστηριότητας και το οικογενειακό ιστορικό. Σχεδόν ο ένας στους δύο ασθενείς δεν γνωρίζει ότι πάσχει Τα άτομα που έχουν αυξημένες τιμές «σακχάρου» - αλλά όχι τόσο υψηλές όσο στα επίπεδα του σακχαρώδη διαβήτη - έχουν υψηλό κίνδυνο να αναπτύξουν σακχαρώδη διαβήτη, καθώς και αυξημένο κίνδυνο για καρδιακή προσβολή αλλά και «εγκεφαλικό», σε σχέση με άτομα που έχουν φυσιολογικά επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Η φυσική δραστηριότητα, η υγιεινή διατροφή και η καταπολέμηση της παχυσαρκίας μπορούν να μειώσουν δραστικά τον κίνδυνο εμφάνισης του σακχαρώδη διαβήτη. Άτομα που έχουν αυξημένες τιμές «σακχάρου» - αλλά όχι τόσο υψηλές όσο στα επίπεδα του σακχαρώδη διαβήτη - μπορούν να καθυστερήσουν ή και να προλάβουν τον σακχαρώδη διαβήτη με αλλαγές στη διατροφή, óτη φυσική δραστηριότητα και κατά συνέπεια óτο βάρος τους.

13 Παχυσαρκία ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλά μέρη του κόσμου, η παχυσαρκία έχει πάρει επιδημικές διαστάσεις ενώ εκτιμάται ότι η συχνότητά της βρίσκεται στα υψηλότερα επίπεδα μεταξύ των χωρών της δυτικής Ευρώπης. Õποτιμάται ùστόσο από τον Ελληνικό πληθυσμό η σπουδαιότητά της για την καρδιαγγειακή νοσηρότητα και θνησιμότητα. Σύμφωνα με τελευταία στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, σχεδόν οι μισές γυναίκες στην Ελλάδα (47,9%) είναι υπέρβαρες ή παχύσαρκες. Ο προσδιορισμός της παχυσαρκίας μπορεί να γίνει μέσω του είκτη Μάζας Σώματος ( ΜΣ), ο οποίος προκύπτει αν διαιρέσουμε το σωματικό βάρος (σε κιλά) με το τετράγωνο του ύψους (σε μέτρα). Σύμφωνα με το ΜΣ, ένα άτομο μπορεί να χαρακτηριστεί ως υπέρβαρο (με ΜΣ απο 25 έως 30) ή παχύσαρκο (με ΜΣ 30). Το õπερβολικό βάρος και η παχυσαρκία σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο για αρτηριακή υπέρταση, δυσλιπιδαιμία, σακχαρώδη διαβήτη τύπου ΙΙ, στεφανιαία νόσο, αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, κάποιους τύπους καρκίνου, οστεοαρθρίτιδα κα. Η διατήρηση ενός ιδανικού βάρους είναι πάρα πολύ σημαντική για την πρόληψη άλλων καρδιαγγειακών παραγόντων κινδύνου και νοσημάτων. Ο ρόλος της διατροφής και της φυσικής άσκησης είναι σημαντικός στην πρόληψη και αντιμετώπισç της παχυσαρκίας.

14 Διατροφή ÐÁÑÁÃÏÍÔÅÓ ÊÉÍÄÕÍÏÕ Η Μεσογειακή διατροφή είναι ευρέως αποδεκτή ως ένα υγιεινό και ισορροπημένο διατροφικό πρότυπο, που η υιοθέτησή του μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων αλλά και άλλων χρόνιων νοσημάτων. H Μεσογειακή ιατροφή, όπως εφαρμόζεται στον ελληνικό χώρο, χαρακτηρίζεται από: Καθημερινά και στα 3 κυρίως γεύματα (πρωινό, μεσημεριανό, βραδινό) ημητριακά, όπως ψωμί, μακαρόνια, ρύζι, δημητριακά πρωινού, πληγούρι. Να προτιμούνται τα προϊόντα ολικής άλεσης. Φρούτα Λαχανικά και άγρια χόρτα, ποικιλία χρωμάτων. Μία φορά τουλάχιστον την ημέρα να τρώτε ωμά λαχανικά. Ελαιόλαδο με μέτρο σε κάθε γεύμα, σε φαγητό ή σαλάτα. Καθημερινά Γαλακτοκομικά. Να προτιμούνται τα προϊόντα με χαμηλά λιπαρά που περιέχουν λιγότερα κορεσμένα λίπη. Βότανα, μυρωδικά, σκόρδο, κρεμμύδι να χρησιμοποιούνται καθημερινά και να αντικαθιστούν το αλάτι. Ελιές και ανάλατοι ξηροί καρποί μπορούν να καταναλώνονται σαν σνακ με μέτρο. Κρασί μέτρια κατανάλωση κατά τη διάρκεια των γευμάτων (λιγότερο από 2 ποτήρια την ημέρα για άνδρες και λιγότερο από 1 ποτήρι την ημέρα για γυναίκες). Προσπαθήστε να πίνετε 6-8 ποτήρια νερό την ημέρα. Εβδομαδιαία Όσπρια Ψάρι & θαλασσινά προτείνονται τα λιπαρά ψάρια ( π.χ. σαρδέλα, γαύρος, σολομός). Άπαχο êόκκινο κρέας Λευκό κρέας (π.χ. κοτόπουλο, κουνέλι). Αυγά (2-4 την εβδομάδα συμπεριλαμβανομένων αυτών που χρησιμοποιούνται στο μαγείρεμα). Πατάτες, κατά προτίμηση όχι τηγανιτές. Σπάνια και σε μικρές ποσότητες Γλυκά Αναψυκτικά και πακεταρισμένοι χυμοί με ζάχαρη

15 Ε ν η μ ε ρ ώ ν ο μ α ι & Π ρ ολαμβάνω Οι παράγοντες κινδύνου έχουν την τάση να δρουν συνεργικά. Όσο περισσότερους παράγοντες κινδύνου έχουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να αναπτύξουμε καρδιαγγειακή νόσο, εκτός εάν τροποποιήσουμε τους παράγοντες αυτούς στα συνιστώμενα όρια και τους εμποδίσουμε να θέσουν την υγεία μας σε κίνδυνο. Τα καρδιαγγειακά νοσήματα συνδέονται με τον τρόπο ζωής μας êáé μπορούν να προληφθούν Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του προγράμματος:

16 Νοέμβριος Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης