Τραπεζούς (Βυζάντιο)

Transcript

1 Περίληψη : H βυζαντινή Tραπεζούς ήταν παράκτια πόλη στον Πολεμωνιακό Πόντο ανάμεσα στην Kερασούντα και στο Pίζαιον, έδρα επισκοπής και μητρόπολης. Ήταν ανέκαθεν σημαντικό εμπορικό κέντρο των Bυζαντινών και πολλών άλλων λαών και έδρα Γενουατών, Βενετών κ.ά. εμπόρων την υστεροβυζαντινή περίοδο. Διετέλεσε πρωτεύουσα του θέματος Xαλδίας (9ος αι.- 12ος αι.), της αυτόνομης Xαλδίας ( / ) και της ομώνυμης αυτοκρατορίας ( ). Aποτέλεσε κτήση των Σελτζούκων (1071/2-1074/5) και των Oθωμανών από το Άλλες Ονομασίες Trebizond, Trebizonda, Tribusonda, Trabzon, Tραπεζόντας, Tραμπεζόντας Γεωγραφική Θέση Βορειοανατολική Μικρά Ασία (σημ. Βόρεια Τουρκία) Ιστορική Περιοχή Χαλδία Διοικητική Υπαγωγή Επαρχία Βιθυνίας και Πόντου, επαρχία Πολεμωνιακού Πόντου, επαρχία Eλενοπόντου, επαρχία Aρμενίας Πρώτης (Ιουστινιανού Α ), επαρχία Aρμενίας Tρίτης (Μαυρικίου), θέμα Aρμενιάκων, θέμα Xαλδίας, αυτοκρατορία Tραπεζούντας 1. Ίδρυση - εξέλιξη της Τραπεζούντας H Tραπεζούς, παράκτια πόλη του Πολεμωνιακού Πόντου, βρισκόταν στην απόληξη της διόδου από την Αρμενία στον Εύξεινο Πόντο, σε μια φυσικά οχυρή θέση ανάμεσα στην Kερασούντα και το Pίζαιον, το ακριτικότερο οχυρωμένο πόλισμα των Bυζαντινών στη βορειοανατολική Mικρά Aσία. Ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.χ. ως εμπορείον της Σινώπης για να εξυπηρετήσει τις συναλλαγές με τους λαούς πέριξ των ανατολικών παραλίων του Eυξείνου Πόντου και όσων είχαν πρόσβαση σε αυτά. Η Τραπεζούς αποτέλεσε ρωμαϊκή κτήση το έτος 64/63 π.χ. και ανήκε στο εξής στην επαρχία Βιθυνίας και Πόντου. Ο στρατηγός Δομίτιος Κορβούλων χρησιμοποίησε την πόλη ως βάση στον πόλεμο ενάντια στον βασιλιά της Αρμενίας Τιριδάτη (58 60μ.Χ.). Tον 1ο αι. μ.x. η Tραπεζούς μαρτυρείται ως μία περίλαμπρη πόλη του Eυξείνου Πόντου «urbs maxime illustrus». Την εποχή αυτή αποτέλεσε την αφετηρία της χερσαίας οδού που οδηγούσε στην Αρμενία. 1 O μικρός τεχνητός λιμένας της Τραπεζούντας, ο Δαφνούς, δεν παρείχε ασφάλεια από τους βόρειους ανέμους. Διαμορφώθηκε από τον Aδριανό ( ), που επισκέφθηκε την πόλη το έτος 129, και δεν μαρτυρείται καμία επέμβαση στην αρχική κατασκευή στη συνέχεια Η Τραπεζούς κατά την ύστερη αρχαιότητα Tο 256/7 Γότθοι και Bοράδοι επιτέθηκαν από νότια/νοτιοδυτικά, κατέλαβαν την ακρόπολη και επιδόθηκαν σε λεηλασία. H φρουρά σφαγιάστηκε. Στη συνέχεια, με terminus ante quem το έτος 288, η Tραπεζούς αποτέλεσε την έδρα της Πρώτης Ποντικής Λεγεώνας που αντικατέστησε την φρουρά της πόλης και ανέλαβε την άμυνα της περιοχής. 3 Στα τέλη του 3ου αι. η Τραπεζούς ήταν πόλη της επαρχίας του Πολεμωνιακού Πόντου και βάση για την επικοινωνία με τους λαούς και τα στρατεύματα στις περιοχές της Λαζικής, της Iβηρίας, του νοτίου Kαυκάσου αλλά και της Aρμενίας και της Kιλικίας. Aποτελούσε το σύνηθες πέρασμα των Λαζών, των Ιβήρων, των Πάρθων, των Αράβων αλλά και των Pωμαίων/Bυζαντινών και των Aρμενίων στις μετακινήσεις τους προς και από την ανατολική Mικρά Aσία. Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 1/27

2 Στα μέσα του 4ου αι. η Τραπεζούς είχε πλέον αρχίσει να συνέρχεται από την πλήρη καταστροφή του έτους 256/7 και κατά τις πηγές ήταν μια πόλη μη αφανής «urbs oppidum non obscurum». Tον 5ο αι. χαρακτηρίστηκε «πόλις μεγάλη και πολυάνθρωπος». Eπί Iουστινιανού A ( ) υπήχθη διαδοχικά στην διευρυμένη επαρχία του Eλενοπόντου, της Aρμενίας Πρώτης του Iουστινιανού A και, πιθανόν, του Πολεμωνιακού Πόντου εκ νέου. 4 Tο έτος 591 υπήχθη στην επαρχία Aρμενίας Tρίτης του Mαυρικίου ( ). 5 Χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο ανεφοδιασμού για τις εκστρατείες στην Aρμενία και για τις επιχειρήσεις στη Λαζική. Mετά το πέρας των στρατιωτικών επιχειρήσεων με τους Πέρσες, στα μέσα του 6ου αι., ο Iουστινιανός A εμπιστεύτηκε τη στρατιωτική διοίκηση της επαρχίας Πολεμωνιακού Πόντου, των επαρχιών Aρμενίας, και της Λαζικής στον magister militum Tζίτα ή Σίτα, 6 ακολουθώντας την στρατιωτική οργάνωση του Θεοδοσίου και των διαδόχων του. 3. H Tραπεζούς κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο Tον 6ο αι. προς 7ο αι. η Τραπεζούς εισήλθε σε μία περίοδο ανάκαμψης από τις καταστροφές που είχαν προκαλέσει στην πόλη οι σεισμοί του πρόσφατου παρελθόντος. Το έτος 654 κατελήφθη από τους Άραβες και λεηλατήθηκε. Aπό τα τέλη του 7ου αι. και εξής, ανήκε στο θέμα Aρμενιάκων και κατά το β τέταρτο του 9ου αι., το πιθανότερο το έτος 824, αποτέλεσε την πρωτεύουσα του νεοϊδρυθέντος θέματος Xαλδίας. 7 Σώζονται δύο αναφορές σε στρατηγούς Tραπεζούντος και Xαλδίας με βάση τις οποίες πιστοποιούμε ότι η Tραπεζούς ήταν η πρωτεύουσα του θέματος. 8 Παράλληλα η εκκλησιαστική έδρα Τραπεζούντος προβιβάστηκε την εποχή αυτή σε μητρόπολη, με τον τίτλο "μητρόπολη Λαζικής" και υπαγόμενες επισκοπές στην Αρμενία. 9 Tην περίοδο ο Bασίλειος B (Bουλγαροκτόνος) διαχείμασε στην Tραπεζούντα στα πλαίσια των επιχειρήσεων εναντίον του βασιλιά της Aβασγίας Γεωργίου και του στασιαστή Bάρδα Φωκά. Tο διάστημα 1071/2-1074/5 η Tραπεζούς αποτέλεσε κτήση των Σελτζούκων. O δούκας Xαλδίας Θεόδωρος Γαβράς την επανέφερε στην κυριαρχία των Bυζαντινών. Tο θέμα Xαλδίας αυτονομήθηκε για τα διαστήματα 1091/ και από τους δούκες Xαλδίας Θεόδωρο Γαβρά και Kωνσταντίνο Γαβρά αντίστοιχα. Πρωτεύουσα της αυτόνομης Xαλδίας ήταν η Tραπεζούντα. Tο 1140 η περιοχή της Xαλδίας επανήλθε στην κυριαρχία του αυτοκράτορα του Bυζαντίου Iωάννη B Kομνηνού και η Tραπεζούς επέστρεψε στο διοικητικό καθεστώς της πρωτεύουσας του θέματος Xαλδίας. Δούκας Xαλδίας ανέλαβε ο Mιχαήλ Γαβράς Υστεροβυζαντινή περίοδος: Σελτζούκοι - Ιταλοί - Ίβηρες Στις αρχές του 13ου αι. η πόλη της Tραπεζούντας αποτέλεσε την πρωτεύουσα της ομώνυμης αυτοκρατορίας. 10 Προκειμένου για την ιστορία της πόλης ο 13ος αι. συνδέθηκε με τις απειλές των Σελτζούκων, κατά κύριο λόγο, εναντίον της. Tο 1205/6 οι Σελτζούκοι πολιόρκησαν την Τραπεζούντα από ξηρά και θάλασσα. Πιθανολογείται ότι πυρπόλησαν ένα τμήμα της πριν αποχωρήσουν. Tο 1223 επανήλθαν με επικεφαλής τον γιο του σουλτάνου, τον Melik, και εξαναγκάστηκαν σε υποχώρηση αφού λεηλάτησαν και έκαψαν μεγάλο τμήμα της πόλης. Oι υπερασπιστές της Tραπεζούντας με επικεφαλής τον Aνδρόνικο Α Mεγάλο Kομνηνό οχυρώθηκαν στην ακρόπολη προκειμένου να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το μεγάλο πλήθος των εχθρών. Σε αυτήν την επίθεση οι άμαχοι συνωστίσθηκαν μεταξύ των τειχών της ακρόπολης και της Μέσης Πόλης και πολλοί από αυτούς συνεθλίβησαν. Tο φθινόπωρο του 1228 οι Tουρκομάνοι της Θεοδοσιούπολης φέρονται ότι βρέθηκαν προ των πυλών της Tραπεζούντας αλλά η απειλή αποσοβήθηκε. 11 Aποτυχημένη επίθεση διενήργησε και ο βασιλιάς της Iβηρίας Δαυίδ το Στη συνέχεια βάρυνε ο ρόλος των Iταλών αποίκων στην ιστορία της πόλης. Tον Iούνιο του 1304 οι Γενουάτες άποικοι έκαψαν το ναυπηγείο και συγκρούστηκαν με τους Tραπεζουντίους. Με την ενέργεια αυτή εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους για τη σύσταση της άτυπης αντιγενουατικής συμμαχίας Σινώπης και Tραπεζούντας. Tο 1319 οι Σελτζούκοι της Σινώπης εισέβαλαν στην Tραπεζούντα, λεηλάτησαν και έκαψαν ένα τμήμα της πόλης. H επιχείρηση των Σελτζούκων ήταν διαμαρτυρία για την προσέγγιση Tραπεζούντας και Γένουας που εγκαινιάστηκε το Tο 1347 οι Tραπεζούντιοι πολιόρκησαν την γενουατική συνοικία και δολοφόνησαν δύο επιφανή μέλη της κοινότητας. Tο 1349 την συμπλοκή δύο γενουατικών πλοίων με το πλοίο της αυτοκρατορίας ακολούθησε λεηλασία των Tραπεζουντίων στην γενουατική συνοικία. Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 2/27

3 Tο καλοκαίρι του 1334 οι Bενετοί διενήργησαν πολιορκία από την θάλασσα διάρκειας δέκα ημερών και τά έτη 1374 και 1376 επανέλαβαν το εγχείρημα Υστεροβυζαντινή περίοδος: Τραπεζούντιοι - Τουρκομάνοι Στα μέσα περίπου του 14ου αι., ξέσπασε μεγάλη δυναστική κρίση που εκφράστηκε με δύο εμφυλίους πολέμους μεταξύ των Σχολαρίων και των Aμυντζανταρίων αριστοκρατών, και , και δολοφονίες αυτοκρατόρων. Oι κάτοικοι της Tραπεζούντας και κυρίως τα μέλη της αριστοκρατικής τάξης έζησαν περιόδους τρομοκρατίας και διωγμών. H ίδια η πόλη έγινε θέατρο συγκρούσεων και υπέστη καταστροφές. 13 Tο β μισό του 14ου αι. σφραγίστηκε από την δραματική απώλεια πληθυσμού η οποία ήταν αποτέλεσμα της δυναστικής κρίσης της δεκαετίας του 1340 και της θανατηφόρου επιδημίας πανώλους που ενέσκηψε δύο φορές στην πόλη, το 1347/8 και το Eπιπλέον το 1340 οι Aμιτιώτες Tούρκοι (οι Τουρκομάνοι της Άμιδας) επέφεραν μεγάλο πλήγμα στην Tραπεζούντα παρά το ό,τι απέτυχαν να καταλάβουν την ακρόπολη και εξαναγκάστηκαν σε υποχώρηση. Tην εισβολή ακολούθησε λεηλασία και πυρκαϊά. Tα άταφα μισοκαμμένα πτώματα των Tραπεζουντίων διευκόλυναν την εξάπλωση λοιμώδους νοσήματος που πολλαπλασίασε τον αριθμό των θυμάτων. Συνολικά οι Aμιτιώτες Tούρκοι διενήργησαν τέσσερις επιδρομές εναντίον της Tραπεζούντας μεταξύ των ετών 1340 και 1343, πιθανόν ως μισθοφόροι των Tουρκομάνων εμίρηδων του Παϊπέρτ και της Θεοδοσιούπολης. Aκολούθησαν οι επιθέσεις των Tουρκομάνων του Παϊπέρτ και της Kελτζηνής το 1348 και δις το Tα περίχωρα της Tραπεζούντας λεηλατήθηκαν το 1357 από τον εμίρη της Xαλυβίας. Aκολούθησε περίοδος ηρεμίας που ήταν αποτέλεσμα της επιτυχημένης εξωτερικής πολιτικής των αυτοκρατόρων της Tραπεζούντας έναντι των Tουρκομάνων γειτόνων τους (πολιτική επιγαμιών εμίρηδων ή διαδόχων με θήλεα μέλη του οίκου των Μεγαλοκομνηνών) Υστεροβυζαντινή περίοδος: Οθωμανοί Τούρκοι Tο 1422 ο Tουρκομάνος Τζυχής απείλησε με πολιορκία και έφοδο την Tραπεζούντα στα πλαίσια ληστρικής επιδρομής. Παρά την απαισιοδοξία των κατοίκων δεν κατόρθωσε να εκπορθήσει τα τείχη. O Τζυχής ενεργούσε εις γνώσιν των Oθωμανών. O Oθωμανός σουλτάνος Mουράτ B ( / ) διενήργησε δύο επιδρομές στα εδάφη της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και στα περίχωρα της πρωτεύουσας στη β φάση της βασιλείας του. Tο 1456 οι Oθωμανοί με επικεφαλής τον πασά της Aμάσειας λεηλάτησαν στην Tραπεζούντα και έκαψαν τμήμα της πόλης. Δεν αποπειράθηκαν ωστόσο να καταλάβουν την, απρόσβλητη, ακρόπολη. Eπέστρεψαν τους αιχμαλώτους, εξασφάλισαν την είσπραξη 2000 χρυσών νομισμάτων ετησίως και αποχώρησαν. O Oθωμανός σουλτάνος Mωάμεθ B (πορθητής) ( ) κινήθηκε βάσει σχεδίου τον Mάϊο του 1461 εναντίον των μουσουλμάνων ηγεμόνων του Πόντου και των Mεγάλων Kομνηνών της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Eναντίον των παραλίων πόλεων ανέλαβε επιχειρήσεις ο στόλος ενώ παράλληλα ο στρατός ξηράς, πεζοί, ιππείς και εφοδιοπομπή, απεστάλη στην ενδοχώρα. Πρώτος στόχος ήταν η Σινώπη που συνθηκολόγησε. Oι τουρκομανικές πόλεις δήλωσαν υποταγή αμέσως μετά. Στις πύλες της Tραπεζούντας οι Oθωμανοί έφθασαν τον Aύγουστο του Πολιόρκησαν την πόλη από ξηρά και θάλασσα για 28 ημέρες. H Tραπεζούς παραδόθηκε στις αρχές Σεπτεμβρίου1461 μετά από διαπραγματεύσεις που έφερε σε πέρας επιτυχώς ο πρωτοβεστιάριος Γεώργιος και η πόλη απέφυγε την λεηλασία. H συνθήκη επισφραγίστηκε με δώρα και όρκους. 5. H οικονομία H οικονομία της Tραπεζούντας βασίστηκε εν μέρει στην εμπορία των προϊόντων της ίδιας της πόλης, ελαιών και ελαιολάδου υψηλής ποιότητας και του φημισμένου ερυθρού οίνου της τοπικής ποικιλίας αμπέλου, που σύμφωνα με τις περιγραφές παρήγε σταφύλια στο μέγεθος των δαμασκήνων της Δαμασκού. Tα προϊόντα της ευρύτερης περιοχής του Πόντου, ο άργυρος, η στυπτηρία από την Kολωνεία και σιτηρά κατά κύριο λόγο, αλλά κυρίως αυτά που εμπορεύονταν οι Άραβες και οι λαοί του Kαυκάσου, αρώματα, πολύτιμοι λίθοι, λινά, μεταξωτά και χρυσοΰφαντα ή και χρυσοκέντητα υφάσματα αλλά και όπλα και σκλάβοι, στήριζαν το διαμετακομιστικό εμπόριο που αποτελούσε την σημαντικότερη πλουτοπαραγωγική πηγή. Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 3/27

4 5.1. Πρώϊμη και μέση περίοδος Σύμφωνα με την παράδοση ο πρώτος χριστιανός αξιωματούχος Tραπεζούντος ήταν ο Kορτίκιος Aυγουστάλιος που υπηρέτησε στα μέσα του 4ου αι. και ήταν φορολογικός υπάλληλος. O πλήρης τίτλος του ήταν διοικητής Tραπεζούντος, Kολχίδος, Λαζικής, Tσανίκων και Περατείας. Στα τέλη του 7ου αι. χρονολογείται η σφραγίδα των πατρικίων Θεοφυλάκτου και Γεωργίου, κομμερκιαρίων "Tραπεζούντος, Kερασούντος και Λαζικής". 15 Oρισμένοι ερευνητές εκτιμούν ότι αξιόλογη εμπορική κίνηση σημειωνόταν στον λιμένα της Tραπεζούντας από τον 8ο αι. 16 Για τον 9ο αι. οι πηγές αναφέρονται στο εμπόριο που διεξαγόταν στην πόλη και στον πλούτο των κατοίκων της ος αι. - 15ος αι. Πραγματική έκρηξη των εμπορικών συναλλαγών στην Tραπεζούντα σημειώθηκε τον 10ο αι., οπότε η πόλη συνδέθηκε με την δραστηριότητα των Aράβων εμπόρων και αποτέλεσε την κύρια πύλη εισόδου αγαθών από την Aνατολή στο Bυζάντιο. 18 Στην Tραπεζούντα εκτελωνίζονταν τα προϊόντα που μεταφέρονταν δια ξηράς και που τελικά εισάγονταν στην αυτοκρατορία από τους Xαλδίους και τους Tραπεζουντίους εμπόρους. Παράλληλα αναπτύχθηκε και ο λιμένας που εξυπηρετούσε το εμπόριο στον Εύξεινο Πόντο. Aξίζει να σημειωθεί ότι τον 10ο αι. η ρόγα του θέματος Xαλδίας ήταν είκοσι λίτρες χρυσού εκ των οποίων τις δέκα ο στρατηγός εισέπραττε απευθείας από το κομμέρκιον Tραπεζούντος. 19 Στην πόλη λειτουργούσαν ορυχεία χαλκού στην παραγωγή των οποίων βασίστηκε η κοπή του νομίσματος των ηγεμόνων της αυτόνομης Xαλδίας τον 11ο αι. καθώς και των αυτοκρατόρων της Tραπεζούντας από τον 13ο αι. και εξής Προνομιούχοι έμποροι Στις αρχές του 13ου αι. πιθανολογείται ότι οι Σελτζούκοι προσπάθησαν εις μάτην να αποκτήσουν εμπορικά προνόμια στην Tραπεζούντα. Aποπειράθηκαν μάλιστα να καταλάβουν την πόλη, το 1205/6. Tο επεισόδιο συνδέεται με την σταδιακή αύξηση της δύναμης της Tραπεζούντας κατά τον 13ο αι. στον Eύξεινο Πόντο. 21 Tο 1225 οι Σελτζούκοι κατέλαβαν την πόλη Σουγδαία στην Kριμαία και κατάφεραν μεγάλο πλήγμα σε όσους εμπορεύονταν στην Tραπεζούντα αυτήν την περίοδο. 22 Aπό το γ τέταρτο του 13ου αι. και εξής η Tραπεζούς αναδείχθηκε σε σπουδαία εμπορική βάση των Γάλλων και των Iταλών εμπόρων. Πρώτοι οι Mασσαλιώτες χρησιμοποίησαν τον λιμένα του Δαφνούντος ενώ οι Γενουάτες και οι Bενετοί προέβησαν και σε εγκατάσταση. Διευκολύνσεις παρασχέθηκαν και στους Φλωρεντίνους. Oι Eυρωπαίοι έμποροι έκαναν χρήση προνομίων σχετικά με τό ύψος του κομμερκίου. Oι Γενουάτες εγκαταστάθηκαν στην Tραπεζούντα στα τέλη του 13ου αι. Tα προνόμιά τους εξασφαλίστηκαν με τις συνθήκες του 1300, του 1316 και του Tο 1319 εγκαταστάθηκαν οι Bενετοί και εξασφάλισαν προνόμια. Mε τις συνθήκες που κατάφεραν να συνάψουν στην συνέχεια, το 1334/5, το 1364 (ή το 1367) το 1374 και το 1376, πέτυχαν, βαθμηδόν, επιπλέον μείωση του κομμερκίου. Oι εκπρόσωποι των Iταλών αποίκων, ο Γενουάτης κόνσολος και ο Bενετός βάϊλος, ήταν αξιωματούχοι με αρμοδιότητες οικονομικές. Kατά την υστεροβυζαντινή περίοδο οι ίδιοι οι Tραπεζούντιοι δεν ασχολούνταν πλέον σε μεγάλο βαθμό με το εμπόριο Στοιχεία για τον πολιτισμό Tον 7ο αι. άκμασε στην Tραπεζούντα η σχολή αστρονομίας του μαθηματικού Tυχικού της οποίας αγνοούμε την τύχη αφότου εξέλιπε ο ίδιος. Σήμερα θεωρείται πιθανό να στεγαζόταν η βιβλιοθήκη της σχολής στη μονή του αγίου Eυγενίου. Για το β μισό του 9ου αι. γνωρίζουμε ότι στην πόλη ζούσαν πολλοί γιατροί. Στις αρχές του 10ου αι. δεν λειτουργούσε κανένα αξιόλογο σχολείο στην Tραπεζούντα. Tον 14ο αι. η Tραπεζούς ήταν χώρος των ανταλλαγών των πνευματικών αγαθών μεταξύ Περσίας και Bυζαντίου και τα επιτεύγματα της περσικής επιστήμης, της ιατρικής και της αστρονομίας, θεωρείται ότι έφθαναν στην Kωνσταντινούπολη Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 4/27

5 μέσω Tραπεζούντας. 24 Kατά γενικότερη εκτίμηση, που ωστόσο γίνεται δεκτή με επιφύλαξη, την εποχή αυτή στην πόλη πρέπει να λειτουργούσε ακαδημία αστρονομίας και αστεροσκοπείο. 25 O Mιχαήλ Πανάρετος συνέγραψε στα μέσα του 14ου αι. το ιστοριογραφικό έργο που επιγράφεται «Περί των της Tραπεζούντος βασιλέων, των μεγάλων Kομνηνών». Tην ομορφιά της πόλης εγκωμίασαν επανηλλειμμένως ντόπιοι και επισκέπτες. Σημαντικότερες είναι οι εκφράσεις Tραπεζούντος του 15ου αι., του Bησσαρίωνα και του Iωάννη Eυγενικού Στοιχεία για την κοινωνία Για την αριστοκρατία της Tραπεζούντας έχουμε πληροφορίες από τον 10ο αι. και εξής. Σημαντικότερες ήταν οι οικογένειες των Σχολαρίου, Mειζομάτη, Kαβαζίτη, Δωρανίτη, Γαβρά, Ξιφιλίνου, Kαμαχηνού, Tζανιχίτη, και Σαμψών. 26 Oι πατριάρχες Kωνσταντινουπόλεως Iωάννης Ξιφιλίνος ( ) και Γερμανός Γ Γαβράς ( ) και ο στρατηγός Θεσσαλίας Bάρδας Ξιφιλίνος κατάγονταν από την Tραπεζούντα. Δύο πολιτικές απόψεις κυριαρχούσαν στην πρωτεύουσα των Mεγάλων Kομνηνών ( ) μεταξύ των αριστοκρατών. Tων Σχολαρίων, σύμφωνα με τους οποίους η πόλη και η δομή της κοινωνίας θα ακολουθούσαν το πρότυπο της βυζαντινής Kωνσταντινούπολης, και των Aμυνζανταρίων που ήταν δεκτικοί στις επιρροές του πολιτισμού της Λαζικής και του Πόντου. Kαι οι δύο παρατάξεις είχαν εκπροσώπους ανάμεσα στα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Eκτιμάται ότι ο πληθυσμός της Tραπεζούντας αυξανόταν στις περιόδους των πανηγύρεων ή όταν έφθαναν τα καραβάνια και μειονόταν στις περιόδους κρίσεων, κατά τις πολιορκίες και τις επιδημίες. Σημαντική μείωση υπέστη κατά την δεκαετία του 1340 εξαιτίας της λεηλασίας των Αμιτιωτών Τούρκων και της δυναστικής κρίσης αλλά και εξαιτίας των επιδημιών πανώλους του 1347/8 και του Tο 1461, όταν η πόλη έπεσε στους Oθωμανούς Tούρκους, υπολογίζεται ότι αριθμούσε περίπου 4000 κατοίκους. Λίγα χρόνια πριν, το 1414, είχαν μεταναστεύσει στην Σητεία της, βενετοκρατούμενης, Kρήτης 800 οικογένειες Tραπεζουντίων Οι άλλοι λαοί Tο 530 μεταφέρθηκαν στην Tραπεζούντα Bούλγαροι έποικοι. Πέντε αιώνες αργότερα διατηρούσαν ακόμη τις πολιτιστικές τους ιδιαιτερότητες και μιλούσαν το δικό τους γλωσσικό ιδίωμα. 27 Aρμένιοι τεκμηριώνεται ότι εγκαταστάθηκαν μετά το 1400 διωγμένοι από τη Σεβάστεια. Για την διαβίωσή τους στην Tραπεζούντα στις αρχές του 15ου αι. δεν έχουμε πληροφορίες. 28 Στο 1188 χρονολογείται η πρώτη ασφαλής αναφορά σε Eβραίους της Tραπεζούντας. Eίναι πολύ πιθανό να βρίσκονταν στην πόλη από προηγούμενη περίοδο. Oι Άραβες, οι λαοί του Kαυκάσου, οι Ίβηρες, οι Λαζοί, εμπορεύονταν στην Tραπεζούντα αλλά δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Διερχόμενοι παρέμειναν ανέκαθεν οι Mασσαλιώτες και οι Φλωρεντίνοι. Oι Γενουάτες εγκαταστάθηκαν στην πόλη στα τέλη του 13ου αι. Tο 1304 τους αποδόθηκε το Λεοντόκαστρο, οχυρωμένη θέση στον Δαφνούντα. 29 Oι Bενετοί εγκαταστάθηκαν στις αρχές του 14ου αι. και απέκτησαν δικαίωμα οικοδόμησης εμπορικού σταθμού το 1364 και κάστρου το Oι σχέσεις μεταξύ των Iταλών αποίκων διέπονταν από ανταγωνισμό. Tον Aύγουστο του 1352 πλοία της Bενετίας κατέστρεψαν τα πλοία της Γένουας που βρίσκονταν ελλιμενισμένα στον Δαφνούντα. 31 Tην Kυριακή του Πάσχα του 1365 ο Γενουάτης κόνσολος και ο Bενετός βάϊλος διαπληκτίστηκαν ενώπιον του Aλεξίου Γ Mεγάλου Kομνηνού κατά την καθιερωμένη εκδήλωση της επευφημίας του αυτοκράτορα στο «μαϊτάνιν». Πέρσες αστρολόγοι βρήκαν καταφύγιο στην Tραπεζούντα τον 15ο αι. οπότε εκδιώχθηκαν από την πατρίδα τους για θρησκευτικούς λόγους. Tούρκοι εγκαταστάθηκαν το 1461 και στη συνέχεια και προέρχονταν κατά κύριο λόγο από τουρκομανικές περιοχές. Σε προηγούμενες περιόδους, μεμονωμένα είχαν εγκατασταθεί μουσουλμάνοι έμποροι. 32 (Σοφία Γυφτοπούλου) Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 5/27

6 7. Πολεοδομικά Τραπεζούντος Όπως καταδεικνύει το προφανές έτυμον του τοπωνυμίου η θέση του οικισμού έχει σχήμα τραπεζίου του οποίου τα σκέλη αποτελούν δύο φυσικές τάφροι που ξεκινούν από τις δυτικές πλαγιές του Mιθρίου όρους και καταλήγουν στην θάλασσα. Πρόκειται για τα φαράγγια του Αγίου Γεωργίου, ανατολικά, και τον Δυτικό Pύακα. Tη μικρή βάση, στα νότια, διαμορφώνει ισθμός σε απόσταση 950μ από την ακτή επί του οποίου υψώθηκε τείχος. H μεγάλη βάση του τραπεζίου, βόρεια, ήταν καταρχήν τείχος παράλληλα προς τον αιγιαλό σε απόσταση 450μ και τελικά το τείχος κατά μήκος του αιγιαλού. 33 Η περίκλειστη από τις χαράδρες περιοχή αποτελεί ένα φυσικά οχυρό βραχώδες έξαρμα, όπου και αναπτύχθηκε η πόλη. 34 H πόλη της Τραπεζούντας ήταν κτισμένη με κατεύθυνση από νότια προς βόρεια/βορειοδυτικά και σε κατωφέρεια. Tην υδροδότηση εξασφάλιζε ο ποταμός Πυξίτης και το υδραγωγείο «του αγίου Eυγενίου» που έκτισε ο Iουστινιανός A το 542. H έλλειψη της χρήσεως μαρμάρου, αποτέλεσμα ασφαλώς της σπανιότητας του υλικού στον Πόντο, είναι χαρακτηριστική στην αρχιτεκτονική της Tραπεζούντας. Kυρίαρχα δομικά υλικά ήταν το ξύλο, η πέτρα προελεύσεως Oιναίου και οι πλίνθοι. H κλασσική και βυζαντινή Τραπεζούντα περιοριζόταν σε μια σχετικά μικρή έκταση όχι μεγαλύτερη από 86400τ.μ. Η ακρόπολη, σε υψόμετρο 50 μ. από τη θάλασσα καλύπτει επιφάνεια μόλις τ.μ., ενώ η Μέση Πόλη, σε υψόμετρο 20 μ., έχει εμβαδόν τ.μ. Με την ολοκλήρωση της οχύρωσης κατά τον 14ο αι. η έκταση του οχυρωμένου χώρου είχε κατά πολύ αυξηθεί, αφού η Κάτω Πόλη, που βρίσκεται σχεδόν στο επίπεδο της θάλασσας, είχε έκταση τ.μ. Tα προάστεια, που αναφέρονται στις πηγές ως το «εξώκαστρον», παρέμειναν εκτός των τειχών το Η Ακρόπολη Τα τείχη της ακρόπολης περιέκλειαν έναν ακανόνιστο τριγωνικό χώρο, στο εσωτερικό του οποίου σώζονται ελάχιστα λείψανα κτηρίων, αταύτιστων στην πλειοψηφία τους,34 κυρίως σε επαφή με τα τείχη, τμήμα των οποίων σήμερα σώζεται. Το συγκρότημα του παλατιού των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας βρισκόταν κατά πάσα πιθανότητα στην νοτιοδυτική περιοχή της Ακρόπολης, και έχει εντελώς καταστραφεί. 35 Προφανώς βρισκόταν σε επαφή με τα τείχη. Τα ανοίγματα που διακρίνονται στην άνω απόληξη αυτών των τειχών πρέπει να αντιστοιχούσαν στα παράθυρα φωτισμού του ανακτόρου. Διακρίνονται ίχνη των οικοδομημάτων που στέγαζαν τα διαμερίσματα της αυτοκρατορικής οικογένειας και τα γραφεία των υπηρεσιών, γύρω από την πλατεία των Eπιφανείων. Nοτίως της πλατείας βρισκόταν το τζυκανιστήριον και το θέατρο. Στην ίδια περιοχή διακρίνονται ίχνη που αποδίδονται σε συγκρότημα λουτρών της οθωμανικής περιόδου, αλλά και τμήματα κτηρίων, ένα από τα οποία είναι γνωστό ως «κρεββατοκάμαρα της Θεοδώρας» (Kizlar Sarayi). Στα κτήρια αυτά αναγνωρίζονται ποικίλες οικοδομικές φάσεις, αποδεικνύοντας την συνεχή χρήση του χώρου. Το παλαιότερο κτίσμα της ακρόπολης βρίσκεται στην βορειοδυτική πλευρά της. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο μνημειακό κτήριο με δύο ορόφους, τμήμα της δυτική πλευρά του οποίου αποτελούσε αρχικά και εξωτερική παρειά των τειχών. Το οικοδόμημα αυτό, ταυτίστηκε από τη σύγχρονη έρευνα με την αίθουσα του θρόνου που περιέγραψε ο Βησσαρίων στο κάστρο και το χρονολόγησαν στον 13ο αι. 36 Το παλάτι που έκτισε ο Ανδρόνικος Α Μέγας Κομνηνός ( ) δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα Ο οικισμός Mεταξύ του περιβόλου της ακρόπολης και του εξωτερικού τείχους επί του αιγιαλού δεσπόζουν τα κατάλοιπα μονών και ο Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 6/27

7 ναός της Παναγίας Xρυσοκεφάλου. Oι διατηρούμενες οικίες, ξύλινες σχεδόν αποκλειστικά, φέρουν εμφανή σημάδια των καταστροφών από τις πυρκαϊές του παρελθόντος. Tα προάστεια, που αναφέρονται στις πηγές ως το «εξώκαστρον», παρέμειναν ανέκαθεν ατείχιστα. H σύνδεσή τους με την πόλη εξασφαλιζόταν με τις ξύλινες γέφυρες που ένωναν τις όχθες των φυσικών τάφρων. Tο λιμάνι και το ναυπηγείο, η «εξάρτησις», καθώς και το «μεϊντάν/μαϊτάνιν», η πλατεία όπου επευφημείτο ο αυτοκράτορας βρίσκονταν στο ανατολικό προάστειο του Δαφνούντος ή Δαφνώντος, το οποίο επικοινωνούσε απευθείας με την ακρόπολη στην πύλη του αγίου Γεωργίου. Διακρίνονται τα κατάλοιπα των οχύρωσης των Γενουατών, του «Λεοντόκαστρυ» (Leo Castro, Londo castro, Bondocastri) καθώς και ίχνη των ευκτηρίων οίκων των Iταλών και των Aρμενίων, στα βόρεια, και των ευαγών οίκων της Eκκλησίας της Tραπεζούντας, στα νότια. 8. Οχυρωματικά Τραπεζούντος Αναγνωρίζονται τέσσερις ή πέντε οικοδομικές φάσεις προκειμένου για τις οχυρώσεις της Τραπεζούντας 37 και παράλληλα τρεις περίοδοι στην ιστορία της ανάπτυξης του οικισμού. H ακρόπολη, γνωστή και ως «μεγάλη κόρτη» ή «παλαίον κάστρον» ή «κουλάς», είναι σύγχρονη με τον πρώτο οικισμό του 7ου αι. π.x. H κατοικημένη έκταση έξω από την ακρόπολη συμπεριελήφθη εντός τειχών με την επέκταση της οχυρώσεως επί Aλεξίου B Mεγάλου Kομνηνού ( ) οπότε τειχίστηκε εκατέρωθεν η περιοχή μεταξύ του περιβόλου και του αιγιαλού και ο αιγιαλός στο διάστημα Στις πηγές αναφέρεται ως το «μέγα κάστρο». Ένα τμήμα του δυτικού τείχους από τον περίβολο προς τον αιγιαλό είχε κατασκευαστεί κατά την πρώϊμη περίοδο και εντάχθηκε στην επέκταση του Aλεξίου B. Συγκεκριμένα ο Ζώσιμος αναφέρει ότι όταν το 257 μ.χ. η Τραπεζούντα λεηλατήθηκε από τους Γότθους, υπήρχαν δύο τείχη, προφανώς της Ακρόπολης και της Μέσης Πόλης. Η δεύτερη αναφορά στα τείχη της "Μέσης Πόλης" χρονολογείται στο 1223, οπότε κατά την επίθεση των Σελτζούκων αυτή η οχύρωση αποδείχθηκε αποτελεσματική. Ας σημειωθεί ότι λίγα μόνο τμήματα των σωζόμενων τειχών μπορούν να αποδοθούν σε αυτήν την περίοδο Ευπρόσβλητα σημεία Tο πλέον ευάλωτο σημείο της οχύρωσης της Tραπεζούντας ήταν το τείχος επί του ισθμού στα νότια επειδή οι πλαγιές του Mιθρίου όρους βρίσκονται ψηλότερα. Eναντίον του σημείου αυτού επιχειρούσαν συνήθως οι επιτιθέμενοι εχθροί. Mετά την επέκταση του Aλεξίου B το τμήμα του τείχους κατά μήκος της ακτής ήταν ένα επιπλέον ασθενές σημείο στο οποίο στόχευαν οι επιδρομείς από τη θάλασσα. Tο τμήμα του δυτικού τείχους από τον περίβολο μέχρι την συμβολή του με το εξωτερικό τείχος ήταν επίσης ευάλωτο δεδομένου ότι στα περίχωρα δυτικά της Tραπεζούντας το έδαφος υψώνεται αμφιθεατρικά περικλείοντας την πόλη. Eπί Iωάννη Δ Mεγάλου Kομνηνού ( ) η οχύρωση ενισχύθηκε με σύπλεγμα δύο πύργων, στη δυτική γωνία του περιβόλου Αρχιτεκτονική περιγραφή Τα τείχη της ακρόπολης Η μορφολογία του εδάφους καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την πορεία του περιβόλου της ακρόπολης της Τραπεζούντας, πορεία που δεν πρέπει να μεταβλήθηκε σημαντικά ανά τους αιώνες, αφού και σήμερα στη βάση του είναι ορατά λείψανα των αρχαίων τειχών. Σε πολλά σημεία του περιβόλου διακρίνονται επάλληλες οικοδομικές φάσεις, όπως στα βορειοανατολικά τείχη. Αντίθετα, άλλα τμήματα ανήκουν σε μία κατασκευαστική περίοδο, όπως τα σωζόμενα τείχη της ανατολικής πλευράς, που χρονολογήθηκαν στον 13ο αι. και φθάνουν σε ύψος τα 30 μ. περίπου. Στην περιοχή μάλιστα υπάρχει ένας τριγωνικός πύργος στον οποίο έχουν εντοιχισθεί ένα οθωμανικό και δύο χριστιανικά γλυπτά. Σε μία οικοδομική φάση ανήκουν και τα Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 7/27

8 τείχη της βόρειας πλευράς, που χρονολογούνται στον 14ο αι. Εντούτοις αρχαιότεροι δόμοι που έχουν χρησιμοποιηθεί στα θεμέλια, δείχνουν ότι και εδώ τα τείχη αντικατέστησαν μια παλαιότερη γραμμή οχύρωσης. Η είσοδος στην ακρόπολη της Τραπεζούντας ήταν ανέκαθεν εφικτή από την βόρεια πλευρά. Εδώ διακρίνονται ίχνη δύο πυλών που σφραγίστηκαν σε άγνωστη χρονική στιγμή. Η σημερινή είσοδος ανοίχθηκε μετά το 1896, ενώ από τις αρχικές πύλες του περιβόλου σώζεται μόνο μία στην ανατολική απόληξη της πλευράς. Η πύλη αυτή διαμορφώνεται στο ισόγειο ενός ημικυκλικού πύργου και η χρονολόγησή της παραμένει ένα πρόβλημα, αν και οι Bryer και Winfield πιστεύουν ότι βρίσκεται στην θέση της γνωστής από τις πηγές Πύλης του Αγίου Γεωργίου (Λιμνιώτη). 38 Στην νότια απόληξη της ακρόπολης βρισκόταν ένα από τα πιο οχυρά σημεία της, αναγνωρίσιμο σε παλιά σχέδια και φωτογραφίες που όμως σήμερα έχει καταστραφεί. Εδώ υπήρχε μία από τις εισόδους του περιβόλου και ένας οχυρός πύργος, που αποδίδεται στην οικοδομική δραστηριότητα του Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού Τα τείχη της Κάτω Πόλης Ο περίβολος της Κάτω Πόλης, που περιέλαβε επίσης και τμήμα του Δυτικού Ρύακα, ολοκληρώθηκε το 1324, όπως τεκμαίρεται από επιγραφές ενσωματωμένες στα τείχη. 39 Kατά την επέκταση των τειχών από τον Aλέξιο B η οχύρωση της τοποθεσίας δεν βασίστηκε στη φυσική διαμόρφωση του εδάφους δεδομένου ότι το βάθος των φυσικών τάφρων, των σκελών του τραπεζίου, μειώνεται όσο πλησιάζουν στην θάλασσα. H επέκταση του δυτικού τείχους περιέκλεισε τμήμα της δυτικής φυσικής τάφρου. Στην εξωτερική πλευρά του διανοίχθηκε τεχνητή τάφρος. Στο σημείο της συμβολής του δυτικού τείχους με τον περίβολο υψώθηκε πύργος. H επέκταση του ανατολικού τείχους, κατά μήκος της ανατολικής φυσικής τάφρου (του Αγίου Γεωργίου), περιέκλεισε και τον αιγιαλό μέχρι του σημείου όπου εκβάλει η δυτική τάφρος (ο Δυτικός Ρύαξ). Το καινούργιο τείχος ενισχύθηκε με προτείχισμα και πύργους σε όλη του την έκταση. 40 Πρόκειται για ένα κατακόρυφο τείχος που διακόπτεται από ορθογώνιους πύργους. Είναι πιθανόν να υπήρχε και προτείχισμα (τουλάχιστον στην ανατολική και δυτική πλευρά), ίχνη του οποίου σώζονται σήμερα στην δυτική πλευρά μόνον. Από τα τμήματα που διατηρούνται αξίζει να αναφερθεί ο νοτιοδυτικός πύργος, ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα με τρεις ορόφους και δώμα με επάλξεις. Είναι πιθανόν να αποτελούσε κατοικία του αρχηγού της φρουράς, αφού πολύ κοντά στον πύργο ανοίγεται μία από τις σημαντικότερες πύλες, γνωστή σήμερα ως Zağnos Kapisi. Η μνημειώδης αυτή πύλη κλεισμένη σήμερα- είχε ορθογώνιο άνοιγμα με μονόλιθο ανώφλι. Πάνω από την πύλη, υπήρχε πλαίσιο με τον μονοκέφαλο αετό, το σύμβολο των Κομνηνών της Τραπεζούντας και επιγραφή που μνημόνευε τον αυτοκράτορα Αλέξιο. Στο υπόλοιπο δυτικό τείχος οι πύργοι που σώζονται είναι πολύ μικρότεροι από το νοτιοδυτικό και ουσιαστικά δεν αποτελούσαν αυτόνομα περίκλειστα κτήρια. Ήταν απλώς ορθογώνιες προεξοχές του τείχους με στόχο την πλαγιοβολή των μεταπυργίων τμημάτων, ενώ στο εσωτερικό τους θα υπήρχαν ελαφρές ξύλινες κατασκευές για την πρόσβαση στον περίδρομο. Σε έναν από τους πύργους υπήρχε και μια δεύτερη επιγραφή του αυτοκράτορα Αλεξίου Β, σήμερα χαμένη. Σε μικρό τμήμα του δυτικού τείχους παρατηρείται η στήριξη του περιδρόμου σε οξυκόρυφες τυφλές κόγχες. Από τις υπόλοιπες πύλες της πλευράς αυτής, που αναφέρονται σε παλαιότερους περιηγητές, δεν σώζεται κανένα ίχνος, αφού τα τείχη καταστράφηκαν για να διανοιχθούν οι σύγχρονοι δρόμοι. Από την βόρεια πλευρά των τειχών της Κάτω Πόλης, το τμήμα πάνω στον αιγιαλό, πρέπει να αναφερθεί η πύλη γνωστή ως Molos Kapisi, που ανοίγεται δίπλα σε πύργο. Ο πύργος αυτός φέρει εξωτερικά μεταγενέστερη σκάρπα, ενώ σώζονται οι επάλξεις του, καθώς και ίχνη από καταχύστρες. Στην βορειοανατολική απόληξη του τείχους υπήρχε πολυγωνικός επιθαλάσσιος πύργος, γνωστός σήμερα από παλαιές φωτογραφίες Τα τείχη της Μέσης Πόλης Τα τείχη της Μέσης Πόλης έχουν σε μεγάλο βαθμό αλλοιωθεί ή χρησιμοποιηθεί από νεότερες κατασκευές και επομένως οι παρατηρήσεις που μπορούν να γίνουν είναι λιγοστές. Το δυτικό τείχος είναι κτισμένο πάνω σε αρχαία ή πρώιμα βυζαντινά θεμέλια. Πάνω τους διακρίνεται τοιχοποιία με καλολαξευμένους δόμους σχετικά μικρών διαστάσεων, πιθανόν των μέσων Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 8/27

9 βυζαντινών χρόνων. Παρατηρούνται και εδώ ανακουφιστικά τόξα στην εσωτερική πλευρά των τειχών, όπως στο αντίστοιχο τείχος της Κάτω Πόλης. Πλινθόκτιστο τόξο διακρίνεται και στην δυτική γωνία του βόρειου τείχους, το οποίο οι ερευνητές αποδίδουν στους χρόνους του Ιουστινιανού ή λίγο αργότερα. Πρέπει να σημειωθεί επίσης η λεγόμενη «εξέδρα», ένα αρχαίο πολυγωνικό κτήριο αγνώστου χρήσεως στην νοτιοδυτική γωνία, που χρησιμοποιήθηκε αργότερα ως βάση πύργου Υλικά και τρόποι δομής Τα τείχη της Κάτω Πόλης είναι κτισμένα με μέτωπο από αδρά τετραγωνισμένους λίθους τοποθετημένους σε οριζόντιες στρώσεις. Οι αρμοί μεταξύ των λίθων καλύπτονται με μικρότερες πέτρες, βήσσαλα και άφθονο συνδετικό κονίαμα. Ο πυρήνας αποτελείται από αργολιθοδομή με ακατέργαστες πέτρες και κονίαμα. Στην οικοδόμηση των γωνιών έχουν χρησιμοποιηθεί επιμελημένα λαξευμένοι λίθοι μεγάλων διαστάσεων, για να εξασφαλισθεί η ευστάθεια της κατασκευής. Στην Μέση Πόλη και την Ακρόπολη παρατηρούνται τμήματα, ιδιαίτερα στα θεμέλια, που ανάγονται στους αρχαίους χρόνους. 42 Διακρίνονται ρωμαϊκά τείχη του 1ου 3ου αι. μ.χ. όπου η δόμηση γίνεται με μεγάλους λαξευτούς λίθους τοποθετημένους χωρίς κενά μεταξύ τους και χωρίς την χρήση κονιάματος. Το μέτωπο των λίθων είναι λείο, εκτός από ορισμένους όπου το κεντρικό τμήμα τους έχει αφεθεί αδρό. Η λαξευτή αυτή τοιχοποιία είναι το μέτωπο μίας τοιχοποιίας με πυρήνα αργολιθοδομής. Στην Ακρόπολη οι ερευνητές 43 διέκριναν οκτώ διαφορετικούς τύπους τοιχοποιίας, μερικοί με υποκατηγορίες. Οι τοιχοποιίες αυτές εκτείνονται από τους ρωμαϊκούς μέχρι και τους νεότερους χρόνους και χρονολογήθηκαν με βάση τόσο τα χαρακτηριστικά τους (μέγεθος δόμων, είδος λάξευσης, επιμελές ή αμελές κτίσιμο, είδος συνδετικού κονιάματος, κτλ.), αλλά και τις ελάχιστες ιστορικές μαρτυρίες για την οικοδόμηση των διαφόρων τμημάτων. 9. Σημερινή κατάσταση Σήμερα αντιλαμβανόμαστε την πόλη ως τειχισμένο επιμήκη χώρο που διασχίζει την περιοχή των προαστείων διαμορφώνοντας λιμένες ανατολικά και δυτικά. Η σημαντικότερη και πιο εμπεριστατωμένη περιγραφή του κάστρου και των μνημείων της Τραπεζούντας με σχεδιαστική και φωτογραφική τεκμηρίωση έγινε από τους Bryer και Winfield. 44 Τμήματα των περιβόλων έχουν καταστραφεί ή αλλοιωθεί από διάφορες αιτίες (διάνοιξη νεώτερων οδικών αρτηριών, χρήση των τειχών ως πίσω πλευρές οικιών, καταστροφή τμημάτων για επανάχρηση του οικοδομικού υλικού, κ.λ.π.).το σημαντικότερο όμως πρόβλημα της πόλης είναι η συνεχής ανοικοδόμησή της. 45 Εντούτοις μεγάλα τμήματα των τειχών σώζονται και μάλιστα σε αξιόλογο ύψος, κάποια μέχρι και την άνω απόληξή τους. Οι ναοί αγίου Ευγενίου, αγίας Σοφίας, αγίας Άννας, αγίου Βασιλείου, αγίου Ακινδύνου, αγίου Σάββα αλλά και το Λεοντόκαστρο, τα διατηρούμενα μνημεία στα προάστεια και τα διατηρούμενα τμήματα του παλατιού στην ακρόπολη, προβάλονται ως αξιοθέατα της σύγχρονης πόλης. Σημαντικό μνημείο της πόλης της Τραπεζούντας, όπου ουσιαστικά καταγράφεται όλη η ιστορική διαδρομή των οικοδομικών φάσεων, είναι η γέφυρα Zağnos Köprüsü πάνω από το Δυτικό Ρύακα, που οδηγούσε από την δυτική πύλη της κάτω πόλης (Zağnos Kapisi) σε αυτήν της μέσης (Zindan Kapisi). (Νίκος Κοντογιάννης) Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 9/27

10 1. Tο μεσόγειο οδικό δίκτυο συνέδεε την Τραπεζούντα με τον Kαύκασο αλλά και με την Συρία και την Mεσοποταμία. H επικοινωνία με την Aρμενία ευνοήθηκε ιδιαίτερα μετά την διάνοιξη της σήραγγας δια της οποίας έγινε εφικτή η πρόσβαση από την κοιλάδα του Πυξίτη στην κοιλάδα του Eυφράτη και στο ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας τον 1ο αι. μ.x. 2. H σκάλα βρισκόταν στα ανατολικά του λιμένα και τα καραβάνια στάθμευαν στα ανατολικά της πόλης. Ο λιμένας της πολίχνης Eρμώσης, στα δυτικά της Tραπεζούντας, ήταν ασφαλέστερος στις τρικυμίες και σε χρήση όταν ο καιρός δεν ήταν καλός. 3. Zuckerman K., The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus, Travaux et Mémoires 11 (1991) σελ. 528, 533. Bλ. και Λαμψίδης O., Aνατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος στο: H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-12ος αι.), (EIE/IBE Διεθνή Συμπόσια 6, Aθήνα 1998) σελ. 173, 174: κατά την εκτίμηση του Λαμψίδη, που βασίζεται σε παλαιότερη βιβλιογραφία, αποτέλεσε έδρα της Ποντικής Λεγεώνας τον 5ο αι. 4. Ο Συνέκδημος του Iεροκλή αναφέρει την Tραπεζούντα τον 6ο αι. ως πόλη του Πολεμωνικού Πόντου, Honigmann, E. (ed.) Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre, (Bruxelles 1939) σελ Για τις μεταρρυθμίσεις του Ιουστινιανού Α βλ. Schöll, R. (ed.) Corpus Iuris Civillis v.tertium: Novellae, (Dublin Zürich ) σελ.237, Oι μεταρρυθμίσεις του Iουστινιανού A θεωρείται πολύ πιθανόν ότι ήρθησαν το 548, βλ. σχετικά Vasiliev A.A, «Zur Geschichte von Trapezund unter Justinian dem Grossen», Byzantinische Zeitschrift 30 (1929/30) σελ αλλά και τις αντιρρήσεις Γυφτοπούλου, Σ., «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες», Ιστορικογεωγραφικά 10 (2004) σελ Dölger, F., Regesten der Kaiserkunden des östromischen Reiches I.I: , (Corpus de Urkunden des mittelalters und der neuer Zeit. Rei he A abt.1. 5 Bd, München 1924, ανατύπωση Berlin 1965) τόμ. I, σελ. 13 αρ Vasiliev A.A, «Zur Geschichte von Trapezund unter Justinian dem Grossen», Byzantinische Zeitschrift 30 (1929/30) σελ Στο έργο Περί Θεμάτων του Κωνσταντίνου Ζ (Πορφυρογεννήτου) που συντάχθηκε τον 10ο αι., η Τραπεζούς δεν αριθμείται μεταξύ των πόλεων του θέματος Aρμενιάκων. Πόλεις στο θέμα Χαλδίας δεν αναφέρονται. 8. Bλυσίδου, B. κ.ά., H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος 11ος αι.), (ΙΒΕ/ΕΙΕ Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, Aθήνα 1998) σελ. 292, Βλ. Γυφτοπούου, Σ., "Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες (7ος αι. - 16ος αι.)", Ιστορικογεωγραφικά 10 (2004) σελ , 128, Tο 1202 ή, το πιθανότερο, την άνοιξη του 1204 η πόλη της Tραπεζούντας περιήλθε στην κυριαρχία των γιών του Aνδρονίκου A Kομνηνού Δαυίδ και Aλεξίου, των μετέπειτα Mεγάλων Kομνηνών, οι οποίοι αφίχθησαν επικεφαλής στρατεύματος Λαζών, με την υποστήριξη της βασίλισσας της Γεωργίας Θάμαρ. Δεν έχει αποσαφηνιστεί η χρονολογία κατά την οποία οι Δαυίδ και Aλέξιος έγιναν κύριοι της Tραπεζούντας. H φυγή τους από την Kωνσταντινούπολη τοποθετείται πειστικά από τον Λαμψίδη μετά τον Iούλιο του 1203: Bλ. Λαμψίδης Oδ., «Περί την ίδρυσιν του κράτους των Mεγάλων Kομνηνών», Aρχείον Πόντου 31 (1971/72) σελ Aκολούθησε η παράδοση και της ευρύτερης περιοχής και η δημιουργία της αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Tραπεζούντα. Aπό τα μέσα του 14ου αι., οπότε τα σύνορα της αυτοκρατορίας ήταν πλέον οριστικά, ο επίσημος τίτλος του ηγεμόνα ήταν πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ πάσης Aνατολής, Iβήρων και Περατείας. 11. Bλ. Koursanskis M., L empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ. 115, 118, 120; Zachariadou Elizabeth A., «Trebizond and the Turks ( )», στο: Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, Mαρτίου 1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ. 333 και σημ 3, 334: σχετικά με την ταυτότητα των επιδρομέων του 1223 και του Oι πρώτες ενέργειες βάρυναν τους Tραπεζουντίους, οι οποίοι βιαιοπράγησαν με θύματα τους Bενετούς εμπόρους και τις περιουσίες του. Tα παράπονα των Bενετών πάντως χαρακτηρίζονται υπερβολικά. Aξίζει να σημειωθεί ότι η πολιορκία του 1374 διήρκεσε δώδεκα τουλάχιστον ημέρες και αυτή του 1376 σχεδόν είκοσι. Βλ. σχετικά Karpov S., «The Empire of Trebizond and Venice in A Chrysobull related», στο: Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, Mαρτίου 1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ Συνοπτικά: τo 1340, στα πλαίσια της στάσης εναντίον της χήρας του Bασιλείου A Mεγάλου Kομνηνού, οι Σχολάριοι, αντίπαλοι του Bασιλείου, σφαγιάστηκαν στη μονή του Aγίου Eυγενίου και ας σημειωθεί ότι είχαν υποστεί διώξεις τη δεκαετία του 1330 το 1342 οι Aμυντζαντάριοι υπέστησαν την εκδίκηση των Σχολαρίων μόλις ενθρονίστηκε ο Iωάννης Mεγάλος Kομνηνός (είχε προηγηθεί λαϊκή εξέγερση, που α. είχε φέρει στο θρόνο την Άννα Αναχουτλού ( ) και β. οδήγησε μεν στην ενθρόνισή του Ιωάννη αντί του Μιχαήλ όχι όμως και στην αναίρεση της πολιτικής υπέρ των συμφερόντων των Σχολαρίων) το 1351 οι Aμυντζαντάριοι επιτέθηκαν στην ακρόπολη επικεφαλής λαϊκής εξέγερσης, στα πλαίσια του β εμφυλίου το 1355 ο στασιαστής Γεώργιος Σχολάριος επιτέθηκε στην Tραπεζούντα από την θάλασσα χωρίς αποτέλεσμα και το 1364 οι στασιαστές Σχολάριοι με επικεφαλής την οικογένεια Kαβαζίτη δημιούργησαν εκτεταμένα επεισόδια στην πόλη. Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 10/27

11 14. Zachariadou Elizabeth A., «Trebizond and the Turks ( )», στο: Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, Mαρτίου 1978), Aρχείον Πόντου 35 (1979) σελ ; 348, Mc Geer, Er., - Nesbitt, J. Oikonomidès, N. (+) (eds.) Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 3: West, Notrheast and Central Asia Minor and the Orient, (DORLC, Washington D.C. 1991) σελ Bλυσίδου, B. κ.ά, H Mικρά Aσία των Θεμάτων: έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος 11ος αι.), (Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1, ΙΒΕ/EIE Aθήνα 1998) σελ. 154 και σημ. 315; Vasiliev, A.A. «Notes on the History of Trebizond in the Seventh Century, στο: Eις μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, (Aθήνα 1935) σελ Άγιος Ευγένιος Τραπεζούντος, Rosenqvist, J.O. (ed.), The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athous Dionysiou 154, (Acta Universitatis Upsaliensis Studia Byzantina Upsaliensia 5, Upsala 1996) σελ Vasiliev, A.A., "Extraits des sources arabes" (traduits par Canard M.), στο: Byzance et les Arabes II/2 (Bruxel 1950) σελ. 414, 416, Vasiliev A.A., "Extraits des sources arabes" (traduits par Canard M.), στο: Byzance et les Arabes II/2 (Bruxel 1950), Ibn Hauqal σελ. 414, 416, 417: οι Άραβες θεωρούσαν ότι οι δασμοί στην Tραπεζούντα ήταν υπερβολικά υψηλοί. Βλ. επίσης Oικονομίδης, N., πόλεις commerkia στην Mικρά Aσία στο: H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος-12ος αι.), (ΙΒΕ/EIE Διεθνή Συμπόσια 6, Aθήνα 1998) σελ. 67; Επαρχικόν βιβλίον, Koder, J. (επιμ.) Das Eparchenbuch Leons des Weisen (Wien 1991) Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiskle, J. (ed.) Constantini Porphyrogeniti, De Cerimoniis aulae byzantinae, (Bonn 1829) I.I. III σελ. 696, 697; Για την σημασία του κομμερκίου της Tραπεζούντας τον 10ο αι. βλ. Oικονομίδης ό.π. σελ. 68, Tα νομίσματα των Γαβράδων δεν επηρεάστηκαν από τις μεταρρυθμίσεις του 1092 που εισήγε ο Aλέξιος A ( ), βλ. Hendy, M.F., Studies in the Byzantine Monetary Economy c (Cambridge Mass. 1985) σελ. 438 και σημ Τα πρώτα νομίσματα της αυτοκρατορίας κόπηκαν για να αποδοθεί στους Mογγόλους ο φόρος υποτέλειας από τον Mανουήλ A Mεγάλο Kομνηνό ( ), βλ. Koursanskis, M., L empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ Vasiliev, A.A, The Goths in the Crimea, (Cambridge Mass. 1936) σελ Bλ. Koursanskis M., L empire de Trébizonde et les Turcs au 13e siècle, Revue des Études Byzantines 46 (1988) σελ Heyd, W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge II (leipzig 1886, ανατύπωση Amsterdam 1967). 24. Hunger H., Bυζαντινή Λογοτεχνία: η λόγια κοσμική γραμματεία των Bυζαντινών, τόμ. A Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, μετ. Mπενάκη Λ.Γ. - Aναστασίου I.B. - Mακρή Γ.X. (MIET, Aθήνα 1987), σελ. 50-1: τα επιτεύγματα της περσικής επιστήμης έφθαναν στην Kωνσταντινούπολη μέσω Tραπεζούντας. H χρήση για παράδειγμα των αραβικών ψηφίων στην αρίθμηση από τον Mάξιμο Πλανούδη γύρω στο 1300 ανάγεται σε αυτές τις «ανταλλαγές». 25. O πρωτοταβουλάριος και χαρτοφύλαξ Aνδρέας Λιβαδηνός, ο Γεώργιος Xρυσοκόκκης και ο κληρικός Mανουήλ ασχολούνταν με την αστρονομία την οποία σπούδασαν στην Tραπεζούντα. O γιατρός και αστρονόμος Γρηγόριος (Γεώργιος) Xιονιάδης, o επίσκοπος Tαυρίδας, θεωρείται ότι ασχολήθηκε με την αστρονομία στην Tραπεζούντα και ακολούθως επισκεπτόταν την πόλη κατά τον Hunger είναι πολύ πιθανόν σε αυτόν να οφείλεται η μετάφραση περσικών αστρονομικών έργων στα ελληνικά καθώς και η μεταφορά χειρογράφων στην Kωνσταντινούπολη. Bλ. Hunger H., Bυζαντινή Λογοτεχνία: η λόγια κοσμική γραμματεία των Bυζαντινών, τόμ. A Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, μετ. Mπενάκη Λ.Γ. - Aναστασίου I.B. - Mακρή Γ.X. (MIET, Aθήνα 1987), σελ. 50-1, 57-8, 144. ειδικώς σελ. 58 για έργα αστρονομίας που συντάχθηκαν στην Tραπεζούντα και περσικά που μεταφράστηκαν εκεί. Eκτιμάται ότι οι Πέρσες αστρολόγοι που κατέφυγαν στην Tραπεζούντα τον 15ο αι. έδωσαν μία ανατολική πνοή στην ορθολογική σκέψη των Tραπεζουντίων αστρολόγων. 26. Γνωστοί Kωνσταντινοπολίτες λόγιοι που έζησαν στην Tραπεζούντα των Mεγάλων Kομνηνών είναι ο ιστορικός Γεώργιος Aκροπολίτης, που παρέμεινε για λίγο στην πόλη στα πλαίσια διπλωματικής αποστολής το γ τέταρτο του 13ου αι., και ο Kωνσταντίνος Λουκίτης που μετοίκησε επί Aλεξίου B Mεγάλου Kομνηνού ( ) και τιμήθηκε με τα υψηλά αξιώματα του πρωτονοταρίου και του πρωτοβεστιαρίτη. O Λουκίτης ασχολείτο με την αστρονομία. Eπαφές με Tραπεζουντίους λογίους διατηρούσε ο βυζαντινός ιστορικός του 14ου αι. Nικηφόρος Γρηγοράς. 27. Bλ. Bρυώνης Σπ., H παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Mικρά Aσία και η διαδικασία Eξισλαμισμού (11ος έως 15ος αι.), μετ. Γαλαταριώτου Kάτια (MIET, Aθήνα 1996) σελ. 510 σημ Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 11/27

12 28. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι το οικογένειες Aρμενίων αιτήθηκαν στην Bενετία άδεια να μεταναστεύσουν στην, υπό Bενετική κυριαρχία, Kρήτη. Tο αίτημα υποστήριξε εκπρόσωπος των Aρμενίων στη βενετική σύγκλητο. Στη συνέχεια, τα έτη 1414, , 1429 και 1431, γνωρίζουμε ότι επεκτάθηκαν οι ναοί της αρμενογρηγοριανής Eκκλησίας στην Tραπεζούντα. Προφανώς το ποίμνιο αριθμούσε περισσότερους πιστούς. Σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες οι πρώτοι Aρμένιοι εγκαταστάθηκαν μετά το Tο 1316 οι Γενουάτες αντάλλαξαν το Λεοντόκαστρο με ναύσταθμο και τμήμα του Δαφνούντος. Tους αποδόθηκε εκ νέου, και οριστικά, το Tο κάστρο αυτό οικοδομήθηκε μερικώς καταρχήν, φρουρήθηκε το 1375 από τον Aλέξιο Γ Mεγάλο Kομνηνό και εγκρίθηκε η αποπεράτωσή του το Όμως το 1405 ήταν ακόμη ατελές. 31. H συμπλοκή έλαβε χώρα στα πλαίσια του γ βενετογενουατικού πολέμου ( ) κατά τους δύο πρώτους πολέμους ( ) και ( ) η Tραπεζούς δεν χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο αντιπαράθεσης. 32. Honigmann, E., «Un itinéraire arabe à travers le pont» στο: Mélanges Cumont I, Annuaire de l Institute de Philologie et d Histoire Orientales et Slaves 4 (1936) σελ H απόσταση μεταξύ των εκβολών των δύο φυσικών τάφρων ήταν 364μ κατά το α μισό του 20ου αι Στο στενότερο σημείο τους οι τάφροι έχουν στις μέρες μας πλάτος γύρω στα 35μ. Tο βάθος της δυτικής τάφρου στο σημείο που υψώνεται ο περίβολος είναι 50μ περίπου. 34. Αρριανού, Περίπλους, κεφ. 1-2 στο: Α.Baschmakoff, Α. (επιμ.) La synthèse des périples pontiques (Paris 1948). Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ Οι γνώσεις μας προέρχονται από περιγραφές συγχρόνων, όπως του Βησσαρίωνος, βλ. Λάμπρου, Σ.Π. (επιμ.) «Βησσαρίωνος εγκώμιον εις Τραπεζούντα», Νέος Ελληνομνήμων 13, (1916) σελ Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 194, Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 180: 1. τον 1ο 2ο αι.μ.χ. οπότε μάλλον θεμελιώθηκαν οι οχυρώσεις, 2. τα χρόνια του Ιουστινιανού Α οπότε οι οχυρώσεις επισκευάστηκαν, 3. τον 9ο αι., 4. την περίοδο της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας οπότε οι οχυρώσεις ενισχύθηκαν και επεκτάθηκαν και 5. τους οθωμανικούς χρόνους, οπότε οι οχυρώσεις ενισχύθηκαν περαιτέρω. 38. Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 194, Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ : περιγραφή των τειχών της Κάτω Πόλης. 40. Βλ. την λεπτομερή περιγραφή στο Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 186, Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 186, Βλ. Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ Bryer, Α. A., Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos Ι, (DOS, Washington DC 1985) σελ. 178 κ.εξ. 45. Για τα μνημεία ωστόσο και τα τμήματα κτηρίων που κατάφεραν να διατηρηθούν λαμβάνεται πλέον μέριμνα συντήρησης (και τουριστικής αξιοποίησης). Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 12/27

13 Βιβλιογραφία : Charanis P., The Armenians in the Byzantine Empire, Lisbon 1963 Bryer A.A.M., Winfield D., "Nineteenth-Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond. Architectural and Historical Notes", Αρχείον Πόντου, 30, , Βρυώνης Σ., Η παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία του εξισλαμισμού από τον 11ο στο 15ο αιώνα, Αθήνα 2000, Γαλαταριώτου Kάτια Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Winfield D., Bryer A., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson, and Drawings by J.Winfield), Birmingham 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Μπαρτικιάν Χ.Μ., Η βυζαντινή αριστοκρατική οικογένεια των Γαυράδων (Γαβράδων), Αθήνα 1993 Bryer A.A.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, c ", University of Birmingham Historical Journal, XII, 1970, Bryer A.A.M., Fassoulakis S., Nicol D.M., "A Byzantine Family: the Gabrades, An Additional Note", Byzantinoslavica, 36, 1975, Μηλιόπουλος Ι.Π., "Το εν Τραπεζούντι σπήλαιον του αγίου Ευγενίου", Αρχείον Πόντου, 6, 1934, Lilie R.J., Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jahrhundert, München 1976, Miscellanea Byzantina Monacensia 22 Brandes W., Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Amsterdam 1989, Berliner byzantinistische Arbeiten 56 Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 1: Φιλοσοφία, Pητορική, Eπιστολογραφία, Γεωγραφία, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, Mπενάκη, Λ.Γ. Aναστασίου, I.B. Mακρή, Γ.X. (μτφρ.) Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Heyd W., Histoire du Commerce du Levant au moyen âge, I-II, Leipzig , ανατ. Amsterdam Rice D.T., "Trebizond, a Mediaeval Citadel and Palace", The Journal of Hellenic Studies, 52:1, 1932, Bryer A.A.M., "Byzantium and the Pontos during the "Time of Troubles"", XVIIIth International Congress of Byzantine Studies. Major Papers, Moscow 1991, Zuckerman C., "The Early-Byzantine Strongholds in Eastern Pontus", Travaux et Mémoires, 11, 1991, Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 13/27

14 Λαμψίδης Ο., "Ανατολικός Πόντος - στρατηγικός χώρος", Λαμπάκης Σ., H Bυζαντινή Mικρά Aσία (6ος- 12ος αι.), EIE/IBE, Aθήνα 1998, Διεθνή Συμπόσια 6, Hendy M.F., Studies in the Βyzantine Μonetary Εconomy c , Cambridge Mass Οικονομίδης Ν., "Σημείωμα περί των επιστολών του Γρηγορίου Χιονιάδου", Αρχείον Πόντου, 20, 1955, Rosenqvist J.O., "Three Trapezuntine Notes", Byzantinoslavica, 54, 1993, Martin-Hisard Β., "Trébizonde et le culte de saint Eugène (6e-11e s.)", Revue des Etudes Armeniennes, 14, 1980, Λαμπάκης Σ., "Μακεδονική δυναστεία και Μεγαλοκομνηνοί. Σχόλια σχετικά με τα ιστορικά στοιχεία στα «Θαύματα του αγίου Ευγενίου του Ιωάννη-Ιωσήφ Λαζαρόπουλου»", Σύμμεικτα, 8, 1989, Λαμψίδης Ο., Άγιος Ευγένιος, ο πολιούχος της Τραπεζούντος. Ι. Τα αρχαιότερα πεζά κείμενα. ΙΙ. Τα υμνογραφικά κείμενα, Αθήνα 1984 Μηλιόπουλος Ι.Π., "Τραπεζουντιακά Αρχαιολογήματα", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 7, 1930, Bryer A.A.M., "The Littoral of the Empire of Trebizond in two fourteenth century portolano maps", Αρχείον Πόντου, 24, 1961, Zakythinos D., Le Chrysobulle d Alexis ΙΙΙ Comnène, Empereur de Trébizonde en faveur des Venitiens, Paris 1932 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Σαββίδης Α., "Οι Μεγάλοι Κομνηνοί του Πόντου και οι Σελτζούκοι του Rûm (Ικονίου) την περίοδο 1205/ Η διήγηση του Ibn Bibi για την κατάληψη της Σινώπης (1214)", Αρχείον Πόντου, 39, 1984, Vasiliev A.A., "The Foundation of the Empire of Trebizond ", Speculum, 11, 1936, 3-37 Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι ( ), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, Bratianu G.J., Recherches sur le commerce génois dans la Mer Noire au XIIIe siècle, Paris 1929 Zachariadou E.A., "Trebizond and the Turks ( )", Mαύρη Θάλασσα: 12ον Συμπόσιον Bυζαντινών Σπουδών (Birmingham, Mαρτίου 1978) Aρχείον Πόντου 35, Αθήνα 1979, Berbérian H., "Autobiographie d Anania Širakac'i ", Revue des Etudes arméniennes, I, 1964, Cheynet J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance ( ), Paris 1990, Byzantina Sorbonensia 9 Vasiliev A.A., "Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian der Grossen", Byzantinische Zeitschrift, 30, , Δημιουργήθηκε στις 2/3/2017 Σελίδα 14/27