Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕ.Δ.ΕΚ.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕ.Δ.ΕΚ. Διπλωματική Εργασία της Κουτονίδου Αλεξάνδρας Α.Μ.:131 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 8 Ιστορική αναδρομή 9 Προς τη διαπολιτισμική αγωγή 12 Το ΚΕ.Δ.ΕΚ. 15 Συνέδρια 16 Άλλες δραστηριότητες του ΚΕ.Δ.ΕΚ. 17 Τα Διεθνή Διαπολιτισμικά Συνέδρια του ΚΕ.Δ.ΕΚ. 17 Παντελής Γεωργογιάννης 18 Ανασκόπηση βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 25 Αρχικό ερώτημα 26 Υπόθεση 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ 27 Καθορισμός και παρουσίαση του υπό έρευνα υλικού 28 Ανάλυση των συνθηκών κάτω από τις οποίες διαμορφώθηκε το υλικό 32 Τυπικά χαρακτηριστικά του υλικού 34 Κατεύθυνση της ανάλυσης 35 Ερευνητικά ερωτήματα βάσει ενός θεωρητικού πλαισίου 35 Καθορισμός των τεχνικών ανάλυσης και επιλογή του παραδείγματος με το οποίο θα γίνει η έρευνασυγκρότηση του συστήματος κατηγοριών 35 Επιλογή του παραδείγματος ανάλυσης-ανάλυση βάσει του συστήματος κατηγοριών 36 Επανεξέταση του συστήματος κατηγοριών βάσει της θεωρίας και του υλικού 41 Ερμηνεία των δεδομένων στην κατεύθυνση των βασικών ερωτημάτων 41 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 43 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΑΡΘΡΑ Παιδαγωγική των διαφορών: ένα μοντέλο για τη διαπολιτισμική αγωγή (1999) Διγλωσσία και προγράμματα εκπαίδευσης στο νηπιαγωγείο (2002) Διαπολιτισιμική γλωσσική αγωγή στο νηπιαγωγείο (2002) Αντιλήψεις και στάσεις των εκπαιδευτικών της προσχολικής ηλικίας απέναντι στη διγλωσσία των μεταναστών και παλιννοστούντων μαθητών (2002) Η ελληνική γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη στην προσχολική εκπαίδευση: παραγωγή διδακτικού υλικού για διαπολιτισμικά νηπιαγωγεία (2003) Διδακτική της ελληνικής γλώσσας στα Τ.Ε.Γ. προσχολικής ηλικίας του εξωτερικού-μέθοδοι και μέσα (2003) Διαφορετικότητα και διαπολιτισμική αγωγή στο νηπιαγωγείο: διλήμματα και προοπτικές (2003) Η προώθηση της γλωσσικής και διαπολιτισμικής ευαισθητοποίησης μέσα από το πρόγραμμα Comenius: η εμπειρία του νηπιαγωγείου Αιανής Κοζάνης (2003) Η διαθεματική προσέγγιση στη μειονοτική εκπαίδευση (2003) Μαθήτριες Τ.Ε.Ε. διερευνούν την ύπαρξη στερεοτύπων και προκαταλήψεων σε Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας (2003) Διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν τη γλωσσική επάρκεια των μη ελληνόγλωσσων παιδιών που φοιτούν σε ελληνικό νηπιαγωγείο: πρώτα συμπεράσματα από μια «μελέτη περίπτωσης» (case study) (2004) Πρόταση προγράμματος για την ελληνική προσχολική αγωγή στην Αμερική (2004) «Να παίξω κι εγώ;»-κοινωνικές σχέσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που φοιτούν σε ελληνικά νηπιαγωγεία (2005) «Καλημέρα φίλε»-«miremengjes, mik» (2005) Η διαθεματικότητα της αντιρατσιστικής εκπαίδευσης 3

4 στην προσχολική ηλικία (2005) Διγλωσσία και φωνημική συνειδητοποίηση στην προσχολική ηλικία (2005) «Μπορούμε να γιορτάσουμε όλοι μαζί όμοιοι και διαφορετικοί;» Μια πολυπολιτισμική διδακτική παρέμβαση για τη διαφοροποίηση των στάσεων των παιδιών προσχολικής ηλικίας απέναντι σε παιδιά διαφορετικής φυλής (2006) Εφαρμογή του δίγλωσσου εκπαιδευτικού προγράμματος πρώιμης εμβάπτισης (early immersion) στον Καναδά (2006) Παιδιά πρόσφυγες στην προσχολική εκπαίδευση: με το βλέμμα των εκπαιδευτικών (2006) Αναγνώριση τυπικών και εμπειρικών παιδαγωγικών και διαπολιτισμικών ικανοτήτων, με στόχο την πρακτική κατάρτιση μεταναστών και γηγενών, σε υπηρεσίεςκέντρα προσχολικής και σχολικής φροντίδας παιδιών: το παράδειγμα του MUTUAL (2007) Κατασκευή και συγκρότηση εργαλείου πρώιμης ανίχνευσης ικανοτήτων και δυσκολιών της γλωσσικής έκφρασης του νηπίου (σύγκριση γλωσσικού προφίλ ελληνόφωνου και αλλόφωνου νηπίου) (2008) Συνεργασία βρεφονηπιαγωγών-γονέων σε επιλεγμένα προσχολικά ιδρύματα Ελλάδας, Αγγλίας και Γερμανίας στο πλαίσιο της Διαπολιτισμικής Αγωγής (2008) 294 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΑΡΘΡΩΝ Παιδαγωγική των διαφορών: ένα μοντέλο για τη διαπολιτισμική αγωγή (1999) Διγλωσσία και προγράμματα εκπαίδευσης στο νηπιαγωγείο (2002) Διαπολιτισιμική γλωσσική αγωγή στο νηπιαγωγείο (2002) Αντιλήψεις και στάσεις των εκπαιδευτικών της προσχολικής ηλικίας απέναντι στη διγλωσσία των μεταναστών και παλιννοστούντων μαθητών (2002) Η ελληνική γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη στην προσχολική εκπαίδευση: παραγωγή διδακτικού υλικού για διαπολιτισμικά νηπιαγωγεία (2003) Διδακτική της ελληνικής γλώσσας στα Τ.Ε.Γ. προσχολικής ηλικίας του εξωτερικού-μέθοδοι και μέσα 4

5 (2003) Διαφορετικότητα και διαπολιτισμική αγωγή στο νηπιαγωγείο: διλήμματα και προοπτικές (2003) Η προώθηση της γλωσσικής και διαπολιτισμικής ευαισθητοποίησης μέσα από το πρόγραμμα Comenius: η εμπειρία του νηπιαγωγείου Αιανής Κοζάνης (2003) Η διαθεματική προσέγγιση στη μειονοτική εκπαίδευση (2003) Μαθήτριες Τ.Ε.Ε. διερευνούν την ύπαρξη στερεοτύπων και προκαταλήψεων σε Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας (2003) Διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν τη γλωσσική επάρκεια των μη ελληνόγλωσσων παιδιών που φοιτούν σε ελληνικό νηπιαγωγείο: πρώτα συμπεράσματα από μια «μελέτη περίπτωσης» (case study) (2004) Πρόταση προγράμματος για την ελληνική προσχολική αγωγή στην Αμερική (2004) «Να παίξω κι εγώ;»-κοινωνικές σχέσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που φοιτούν σε ελληνικά νηπιαγωγεία (2005) «Καλημέρα φίλε»-«miremengjes, mik» (2005) Η διαθεματικότητα της αντιρατσιστικής εκπαίδευσης στην προσχολική ηλικία (2005) Διγλωσσία και φωνημική συνειδητοποίηση στην προσχολική ηλικία (2005) «Μπορούμε να γιορτάσουμε όλοι μαζί όμοιοι και διαφορετικοί;» Μια πολυπολιτισμική διδακτική παρέμβαση για τη διαφοροποίηση των στάσεων των παιδιών προσχολικής ηλικίας απέναντι σε παιδιά διαφορετικής φυλής (2006) Εφαρμογή του δίγλωσσου εκπαιδευτικού προγράμματος πρώιμης εμβάπτισης (early immersion) στον Καναδά (2006) Παιδιά πρόσφυγες στην προσχολική εκπαίδευση: με το βλέμμα των εκπαιδευτικών (2006) Αναγνώριση τυπικών και εμπειρικών παιδαγωγικών και διαπολιτισμικών ικανοτήτων, με στόχο την πρακτική κατάρτιση μεταναστών και γηγενών, σε υπηρεσίεςκέντρα προσχολικής και σχολικής φροντίδας παιδιών: το παράδειγμα του MUTUAL (2007) Κατασκευή και συγκρότηση εργαλείου πρώιμης ανίχνευσης ικανοτήτων και δυσκολιών της γλωσσικής 5

6 έκφρασης του νηπίου (σύγκριση γλωσσικού προφίλ ελληνόφωνου και αλλόφωνου νηπίου) (2008) Συνεργασία βρεφονηπιαγωγών-γονέων σε επιλεγμένα προσχολικά ιδρύματα Ελλάδας, Αγγλίας και Γερμανίας στο πλαίσιο της Διαπολιτισμικής Αγωγής (2008) 350 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 352 ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 353 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα έχει γίνει χώρα υποδοχής μεγάλου αριθμού μεταναστών. Έτσι δημιουργούνται πολλές και διαφορετικές μειονοτικές ομάδες για τις οποίες πρέπει να φροντίσει το ελληνικό κράτος. Η μέριμνα για τους ανθρώπους αυτούς περιλαμβάνει και την εκπαίδευσή τους, μια που μεταξύ τους υπάρχουν ανήλικα παιδιά ή γεννιούνται μετά την προσέλευσή τους στην Ελλάδα. Το ζήτημα της εκπαίδευσης των μειονοτήτων είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει το ελληνικό κράτος σε όλες τις περιόδους της ύπαρξής του, ήδη από τη σύστασή του. Στη σύγχρονη εποχή η εκπαίδευση των μειονοτήτων απασχολεί πολλές χώρες και δεν αποτελεί μια απλή υπόθεση. Γίνονται προσπάθειες και στην Ελλάδα για την εφαρμογή της διαπολιτισμικής αγωγής που κρίνεται καταλληλότερη για την εκπαίδευση μειονοτικών ομάδων μια που λειτουργεί με σεβασμό, αποδοχή και αξιοποίηση του διαφορετικού και όχι με απόρριψή του, όπως επέβαλλαν οι παλαιότερες πρακτικές. Για τη διάδοση των διαπολιτισμικών, την αλληλοπληροφόρηση, αλληλεπίδραση και αλληλοβοήθεια σε θέματα εκπαίδευσης των μειονοτήτων και εφαρμογής των διαπολιτισμικών αρχών πραγματοποιούνται κάθε χρόνο τα διεθνή διαπολιτισμικά συνέδρια στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται η θεματολογία των άρθρων που παρουσιάστηκαν σ αυτά τα συνέδρια από το 1998 που ήταν η πρώτη χρονιά πραγματοποίησής τους έως το Πιο συγκεκριμένα εξετάζονται τα άρθρα που αφορούν στην προσχολική αγωγή. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 8

9 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ιστορική αναδρομή Η εκπαίδευση των γλωσσικά και πολιτισμικά διαφορετικών παιδιών ακολούθησε παρόμοια πορεία στα εθνικά κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, ξεκινώντας από τον 19 ο αιώνα. Πριν από τον σχηματισμό των εθνικών κρατών, η σημερινή Ελλάδα βρισκόταν υπό τη κατοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αναφερόμενοι σ αυτή τη χρονική περίοδο σχετικά με την εκπαίδευση των μειονοτήτων στον μετέπειτα ελληνικό χώρο μπορούμε να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις. Γενικά η εκπαίδευση ήταν υποβαθμισμένη για όλους τους υπόδουλους. Δεν υπήρχαν κράτη επομένως και όρια μεταξύ των κρατών άρα στην ουσία δεν μπορούμε να μιλάμε για μειονότητες σε ένα ομοιογενές κράτος. Τα παιδιά των υπόδουλων συνήθως δεν παρακολουθούσαν μαθήματα στα σχολεία. Ωστόσο υπήρχαν νόμιμα ή ακόμα και κρυφά ή παράνομα σχολεία για τις μη μουσουλμανικές μειονότητες. Για παράδειγμα εβραϊκά σχολεία υπήρχαν στην Ελλάδα από τον 16 ο αιώνα 1. Μετά τη δημιουργία των εθνικών κρατών και τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους ακολουθείται στην Ελλάδα μία εκπαιδευτική πολιτική ανάλογη των άλλων χωρών και η οποία περιλαμβάνει δύο κατευθύνσεις, τον διαχωρισμό και την αφομοίωση. Ο διαχωρισμός επέτρεπε στις μειονότητες την ίδρυση κοινοτικών ή μειονοτικών σχολείων στις περιοχές που ήταν εγκατεστημένες. Τα σχολεία αυτά ακολουθούσαν το νομικό πλαίσιο του κράτους στο οποίο διέμεναν ενώ αυτό μπορούσε να τα υποστηρίζει με οικονομικά και άλλα μέσα και αποφάσιζε για το αν θα διδασκόταν σ αυτά η επίσημη γλώσσα του κράτους. Η τακτική αυτή εξασφάλιζε στις μειονότητες τη διατήρηση της γλώσσας τους και του πολιτισμού τους. Από την άλλη μεριά όμως οδηγούσε στην απομόνωση και στην υποβάθμισή τους. Με την τακτική της αφομοίωσης τα κράτη επέβαλαν στα παιδιά των μειονοτήτων να υιοθετήσουν τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους, μια που θεωρούνταν ανώτερα των δικών τους γλωσσών και πολιτισμών. Η μητρική γλώσσα υποβαθμιζόταν, θεωρούνταν κοινωνική μειονεξία και προκαλούσε πολιτικές διαιρέσεις. Έτσι εξασφαλιζόταν στα παιδιά των μειονοτήτων η μεγαλύτερη δυνατή έκθεση στην κυρίαρχη γλώσσα και 1 Τσιούμης Κ., «Σημειώσεις για το Μάθημα Ιστορία και Εκπαίδευση Μειονοτικών Ομάδων στην Ελλάδα», Πανεπιστημιακές Σημειώσεις, Θεσσαλονίκη

10 στον κυρίαρχο πολιτισμό ώστε να επιτευχθεί η αφομοίωσή τους και να εξασφαλιστεί η ταύτισή τους με τους πλειονοτικούς συμμαθητές τους 2. Τα εθνικά κράτη χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να πάρουν την τελική τους μορφή. Μέσα σε αυτό το διάστημα οι πληθυσμοί που κατοικούσαν σ αυτά υπήρξαν ανομοιογενείς. Ιδιαίτερα μετά το τέλος και των Βαλκανικών Πολέμων και τη διεύρυνση των εθνικών συνόρων οι αλλόγλωσσοι πολίτες αυξηθήκαν θεαματικά. Προκειμένου να επιτευχθεί η ομοιογένεια, η προσέγγιση της αφομοιωτικής εκπαίδευσης χρησιμοποιήθηκε περισσότερο μια που ήταν η πλέον κατάλληλη γι αυτό το σκοπό. Οι διάλεκτοι και οι γλώσσες συρρικνώθηκαν ή εξαλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από την επίσημη ελληνική γλώσσα και επιβλήθηκε ένα κυρίαρχο εθνικό πολιτισμικό πρότυπο. Οι κυβερνήσεις του Βενιζέλου χειρίστηκαν τα θέματα της εκπαίδευσης των μειονοτήτων με φιλελεύθερο και προοδευτικό πνεύμα. Ιδρύθηκαν πολλά σχολεία καθώς και διδασκαλεία νηπιαγωγών και δασκάλων ιδιαίτερα σε περιοχές όπου κατοικούσαν μειονότητες. Η εκπαίδευση των τελευταίων υπήρξε προτεραιότητα αυτή τη χρονική περίοδο και οι τάσεις αφομοίωσης συνέχισαν να κυριαρχούν. Ωστόσο λόγω των πολιτικών και διεθνών εξελίξεων καθώς και της έντονης πολεμικής δραστηριότητας αυτού του διαστήματος, τα αποτελέσματα δεν ήταν ικανοποιητικά. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922, η ελληνική κυβέρνηση κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα πολύ σοβαρό και απαιτητικό ζήτημα, αυτό της εκπαίδευσης των προσφύγων. Η γλωσσική αφομοίωση του πληθυσμού έπαιξε και πάλι τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι αντιθέσεις μεταξύ γηγενών και προσφύγων δημιούργησαν πόλωση και στη μία και στην άλλη πλευρά. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την αγροτική προέλευση των παιδιών που συχνά οδηγούσε σε αδιαφορία για την εκπαίδευση, συνηγορούσαν στην απομάκρυνση από το σχολείο. Το 1923, με τη συνθήκη της Λοζάνης ρυθμίστηκαν τα δικαιώματα και η προστασία της μουσουλμανικής μειονότητας στην Ελλάδα. Σε άμεση σχέση με την προστασία των γλωσσικών δικαιωμάτων, τα εκπαιδευτικά δικαιώματα των μειονοτήτων αποτέλεσαν βασική αναφορά της συνθήκης. Η Ελλάδα δεσμευόταν για την εξασφάλιση της παροχής δημόσιας εκπαίδευσης στη μητρική γλώσσα των μειονοτικών παιδιών 3. Επίσης οι μειονότητες είχαν τη δυνατότητα ίδρυσης ιδιωτικών σχολείων. Ωστόσο η ελληνική κυβέρνηση είχε τη δυνατότητα επιβολής της υποχρεωτικής διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου η στάση του ελληνικού κράτους δεν υπήρξε ενιαία. Γενικός σκοπός υπήρξε η αφομοίωση και η 2 Τσιούμης Κ., «Ο Μικρός Άλλος. Μειονοτικές Ομάδες στην Προσχολική Εκπαίδευση», Ζυγός, Θεσσαλονίκη 2003, σελ Ασκούνη Ν., «Η Εκπαίδευση της Μειονότητας στη Θράκη», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ

11 ενσωμάτωση των μειονοτικών πληθυσμών ενώ οι όποιες διαφωνίες των παιδαγωγών εντοπίζονται στο πώς θα επιτευχθεί αυτός ο σκοπός και όχι στη διαφοροποίησή του. Η αντιμετώπιση των μειονοτήτων διαφοροποιείται ανάλογα με την εθνική τους συνείδηση και με τις δεσμεύσεις τις οποίες είχε αναλάβει το ελληνικό κράτος απέναντί τους αλλά και από τη σημασία τους για την εξωτερική της πολιτική. Έτσι από τη μία μεριά επιχειρείται η εκπαίδευση και σταδιακή ενσωμάτωση των μειονοτικών ομάδων (ιδιαίτερα η αφομοιωτική προσέγγιση εφαρμόστηκε σε μειονότητες που αποτελούσαν μέσο για διεκδικήσεις από άλλα κράτη) και από την άλλη παρατηρείται η εγκατάλειψη των εκπαιδευτικών προσπαθειών για κάποιες μειονοτικές ομάδες και η άφεσή τους να ασχοληθούν οι ίδιοι με το ζήτημα της εκπαίδευσής τους. Αυτό παρατηρείται σε ομάδες οι οποίες επηρεάζονταν και συχνά ελέγχονταν από άλλες χώρες όπως η Τουρκία για τους μουσουλμάνους, η Αλβανία για τους Τσάμηδες της Θεσπρωτίας ή η Ρουμανία για κάποιους Κουτσόβλαχους. Συχνά οι μαθητές των σχολείων ήταν πολλοί. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη της μητρικής γλώσσας και της αδιαφορίας για την επίσημη ελληνική οδηγούσε συχνά στη σχολική αποτυχία πολλών μαθητών. Το μεταξικό καθεστώς μεταχειρίστηκε το θέμα της εκπαίδευσης των αλλόγλωσσων και των μειονοτήτων με πολλή αυστηρότητα. Επιβλήθηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας και οι τακτικές αφομοίωσης ήταν πολύ αυταρχικές σε σημείο καθιέρωσης προστίμων για τη δημόσια χρήση άλλων γλωσσών. Κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο η λειτουργία των περισσότερων σχολείων είχε διακοπεί κι έτσι δεν μπορεί να γίνεται λόγος για την εκπαίδευση. Μετά τον Β Παγκόσμιο και τον Εμφύλιο εξακολουθεί η αφομοιωτική προσέγγιση με έμφαση στη γλωσσική ομογενοποίηση αλλά με πιο φιλελεύθερο και ελαστικό πνεύμα. Το 1948 με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τον Ο.Η.Ε. ορίζεται το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου στην εκπαίδευση ενώ η στοιχειώδης εκπαίδευση πρέπει να παρέχεται δωρεάν και είναι υποχρεωτική. Στην Ελλάδα θα συμπεριληφθούν σχετικά άρθρα στο Σύνταγμα του 1975 ενώ με νόμο του 1985 γίνεται υποχρεωτική η φοίτηση στο δημοτικό σχολείο και στο γυμνάσιο για τους μαθητές που δεν έχουν υπερβεί το 16 ο έτος της ηλικίας τους 4. Όσον αφορά στην εκπαίδευση των μειονοτήτων, «η συστηματική κρατική παρέμβαση σε νομοθετικό επίπεδο αρχίζει να εκδηλώνεται στη δεκαετία του 1950, ενώ τα χαρακτηριστικά που έχει σήμερα η μειονοτική εκπαίδευση παγιώνονται μόλις στη δεκαετία του 1970.» 5. 4 Μαυρομάτης Γ., «Τα Παιδιά της Καλκάντζας», Μεταίχμιο, Αθήνα 2004, σελ Ασκούνη Ν., «Η Εκπαίδευση της Μειονότητας στη Θράκη», Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006, σελ

12 Στη γλωσσική αφομοίωση συνέβαλε το ρεύμα αστικοποίησης που ξεκίνησε τη δεκαετία του 50. Οι κάτοικοι των πόλεων μιλούσαν όλο και περισσότερο την ελληνική γλώσσα όμως δε γινόταν το ίδιο και στην επαρχία όπου υπήρχε η τάση διατήρησης της γλώσσας και του πολιτισμού των μειονοτήτων. Γενικά στην Ελλάδα επικρατούσε μέχρι τη δεκαετία του 70 η προσπάθεια για γλωσσική και πολιτισμική αφομοίωση των διαφορετικών ατόμων. Από τη δεκαετία του 70 αρχίζει η ουσιαστική ενασχόληση με την εκπαίδευσή τους από το ελληνικό κράτος. Τότε γίνονται τα πρώτα βήματα της διαπολιτισμικής αγωγής ή καλύτερα τα πρώτα βήματα για να καταλήξουμε στη διαπολιτισμική αγωγή. Προς τη διαπολιτισμική αγωγή Όπως αναφέρει ο Γιώργος Νικολάου 6, το ελληνικό κράτος παρουσίαζε ελλείψεις στη μέριμνα για την εκπαίδευση των αλλοδαπών μέχρι πρόσφατα. Το κενό κάλυπταν ξένα ιδιωτικά σχολεία που λειτουργούσαν στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη όπως το Αμερικάνικο Σχολείο, η Γαλλοελληνική Σχολή, η Γερμανική Σχολή, η Ιταλική Σχολή κ.α. που ήταν σχολεία με κύρος και προσέλκυαν και Έλληνες μαθητές που είχαν την οικονομική δυνατότητα να φοιτούν σ αυτά, καθώς η φοίτηση ήταν ιδιαίτερα δαπανηρή. Τα σχολεία αυτά δεν απευθύνονταν σε μαθητές των μεσαίων ή κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Υπήρχαν όμως και άλλα σχολεία όπως της Αρμενικής κοινότητας και τα Πολωνικά Σχολεία που έχουν δίγλωσση εκπαίδευση και φροντίζουν για τη διατήρηση του πολιτισμού τους με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 ξεκινά η φροντίδα για την εκπαίδευση των παλιννοστούντων και αλλοδαπών λόγω της αύξησης της παλιννόστησης από διάφορες χώρες προς την Ελλάδα. Ο Νικολάου χωρίζει την περίοδο από το 1970 έως σήμερα σε τρεις περιόδους, ανάλογα με τα διοικητικά μέτρα που έχουν ληφθεί 7. Η πρώτη περίοδος αποτελείται από τη δεκαετία του 70. Τα πρώτα βήματα που γίνονται από το κράτος για την εκπαίδευση των παλιννοστούντων και των αλλοδαπών διακρίνονται από ένα κλίμα φιλανθρωπίας (ευνοϊκή αντιμετώπιση κατά τις κατατακτήριες εξετάσεις, μειωμένες βαθμολογικές απαιτήσεις κ.α.). Ακόμα αυτήν την περίοδο έχουμε τη δημιουργία θεσμικού πλαισίου για την ίδρυση Σχολείων Παλιννοστούντων Μαθητών. Τα σχολεία αυτά όμως δεν είχαν τα 6 Νικολάου Γ., «Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ Νικολάου Γ., «Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ

13 αναμενόμενα αποτελέσματα καθώς αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα όπως γκετοποίηση και περιθωριοποίηση και δυσκολία προετοιμασίας των μαθητών για την ένταξή τους στο κανονικό σχολικό πρόγραμμα 8. Από 1980 ως το 1996 είναι η δεύτερη περίοδος, κατά την οποία ένα ρεύμα Ποντίων και Βορειοηπειρωτών ομογενών και μεταναστών εγκαθίσταται στη χώρα. Επίσης υπήρξε παλιννόστηση και από τη Γερμανία προς την Ελλάδα ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 90 πολλοί αλλοδαποί μετανάστες και ομογενείς ήρθαν στην Ελλάδα από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες. Όλα αυτά συνέβαλαν στην αύξηση του ενδιαφέροντος του ελληνικού κράτους προς την εκπαίδευση αυτών των πληθυσμών. Για πρώτη φορά παρατηρείται ευαισθητοποίηση στην προσέγγιση των διαφορετικών πληθυσμών. Έτσι στο Αναλυτικό Πρόγραμμα του νηπιαγωγείου προτείνονται δραστηριότητες για την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων, για τη συνεργασία και την υιοθέτηση θετικής στάσης απέναντι στα παιδιά των μειονοτήτων ώστε τα τελευταία να ενταχθούν στο σχολείο ομαλά και να βρουν ένα κλίμα αποδοχής και σεβασμού. Η έλλειψη επιμόρφωσης όμως των εκπαιδευτικών καθώς και οι δυσκολίες ένταξης τέτοιων δραστηριοτήτων στο πρόγραμμα του νηπιαγωγείου οδήγησαν στην πιλοτική μόνο και όχι στη μαζική εφαρμογή τους 9. Σ αυτή την περίοδο εμφανίζονται οι θεσμοί των Τάξεων Υποδοχής και των Φροντιστηριακών Τμημάτων. Σ αυτά προβλέπεται η δυνατότητα διδασκαλίας για 2-3 ώρες την εβδομάδα της γλώσσας και του πολιτισμού της χώρας προέλευσης όπως και η ψυχολογική και κοινωνική στήριξη των μαθητών από εξειδικευμένο προσωπικό. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει χρήση αυτών των δυνατοτήτων (η διδασκαλία της μητρικής γλώσσας δεν πραγματοποιείται αφού δεν είναι υποχρεωτική). Αντίθετα μέσω των Τμημάτων Ένταξης και των Φροντιστηριακών Τμημάτων προωθείται συχνά η αφομοίωση των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών. Από την άλλη μεριά υπήρξε πρόβλεψη για την εκπαίδευση των παιδιών των διακινούμενων εργαζόμενων στην Ε.Ο.Κ. που φανερώνει τη διαφορετική στάση της πολιτείας απέναντι στους κοινωνικά ανώτερους πολίτες μια που προβλέπεται η δίγλωσση εκπαίδευση γι αυτά τα παιδιά (ελληνικά και γλώσσα της χώρας προέλευσης) μέχρι την ενσωμάτωσή τους στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Τα αποτελέσματα των Τμημάτων Ένταξης και των Φροντιστηριακών Τμημάτων είναι σε ορισμένες περιπτώσεις θετικά ενώ σε άλλες συμβαίνει το αντίθετο. Γενικά τα τμήματα αυτά θεωρούνται μια 8 Νικολάου Γ., «Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ Τσιούμης Κ., «Ο Μικρός Άλλος. Μειονοτικές Ομάδες στην Προσχολική Εκπαίδευση», Ζυγός, Θεσσαλονίκη 2003, σελ

14 λύση ανάγκης από την οποία δύσκολα αποκόπτονται οι αλλοδαποί μαθητές ώστε να ενταχθούν στα κανονικά τμήματα 10. Η τρίτη περίοδος ξεκινά από το 1996 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Μέσα σ αυτό το διάστημα παρατηρούνται οι πρώτες προσπάθειες για την εφαρμογή ουσιαστικής διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Από το 1996 προβλέπεται η ίδρυση σχολικών ιδρυμάτων για την εκπαίδευση των εκπαιδευτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και μορφωτικά διαφορετικών μαθητών στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Έτσι έχουμε την ίδρυση των Διαπολιτισμικών Σχολείων. Σε πολλά από αυτά τα σχολεία όμως δεν φοιτούν γηγενείς μαθητές κι έτσι δεν μπορούμε να κάνουμε λόγω για την εφαρμογή των αρχών της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στο πρόγραμμά τους. Σε άλλα όμως, όπου φοιτούν και γηγενείς μαθητές, εφαρμόζονται καινοτόμα προγράμματα για τη συνεργασία μεταξύ όλων των μαθητών ανεξαρτήτως γλωσσικών ή πολιτισμικών διαφορών με θετικά αποτελέσματα. Είναι σημαντικό να φοιτούν διαφορετικοί μαθητές σ αυτά τα σχολεία ώστε να επιτυγχάνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ τους κι έτσι να ευνοείται η αποδοχή και ο σεβασμός του διαφορετικού σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία όπως η δική μας. «Στην πραγματικότητα, σωστότερο θα ήταν να υποστηρίξουμε ότι όλα τα ελληνικά σχολεία, από εδώ και στο εξής, θα έπρεπε να θεωρούνται δυνάμει διαπολιτισμικά» 11. Το γεγονός ότι η κοινωνία της Ελλάδας έχει μετατραπεί σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία τα τελευταία χρόνια επιβάλει την κρατική μέριμνα για κατάλληλη εκπαιδευτική προσέγγιση των μειονοτήτων της χώρας. Η διαπολιτισμική αγωγή χρειάζεται να διδαχτεί σε όλους τους εκπαιδευτικούς της χώρας και να εφαρμόζεται με σωστό τρόπο σε όλα τα σχολεία. Είναι θετικό το ενδιαφέρον που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια για την εκπαίδευση των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών. «Η ερευνητική δραστηριότητα γύρω από το ζήτημα αυτό αυξάνεται τα τελευταία χρόνια, δεν παρατηρείται όμως αντίστοιχη κινητικότητα σε επίπεδο παιδαγωγικών παρεμβάσεων, γεγονός που δείχνει πως αυτή η διαδικασία βρίσκεται σε πρώτο στάδιο και υπάρχουν σημαντικά περιθώρια συστηματοποίησης και επέκτασής της» 12. Στη διάδοση της διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια έχει συμβάλει η δημιουργία του ΚΕ.Δ.ΕΚ. (Κέντρο 10 Νικολάου Γ., «Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ Νικολάου Γ., «Ένταξη και Εκπαίδευση των Αλλοδαπών Μαθητών στο Δημοτικό Σχολείο», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, σελ Τσιούμης Κ., «Ο Μικρός Άλλος. Μειονοτικές Ομάδες στην Προσχολική Εκπαίδευση», Ζυγός, Θεσσαλονίκη 2003, σελ

15 Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης) του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Πατρών. Το ΚΕ.Δ.ΕΚ. Από το 1997 και με απόφαση της Συγκλήτου, στο Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Πατρών λειτουργεί το Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης (ΚΕ.Δ.ΕΚ.) με Διευθυντή τον Παντελή Γεωργογιάννη. Πριν από την ίδρυσή του, το ΚΕ.Δ.ΕΚ. λειτουργούσε σαν Μονάδα Επιμόρφωσης, Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας και Αγωγής στα πλαίσια του εργαστηρίου παιδαγωγικής του Π.Τ.Δ.Ε. Το ΚΕ.Δ.ΕΚ. φροντίζει για την επαφή και τη γνωριμία των ομογενών αλλά και των αλλοδαπών του εξωτερικού με την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό. Εντός της Ελλάδας η αποστολή του είναι να βοηθάει τους παλιννοστούντες και τους αλλοδαπούς στην ένταξή τους στο σχολικό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Επίσης στο να συμβάλλει στη διαμόρφωση της διαπολιτισμικής πολιτικής της χώρας. Ειδικότερα «οι στόχοι του ΚΕ.Δ.ΕΚ. είναι: Η οργάνωση τμημάτων διδασκαλίας ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας για αλλοδαπούς που συμμετέχουν σε προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η οργάνωση τμημάτων διδασκαλίας ελληνικής γλώσσας ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας για αλλοδαπούς που διαμένουν στη χώρα μας. Η γλωσσική προετοιμασία αλλοδαπών υποψήφιων φοιτητών για σπουδές σε ελληνικά πανεπιστήμια. Η επιμόρφωση εκπαιδευτικών της Α/βάθμιας και Β/βάθμιας εκπαίδευσης, εκπαιδευτικών ελληνικής γλώσσας του εξωτερικού, ομογενών και αλλοδαπών σε θέματα πολυπολιτισμικής και διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Η παραγωγή λογισμικού ελληνικής γλώσσας και ελληνικού πολιτισμού. Η παραγωγή λεξικών νεοελληνικής γλώσσας για τη διδασκαλία της σε αλλοδαπούς. Ανταλλαγές για την οργάνωση διαπολιτισμικών και διαπολιτιστικών εκδηλώσεων από εκπροσώπους διαφόρων χωρών στην Πάτρα και από την Ελλάδα στις διάφορες χώρες με σκοπό την ανάδειξη πολιτιστικών στοιχείων και την προώθηση της διαπολιτισμικής επικοινωνίας. Η προώθηση της πολυπολιτισμικής και διαπολιτισμικής θεωρίας και έρευνας. 15

16 Η προώθηση της έρευνας επί όλων των γνωστικών αντικειμένων του Κέντρου. Η παραγωγή ανάλογου διδακτικού υλικού για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Η οργάνωση ειδικών συνεδρίων και σεμιναρίων. Η σύναψη συμφωνιών συνεργασίας επί των αντικειμένων του κέντρου με παρόμοιους φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η επιμόρφωση των Ελλήνων εκπαιδευτικών που αποσπώνται σε ελληνόγλωσσα σχολεία ή Πανεπιστημιακά Τμήματα του εξωτερικού. Η ίδρυση πανελλαδικού δικτύου με φορείς που ασχολούνται με θέματα μειονοτήτων και πολυπολιτισμικής-διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Η ίδρυση παρόμοιων δικτύων με φορείς του εξωτερικού. Η ανάληψη πρωτοβουλιών για την προώθηση και αναβάθμιση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό.» 13. Συνέδρια Από το 1998 και κάθε χρόνο διοργανώνονται διεθνή διαπολιτισμικά συνέδρια από το ΚΕ.Δ.ΕΚ. Συγκεκριμένα τα συνέδρια αυτά ήταν: «Α Συνέδριο Ελλάδας και Δημοκρατιών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης με θέμα: «Εκπαίδευση και Διαπολιτισμική Επικοινωνία», Πάτρα, Σεπτεμβρίου 1993 Α Διαβαλκανικό Συνέδριο με θέμα: «Εκπαίδευση και Διαπολιτισμική Επικοινωνία», Πάτρα, 3-5 Μαΐου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Η ελληνική ως δεύτερη γλώσσα: μια διαπολιτισμική προσέγγιση», Πάτρα, Ιουνίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Η ελληνική ως δεύτερη γλώσσα: μια διαπολιτισμική προσέγγιση», Πάτρα, Ιουνίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Η ελληνική ως δεύτερη γλώσσα: μια διαπολιτισμική προσέγγιση», Πάτρα, 6-9 Ιουλίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 28 Ιουνίου-1 Ιουλίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου

17 7ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου o Συνέδριο με θέμα: «Το παρόν και το μέλλον των Παιδαγωγικών τμημάτων. Είκοσι χρόνια από την ίδρυσή τους, Πάτρα, Οκτωβρίου ο Πανελλήνιο Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση», Άρτα, Δεκεμβρίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 8-10 Ιουλίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου 2006.» ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 6-8 Ιουλίου ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση- Μετανάστευση και τα Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου Και πριν από αυτά τα συνέδρια όμως, στις Σεπτεμβρίου 1993, διοργανώθηκε στην Πάτρα το Α Συνέδριο Ελλάδας και Δημοκρατιών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης με θέμα: «Εκπαίδευση και Διαπολιτισμική Επικοινωνία». Άλλες δραστηριότητες του ΚΕ.Δ.ΕΚ. Από το 1992 λειτουργεί στο ΚΕ.Δ.ΕΚ. το Σχολείο Ελληνικής Γλώσσας. Σ αυτό διδάσκεται η νέα ελληνική γλώσσα σε άτομα απ όλο τον κόσμο. Κυρίως συμμετέχουν παλιννοστούντες και αλλοδαποί που χρειάζονται τη γνώση της νέας ελληνικής ή επιθυμούν να γνωρίσουν καλύτερα τον ελληνικό πολιτισμό. Από το ΚΕ.Δ.ΕΚ. διοργανώνονται επίσης πολιτιστικές εκδηλώσεις, εκδρομές και μαθήματα ελληνικών χορών. Τα Διεθνή Διαπολιτισμικά Συνέδρια του ΚΕ.Δ.ΕΚ. Μετά από τα δύο πρώτα συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν στην Πάτρα το 1993 (1 ο Συνέδριο Ελλάδας και Δημοκρατιών της Σοβιετικής Ένωσης) και το 1996 (1 ο Διαβαλκανικό Συνέδριο) με θέμα «Εκπαίδευση και Διαπολιτισμική Επικοινωνία» και μέσα από τις εμπειρίες του

18 ΚΕ.Δ.ΕΚ. σχετικά με την ελληνική γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη εντός και εκτός Ελλάδας, διαπιστώθηκε η ανάγκη για περεταίρω πληροφόρηση, αλληλοενημέρωση και αλληλεπίδραση όσον αφορά στην έρευνα και την εμπειρία σχετικά με τη διδασκαλία και τη μάθηση της ελληνικής ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας. Γι αυτό το λόγο κρίθηκε αναγκαία από το ΚΕ.Δ.ΕΚ. η διοργάνωση του 1 ου Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα «Η Ελληνική ως Δεύτερη ή Ξένη Γλώσσα: Μια Διαπολιτισμική Προσέγγιση» το Η ανταπόκριση και η συμμετοχή υπήρξε μεγάλη. Για τον λόγο αυτόν αλλά και γιατί αποδείχτηκε στο συνέδριο ότι η αλληλοπληροφόρηση και η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών και άλλων φορέων πάνω στο θέμα ήταν καίριας σημασίας, αποφασίστηκε το συνέδριο να πραγματοποιείται κάθε χρόνο, όπως και γίνεται. Στο πρώτο αυτό συνέδριο προσκλήθηκαν εκπρόσωποι από όλο τον κόσμο και ανταποκρίθηκαν πολλοί απ αυτούς από διάφορες χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Τσεχία, η Ρωσία, το Βέλγιο, η Γαλλία, ο Καναδάς, η Αυστραλία κ.α. Συμμετείχαν ακόμα στο συνέδριο εκπρόσωποι από πολιτικά κόμματα. Ο νέος συνεδριακός θεσμός είχε σαν αποστολή να συμβάλει: 1. «Στην κατάθεση και καταγραφή ερευνητικών δεδομένων και εμπειριών από πανεπιστημιακούς και εκπαιδευτικούς, που ερευνούν ή διδάσκουν την ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα, έτσι ώστε να συνδέσουμε την έρευνα με την εφαρμογή 2. Στην προώθηση συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών φορέων της Ελλάδας και του εξωτερικού για μια αποτελεσματικότερη ελληνόγλωσση εκπαίδευση. 3. Στην ανταλλαγή εμπειριών μεταξύ των εκπροσώπων των εκπαιδευτικών φορέων και των εκπαιδευτικών που διδάσκουν την ελληνική ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα» 15. Τα συνέδρια συνεχίζονται ακόμα με μεγάλη επιτυχία. Το ενδιαφέρον αυξάνεται, όπως και οι συμμετέχοντες. Αναφέρεται ότι το 1998, στο πρώτο συνέδριο, οι συμμετέχοντες ήταν 380 από 14 χώρες ενώ το 2000 ήταν 720 από 27 χώρες 16. Σημαντική είναι η συμβολή του Διευθυντή του ΚΕ.Δ.ΕΚ., Παντελή Γεωργογιάννη. Παντελής Γεωργογιάννης Ο Π. Γεωργογιάννης είναι καθηγητής στο Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Πατρών. Κατάγεται από τα Πιστιανά Άρτας ενώ έχει

19 κάνει τις σπουδές του στην Παιδαγωγική Ακαδημία Μυτιλήνης απ όπου πήρε το πτυχίο του και στο Πανεπιστήμιο του Bochum της Γερμανίας απ όπου πήρε το δίπλωμα Κοινωνικών Επιστημών και όπου είναι διδάκτωρ. Η εμπειρία του στη διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας ξεκινά από ενταγμένα σχολεία της Γερμανίας όπου δίδαξε από το 1972 ως το Για τέσσερα χρόνια δίδασκε κατά περιόδους την ελληνική ως ξένης γλώσσα στα Λαϊκά Πανεπιστήμια της Γερμανίας 17. Ανασκόπηση βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας 18 Η μελέτη της εκπαίδευσης των μειονοτήτων στην Ελλάδα δεν είναι κάτι που έχει απασχολήσει τον εκπαιδευτικό κόσμο μόνο τα τελευταία χρόνια. Ήδη από τις αρχές του 20 ου αιώνα παρουσιάζονται μελέτες σχετικά με το θέμα. Παράδειγμα αποτελεί το «Το Σχολείον των Αλβανόφωνων: και γενικώς των Ξενόφωνων» του Μοίρα Βασιλείου. Εκδόθηκες το 1911 στην Αθήνα από το τυπογραφείο του Ιωάννη Β. Βάρτσου. Στα μέσα του 20 ου αιώνα έχουμε και άλλα δείγματα μελέτης των μειονοτικών ζητημάτων όπως το «Βόρειος Ελλάς: μειονότητες από στατιστικής απόψεως εν σχέσει με τον πληθυσμόν και την εκπαίδευσιν» του Παπαευγενίου Αθανάσιου που εκδόθηκε από τον Σύλλογο προς Διάδωσιν των Ελληνικών Γραμμάτων στη Θεσσαλονίκη το Πιο πρόσφατο είναι το «Προβλήματα σχολικής Ένταξης και Επανένταξης Παλιννοστούντων Μαθητών: Εμπειρική Έρευνα» του Καρακατσάνη Γεωργίου που εκδόθηκε το 1989 στην Αλεξανδρούπολη. Από τους τίτλους και μόνο αυτών των τριών βιβλίων μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα σχετικά με την ενασχόληση με το ζήτημα της εκπαίδευσης μειονοτήτων κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα. Κατ αρχήν πρέπει να επισημάνουμε ότι η βιβλιογραφία που σχετίζεται με το θέμα είναι πολύ φτωχή στην αρχή του αιώνα και αρχίζει να εμπλουτίζεται μετά τη δεκαετία του 80 και κατά πολύ περισσότερο κατά τη δεκαετία του 90. Η μελέτη του θέματος γίνεται περισσότερο επιστημονική καθώς χρησιμοποιείται η στατιστική και στη συνέχεια γίνονται οργανωμένες έρευνες. Τη δεκαετία του 90 υπάρχει σημαντική αύξηση των εκδόσεων βιβλίων σχετικών με τη μειονοτική εκπαίδευση αλλά αρχίζει να γίνεται έντονη και η παρουσία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στην ελληνική βιβλιογραφία. Ο Παντελής Γεωργογιάννης είναι από τους κυριότερους συγγραφείς. Το 1993 εκδίδεται στην Πάτρα το βιβλίο του «Θέματα Λόγω του όγκου των βιβλίων και άρθρων, δεν είναι δυνατό να γίνει πλήρης καταγραφή. Εδώ αναφέρονται μόνο ορισμένα τυχαία παραδείγματα. 19

20 Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας και Αγωγής» από τις εκδόσεις University Studio Press. Τα επόμενα χρόνια θα εκδοθούν και άλλα βιβλία του ίδιου και πολλών άλλων συγγραφέων (Παπάς Α. 1995, Κανακίδου Ε. και Παπαγιάννη Β. 1994, Χατζησαββίδης Σ. 1996, Ζώνιου-Σιδέρη Α. 1997, Βακαλιός Θ. 1997, Μίτιλης Α. 1998, Κυριακόπουλος Κ κ.α.) που ασχολούνται με παρόμοια θέματα γύρω από τη μειονοτική εκπαίδευση. Η θεματολογία αυξάνεται και παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία. Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια βιβλία που εκδόθηκαν αυτή την περίοδο 19 : Reich H., Σκούρτου Ε., «Θέματα Διγλωσσίας και Εκπαίδευσης», Νήσος, Αθήνα Βαφέα Α., «Το Πολύχρωμο Σχολείο: μια Εμπειρία Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης μέσα από την Τέχνη», Νήσος, Αθήνα Ζώνιου-Σιδέρη Α., «Πολυπολιτισμική Εκπαίδευση: Προβληματισμοί-Προοπτικές», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Κανακίδου Ε., Παπαγιάννης Β., «Διαπολιτισμική Αγωγή», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Κάτσικας Χ., Πολίτου Ε., Αλεξίου Β., «Τσιγγάνοι, Μειονοτικοί, Παλιννοστούντες και Αλλοδαποί στην Ελληνική Εκπαίδευση: εκτός Τάξης οι Διαφορετικοί», Gutenberg, Αθήνα Τον 21 ο αιώνα οι εκδόσεις που σχετίζονται με τη διαπολιτισμική αγωγή και γενικότερα με την εκπαίδευση των γλωσσικά και πολιτισμικά διαφορετικών αυξάνονται ραγδαία. Η βιβλιογραφία εμπλουτίζεται ενώ οι συγγραφείς εξειδικεύουν τα θέματά τους και εξετάζουν τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη μειονοτική εκπαίδευση από πολλές οπτικές γωνίες και σε σχέση με πολλές παραμέτρους. Στη βιβλιογραφία συναντάμε τα παρακάτω θέματα, πολλές φορές σε συνδυασμό μεταξύ τους: εκπαίδευση συγκεκριμένων μειονοτήτων/μαθητών συγκεκριμένων περιοχών πρωτοβάθμια εκπαίδευση δευτεροβάθμια εκπαίδευση διαπολιτισμική αγωγή εκπαίδευση και ένταξη ομογενών, αλλοδαπών ή/και παλιννοστούντων εκπαίδευση μειονοτήτων σε συγκεκριμένα γνωστικά αντικείμενα (π.χ. γλώσσα, μαθηματικά, θέατρο, λογοτεχνία, φυσική αγωγή) περιορισμοί ελευθερίας (διδασκαλία θρησκευτικών μαθημάτων) μελέτη κυβερνητικών μέτρων (π.χ. τάξεις υποδοχής) αναλυτικά προγράμματα 19 Η επιλογή των βιβλίων είναι τυχαία. 20

21 μέθοδοι για τη διαπολιτισμική αγωγή μειονοτικές γλώσσες παρεμβάσεις σε σχολεία/τάξεις με μειονοτικά παιδιά μειονοτική εκπαίδευση στην Ευρώπη και σε άλλα κράτη θεσμικό πλαίσιο δραστηριότητες/παιχνίδια επιμόρφωση εκπαιδευτικών μελέτη σχολικών εγχειριδίων αλληλεπίδραση μειονοτικών και γηγενών μαθητών αντιλήψεις/απόψεις/εμπειρίες μαθητών (μειονοτικών και γηγενών), γονέων (μειονοτικών και γηγενών) και εκπαιδευτικών πρακτικά συνεδρίων διατριβές έρευνες Υπάρχουν και άλλα θέματα με τα οποία καταπιάνονται όσοι ασχολούνται με τη μειονοτική εκπαίδευση. Πιο σύγχρονο είναι το θέμα του διαδικτύου το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη διαπολιτισμική εκπαίδευση. Πολλοί είναι και οι μελετητές και συγγραφείς που ασχολούνται με θέματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης (Νικολάου Γ. 2000, Εμπειρίκος Λ. 2001, Τρέσσου-Μυλωνά Ε. και Μητακίδου-Κοκκώνη Χ. 2002, Τσιούμης Κ. 2003, Γκόβαρης Χ. 2004, Ανδρούτσου Α. 2005, Μαυρομάτης Γ. 2005, Λιάζος Ν. 2006, Ασκώνη Ν., 2006, Πανταζής Σ. 2006, Φλώρου Μ. 2007, Αραμπατζή Θ. 2008, Παπαδοπούλου Ε., 2009 κ.α.). Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια βιβλία που εκδόθηκαν τον 21 ο αιώνα 20 : Ζωγράφου Α., «Διαπολιτισμική Αγωγή στην Ευρώπη και την Ελλάδα», Τυπωθήτω, Αθήνα Φώτου Γ., «Πολυπολιτισμική Εκπαιδευτική Πραγματικότητα», Έλλην, Αθήνα Τσιάκαλος Γ., «Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης» Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Νικολάου Γ., «Διαπολιτισμική Διδακτική: το Νέο Περιβάλλον- Βασικές Αρχές», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Γκόβαρης Χ., «Εισαγωγή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση», Ατραπός, Αθήνα Λιακοπούλου Μ., «Η Διαπολιτισμική Διάσταση στην Εκπαίδευση των Εκπαιδευτικών: Θεωρητική και Εμπειρική Προσέγγιση», Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη Η επιλογή των βιβλίων είναι τυχαία. 21

22 Ρήγα Α.Β., «Οικονομικές Μετανάστριες στην Ελλάδα: Διαπολιτισμικότητα και Εκπαίδευση» Gutenberg, Αθήνα Ευαγγέλου Ο., Κάντζου Ν., «Διαδίκτυο και Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Διαδικτυακές, Διαθεματικές Δραστηριότητες για το Δημοτικό Σχολείο», Ταξιδευτής, Αθήνα Η αρθρογραφία που σχετίζεται με το θέμα έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τη βιβλιογραφία. Εντοπίζεται κυρίως κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες και αφορά σε θέματα παρόμοια με αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Σχετικά άρθρα συναντάμε σε πολλά περιοδικά όπως «Γλώσσα», «Γέφυρες», «Διαδρομές», «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης», «Η Λέσχη των Εκπαιδευτικών», «Τα Εκπαιδευτικά», «Ανοιχτό Σχολείο», «Αναγέννηση», «Σχολείο και Ζωή», «Ψυχολογία», «Νέα Παιδεία», «Φιλόλογος», «Σεμινάριο», «Τσιγγάνικος Λόγος», «Δείκτες Εκπαίδευσης», «Μέντορας», «Εκπαιδευτική Κοινότητα», «Σύγχρονη Εκπαίδευση», «Το Σχολείο του Μέλλοντος», «Σύγχρονο Σχολείο», «Ερευνώντας τον Κόσμο του Παιδιού», «Μακεδνόν», «Σύγχρονο Νηπιαγωγείο», «Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού», «Παιδαγωγικός Λόγος», «Επιστήμες της Αγωγής», «Ελληνική Διεθνής Γλώσσα», «Το Σχολείο και το Σπίτι» κ.α. Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια άρθρα 21 : Πολίτου Ε., «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Οι Δυνατότητες και τα Όριά της», περιέχεται στο «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης» (1994), τχ , σελ Χατζησαββίδης Σ., «Οι Ρομ της Ελλάδας: Γλώσσα και Πολιτισμός (Συμβολή στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση)», περιέχεται στο «Μακεδνόν» (1996), τχ. 2, σελ Γκόβαρης Χ., «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και το Δίλημμα των Πολιτιστικών Διαφορών», περιέχεται στο «Παιδαγωγικός Λόγος» (2000), τχ. 3, σελ Αναγνώστου Ν., «Η διαπολιτισμική Εκπαίδευση στο Διαδίκτυο», περιέχεται στο «Η Λέσχη των Εκπαιδευτικών» (2002), τχ., 28, σελ Χαραλαμπάκης Χ., «Διαπολιτισμική Επικοινωνία και Γλωσσικά Στερεότυπα», περιέχεται στο «Γλωσσολογία» (2003), τχ. 15, σελ Ξανθίδου Π., «Διαπολιτισμική Αγωγή και Ολοήμερο Σχολείο», περιέχεται στο «Το Σπίτι και το Σχολείο» (2005), τχ. 2/467, σελ Η επιλογή των άρθρων είναι τυχαία. 22

23 Όσον αφορά στην προσχολική αγωγή, στη βιβλιογραφία εντοπίζουμε σχετικά θέματα κυρίως τα τελευταία δέκα χρόνια. Μερικά παραδείγματα είναι: Μεταξά Αι., «Οι πρώτες Κοινωνικές Σχέσεις και η Φιλία μεταξύ Ελληνοπαίδων και Παιδιών Διαφορετικής Πολιτισμικής Προέλευσης στην Προσχολική Αγωγή», Ρέθυμνο Τσιούμης Κ., «Ο Μικρός Άλλος. Μειονοτικές Ομάδες στην Προσχολική Εκπαίδευση», Ζυγός, Θεσσαλονίκη Ρήγα Β., «Μαζί: Παιδαγωγοί και Γονείς στο Διαπολιτισμικό Σχολείο», Τυπωθήτω, Αθήνα Πανταζής Σ., «Διαπολιτισμική Αγωγή στο Νηπιαγωγείο», Ατραπός, Αθήνα Όσον αφορά στα σχετικά άρθρα, κάποια από αυτά είναι: Τσιούμης Κ., «Η Προσχολική Εκπαίδευση στη Μουσουλμανική Μειονότητα και η Διαπολιτισμική Προσέγγιση της Εκπαιδευτικής Διαδικασίας», περιέχεται στο «Μακεδνόν» (2000), τχ. 7, σελ Γιαγκουνίδης Π., Λαλούμη Βιδάλη Ε., «Η Γλωσσική Διαφορετικότητα στην Προσχολική Εκπαίδευση: Απόψεις Εκπαιδευτικών Παιδικών Σταθμών/Νηπιαγωγείων», περιέχεται στο «Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης», σελ Γιαγκουνίδης Π., «Δίγλωσσο Νηπιαγωγείο για τα Παιδιά της Μουσουλμανικής Μειονότητας στη Δ. Θράκη», περιέχεται στο «Νέα Παιδεία» (1998), τχ. 86, σελ Γκόβαρης Χ., «Συνεργασία μεταξύ Παιδαγωγών και Αλλοδαπών Γονιών στο Περιβάλλον του Πολυπολιτισμικού Νηπιαγωγείου», περιέχεται στο «Σύγχρονο Νηπιαγωγείο» (2002), τχ. 26, σελ Νικολούδη Φ., «Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση στο Νηπιαγωγείο», περιέχεται στο «Σύγχρονο Νηπιαγωγείο» (2002), τχ. 26, σελ Γκόβαρης Χ., Νιώτη Ν., «Προκαταλήψεις και Στερεότυπα στο Πολυπολιτισμικό Νηπιαγωγείο. Θέσεις για την Αποδυνάμωσή τους από τη Σκοπιά της Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης», περιέχεται στο «Παιδαγωγικός Λόγος» (2003), τχ. 1, σελ Μαλαμίτσα Κ., «Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών στις Μικρές Τάξεις του Δημοτικού Σχολείου και στο Νηπιαγωγείο: ένα Πρόγραμμα Διαθεματικής και Διαπολιτισμικής Προσέγγισης της Έννοιας Ο Ήλιος», περιέχεται στο «Διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών (2004), τχ. 7, σελ

24 Παλαιολόγου Ν., «Το Σύγχρονο Νηπιαγωγείο και η Ενίσχυση της Διαπολιτισμικότητας», περιέχεται στο «Σύγχρονο Νηπιαγωγείο» (2003), τχ. 36, σελ Οι αναζητήσεις της βιβλιογραφίας και της αρθρογραφίας έγιναν στο διαδίκτυο και στις διευθύνσεις: και 24

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 25

26 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στην παρούσα μελέτη εξετάζεται η θεματολογία των σχετικών με την προσχολική αγωγή άρθρων των διεθνών διαπολιτισμικών συνεδρίων του Πανεπιστημίου Πάτρας. Για τον σκοπό αυτό επιλέχθηκε η μέθοδος της ανάλυσης περιεχομένου. Χρησιμοποιείται και η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου και η ποσοτική (για τη δημιουργία κατηγοριών). Πιο αναλυτικά, αρχικά έγινε η αναζήτηση και συλλογή των άρθρων μέσω διαδικτύου και των πρακτικών των συνεδρίων. Στη συνέχεια έγινε μια πρώτη ανάγνωση για να ελεγχθεί αν τα άρθρα ήταν σχετικά με το θέμα γιατί αυτό δεν ήταν σαφές μόνο από τους τίτλους των άρθρων. Τα μη σχετικά άρθρα απορρίφθηκαν. Ακολούθησαν οι επόμενες, αναλυτικές αναγνώσεις και οι περιλήψεις των άρθρων για τη διευκόλυνση της μελέτης αλλά και της παρουσίασης. Στη συνέχεια και όπως περιγράφεται στο κεφάλαιο «Ανάλυση Περιεχομένου» έγινε η επεξεργασία των άρθρων και τέλος η διεξαγωγή συμπερασμάτων. Αρχικό ερώτημα Το αρχικό ερώτημα της έρευνας είναι: Ποια είναι η θεματολογία των σχετικών με την προσχολική αγωγή άρθρων των διεθνών διαπολιτισμικών συνεδρίων του Πανεπιστημίου Πάτρας και ποια είναι τα θέματα που κυριαρχούν; Υπόθεση Η υπόθεση, με βάση τη θεωρία, τη θεματολογία της ελληνικής βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας και το γεγονός ότι στα συγκεκριμένα συνέδρια κυριαρχούν τα γλωσσικά θέματα είναι: Η θεματολογία των σχετικών με την προσχολική αγωγή άρθρων των διεθνών διαπολιτισμικών συνεδρίων του Πανεπιστημίου Πάτρας θα είναι περιορισμένη σε σχέση με αυτή της ελληνικής βιβλιογραφίας και αρθρογραφίας και θα έχει να κάνει με πιο συγκεκριμένα θέματα ενώ από αυτά θα κυριαρχεί αυτό της διγλωσσίας. 26

27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ 27

28 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ Καθορισμός και παρουσίαση του υπό έρευνα υλικού Το υπό έρευνα υλικό αποτελείται από 22 άρθρα από τα πρακτικά των διεθνών διαπολιτισμικών συνεδρίων του ΚΕ.Δ.ΕΚ. που πραγματοποιήθηκαν από το 1998 μέχρι και το Επιλέχθηκαν τα άρθρα που αφορούν στην/και στην προσχολική αγωγή 23. Πιο συγκεκριμένα τα άρθρα αυτά είναι 24 : 1. Από το 2ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Η ελληνική ως δεύτερη γλώσσα: μια διαπολιτισμική προσέγγιση», Πάτρα, Ιουνίου 1999 το «Παιδαγωγική των διαφορών: ένα μοντέλο για τη διαπολιτισμική αγωγή». Συγγραφέας: Παναγιωτίδου Μερσίνα, αποσπασμένη νηπιαγωγός. 2. Από το 5ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου 2002 το «Διγλωσσία και προγράμματα εκπαίδευσης στο νηπιαγωγείο». Συγγραφείς: Σπύρος Πανταζής, αναπληρωτής καθηγητής Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Ευδοξία Σακελλαροπούλου, υποψήφια διδάκτωρ Π.Τ.Ν. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. 3. Από το 5ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου 2002 το «Διαπολιτισιμική γλωσσική αγωγή στο νηπιαγωγείο». Συγγραφέας: Γκόβαρης Χρήστος, λέκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου. 4. Από το 5ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου 2002 το «Αντιλήψεις και στάσεις των εκπαιδευτικών της προσχολικής ηλικίας απέναντι στη διγλωσσία των μεταναστών και παλιννοστούντων μαθητών». Συγγραφέας: Αθανασίου Λεωνίδας, αναπληρωτής καθηγητής Παιδαγωγικής Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. 23 Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι αναζητήθηκαν άλλα δύο άρθρα τα οποία δεν ήταν εφικτό να βρεθούν. Στο διαδίκτυο υπάρχουν μόνο οι τίτλοι και οι συγγραφείς τους αλλά όχι και το περιεχόμενό τους. Και τα δύο άρθρα είναι από το 7ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου Οι τίτλοι και οι συγγραφείς είναι: «Η θεωρία του σχήματος σε συσχέτιση με το μοντέλο του Greimas-αλληλεπιδράσεις για μια ευρύτερη κατανόηση των παραμυθιών από παιδιά προσχολικής ηλικίας» των Σταμάτη Γαργαλιάνου, διδάσκοντα 407/80 Α.Π.Θ. και Μαρίας Δημάση, λέκτορα Τμήματος Γλώσσας, Φιλοσοφίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών Δ.Π.Θ. και «Η προσαρμογή των αλλοδαπών μαθητών στο νηπιαγωγείο» της Στυλιανής Σκαμάγκα, Σχολικού Συμβούλου. 24 Τα ολοκληρωμένα κείμενα των άρθρων παρουσιάζονται στο παράρτημα Ι ενώ οι περιλήψεις τους στο παράρτημα ΙΙ. 28

29 5. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Η ελληνική γλώσσα ως δεύτερη ή ξένη στην προσχολική εκπαίδευση: παραγωγή διδακτικού υλικού για διαπολιτισμικά νηπιαγωγεία». Συγγραφείς: Καραμήτσου Κονδυλία, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας Α.Π.Θ., Νίκα Σταυρούλα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας Α.Π.Θ., Κωνσταντινέα Παναγιώτα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας Α.Π.Θ., Σιδέρη Ελένη, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας Α.Π.Θ. και Μαρίνου Φωτεινή, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Φλώρινας Α.Π.Θ. 6. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Διδακτική της ελληνικής γλώσσας στα Τ.Ε.Γ. προσχολικής ηλικίας του εξωτερικού-μέθοδοι και μέσα». Συγγραφέας: Κουλουμπή-Πάλμου Βασιλική, εκπαιδευτικός Π.Ε., υποψήφια διδάκτωρ Παντείου Πανεπιστημίου. 7. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Διαφορετικότητα και διαπολιτισμική αγωγή στο νηπιαγωγείο: διλήμματα και προοπτικές». Συγγραφείς: Γκόβαρης Χρήστος, λέκτορας Πανεπιστημίου Αιγαίου και Νιώτη Νικολέτα, εκπαιδευτικός. 8. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Η προώθηση της γλωσσικής και διαπολιτισμικής ευαισθητοποίησης μέσα από το πρόγραμμα Comenius: η εμπειρία του νηπιαγωγείου Αιανής Κοζάνης». Συγγραφείς: Ντίνας Κωνσταντίνος, επίκουρος καθηγητής Π.Τ.Ν. Φλώρινας Α.Π.Θ. και Αραμπατζή Δήμητρα, εκπαιδευτικός Π.Ε. 9. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Η διαθεματική προσέγγιση στη μειονοτική εκπαίδευση». Συγγραφέας: Δήμου Πασχάλης, εκπαιδευτικός Π.Ε., υποψήφιος διδάκτωρ Δ.Π.Θ. 10. Από το 6ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2003 το «Μαθήτριες Τ.Ε.Ε. διερευνούν την ύπαρξη στερεοτύπων και προκαταλήψεων σε Πρόγραμμα Αγωγής Υγείας». Συγγραφέας: Μπεζιρτζόγλου Μαρία, εκπαιδευτικός Δ.Ε., κάτοχος Μ.Δ.Ε. 11. Από το 7ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα,

30 Ιουνίου 2004 το «Διερεύνηση των παραγόντων που επηρεάζουν τη γλωσσική επάρκεια των μη ελληνόγλωσσων παιδιών που φοιτούν σε ελληνικό νηπιαγωγείο: πρώτα συμπεράσματα από μια «μελέτη περίπτωσης» (case study)». Συγγραφέας: Παγώνα Γκουτρουμανίδου, νηπιαγωγός, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Α.Π.Θ. 12. Από το 7ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουνίου 2004 το «Πρόταση προγράμματος για την ελληνική προσχολική αγωγή στην Αμερική». Συγγραφέας: Ελένη Μέλλου, νηπιαγωγός, δόκτωρ Πανεπιστημίου Bristol. 13. Από το 8ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 8-10 Ιουλίου 2005 το «Να παίξω κι εγώ; -Κοινωνικές σχέσεις παιδιών προσχολικής ηλικίας με πολιτισμικές ιδιαιτερότητες που φοιτούν σε ελληνικά νηπιαγωγεία». Συγγραφέας Παγώνα Γκουτρουμανίδου, νηπιαγωγός, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Α.Π.Θ. 14. Από το 8ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 8-10 Ιουλίου 2005 το «Καλημέρα φίλε - miremengjes, mik». Συγγραφέας: Τριανταφυλλιά Νικολούδη, νηπιαγωγός. 15. Από το 8ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 8-10 Ιουλίου 2005 το «Η διαθεματικότητα της αντιρατσιστικής εκπαίδευσης στην προσχολική ηλικία». Συγγραφέας: Μαρία Μπεζιρτζόγλου, εκπαιδευτικός Δ.Ε., κάτοχος Μ.Δ.Ε, υποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης. 16. Από το 8ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, 8-10 Ιουλίου 2005 το «Διγλωσσία και φωνημική συνειδητοποίηση στην προσχολική ηλικία». Συγγραφείς: Ελένη Σκούρτου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου και Κωνσταντίνα Δέδε, νηπιαγωγός, υποψήφια διδάκτωρ Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αιγαίου. 17. Από το 9ο Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Ελληνικά ως δεύτερη ή ξένη γλώσσα», Πάτρα, Ιουλίου 2006 το «Μπορούμε να γιορτάσουμε όλοι μαζί όμοιοι και διαφορετικοί; Μια πολυπολιτισμική διδακτική παρέμβαση για τη διαφοροποίηση των στάσεων των παιδιών προσχολικής ηλικίας απέναντι σε παιδιά διαφορετικής φυλής». Συγγραφέας: Χαρίκλεια Πίτσου, νηπιαγωγός, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Πατρών. 30