Σ.Δ.Η. ΑΝΑΣΟΛΗΚΖ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ ΚΑΗ ΘΡΑΚΖ ΚΑΒΑΛΑ ΥΟΛΖ ΓΗΟΗΚΖΖ & ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ

Transcript

1 Σ.Δ.Η. ΑΝΑΣΟΛΗΚΖ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ ΚΑΗ ΘΡΑΚΖ ΚΑΒΑΛΑ ΥΟΛΖ ΓΗΟΗΚΖΖ & ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ ΘΔΜΑ ΠΣΤΥΗΑΚΖ: ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΖ ΚΡΗΖ ΚΑΗ ΑΠΟΘΖΚΔΤΖ ΠΡΟΨΟΝΣΧΝ ΣΗ ΠΔΡΗΟΥΔ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΚΑΣΔΡΗΝΖ ΠΟΤΓΑTΡΗΔ : ΑΜΠΑΣΕΗΓΟΤ ΠΩΛΗΝΑ ΜΔΛΗΝΑ ΚΑΛΑΪΣΕΗΓΟΤ ΔΛΔΝΖ ΤΠΔΤΘ. ΚΑΘΖΓ.: κ. ΚΑΜΔΝΗΓΟΤ ΔΗΡΖΝΖ ΔΞΑΜΖΝΟ: I ΔΑΡΗΝΟ ΑΚΑΓΖΜΑΗΚΟ ΔΣΟ: ΚΑΒΑΛΑ

2 ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ Αξρηθά, ζέινπκε λα επραξηζηήζνπκε ζεξκά ηελ επηβιέπνπζα Καζεγήηξηα, θα. Κακελίδνπ Δηξήλε, θπξίσο γηα ηελ ππνκνλή πνπ έθαλε θαηά ηε δηάξθεηα πινπνίεζεο ηεο πηπρηαθήο εξγαζίαο. Όπσο επίζεο γηα ηελ πνιχηηκε βνήζεηα θαη θαζνδήγεζε ηεο φπνπ κε ηελ εκπεηξία ηεο, βνήζεζε ζηελ δηεθπεξαίσζε ηεο παξνχζαο έξεπλαο. Δπίζεο, ζέινπκε επραξηζηήζνπκε ηνπο πνιίηεο, πνπ απάληεζαλ ζην εξσηεκαηνιφγην ηεο έξεπλαο θαη ζπληέιεζαλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζή ηεο. Αθφκα, ζέινπκε λα επραξηζηήζνπκε ηνπο γνλείο καο, οι οποίοι ςτιριξαν τισ ςπουδζσ μασ με διάφορουσ τρόπουσ, φροντίηοντασ για τθν καλφτερθ δυνατι μόρφωςθ μασ. Σέινο, λα επραξηζηήζνπκε ε κηα ηελ άιιε γηα ηελ αξκνληθή ζπλεξγαζία πνπ είρακε. 2

3 Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΡΩΤΟ... 6 ΕΛΣΑΓΩΓΘ ΕΛΣΑΓΩΓΘ ΤΟ ΕΕΥΝΘΤΛΚΟ ΡΟΒΛΘΜΑ ΣΚΟΡΟΣ ΚΑΛ ΕΡΛΜΕΟΥΣ ΣΤΟΧΟΛ ΤΘΣ ΕΕΥΝΑΣ ΤΟΡΟΣ ΚΑΛ ΧΟΝΟΣ ΡΟΥ ΔΛΕΝΕΓΘΚΘΚΕ Θ ΜΕΛΕΤΘ ΚΑΛ ΣΤΟΛΧΕΛΑ ΡΟΥ ΧΘΣΛΜΟΡΟΛΘΚΘΚΑΝ ΡΟΣΦΟΑ ΚΑΛ ΡΑΑΓΟΜΕΝΑ ΟΦΕΛΘ ΤΘΣ ΕΕΥΝΑΣ ΡΩΤΟΤΥΡΛΑ ΕΕΥΝΑΣ ΚΑΛ ΣΥΜΒΟΛΘ ΣΤΘΝ ΕΡΛΣΤΘΜΘ ΔΟΜΘ ΡΤΥΧΛΑΚΘΣ ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΔΕΥΤΕΟ ΥΦΛΣΤΑΜΕΝΘ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘ ΕΛΣΑΓΩΓΘ ΡΑΓΚΟΣΜΛΑ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘ ΑΝΑΣΚΟΡΘΣΘ ΤΘΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘΣ ΤΘΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΡΛΝ ΤΘΝ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΛΣΘ Θ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΛΣΘ ΣΤΘΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΛΕΛΣΛΜΟ ΕΡΛΧΕΛΘΣΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΚΘ ΑΝΑΣΚΟΡΘΣΘ ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΤΕΤΑΤΟ ΕΕΥΝΘΤΛΚΘ ΜΕΚΟΔΟΛΟΓΛΑ ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΡΟΣΟΤΛΚΘΣ ΕΕΥΝΑΣ ΕΛΣΑΓΩΓΘ ΣΥΛΛΟΓΘ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΜΕΤΘΣΘ ΜΕΤΑΒΛΘΤΩΝ ΑΝΑΛΥΣΘ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ-ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΔΘΜΟΓΑΦΛΚΟ ΡΟΦΛΛ ΤΩΝ ΕΩΤΘΚΕΝΤΩΝ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΟ ΦΥΛΟ ΘΛΛΚΛΑ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΘΝ ΟΛΚΟΓΕΝΕΛΑΚΘ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΟ ΜΕΓΕΚΟΣ ΤΘΣ ΟΛΚΟΓΕΝΕΛΑΣ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΟ ΕΡΑΓΓΕΛΜΑ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΟ ΜΟΦΩΤΛΚΟ ΕΡΛΡΕΔΟ ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΟ ΣΥΝΟΛΛΚΟ ΚΑΚΑΟ ΜΘΝΛΑΛΟ ΟΛΚΟΓΕΝΕΛΑΚΟ ΕΛΣΟΔΘΜΑ ΣΕ ΕΥΩ

4 4.5.7 ΚΑΤΑΝΟΜΘ ΤΟΥ ΔΕΛΓΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΘ ΤΘΝ ΡΕΛΟΧΘ ΔΛΑΜΟΝΘΣ ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΤΑΤΛΣΤΛΚΘΣ ΑΝΑΛΥΣΘΣ ΡΑΑΓΟΝΤΛΚΘ ΑΝΑΛΥΣΘ ΤΟΜΕΛΣ ΡΟΥ ΕΡΘΕΑΣΤΘΚΑΝ ΛΟΓΩ ΤΘΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘΣ ΣΤΘ ΔΛΕΚΝΘ ΡΟΛΛΤΛΚΘ ΣΚΘΝΘ ΚΑΛ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΛΣΘ (Q4) ΕΝΕΓΕΛΕΣ ΡΟΥ ΡΑΓΜΑΤΟΡΟΛΘΚΘΚΑΝ ΑΡΟ ΤΟΥΣ ΡΟΛΛΤΕΣ ΓΛΑ ΝΑ ΡΟΣΤΑΤΕΥΤΟΥΝ ΣΕ ΣΧΕΣΘ ΜΕ ΤΘΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘ ΡΟΥ ΕΡΛΚΑΤΕΛ ΣΤΘ ΔΛΕΚΝΘ ΡΟΛΛΤΛΚΘ ΣΚΘΝΘ ΚΑΛ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΛΣΘ (Q5) ΚΑΤΘΓΟΛΕΣ ΤΟΦΛΜΩΝ ΡΟΥ ΑΡΟΚΘΚΕΥΟΝΤΑΛ (Q14) ΛΟΓΟΛ ΑΡΟΚΘΚΕΥΣΘΣ ΚΑΛ ΚΑΤΑΨΥΞΘΣ ΤΟΦΛΜΩΝ (Q15) ΔΘΛΩΣΕΛΣ ΣΧΕΤΛΚΑ ΜΕ ΤΘΝ ΟΛΚΟΝΟΜΛΚΘ ΚΛΣΘ ΚΑΛ ΤΘΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΘ ΣΤΘ ΔΛΕΚΝΘ ΡΟΛΛΤΛΚΘ ΣΚΘΝΘ(Q23) ΚΕΦΑΛΑΛΟ ΡΕΜΡΤΟ ΡΕΛΛΘΨΘ - ΣΥΜΡΕΑΣΜΑΤΑ ΚΑΛ ΡΟΤΑΣΕΛΣ ΤΘΣ ΕΕΥΝΑΣ ΕΛΣΑΓΩΓΘ ΡΕΛΛΘΨΘ ΣΥΜΡΕΑΣΜΑΤΑ ΤΘΣ ΖΕΥΝΑΣ ΡΟΤΑΣΕΛΣ ΡΟΣ ΤΘΝ ΚΥΒΕΝΘΣΘ ΡΟΤΑΣΕΛΣ ΓΛΑ ΡΕΑΛΤΕΩ ΕΕΥΝΑ ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΑ ΔΛΕΚΝΘ ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΑ ΕΛΛΘΝΛΚΘ ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΑ

5 Πύνακασ Εικόνων Δηθφλα 1: Κχθινο θξίζεο... 7 Δηθφλα 2: Δπηζπκεηφο θχθινο θξίζεο... 7 Δηθφλα 3: ΑΔΠ θαη απαζρφιεζε, εηήζηεο % κεηαβνιέο Δηθφλα 4: Ρπζκνί κεγέζπλζεο ηεο Διιεληθήο νηθνλνκίαο ηα έηε Δηθφλα 5: ΑΔΠ , ζε ζηαζεξέο αγνξαίεο ηηκέο Δηθφλα 6: Πνζνζηφ αλεξγίαο ζηελ Διιάδα Δηθφλα 7: Αλεξγία αηφκσλ θάησ απφ 25 εηψλ ζηελ Διιάδα Δηθφλα 8: Πνζνζηφ αηφκσλ πνπ είλαη άλεξγνη γηα πεξηζζφηεξν απφ έλα ρξφλν ζηελ Διιάδα Δηθφλα 9: Πνζνζηφ αλεξγίαο ζηελ Διιάδα γηα ην Δηθφλα 10: Μέζν θαη δηάκεζν δηαζέζηκν εηζφδεκα ζηελ Διιάδα κεληαία θαηά ηα έηε Δηθφλα 11: Πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ αδπλαηεί λα θαιχςεη βαζηθέο αλάγθεο, θαηά ηα έηε Δηθφλα 13: Πνζνζηηαία Καηαλνκή πησρεχζεσλ ζηελ Πεξηθέξεηα θαηά ηα έηε Δηθφλα 12: Δμέιημε πησρεχζεσλ ζηελ Διιάδα θαηά ηα έηε Δηθφλα 14: Πνζνζηηαία θαηαλνκή ησλ πησρεχζεσλ ζηελ Αζήλα θαηά ηα έηε Δηθφλα 15: Κιείζηκν θαη ελδερφκελν θιείζηκν επηρεηξήζεσλ

6 ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΠΡΨΣΟ ΕΙΑΓΨΓΗ 1.1 ΕΙΑΓΨΓΗ Ζ έλλνηα ηεο θξίζεο είλαη πνιπδηάζηαηε θαη κπνξεί λα πεξηγξάςεη, γηα ηνπο απινχο αλζξψπνπο κηα πεξίνδν θαηά ηελ νπνία βηψλνπλ δπζθνιίεο, πξνβιήκαηα θαη γεληθφηεξα κηα αληηθαλνληθφηεηα ή κηα θξίζηκε θάζε. Ζ ιέμε θξίζε, ζχκθσλα κε ηελ ειιεληθή γιψζζα, πξνέξρεηαη απφ ην ξήκα θξίλσ θαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα ραξαθηεξίζεη ηελ θξηζηκφηεηα θαη ηελ επηθηλδπλφηεηα κηαο θαηάζηαζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα ε θξίζε εθθξάδεη ηελ εθηξνπή απφ κηα θαηάζηαζε θαλνληθφηεηαο, ζε πνηθίιεο δηαβαζκίζεηο, απφ κηα απιή δηαηαξαρή έσο κηα θαηάζηαζε κε ειεγρφκελσλ γεγνλφησλ πνπ πξνθαινχλ ράνο θαη παληθφ. Δπηπιένλ, ε θξίζε είλαη κηα θαηάζηαζε πνπ εγθπκνλεί θηλδχλνπο γηα ηνπο πφξνπο θαη ηνπο αλζξψπνπο, φπσο επίζεο θαη ηελ απψιεηα ειέγρνπ θαη ηηο νξαηέο ή αφξαηεο ζπλέπεηεο ηφζν ζηνπο αλζξψπνπο, φζν θαη ζηνπο νξγαληζκνχο (Παλεγπξάθεο, 2001). Ζ νηθνλνκηθή θξίζε είλαη κηα έλλνηα δχζθνιε λα νξηζηεί, γηα απηφ είλαη ζπρλφ θαηλφκελν λα ρξεζηκνπνηνχληαη φξνη απφ ηε ζεσξία ησλ νηθνλνκηθψλ δηαθπκάλζεσλ ψζηε λα ηελ πεξηγξάςνπλ. Ζ ζεσξία απηή πεξηγξάθεη ηηο νηθνλνκηθέο δηαθπκάλζεηο ή νηθνλνκηθνχο θχθινπο σο ην απνηέιεζκα ησλ επαλαιακβαλφκελσλ δηαθπκάλζεσλ ηεο γεληθήο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, φπσο απηέο πξνθχπηνπλ απφ ηηο παξαηεξήζεηο πνιιψλ εηψλ, ζπλήζσο 7 έσο 11 ρξφλσλ (O Sullivan, Sheffrin, 2003). Με ηνλ φξν νηθνλνκηθέο δηαθπκάλζεηο αλαθεξφκαζηε ζηηο δηαδνρηθέο απμνκεηψζεηο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Μάιηζηα ζηελ αγγιηθή νξνινγία νη δηαθπκάλζεηο απηέο είλαη γλσζηέο σο business cycles, γηα λα δψζνπλ έκθαζε ζηνλ βαζηθφ ξφιν πνπ παξνπζηάδνπλ νη επελδχζεηο ζηελ εμέιημε ηνπ νηθνλνκηθνχ θχθινπ. Μηα θξίζε ζπλήζσο αθνινπζεί ηέζζεξα ζπγθεθξηκέλα ζηάδηα, ηα νπνία είλαη: 1. Σν ζηάδην δηακφξθσζεο ηεο θαηάζηαζεο ή αιιηψο ην ζηάδην ησλ πξφδξνκσλ ζπκπησκάησλ (prodromal crisis stage) 2. Σν ζηάδην ηεο εθδήισζεο ηεο θξίζεο (acute crisis stage) 3. Σν ζηάδην ησλ επηπηψζεσλ (chronic crisis stage) 6

7 4. Σν ζηάδην ηεο επίιπζεο (crisis resolution stage) (θαθηαλάθε, 1998) (ΠΖΓΖ:ΦΑΚΗΑΝΑΚΖ,1998) Δικόνα 1: Κύκλορ κπίζηρ (ΠΖΓΖ:ΦΑΚΗΑΝΑΚΖ,1998) Δικόνα 2: Δπιθςμηηόρ κύκλορ κπίζηρ 7

8 χκθσλα κε ηνπο Kindleberger θαη Aliber (2005) νηθνλνκηθή θξίζε είλαη ε θπθιηθή εμέιημε κηαο νηθνλνκηθήο ζπγθπξίαο, αλ θαη νπζηαζηηθά ε νηθνλνκηθή θξίζε απνηειεί ην θαηψηαην ζεκείν ηεο θακπχιεο ηεο νηθνλνκηθήο αλαθχθισζεο, κεηά ην νπνίν επέξρεηαη ε αλάθακςε. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε, ινηπφλ, κπνξεί λα ζεσξεζεί ην θαηλφκελν ηεο ζπλερνχο κείσζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο, δειαδή ησλ επελδχζεσλ. Ζ νηθνλνκηθή θξίζε είλαη έλα θαηλφκελν πνπ εδψ θαη ρξφληα καζηίδεη νιφθιεξν ηνλ θφζκν. Ξεθίλεζε ζηηο Ζ.Π.Α. ην 2007 θαη εμαπιψζεθε ζηελ Δπξψπε ην 2008 (Papanikos, 2012). εκαληηθά αίηηα ήηαλ ε αιφγηζηε ρξήζε ηηηινπνηήζεο ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ, ε ππεξβνιηθή ρξήζε δαλεηαθψλ θεθαιαίσλ, ε πιεκκειήο δηαβάζκεζε πηζηνιεπηηθνχ θηλδχλνπ νκνιφγσλ κεησκέλεο εμαζθάιηζεο, ην ζχζηεκα ακνηβψλ ζην ρξεκαηνπηζησηηθφ ηνκέα θαη ην θαλνληζηηθφ πιαίζην (Κακπφιεο θαη Σξαπιφο 2009). Ζ νηθνλνκηθή θξίζε επεθηάζεθε κε πνιχ γξήγνξν ξπζκφ ζηηο πην αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη ζηγά ζηγά ζε νιφθιεξν ηνλ θφζκν. Βέβαηα ζεκάδηα ηεο θξίζεο ππήξραλ απφ πην πξηλ αιιά δελ δφζεθε ε απαηηνχκελε πξνζνρή. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηηο Ζ.Π.Α. απφ ηηο νπνίεο μεθίλεζε θαη ε θξίζε, ε απιεζηία ησλ ηξαπεδψλ έρεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ παγθφζκηα θξίζε δηφηη ήζειαλ λα βγάινπλ πεξηζζφηεξα θέξδε επελδχνληαο ηα ρξήκαηα ησλ θαηαζεηψλ, ρσξίο λα αληηκεησπίδνπλ ηπρφλ θηλδχλνπο. Μπνξεί λα ζεκεησζεί, πσο αθφκα έλα αίηην εμάπισζεο ηεο θξίζεο παγθνζκίσο είλαη θαη ε παγθνζκηνπνίεζε. Έηζη ζε κηα ηέηνηα επνρή παγθνζκηνπνίεζεο, ε θξίζε απηή πνπ αξρηθά εθδειψζεθε ζηελ ακεξηθαληθή αγνξά ζηεγαζηηθψλ δαλείσλ µεησµέλεο εμαζθάιηζεο, εμαπιψζεθε γξήγνξα ζηηο ρξεκαηνπηζησηηθέο αγνξέο, ελψ έρεη ήδε δείμεη θαη ζνβαξέο επηπηψζεηο ζηηο πξαγκαηηθέο νηθνλνκίεο, θπξίσο µε ηελ εμειηζζφκελε χθεζε ηνπ αλεπηπγκέλνπ θφζµνπ. Όια απηά είραλ ζαλ απνηέιεζκα ρηιηάδεο άλζξσπνη λα ράζνπλ ηελ δνπιεία ηνπο, ηα ρξεκαηηζηήξηα λα θαηαξξεχζνπλ θαη ε αλεξγία λα ζθαξθαιψζεη ζηα χςε (ΣΟ ΒΖΜΑ, 2009). Φπζηθφ ήηαλ ε δηεζλήο θξίζε λα επεξεάζεη θαη ηελ Διιάδα κε θαζπζηέξεζε ην δεχηεξν εμάκελν ηνπ 2008, κέζσ ηεο Γεξκαλίαο, θαζψο είλαη ε κεγαιχηεξε αγνξά ησλ ειιεληθψλ πξντφλησλ ησλ Βαιθαλίσλ (Γηαθφπνπινο, 2009). 8

9 1.2 ΣΟ ΕΡΕΤΝΗΣΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Οη νηθνλνκηθέο εθηηκήζεηο δελ είλαη πάληα νη πην θαζνξηζηηθνί παξάγνληεο κηαο ρψξαο ζηελ απφθαζε ηεο λα ζπκκεηάζρεη ζε κηα νηθνλνκηθή έλσζε. Απηή ήηαλ ζίγνπξα ε πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ην 1981, φηαλ έγηλε ην δέθαην κέινο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (ΔΔ) (Papanikos, 2012). Ζ νηθνλνκηθή θξίζε ρηχπεζε ηζρπξά ηελ Διιάδα ζηα ηέιε ηνπ χκθσλα κε ηνλ DeGrauwe (2010), ε νηθνλνκηθή θξίζε πνπ ρηχπεζε ηελ Διιάδα, κεηαηξάπεθε ζε θξίζε γηα ην ζχλνιν ηεο Δπξσδψλεο. Σφηε, ε Διιάδα κπήθε θάησ απφ ηελ επνπηεία ελφο πξνζηαηεπηηθνχ κεραληζκνχ, ηελ «Σξφηθα». Ζ Διιάδα ζηηο 23 Απξηιίνπ 2010 ππέβαιε αίηεζε γηα δηκεξή δάλεηα απφ ηα ππφινηπα Κξάηε Μέιε (Papanikos, 2012), κε απνηέιεζκα ζηηο 10 Μαΐνπ 2010 ε «Σξφηθα» απνθάζηζε ηε ξχζκηζε ελφο παθέηνπ δηάζσζεο χςνπο 750 δηο. επξψ (Katsimi and Moutos, 2010). Μειέηε ηεο ΓΔΔ (2013) αλαθέξεη φηη ε εληεηλφκελε νηθνλνκηθή θξίζε θαη χθεζε κεηά ην 2009, ζε δηεζλέο, επξσπατθφ θαη ηδηαίηεξα Μεζνγεηαθφ θαη ειιεληθφ επίπεδν κε ηελ ζνβαξή κείσζε ηεο παξαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ηελ δηαθνπή ρνξήγεζεο δαλείσλ απφ ηηο ηξάπεδεο, ηε κείσζε ησλ επελδχζεσλ απφ ην θξάηνο θαη ηηο επηρεηξήζεηο θαζψο θαη ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο δήηεζεο απφ ηνπο θαηαλαισηέο αλαδεηθλχεη κε ην πην ζαθή αιιά θαη αλεζπρεηηθφ ηξφπν φηη ε επξσπατθή, ε κεζνγεηαθή θαη ηδηαίηεξα ε ειιεληθή νηθνλνκία βξίζθνληαη ζε αλάινγεο ζπλζήθεο νηθνλνκηθήο χθεζεο (θξαρ αλεξγίαο) κεηά απφ απηέο πνπ αθνινχζεζαλ ην θξαρ ζηηο ρξεκαηαγνξέο ην Αλαιπηηθφηεξα, κέζα ζηελ 5εηία ην πνζνζηφ αλεξγίαο απμήζεθε απφ ην 7,7% ζην 27%. Δπίζεο, ην θφζηνο εξγαζίαο αλά κνλάδα πξντφληνο κεηψζεθε θαηά 13.9% κέζα ζηελ 4εηία Σν ΑΔΠ ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο ππνρψξεζε θαηά 3.4% ην 2012 θαη απφ ην 2010 κέρξη ην 2013 δηεπξχλζεθε ζεακαηηθά ην ράζκα ηεο αγνξαζηηθήο δχλακεο ησλ κηζζψλ έλαληη ηεο παξαγσγηθφηεηαο ηεο εξγαζίαο. Έηζη, ηνλ Μάξηην ηνπ 2010 εθηφο απφ ην ρξεκαηηθφ παθέην δηάζσζεο, ε θπβέξλεζε εηζήγαγε κηα ζεηξά λέσλ κέηξσλ φπσο πεξηθνπέο κηζζψλ, αχμεζε ηνπ ΦΠΑ θαη πεξηθνπέο ζηηο δεκφζηεο επελδχζεηο (Βαξνπθάθεο θ. ζπλ., 2011). Απφ ηελ αληίζεηε πιεπξά, ε νηθνλνκηθή θξίζε ζηελ Διιάδα απνηειεί ζπγρξφλσο θαη κηα επθαηξία: λα εθαξκνζηεί έλα θηιφδνμν πξφγξακκα κεηαξξπζκίζεσλ πνπ φρη κφλν ζα 9

10 απνηξέςεη ηελ ρξενθνπία, αιιά θαη ζα εθζπγρξνλίζεη ηελ Διιεληθή νηθνλνκία θαη λα απμήζεη ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ηα εηζνδήκαηα ησλ Διιήλσλ ζε κφληκε βάζε (GreekEconomistforReform.com, 2010). 1.3 ΚΟΠΟ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΡΟΤ ΣΟΦΟΙ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Σα ηειεπηαία ρξφληα ε ειιεληθή νηθνλνκία έρεη εηζέιζεη ζε κηα πεξίνδν πςειήο αζηάζεηαο, αβεβαηφηεηαο θαη κε πξνβιέςηκεο πνιηηηθήο (Αξγείηεο θαη Νηθνιαΐδε, 2011). Απηφ ήηαλ κηα ψζεζε γηα λα πξαγκαηνπνηεζεί ε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, έηζη ψζηε λα εληνπηζηεί θαη λα δηεξεπλεζεί θαηά πφζν ν ειιεληθφο ιαφο απνζεθεχεη ηξφθηκα ελ κέζσ νηθνλνκηθήο θξίζεο. Έηζη, ν θχξηνο ζθνπφο ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζηάζεο ησλ θαηαλαισηψλ θαη ηα πηζηεχσ ηνπο ζε ζρέζε κε ηνπο παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ηελ Διιάδα ζηελ νηθνλνκηθή θξίζε. Δπίζεο πξαγκαηνπνηήζεθε θαη κηα έξεπλα γηα ηελ ζηάζε ησλ θαηαλαισηψλ απέλαληη ζηελ ζξεζθεία θαη ηελ Δθθιεζία, αλ έρνπλ αξρίζεη λα πηζηεχνπλ πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν ζηνλ Θεφ. Δπηπιένλ, ζθνπφο ηεο έξεπλαο είλαη ε δηεξεχλεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ θαηαλαισηψλ, αλ θαη θαηά πφζν θαιιηεξγνχλ πξντφληα θαζψο θαη αλ απνζεθεχνπλ πξντφληα ελ κέζσ νηθνλνκηθήο θξίζεο. Σέινο, βαζηθή επηδίσμε απνηειεί ν εληνπηζκφο ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ ζηάζε ησλ θαηαλαισηψλ φζνλ αθνξά ηελ αγνξαζηηθή ηνπο δχλακε. Οη επηκέξνπο ζηφρνη ηεο παξνχζαο έξεπλαο είλαη: 1. Να εληνπηζηνχλ ηα θχξηα αίηηα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο 2. Να δηεξεπλεζνχλ ηξφπνη εμνηθνλφκεζεο ρξεκάησλ 3. Να δηεξεπλεζεί αλ ν ειιεληθφο ιαφο παξάγεη πξντφληα 4. Να δηεξεπλεζεί αλ ν ειιεληθφο ιαφο απνζεθεχεη ηξφθηκα. 1.4 ΣΟΠΟ ΚΑΙ ΦΡΟΝΟ ΠΟΤ ΔΙΕΝΕΡΓΗΘΗΚΕ Η ΜΕΛΕΣΗ ΚΑΙ ΣΟΙΦΕΙΑ ΠΟΤ ΦΡΗΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε ζηηο πφιεηο ηεο Θεζζαινλίθεο θαη ηεο Καηεξίλεο θαηά ην έηνο Γηα λα πξαγκαηνπνηεζεί ε έξεπλα απηή 10

11 ρξεζηκνπνηήζεθε εξσηεκαηνιφγην, ην νπνίν απνηειεί θαη ην θχξην κέζν ζπιινγήο πιεξνθνξηψλ ζηε δεηγκαηνιεπηηθή απηή κειέηε. Σν δείγκα απνηειείηαη απφ 300 θαηαλαισηέο ειηθίαο απφ 20 εηψλ θαη άλσ, άληξεο θαη γπλαίθεο, πνπ έρνπλ σο ηφπν θαηνηθίαο ηνπο ηηο πφιεηο Θεζζαινλίθε θαη Καηεξίλε. Ζ ζπιινγή δεδνκέλσλ πξαγκαηνπνηήζεθε κέζσ πξνζσπηθήο ζπλέληεπμεο. Γηα ηε ζπιινγή πξσηνγελψλ ζηνηρείσλ ρξεζηκνπνηήζεθε έλα εξσηεκαηνιφγην, πνπ δεκηνπξγήζεθε εηδηθά γηα ην ζθνπφ απηφ απφ ηελ Κ. Κακελίδνπ. 1.5 ΠΡΟΥΟΡΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΑ ΟΥΕΛΗ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Σα απνηειέζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε κειέηε απηή πηζαλφλ λα ζπκβάιινπλ ζηε δεκφζηα θαηαλφεζε ησλ δηεζλψλ νηθνλνκηθψλ ζεκάησλ. Δπίζεο, ηα ζπγθεθξηκέλα απνηειέζκαηα είλαη δπλαηφλ λα δεκνζηεπηνχλ ζε δηάθνξα ζεκηλάξηα, εκεξίδεο αιιά θαη ζπλέδξηα πνπ ζα έρνπλ σο ζέκα ηελ νηθνλνκηθή θξίζε θαη ηνπο παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ηελ Διιάδα ζε απηή. Δπηπξφζζεηα, ζα βνεζήζνπλ θαη άιινπο εξεπλεηέο ζηελ πξνψζεζε δηαθφξσλ αηνκηθψλ αιιά θαη νκαδηθψλ εξεπλψλ πνπ ζα γίλνπλ πάλσ ζε απηφλ ηνλ ηνκέα. ηε ζπλέρεηα, κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζηελ παξνρή εμεηδηθεπκέλσλ ζπκβνπιψλ απφ εηδηθνχο φζνλ αθνξά ηελ θαιιηέξγεηα θαη ηελ απνζήθεπζε πξντφλησλ. Σέινο, ηα ζηνηρεία απηά ζα βνεζήζνπλ ηνλ ειιεληθφ ιαφ ζηελ ζσζηή εμνηθνλφκεζε ρξεκάησλ κέζσ απνζήθεπζεο ηξνθίκσλ. 1.6 ΠΡΨΣΟΣΤΠΙΑ ΕΡΕΤΝΑ ΚΑΙ ΤΜΒΟΛΗ ΣΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ Γηα ηα ειιεληθά δεδνκέλα, δελ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί θάπνηα άιιε παξφκνηα έξεπλα πνπ λα αθνξά ηελ θαιιηέξγεηα θαη ηελ απνζήθεπζε πξντφλησλ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο. Ζ έξεπλα απηή κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ δηεξεχλεζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ θαηαλαισηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηα θίλεηξα πνπ νδεγνχλ ζηελ απνζήθεπζε ησλ πξντφλησλ. Δπηπιένλ, δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα κειεηεζεί θαη ε ςπρνινγία ησλ πνιηηψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο. 11

12 1.7 ΔΟΜΗ ΠΣΤΦΙΑΚΗ ηελ παξνχζα εξγαζία, αξρηθά γίλεηαη κηα εηζαγσγή ψζηε λα θαηαλνήζεη ν αλαγλψζηεο θάπνηνπο φξνπο, φπσο ηη είλαη ε νηθνλνκηθή θξίζε. Δπηπιένλ γίλεηαη θαη κηα αλαθνξά ζηνπο ζηφρνπο ηεο κειέηεο καο, ζηνπο εξεπλεηηθνχο ζηφρνπο, ζηνλ ηφπν θαη ζην δείγκα ηεο έξεπλαο καο, αιιά θαη ζηελ σθειηκφηεηα ηεο. ην δεχηεξν θεθάιαην, κειεηάκε ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε παγθνζκίσο, θαζψο θαη ηηο νηθνλνκηθέο θξίζεηο πνπ έρνπλ δεκηνπξγεζεί θαηά ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, αιιά θαη ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηεο Διιάδαο πξηλ θαη κεηά ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηνπ Παξαζέηνπκε ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηελ θαηάζηαζε ηεο αλεξγίαο ζηελ Διιάδα, γηα ηα λνηθνθπξηά πνπ βξίζθνληαη θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο, αιιά θαη γηα ην πνζνζηφ ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ έθιεηζαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θξίζεο. Αθφκε, γίλεηαη θαη κηα κειέηε ζρεηηθά κε ηελ απνζήθεπζε πξντφλησλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θξίζεο. ην ηξίην θεθάιαην γίλεηαη ε επεμεξγαζία ησλ απνηειεζκάησλ, φπσο απηά πξνθχπηνπλ απφ ηηο απαληήζεηο ηνπ δείγκαηνο ζην εξσηεκαηνιφγην πνπ κνηξάζακε. Ζ ζηαηηζηηθή αλάιπζε γίλεηαη κε ην πξφγξακκα SPSS, θαη ζην ζεκείν απηφ ηεο εξγαζίαο παξαζέηνληαη θαη ηα γξαθήκαηα πνπ απνηππψλνπλ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο καο. Σέινο, ζην ηέηαξην θεθάιαην, παξαζέηνπκε ηα ζπκπεξάζκαηά καο, θαη θάλνπκε ηηο πξνηάζεηο καο ζρεηηθά κε ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο κηαο ηέηνηαο δχζθνιεο πεξηφδνπ. 12

13 ΚΕΥΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ ΤΥΙΣΑΜΕΝΗ ΚΑΣΑΣΑΗ 2.1 ΕΙΑΓΨΓΗ ην θεθάιαην απηφ γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα, κέζα απφ βηβιηνγξαθηθέο πεγέο θαη άξζξα, λα δηεξεπλεζεί θαη λα δηαηππσζεί ε θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί ζηελ Διιάδα ηα ηειεπηαία ρξφληα, ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο. 2.2 ΠΑΓΚΟΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΣΑΣΑΗ Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ έηνπο 1929 έιαβε ρψξα ε κεγαιχηεξε νηθνλνκηθή θξίζε ζηελ ηζηνξία ηεο ζχγρξνλεο επνρήο γλσζηή θαη σο ην «κεγάιν θξαρ ηνπ 1929». Ζ θξίζε μεθίλεζε απφ ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο, ζηηο 29/10/1929, θαη επεθηάζεθε κε γξήγνξνπο ξπζκνχο ζε φιν ηνλ θφζκν. Σν μέζπαζκα έγηλε μαθληθά, κηα πεξίνδν πνπ ηίπνηα δελ κπνξνχζε λα πξνκελχζεη ηελ θαηαηγίδα πνπ ζα μεζπνχζε, θαζψο νη αλψηεξεο ηάμεηο ρεηξίδνληαλ κε επηηπρία ζηηο επηρεηξεκαηηθέο ηνπο δξαζηεξηφηεηεο, νη ππφινηπεο ηάμεηο έβξηζθαλ εχθνια θαιά ακεηβφκελεο δνπιεηέο, ελψ παξάιιεια νη Ακεξηθάλνη επηδίδνληαλ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ζηηο επελδχζεηο ζην Υξεκαηηζηήξην. Ο δείθηεο Dow Jones απφ ηηο 60 κνλάδεο, ηνπ 1921, απμήζεθε ζηηο 400, ην 1929 (Milana, 2011). Χζηφζν, ζηηο 24/10/1929 μαθληθά ν δείθηεο Dow Jones, άξρηζε λα απνθηά κηα ζπλερή θαη ζηαζεξή πησηηθή πνξεία ππνρσξψληαο ζην 9% αλαγθάδνληαο πνιινχο λα αξρίζνπλ λα ρξσζηάλε ζε ρξεκαηηζηέο θαη ηηο ηξάπεδεο λα ράζνπλ φιεο ηηο νηθνλνκίεο ηνπο. πλεπψο, ην 1930, βξέζεθαλ ινγαξηαζκνί λα έρνπλ εθκεδεληζηεί θαη επηρεηξήζεηο λα έρνπλ πησρεχζεη. Σα απνηειέζκαηα ηεο θξίζεο ηνπ 1929 ήηαλ πνιχ ζεκαληηθά, θαζψο παξέιπζε νιφθιεξε ε νηθνλνκία ησλ Ζ.Π.Α.. Χζηφζν, ε θξίζε επεθηάζεθε θαη ζηελ Δπξψπε, φπνπ άξρηζαλ λα εκθαλίδνπλ θαη ζνβαξά θνηλσληθά πξνβιήκαηα (εθεκεξίδα «Ζ Καζεκεξηλή», 2009), θαζψο ζε πνιιέο ρψξεο, φπσο ε Απζηξαιία, ν Καλαδάο, ε Γεξκαλία, ε Γαιιία, ε Ηζπαλία θαη νη Ζ.Π.Α., αληηκεηψπηζαλ πνζνζηά αλεξγίαο πνπ μεπεξλνχζαλ ην 25% (Koser, 2009). Ζ θαηάζηαζε απνθαηαζηάζεθε θάπσο, κεηά απφ 13

14 ην 1936, κε αθνξκή ηελ εκθάληζε κηαο λέαο νηθνλνκηθήο ζεσξίαο, γλσζηήο σο «θευλζηζκφο», φπσο νλνκάζηεθε απφ ηνλ άγγιν νηθνλνκνιφγν Σδσλ Μέηλαξλη Κέπλο, αιιά θαη ηεο αλφδνπ ηνπ Υίηιεξ ζηελ Καγθειαξία ηεο Γεξκαλίαο. Ζ θξίζε ηνπ 1929 ζεσξήζεθε φηη ηειείσζε καδί κε ηελ έλαξμε ηεο πνιεκηθήο νηθνλνκίαο ηνπ Γεχηεξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, πεξίπνπ ην 1939 (Έλσζε Οηθνλνκνιφγσλ Δθπαηδεπηηθψλ Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο, 2009). Αξθεηά ρξφληα αξγφηεξα, αθφκε κηα νηθνλνκηθή θξίζε θάλεη ηελ εκθάληζε ηεο. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ κεηαμχ ηνπ Ηζξαήι θαη ησλ Αξαβηθψλ ρσξψλ, νη δεχηεξεο ρξεζηκνπνίεζαλ κε κεγάιε επηηπρία ην «φπιν ηνπ πεηξειαίνπ», θαζψο ήηαλ θαη απηέο πνπ είραλ ηελ θχξηα παξαγσγή ηνπ (Μνχζεο, 2003). ηηο 15/10/1973, ηα κέιε ηνπ OAPEC (Οξγαληζκφο Αξαβηθψλ Υσξψλ Δμαγσγέσλ Πεηξειαίνπ Οξγαληζκνχ Αξαβηθψλ Πεηξειαηνπαξαγσγψλ Κξαηψλ) απνθάζηζαλ θαη αλαθνίλσζαλ φηη ζα ζηακαηήζνπλ λα ρνξεγνχλ πεηξέιαην ζε ρψξεο ππνζηεξηθηέο ηνπ Ηζξαήι, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ Ζ.Π.Α, ηεο Ηαπσλίαο θαη πνιιψλ ρσξψλ ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο. Χο αληίδξαζε ησλ Αξαβηθψλ ρσξψλ ζηηο Ζ.Π.Α. πνπ εθνδίαζαλ ην Ηζξαήι κε πνιεκνθφδηα, ζηηο 12/10/1973, αχμεζαλ ην θφζηνο ηνπ πεηξειαίνπ, ελψ παξάιιεια κείσζαλ ηελ παξαγσγή ηνπ (Koser, 2009). ηελ Δπξψπε, ε θξίζε αξρηθά έγηλε αληηιεπηή σο έλα πξφβιεκα έιιεηςεο πεηξειαίνπ. Σν εκπάξγθν ησλ Αξαβηθψλ ρσξψλ έιεμε ηνλ Μάξηην ηνπ 1974, ρσξίο φκσο λα κεησζεί ην θφζηνο ηνπ πεηξειαίνπ. Χζηφζν, ην 1979 μεζπάεη θαη άιιε κηα πεηξειατθή θξίζε, κε αθνξκή απηή ηε θνξά ηελ Ηξαληθή Δπαλάζηαζε θαη ηελ εηζβνιή ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζην Αθγαληζηάλ (Μνχζεο, 2003). Οη επηπηψζεηο ηεο θξίζεο απηήο μεθίλεζαλ λα γίλνληαη αληηιεπηέο ζηηο Ζ.Π.Α ακέζσο κεηά ηελ έλαξμε ηνπ πνιέκνπ κεηαμχ ην Ηξάλ θαη ηνπ Ηξάθ, θαζψο νη ρψξεο ηνπ OPEC, κε ζηφρν λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θαηάζηαζε, αχμεζαλ ηελ παξαγσγή ηνπο, κε απνηέιεζκα ε ζπλνιηθή απψιεηα λα θηάζεη ζην 4%, θαη έλαλ ρξφλν αξγφηεξα, ην 1980, νη ηηκέο ηνπ καχξνπ ρξπζνχ λα πέθηνπλ ζπλερφκελα γηα 6 έηε. Οη δχν απηέο θξίζεηο επεξέαζαλ έληνλα φιεο ηηο ρψξεο θαη κάιηζηα πνιιέο θηλδχλεπζαλ λα θαηαζηξαθνχλ νηθνλνκηθά. Οη ζπλέπεηεο ηνπο ήηαλ ηεξάζηηεο θαη ρξεηάζηεθε κηα δεθαεηία γηα λα κπνξέζνπλ λα αλαθάκςνπλ νη ρψξεο απφ απηέο (Κφηηνο, 2009). Απφ ην 1960 έσο θαη ην 1997, νη Αζηαηηθέο ρψξεο, φπσο είλαη ε Σαυιάλδε, ε Μαιαηζία, νη Φηιηππίλεο θαη ε Ηλδνλεζία, γλψξηζαλ κεγάιε αλάπηπμε. Μάιηζηα, πνιιέο Ηαπσληθέο ηξάπεδεο θαη ακεξηθάληθνη νξγαληζκνί άξρηζαλ λα επελδχνπλ ζε 14

15 απηέο ηηο ρψξεο, ρσξίο θφβν γηα ηα θέξδε ηνπο, αθνχ ηα λνκίζκαηα ηνπο ζπλδένληαλ κε ην δνιάξην (Λπκπεξάθε, 2010). Χζηφζν, ιφγσ ηνπ ζπλερψο απμαλφκελσλ επελδχζεσλ, θαη ησλ ειιεηκκάησλ ζηνλ πξνυπνινγηζκφ ησλ ρσξψλ απηψλ, δελ θαηέζηε δπλαηφ λα ζπγθξαηεζεί ε ζπλαιιαγκαηηθή ηζνηηκία κε ην δνιάξην, κε απνηέιεζκα ην λφκηζκα ηεο Σαυιάλδεο θαηέξξεπζε θαη απνζπλδέζεθε απφ ην δνιάξην. Ακέζσο πξνθιήζεθε αλαηαξαρή ζηηο ρξεκαηνπηζησηηθέο αγνξέο θαη ζηηο αγνξέο ζπλαιιάγκαηνο, ε νπνία επεξέαζε θαη ηελ Ηλδνλεζία, ηελ Μαιαηζία θαη ηελ Κνξέα, θαη ην ηνπηθά λνκίζκαηά ηνπο ππέζηεζαλ πνιχ κεγάιεο ππνηηκήζεηο. Οη ζπλέπεηεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θξίζεο επεθηάζεθαλ θαη ζε άιιεο ρψξεο, κε ηηο νπνίεο είραλ ρηίζεη ζηελέο εκπνξηθέο ζρέζεηο κε ηελ πεξηνρή, ελψ παξνπζηάδνληαη λα είλαη θαη βξαρπρξφληεο, θαζψο ζεκάδηα αλάθακςεο μεθίλεζαλ λα παξνπζηάδνληαη ήδε απφ ην 1999 ζηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ηεο Αζίαο (Δπξσπατθφ Ννκηζκαηηθφ Ίδξπκα, 1997 Karunatilleka, 1999). Απφ πνιχ λσξίο, ην 2006, είραλ αξρίζεη λα εκθαλίδνληαη ζεκάδηα γηα κηα λέα θξίζε, ιφγσ πηψζεο ησλ ηηκψλ ησλ αθηλήησλ, αιιά θαη ηεο «θνχζθαο» ηεο αγνξάο γηα ηα γλσζηά subprimes ησλ Ζ.Π.Α., θαη έλα ρξφλν αξγφηεξα, ην 2007 μέζπαζε πάιη κηα νηθνλνκηθή ζπξξίθλσζε. Ζ θξίζε απηή μεθίλεζε απφ ηελ αγνξά ελππφζεθσλ δαλείσλ ρακειήο εμαζθάιηζεο (subprimes) θαη πνιχ γξήγνξα εμειίρζεθε ζε θαηάξξεπζε ηνπ παγθφζκηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ζπζηήκαηνο. Αξρηθά ε θξίζε ησλ subprimes δαλείσλ εθδειψζεθε ζηηο Ζ.Π.Α., φηαλ νη θεληξηθέο ηξάπεδεο παξελέβεζαλ γηα λα εληζρχζνπλ ηελ ξεπζηφηεηα ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο, γεγνλφο πνπ ζπλδπάζηεθε θαη κε ηελ θξίζε ζηελ αγνξά αθηλήησλ θαη ηελ πηψζε ησλ ηηκψλ. Οη πνιίηεο δελ ήηαλ ζε ζέζε αληαπεμέιζνπλ ζηελ απνπιεξσκή ησλ δαλείσλ, κε απνηέιεζκα νη ηξάπεδεο λα μεκείλνπλ απφ ξεπζηφ, θαη ζπλεπψο θαη νη ίδηεο λα κελ κπνξνχλ λα πιεξψζνπλ ηηο ππνρξεψζεηο ζε ηνθνκεξίδηα θαη αμίεο νκνιφγσλ CDOs, ζηα νπνία είραλ επελδχζεη πνιιέο επξσπατθέο ηξάπεδεο. Οη παγθφζκηνη ξπζκνί αλάπηπμεο έπεζαλ θαηά πνιχ, ε αλεξγία απμήζεθε ζεκαληηθά, θαη ε θξαηηθνπνίεζε ησλ ηξαπεδψλ, θξίζεθε σο απαξαίηεην κέηξν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θξίζεο. Πνιιέο ηξάπεδεο πνπιήζεθαλ ζε ηδηαηηέξσο ρακειέο ηηκέο, ελψ άιιεο πησρεχζαλ. Χο κέηξν αληηκεηψπηζεο νη εζληθέο θπβεξλήζεηο πξνρψξεζαλ ζε εγγπήζεηο θαηαζέζεσλ, ψζηε λα εμαιεηθζνχλ πξνβιήκαηα κε καδηθέο αλαιήςεηο κεηξεηψλ, κείσζαλ ηνπο θφξνπο ησλ λνηθνθπξηψλ θαη ησλ επηρεηξήζεσλ, ελψ παξάιιεια ε Οκνζπνλδηαθή Σξάπεδα ησλ Ζ.Π.Α. θαη ε Δπξσπατθή Κεληξηθή Σξάπεδα κείσζαλ ηα θχξηα επηηφθηα 15

16 ηνπο θαη επέηξεςαλ ζηηο εζληθέο θεληξηθέο λα πξνκεζεχζνπλ κε ξεπζηφ ηηο ππφινηπεο ηξάπεδεο (Βνχιγαξεο & Σξηαληαθπιιφπνπινο, 2009). Μέζα ζε δχν ρξφληα ην ΑΔΠ κεηψζεθε θαηά 4%, ε ακεξηθαληθή αγνξά εξγαζίαο έραζε ζρεδφλ ζέζεηο θαη ν δείθηεο αλεξγίαο αλήιζε ζην 10% απφ ην πνζνζηφ ησλ 4,8%, πνπ ήηαλ ην 2007 (Papademetriou, Sumpton, Terrazas, 2010). 2.3 ΑΝΑΚΟΠΗΗ ΣΗ ΚΑΣΑΣΑΗ ΣΗ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΙΝ ΣΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΗ Ζ νηθνλνκία ηεο Διιάδαο ζεσξείηαη φηη αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ ηνπ θφζκνπ, θαζψο αλ θαη κηθξή, είλαη αλνηρηή, κε ζρεηηθά ρακειή, φκσο, βηνκεραληθή βάζε. Ζ νηθνλνκία ηεο ρψξαο γλψξηζε κεγάιε άλζηζε κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν θαη ηνλ Δκθχιην, γεγνλφο, πνπ θαηά θχξην ιφγν νθεηιφηαλ ζηελ εθθίλεζε ηεο απφ πνιχ ρακειή βάζε. Ζ αλνδηθή ηεο πνξεία, ε νπνία έηεηλε λα θηάζεη ζηα επίπεδα ησλ αλαπηπγκέλσλ δπηηθψλ ρσξψλ, αλαθφπεθε ην 1973, εμαηηίαο ηεο πξψηεο πεηξειατθήο θξίζεο, κε ηελ θαηάζηαζε λα ρεηξνηεξεχεη ην 1979, φπνπ έιαβε ρψξα ε δεχηεξε πεηξειατθή θξίζε. Σαπηφρξνλα μεθηλάλ λα γίλνληαη αληηιεπηά θαη ηα απνηειέζκαηα απφ ηελ θαπηηαιηζηηθή θξίζε, ε νπνία έρεη ήδε πάξεη ηνλ ραξαθηήξα κηα θξίζεο ηεο ππεξζπζζψξεπζεο ηνπ θεθαιαίνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην θεθάιαην πνπ επελδχεηαη ζηελ νηθνλνκία «πιενλάδεη», ή πην απιά, ηα θέξδε πνπ παξάγνληαη κεηά ηε ρξήζε ηνπ, είλαη αξθεηά γηα λα ζπλεηζθέξνπλ ηθαλνπνηεηηθά ζηνπο ξπζκνχο θεξδνθνξία, επέλδπζεο θαη κεγέζπλζεο (Ησαθείκνγινπ Μειηφο, 1990). Χζηφζν, νη πςειφηεξνη, ζπγθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο επξσπατθέο ρψξεο, ξπζκνί ηεο νηθνλνκηθήο κεγέζπλζεο ηεο εζληθήο καο νηθνλνκίαο, έρνπλ σο απνηέιεζκα ε πεξίνδνο λα ζεσξεζεί σο κηα κεηαβαηηθή θάζε ζηελ δηαδηθαζία ηεο εθδήισζεο ηεο θξίζεο. Ζ Διιάδα, θαηά ην έηνο 2001, εληάρζεθε ζηελ δψλε ηνπ Δπξψ, χζηεξα απφ κηα ζεσξεηηθά επηηπρεκέλε πνξεία ζηελ νπνία θαηνξζψζεθε ε ζχγθιηζε ησλ δεκνζηνλνκηθψλ κεγεζψλ, ζε ζπλδπαζκφ θαη κε ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ηεζζάξσλ απφ ηα πέληε θξηηήξηα ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μάαζηξηρη, θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ έηνπο Σα θξηηήξηα, ηα νπνία πιεξνχζε ε ρψξα καο ψζηε λα εληαρζεί ζηελ δψλε ηνπ Δπξψ 16

17 ήηαλ ν πιεζσξηζκφο, ην έιιεηκκα ηεο γεληθήο θπβέξλεζεο, ν κεραληζκφο ησλ ζπλαιιαγκαηηθψλ ηζνηηκηψλ θαη ην καθξνπξφζεζκν επηηφθην δαλεηζκνχ. Σελ 1 ε Ηαλνπαξίνπ ηνπ 2002, ε Διιάδα, καδί κε άιιεο 11 ρψξεο ηεο επξσδψλεο πηνζέηεζαλ ηελ ρξήζε ελφο θνηλνχ λνκίζκαηνο, ην Δπξψ. Σν ΑΔΠ ζπλέρηζε λα απμάλεηαη κε ζεκαληηθά γξήγνξνπο ξπζκνχο, άλσ ηνπ επξσπατθνχ κέζνπ, γεγνλφο πνπ νθεηιφηαλ ζηηο επελδχζεηο, νη νπνίεο ζπλδένληαλ κε ηηο ππνδνκέο γηα ηνπο Οιπκπηαθνχο Αγψλεο, πνπ ππνδέρζεθε ε Διιάδα ην έηνο 2004, αιιά θαη ζηελ εχθνιε πξφζβαζε ζε πηζηψζεηο γηα θαηαλαισηηθέο δαπάλεο. Χζηφζν, θαηά ηελ πεξίνδν , ε ρψξα καο θάλεθε λα παξαβηάδεη έλα απφ ηα θξηηήξηα ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μάαζηξηρη, ην νπνίν ζρεηηδφηαλ κε ην έιιεηκκα, ην νπνίν έπξεπε λα είλαη θάησ απφ ην 3% ηνπ χκθσλνπ. ηα ηέιε ηνπ έηνπο 2009, ν ζπλδπαζκφο ησλ δηεζλψλ θαη ηνπηθψλ εμειίμεσλ νδεγνχλ ηελ ειιεληθή νηθνλνκία ζε ζνβαξά πξνβιήκαηα, θαζψο φπσο απνθαιχπηεηαη φηη θέξεη ην δεχηεξν εηήζην έιιεηκκα θξαηηθνχ πξνυπνινγηζκνχ θαη ην δεχηεξν κεγαιχηεξν ρξένο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Ζ ρψξα καο ζεσξείηαη απφ ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο, κε πςειφ επίπεδν δηαβίσζε θαη δείθηε αλζξψπηλεο αλάπηπμεο, γεγνλφο πνπ ηελ θαηαηάζζεη ζηελ 22 ε ζέζε παγθνζκίσο γηα ην έηνο 2010, θαη ζηελ 22 ε ζέζε, φπσο θαίλεηαη απφ ηνλ δείθηε ηνπ economist ηνπ έηνπο 2005, γηα ηελ πνηφηεηα δσήο. ηνηρεία ηεο Eurostat δείρλνπλ φηη ην θαηά θεθαιήλ ΑΔΠ ηεο ρψξαο καο, θαηά ην έηνο 2008 ήηαλ ίζν κε ην 94% ηνπ κέζνπ φξνπ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Οη θχξηνη θιάδνη πνπ ζηεξίδνπλ ηελ ειιεληθή νηθνλνκία είλαη ε βηνκεραληθή παξαγσγή ηξνθίκσλ θαη ε επεμεξγαζία θαπλνχ, ε λαπηηιία, ν ηνπξηζκφο, ε πθαληνπξγία, ε κεηαιιεπηηθή, ηα ρεκηθά θαη νη κνλάδεο δηχιηζεο πεηξειαίνπ. Δπηπιένλ, αλ θαη ε κεγέζπλζε ηνπ ΑΔΠ ηεο ρψξαο, ήδε απφ ην 1990 θαη κεηά, ήηαλ πςειφηεξε απφ ηνλ κέζν φξν ησλ Δπξσπατθψλ ρσξψλ, ε ειιεληθή νηθνλνκία έξρεηαη αληηκέησπε κε κεγάια πξνβιήκαηα, φπσο είλαη ε αχμεζε ησλ επηπέδσλ ηεο αλεξγίαο, ε γξαθεηνθξαηία θαη ε δηαθζνξά. Καηά ην έηνο 2009, ζχκθσλα κε ηνλ δείθηε Οηθνλνκηθήο Διεπζεξία, ε ρψξα καο βξηζθφηαλ ζηελ δεχηεξε ρακειφηεξε θαηάηαμε ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, κεηά ηελ Πνισλία, θαη 81 ε παγθνζκίσο. Μηα ηζρπξφηαηε έλδεημε φηη ε Διιάδα νδεγνχληαλ πξνο ηελ θξίζε ήηαλ ην θαηλφκελν ηεο αλαινγίαο ησλ ηδησηηθψλ δαλείσλ πξνο ηηο θαηαζέζεηο, ε αλαινγία ήηαλ κεγαιχηεξε απφ 100 κνλάδεο ( 17

18 2.4 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΗ ΣΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ζ νηθνλνκηθή θξίζε ζηελ Διιάδα, ήξζε ζαλ ζπλέρεηα ηεο δηεζλνχο νηθνλνκηθήο θξίζεο, ζηα ηέιε ηνπ έηνπο 2008, φπνπ έγηλαλ αληηιεπηέο νη πνιιέο ρξφληεο δνκηθέο αδπλακίεο ηεο νηθνλνκίαο ηεο ρψξαο, αιιά θαη ε ππεξρξέσζε ηνπ Διιεληθνχ Γεκνζίνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε ζσζηνχ ειέγρνπ ηνπ ζπλερψο απμαλφκελνπ ρξένπο ηνπ. Ζ θαηάζηαζε απηή επέθεξε κεγάιν πιήγκα ζηελ αμηνπηζηία ηεο ρψξαο ζηηο δηεζλείο αγνξέο, κε ζπλέπεηα νη ηδησηηθέο θαη δεκφζηεο επελδχζεηο λα πεξηνξηζηνχλ ζε κεγάιν βαζκφ. Ο ππεξδαλεηζκφο θαη ε ππεξθαηαλάισζε ηνπ δεκνζίνπ έθεξε θαη ηελ ππεξθαηαλάισζε ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα, κε ζπλέπεηα ηα ειιείκκαηα ζηελ αληαγσληζηηθφηεηα θαη ζηελ παξαγσγηθφηεηα λα δηαησληζηνχλ. Σν δεκφζην ρξένο, σο πνζνζηφ ηνπ ΑΔΠ, απμήζεθε θαη άιιν, κε απνηέιεζκα ην θξάηνο πιένλ λα βξίζθεηαη ζηελ αλάγθε ησλ έθηαθησλ δαλεηαθψλ εηζθνξψλ απφ επίζεκνπο θνξείο, ψζηε λα κπνξέζεη ην ίδην λα είλαη ζε ζέζε λα ρξεκαηνδνηήζεη ηηο θνηλσληθέο δαπάλεο, ηνπο κηζζνχο, αιιά θαη ην δεκνζηνλνκηθφ έιιεηκκα. Γηα λα κελ πξνβεί ζε ζηάζε πιεξσκψλ, ε Διιάδα απεπζχλζεθε ζην ΓΝΣ, ζηελ ΔΚΣ θαη ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, θαη αλαγθάζηεθε λα εηζέιζεη ζε έλα πξφγξακκα ιηηφηεηαο θαη δεκνζηνλνκηθήο πξνζαξκνγήο. Χζηφζν, ε νηθνλνκηθή θξίζε ζπλδπάδεηαη θαη κε άιια πξνβιήκαηα, φπσο είλαη δπζθνιίεο σο πξνο ηελ αληαγσληζηηθφηεηα ηεο ρψξαο, αιιά θαη σο πξνο ηελ πξννπηηθή απαζρφιεζεο ηνπ αλζξσπίλνπ δπλακηθνχ πνπ δηαζέηεη, θαζψο δελ κπνξεί λα αληαγσληζηεί ηηο επξσπατθέο εηαηξείεο ζε ζέκαηα μέλσλ επελδχζεσλ, παξαγσγηθφηεηα εξγαζίαο θαη βαζκφ ζπκκεηνρήο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ εξγαζία. Ζ ειιεληθή νηθνλνκία, πιένλ δελ είλαη ζε ζέζε λα πξνζθέξεη επθαηξίεο ζηνλ ηνκέα ηεο απαζρφιεζεο, ελψ παξάιιεια εληνπίδνληαη θαη πξνβιήκαηα ζην πνζνζηφ θηλεηηθφηεηαο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, γεγνλφο πνπ έρεη αληίθηππν ζηελ εχξεζε εξγαζίαο γηα ηνπο λενεηζεξρφκελνπο ζηελ αγνξά. Με ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ, παξαηεξήζεθε φηη καδί κε ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ε ρψξα νδεγείηαη θαη ζε θξίζε απαζρφιεζεο, θαζψο ην πνζνζηφ ηεο αλεξγίαο πιεζηάδεη ην 17% ( 18

19 Δικόνα 3: ΑΔΠ και απαζσόληζη, εηήζιερ % μεηαβολέρ Όπσο θαίλεηαη, ινηπφλ, ε νηθνλνκηθή θξίζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θξίζε απαζρφιεζεο έρνπλ επηθέξεη ζηελ ρψξα κηα επηδείλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ κέζα απφ ηελ αχμεζε ηεο θηψρεηαο θαη ηεο πιηθήο ζηέξεζεο. Ζ Eurostat, ζηελ ηειεπηαία δεκνζίεπζε ηεο γηα ηελ ζπζσξεπηηθή κείσζε ηνπ ΑΔΠ ηεο ρψξαο κέζα ζηα ρξφληα έρεη θηάζεη ην 23,1%, ή αλ ζέινπκε λα κηιήζνπκε θαη κε αξηζκνχο, απφ ηα 231 δηζεθαηνκκχξηα επξψ ειαηηψζεθε ζηα 183 δηζεθαηνκκχξηα επξψ. Παξαηεξήζεθε, δειαδή, κηα κείσζε ηεο ηάμεο ησλ 49 δηζεθαηνκκπξίσλ επξψ. Σα ζηνηρεία ηεο Eurostat, γηα ην δεκνζηνλνκηθφ έιιεηκκα έδεημαλ φηη απφ ην 2009, πνπ απηφ αληηζηνηρνχζε ζην 13,3% ηνπ ΑΔΠ, πεξίπνπ 30,697 δηζεθαηνκκχξηα επξψ, έθηαζε ζην 2,3% ηνπ ΑΔΠ, πεξίπνπ 4,397 δηζεθαηνκκχξηα επξψ, θαηά ην έηνο Σν 2013, κάιηζηα, ηα ζηνηρεί έδεημαλ φηη ην πξσηνγελέο πιεφλαζκα, γηα πξψηε θνξά, κεηά απφ πνιιά ρξφληα έθηαζε ην 1,3% ηνπ ΑΔΠ, δειαδή ηα 2,435 δηζεθαηνκκχξηα επξψ. Χζηφζν, αλ θαη ππήξμε κηα βειηίσζε ζηα δεκφζηα νηθνλνκηθά, ν αληίθηππνο ηεο δεκνζηνλνκηθήο πξνζαξκνγήο ζηελ θνηλσλία, εμαθνινχζεζε λα αληηκεησπίδεη δπζθνιίεο. Τπήξμε κείσζε ηεο θαηαλάισζεο, κε απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεζεί κηα ειάηησζε ηεο παξαγσγήο, γεγνλφο πνπ νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηηο δεκφζηεο δαπάλεο. Οη πεξηθνπέο ησλ πξνγξακκάησλ ησλ δεκφζησλ επελδχζεσλ, αιιά θαη νη ζπλερείο κεηψζεηο ησλ δεκνζίσλ δαπαλψλ επέθεξαλ κείσζε ηεο παξαγσγήο θαη ηεο απαζρφιεζεο (Παπαδεκεηξίνπ θ.α., 2013). 19

20 Δικόνα 4: Ρςθμοί μεγέθςνζηρ ηηρ Δλληνικήρ οικονομίαρ ηα έηη Δικόνα 5: ΑΔΠ , ζε ζηαθεπέρ αγοπαίερ ηιμέρ

21 Μαδί κε ηελ θξίζε, αθνινχζεζε θαη ε νηθνλνκηθή χθεζε θαη ε αχμεζε ηεο αλεξγίαο, ε νπνία νθείιεηαη ζηελ πεξηνξηζκέλε νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα (Κψηηεο, 1996). Με αξηζκνχο, ε αχμεζε ηεο αλεξγίαο κεηαθξάδεηαη ζην πνζνζηφ ηνπ 17,7%, θαηά ην έηνο 2011, θαη ηνπ 26%, θαηά ην έηνο 2012, αθνινπζψληαο ηελ ζηαζεξή αλνδηθή ηνπ πνξεία απφ ην χκθσλα κε δεδνκέλα ηεο Eurostat, ε Διιάδα θέξεη ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ αλεξγίαο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, αθήλνληαο ζηελ δεχηεξε ζέζε ηελ Ηζπαλία, πνπ θξαηνχζε ηελ πξσηηά γηα αξθεηά ρξφληα ( Eurostat, 2012). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ρψξα καο έρεη ην πςειφηεξν πνζνζηφ αλεξγίαο ζηνπο λένπο θάησ απφ 25 εηψλ, πνπ αληηζηνηρεί ζην πνζνζηφ 57,6%, ζπγθξηηηθά κε ηηο ππφινηπεο ρψξεο πνπ αλήθνπλ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Ζ έμαξζε απηή ηεο αλεξγίαο απνηειεί άιισζηε θαη ην ζεκαληηθφηεξν πξφβιεκα πνπ έρεη δεκηνπξγήζεη ε θξίζε. Αμίδεη φκσο, λα αλαθεξζεί πσο θαη ην ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ παξακέλνπλ άλεξγνη, έλαο κεγάινο αξηζκφο αηφκσλ, είλαη ζεκαληηθφ, θαη ζπλήζσο δηαξθεί πεξηζζφηεξν απφ έλα ρξφλν, θαζψο ην πνζνζηφ ησλ καθξνρξφληα αλέξγσλ άγγηδε ην 5,9% θαηά ην έηνο 2010, έθηαζε ην 9,1% ην 2011 θαη ε αλνδηθή ηνπ πνξεία δελ ζηακάηεζε. Δικόνα 6: Ποζοζηό ανεπγίαρ ζηην Δλλάδα 21

22 Δικόνα 7: Ανεπγία αηόμυν κάηυ από 25 εηών ζηην Δλλάδα Δικόνα 8: Ποζοζηό αηόμυν πος είναι άνεπγοι για πεπιζζόηεπο από ένα σπόνο ζηην Δλλάδα 22

23 χκθσλα κε ζηαηηζηηθά ζηνηρεία ηεο ΔΛ.ΣΑΣ. ε αλεξγία ην 2013 αλέξρνληαλ ζε πνζνζηφ 27,3% ην ζπλνιηθνχ πνζνζηνχ, ελψ ην 2014 ήηαλ ζην 26,6%. Δπίζεο, ην πνζνζηφ ησλ αλέξγσλ θάησ απφ 25 ζπλερίδεη λα είλαη πςειφ, θηάλνληαο ην 52%. Δικόνα 9: Ποζοζηό ανεπγίαρ ζηην Δλλάδα για ηο Καηά ηα έηε , παξαηεξήζεθε κεγάιε κείσζε ησλ εηζνδεκάησλ, θαη κάιηζηα, ζχκθσλα κε ηελ Έξεπλα Δηζνδήκαηνο θαη πλζεθψλ Γηαβίσζε, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηελ ΔΛ.ΣΑΣ, έγηλε θαλεξφ φηη ην πνζνζηφ πνπ δηέηξερε θίλδπλν θηψρεηαο ζηελ ρψξα καο, απφ ην 2009 πνπ αληηζηνηρνχζε ζην 19,7% ηνπ πιεζπζκνχ, έθηαζε ζην 23,1%, θαηά ην έηνο 2012, ελψ ην πνζνζηφ πνπ βξηζθφηαλ ήδε ζε θίλδπλν θηψρεηαο, ην 2009 ήηαλ 27,6% θαη απμήζεθε ζην 34,6% ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ, ην Πην ζπγθεθξηκέλα ηα παξαπάλσ πνζνζηά κεηαθξάδνληαη ζε κηα αχμεζε ηεο ηάμεσλ ησλ αηφκσλ, κέζα ζε έλα ρξνληθφ δηάζηεκα 3 εηψλ. Με ηελ έλλνηα πιεζπζκφο ζε θίλδπλν θηψρεηαο νξίδεηαη ν πιεζπζκφο πνπ ην ηζνδχλακν δηαζέζηκν εηζφδεκα ην είλαη κηθξφηεξν ηνπ 60% ηνπ δηάκεζνπ ηζνδχλακνπ εηζνδήκαηνο ή κε πιηθέο ζηεξήζεηο ή πνπ δηαβηεί ζε λνηθνθπξηά κε ρακειή έληαζε εξγαζίαο ( Με έλλνηα πιηθή πζηέξεζε, νξίδεηαη ε αδπλακία θάιπςεο ηνπιάρηζηνλ ηξηψλ απφ ηηο παξαθάησ αλάγθεο: 23

24 Κάιπςε έθηαθησλ, αιιά αλαγθαίσλ, εμφδσλ Άδεηα κηαο εβδνκάδαο ην ρξφλν καθξηά απφ ην ζπίηη Πιεξσκή δαλείνπ γηα νηθνζθεπή ή πιεξσκή ινγαξηαζκψλ Καηαλάισζε αλά δχν εκέξεο θξέαηνο ή θνηφπνπινπ ή ςαξηνχ Ηθαλνπνηεηηθή ζέξκαλζε ζην ζπίηη Απφθηεζε νηθνζπζθεπψλ, φπσο γηα παξάδεηγκα πιπληήξην ξνχρσλ, έγρξσκεο ηειεφξαζεο, ηειεθψλνπ Απφθηεζε ηδησηηθνχ απηνθηλήηνπ. Παξαηεξείηαη, επηπξφζζεηα θαη κηα ζεκαληηθή κείσζε ηνπ κέζνπ θαη ηνπ δηάκεζνπ ηζνδχλακνπ εηζνδήκαηνο, θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν, θαζψο ην 2009 ην κέζν αηνκηθφ ηζνδχλακν δηαζέζηκν εηζφδεκα ήηαλ πεξίπνπ επξψ κεληαίσο θαη ην 2012 κεηψζεθε ζηα 829 επξψ, κηα κείσζε πεξίπνπ 21%. Με πην απιά ιφγηα, ζεσξείηαη φηη θάζε πνιίηεο έραζε πεξίπνπ θαηά κέζν φξν ην 1/5 ηνπ ηζνδχλακνπ εηζνδήκαηνο ηνπ ζε απηήλ ηελ πεξίνδν. Αθφκε, φπσο γίλεηαη αληηιεπηφ, ε ζεκαληηθή απηή κείσζε ηνπ δηάκεζνπ ηζνδχλακνπ δηαζέζηκνπ εηζνδήκαηνο ζηαδηαθά νδεγεί θαη ζηελ κεηαβνιή νιφθιεξεο ηεο εηζνδεκαηηθήο θαηαλνκήο πξνο κηθξφηεξα εηζνδήκαηα. Με ηνλ φξν δηάκεζν εηζφδεκα, νξίδνπκε ην εηζφδεκα εθείλν πνπ δηαζέηεη ην δηάκεζν άηνκν, ή πην απιά είλαη ην εηζφδεκα εθείλν πνπ βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο θαηαλνκήο. Όπσο γίλεηαη γλσζηφ απφ ηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εηψλ 2009 έσο 2013 ην δηάκεζν δηαζέζηκν ηζνδχλακν εηζφδεκα απφ ηα 957 επξψ κεληαίσο έθηαζε ηα 792 επξψ. Παξαηεξήζεθε δειαδή κηα ζεκαληηθή κείσζε ηεο ηάμεσο ηνπ 17% ( Δικόνα 10: Μέζο και διάμεζο διαθέζιμο ειζόδημα ζηην Δλλάδα μηνιαία καηά ηα έηη

25 Σν έηνο 2012, έλα πνιχ κεγάιν κέξνο ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ, πεξίπνπ ην 25%, δνχζε κε εηζφδεκα θάησ απφ ην 60% ηνπ δηάκεζνπ δηαζέζηκνπ εηζνδήκαηνο, ή αιιηψο, φπσο είλαη επξχηεξα γλσζηφ θάησ απφ ην φξην ηεο θηψρεηαο. Μηιψληαο κε αξηζκνχο, έλα άηνκν πνπ απνηειεί κνλνπξφζσπν λνηθνθπξηφ, έθεξε εηζφδεκα θάησ απφ ηα 475 επξψ κεληαίσο θαη αληίζηνηρα γηα λνηθνθπξηφ κε δχν ελήιηθεο θαη δχν ηέθλα θάησ απφ ηελ ειηθία ησλ 14 εηψλ, ην εηζφδεκα ήηαλ κηθξφηεξν ησλ 998 επξψ ηνλ κήλα. Έξεπλα ηεο Eurostat ζρεηηθά κε ηελ πιηθή ζηέξεζε, κάιηζηα έθεξε ζην θσο φηη θαηά ην έηνο 2012 ην 1/5 ηνπ πιεζπζκνχ βίσλε ην θαηλφκελν απηφ. Αλαθνξηθά, επηζεκαίλεηαη φηη θαηά ην έηνο 2012 ην πνζνζηφ πνπ δνχζε ζε ζπλζήθεο πιηθήο ζηέξεζεο ήηαλ 19,5%, θαηά 8,5% πεξηζζφηεξν απφ φηη ήηαλ ην Ζ αχμεζε απηή ηνπ πνζνζηνχ, φκσο, δελ απνηεινχζε έθπιεμε, θαζψο είραλ κεησζεί ζεκαληηθά ηα εηζνδήκαηα, θαη ζπλεπψο θαη ε δπλαηφηεηα ησλ αλζξψπσλ λα ηθαλνπνηήζνπλ θάπνηεο απφ ηηο βαζηθέο ηνπο αλάγθεο γηα δηαβίσζε (Matsaganis, Ozdemir, Ward, 2014). Οη θαηαλαισηέο, εμαηηίαο ησλ πεξηνξηζκέλσλ νηθνλνκηθψλ ηνπο πφξσλ, θαηαβάιινπλ πξνζπάζεηεο λα θαιχςνπλ εηεξνγελείο αγνξαζηηθέο αλάγθεο, σζηφζν, νη ζπλζήθεο πνπ θαινχληαη λα δηαρεηξηζηνχλ γίλνληαη νινέλα θαη ρεηξφηεξεο. Αξρηθά, αληηκεησπίδνπλ πξφβιεκα ζηα εηζνδήκαηα, θαζψο ππάξρεη πνιχ έληνλα ην θαηλφκελν ησλ ρακειψλ κηζζψλ, ηεο ππναπαζρφιεζεο, αιιά θαη ηεο άζρεκεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο πνιιψλ επηρεηξήζεσλ θαη επαγγεικαηηψλ. Δπηπιένλ, ππάξρνπλ θαη νη απμεκέλεο αλειαζηηθέο δαπάλεο ησλ λνηθνθπξηψλ, φπσο είλαη νη ινγαξηαζκνί θαη ηα δάλεηα. Αθφκε, ζεκαληηθφ είλαη θαη ην γεγνλφο φηη ηα άηνκα πιήηηνληαη θαη απφ ηηο απμεκέλεο ηηκέο ησλ πξντφλησλ θαη ησλ ππεξεζηψλ επξείαο θαηαλάισζεο. Οη παξαπάλσ παξάγνληεο θαίλνληαη πσο επεξεάδνπλ ζεκαληηθά ηελ θαηαλαισηηθή ζπκπεξηθνξά. Πξφζθαηα δεδνκέλα, αιιά θαη εμειίμεηο ζηελ αγνξά θαλεξψλνπλ πσο ηηο αγνξαζηηθέο απνθάζεηο ησλ αηφκσλ, θαζνξηζηηθφ ξφιν παίδνπλ νη ηηκέο θαη ην θφζηνο θηήζεο θαη ρξήζεο ησλ πξντφλησλ θαη ησλ ππεξεζηψλ. Σα άηνκα ηεξαξρνχλ ηηο νηθνλνκηθέο αλάγθεο ηνπο, ηνπνζεηψληαο ζηελ θνξπθή ηηο δαπάλεο, θαη κεηψλνπλ φζν ην δπλαηφλ ηηο παξνξκεηηθέο αγνξέο. 25

26 Παξνπζηάδεηαη αλνκνηνκνξθία ζε δηαθνξεηηθέο αγνξέο, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηελ εηζνδεκαηηθή θαη ηηκνινγηαθή ειαζηηθφηεηα ηεο δήηεζεο. Αμίδεη λα ηνληζηεί φηη αθφκε θαη ζε ηνκείο πνπ δελ είλαη δπλαηφλ λα πεξηνξηζηεί ε δήηεζε, φπσο είλαη ν ηνκέαο ησλ ηξνθίκσλ, παξαηεξείηαη πξνηίκεζε ζε πεξηζζφηεξν πξνζηηνχο ηχπνπο πξντφλησλ, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ηα πξντφληα πνπ θέξνπλ ηελ κάξθα θάπνην ζνππεξ κάξθεη. Σα άηνκα γίλνληαη νινέλα θαη πην επηθπιαθηηθά ζρεηηθά κε ηηο νηθνλνκηθέο ηνπο απαηηήζεηο, θαη επηπξφζζεηα νξηζκέλεο αγνξαζηηθέο απνθάζεηο είηε αλαβάιινληαη, είηε αθπξψλνληαη. Αθφκε, επεηδή νη θαηαλαισηέο αληηκεησπίδνπλ απμεκέλα έμνδα εμππεξέηεζεο δαλείσλ, πηνζεηνχλ ηελ ηάζε λα πεξηνξίζνπλ, ζηα πιαίζηα ηνπ εθηθηνχ, ηνλ δαλεηζκφ νπνηαζδήπνηε κνξθήο. Δπηπξφζζεηα, νη επελδχζεηο θαη ε θαηαλάισζε πεξηνξίδνληαη θαη ιφγσ ηεο αλφδνπ ησλ επηηνθίσλ, ε νπνία θαζηζηά πην αθξηβφ ηνλ δαλεηζκφ ηφζν ησλ επηρεηξήζεσλ, φζν θαη ησλ λνηθνθπξηψλ. Δικόνα 11: Ποζοζηό ηος πληθςζμού πος αδςναηεί να καλύτει βαζικέρ ανάγκερ, καηά ηα έηη

27 2.5 ΚΛΕΙΙΜΟ ΕΠΙΦΕΙΡΗΕΨΝ Ζ άλνδνο ησλ επηηνθίσλ, ζπλδπαζηηθά κε ηελ κείσζε ηεο θαηαλάισζεο, επεξεάδεη ηδηαίηεξα ηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο, θαζψο αλαγθάδνληαη λα αλαζηείινπλ ηα επελδπηηθά ηνπο ζρέδηα, ιφγσ ηεο ζπλερψο κεηνχκελεο παξαγσγήο ηνπο. Μάιηζηα, ζε δπζθνιφηεξε ζέζε θαίλνληαη λα βξίζθνληαη εθείλεο νη επηρεηξήζεηο πνπ έρνπλ πςειέο δαλεηαθέο ππνρξεψζεηο, ιφγσ ηνπ φηη ε ρψξα δηαλχεη κηα πεξίνδν κε πςειφ θφζηνο ρξήκαηνο, κε ηηο ηξάπεδεο λα είλαη θεηδσιέο θαη ην ρξεκαηηζηήξην έρεη κηα θαζνδηθή πνξεία, θαηλφκελα πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ εχξεζε θεθαιαίσλ γηα αλαρξεκαηνδφηεζε ηνπ δαλεηζκνχ. Οη ζπλζήθεο νηθνλνκηθήο αλαζθάιεηαο ζηηο επηρεηξήζεηο, πνπ δεκηνπξγνχληαη εμαηηίαο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, έρνπλ σο επαθφινπζα ηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ θφζηνπο, θαη ζπλεπψο ηηο απνιχζεηο θαη ηελ κείσζε ηεο απαζρφιεζεο ζπλνιηθά. Απφ ην 2009 θαη έπεηηα παξαηεξείηαη πνιχ έληνλα ην θαηλφκελν ηνπ «ινπθέηνπ» ζε πνιιέο επηρεηξήζεηο. Απφ ηνπο πξψηνπο θηφιαο κήλεο ηνπ 2009 έθιεηζαλ 136 επηρεηξήζεηο, ελψ κέζα ζηελ ηξηεηία πνπ αθνινχζεζε θήξπμαλ πηψρεπζε επηρεηξήζεηο, φπσο πξνθχπηεη απφ ηα ζηνηρεία ηνπ Πξσηνδηθείνπ Θεζζαινλίθεο. Καηά ην έηνο 2006 πηψρεπζαλ 438 επηρεηξήζεηο, ην επφκελν έηνο ν αξηζκφο ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ νδεγήζεθαλ ζε «ινπθέην» θπκάλζεθε πεξίπνπ ζηα ίδηα επίπεδα (439 επηρεηξήζεηο), ελψ επηπρψο θαηά ην 2008 νη επηρεηξήζεηο πνπ έθιεηζαλ ήηαλ κφιηο 242. Μέζα ζηα έηε ζπλνιηθά 360 επηρεηξήζεηο ηεο ζπκπξσηεχνπζαο θξίζεθαλ νηθνλνκηθά αζχκθνξεο, θαη νδεγήζεθαλ ζην θιείζηκν ( ελψ ζχκθσλα κε ζηνηρεία ησλ ηξηψλ επηκειεηεξίσλ ηεο Θεζζαινλίθεο (Δπαγγεικαηηθφ, Βηνηερληθφ θαη Δκπνξνβηνκεραληθφ) ζηελ πηψρεπζε νδεγήζεθαλ πεξηζζφηεξεο απφ ηεο πφιεο. Καηά ην έηνο 2010 ην πνζνζηφ ησλ πησρεχζεσλ ζηελ Αζήλα απμάλεηαη ζην 19% ζε ζρέζε κε ην 2009, ελψ κεηά απφ έλα ρξφλν, ην 2011, παξαηεξείηαη έλα πνζνζηφ κείσζεο ηεο ηάμεσο ηνπ 21%. Χζηφζν, θαηά ην ίδην δηάζηεκα, ζηελ Πεξηθέξεηα παξαηεξείηαη κηα αχμεζε ησλ πησρεχζεσλ αξρηθά θαηά πεξίπνπ 21%, ζπγθξηηηθά κε ην έηνο 2009, θαη ζηελ πνξεία θαηά πεξίπνπ 13%, αλαθεξφκελνη ζην έηνο 2011 ζπγθξηηηθά κε ην 2010 ( 27

28 Δικόνα 13: Δξέλιξη πηυσεύζευν ζηην Δλλάδα καηά ηα έηη Δικόνα 12: Ποζοζηιαία Καηανομή πηυσεύζευν ζηην Πεπιθέπεια καηά ηα έηη Δικόνα 14: Ποζοζηιαία καηανομή ηυν πηυσεύζευν ζηην Αθήνα καηά ηα έηη

29 Σνλ Φεβξνπάξην ηνπ 2014 ε ΗΜΔ ΓΔΒΔΔ δεκνζίεπζε κηα έξεπλα ηεο ζρεηηθά κε ηελ θαηάζηαζε ησλ επηρεηξήζεσλ ζηελ Διιάδα θαηά ηελ πεξίνδν Σν πνζνζηφ ησλ επηρεηξήζεσλ πνπ δηέηξεραλ πςειφ θίλδπλν λα θιείζνπλ αληηζηνηρνχζε ζην πνιχ αλεζπρεηηθφ πνζνζηφ ηνπ 47,1%, ελψ ζε απφιπηα κεγέζε απηφ εξκελεχεηαη σο ν αξηζκφο ησλ επηρεηξήζεσλ ( Δικόνα 15: Κλείζιμο και ενδεσόμενο κλείζιμο επισειπήζευν 29

30 ΚΕΥΑΛΑΙΟ 3 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΚΗ ΑΝΑΚΟΠΗΗ Λφγσ ηνπ φηη δελ βξέζεθαλ άξζξα ζρεηηθά κε ηα ειιεληθά δεδνκέλα, παξνπζηάδνληαη άξζξα απφ ηελ δηεζλή βηβιηνγξαθία. Ο Keen (2012), δηεξεπλά ηηο αηηίεο πνπ δεκηνχξγεζαλ ην ηδησηηθφ ρξένο θαη ηηο ζεσξίεο πνπ αλαπηχρζεθαλ γηα ηελ ηξέρνπζα νηθνλνκηθή θξίζε. Ζ έξεπλα κειεηά ηελ εηήζηα κεηαβνιή ηνπ ηδησηηθνχ ρξένπο θαη ην πνζνζηφ αλεξγίαο (ην νπνίν ήηαλ -0.92), θαζψο θαη ηα επίπεδα ηνπ ρξένπο ζε πεξίνδν δεθαηξηψλ εηψλ. Έγηλε παξαγνληηθή αλάιπζε, ζε απηήλ έγηλε αλαδήηεζε ησλ αηηηψλ γηα ηε ζπλέρεηα ηεο θξίζεο ηα επφκελα 3 ρξφληα θαη νη ηάζεηο ηνπ ζήκεξα πνπ θηάλνπλ κέρξη ην Ο εξεπλεηήο βξήθε φηη ζα ππάξμεη αιιαγή ηνπ ηδησηηθνχ ρξένπο θαη κεηά απφ ηξία ρξφληα, 10% πςειφηεξν πνζνζηφ ην νπνίν είλαη επαθφινπζν ηεο κεγάιεο χθεζεο. Θα πξέπεη λα ιεθζεί ππφςε ε κνξθή ηεο «πνζνηηθήο ραιάξσζεο γηα ην θνηλφ": λνκηζκαηηθέο ελέζεηο απφ ηελ Federal Reserve φρη ζε ινγαξηαζκνχο απνζεκαηηθψλ ησλ ηξαπεδψλ, αιιά θαη ζηνπο ηξαπεδηθνχο ινγαξηαζκνχο ηνπ δεκνζίνπ, αιιά κε ηελ πξνυπφζεζε φηη πξψηε πξνηεξαηφηεηά ηνπ πξέπεη λα είλαη ε πιεξσκή ησλ ρξεψλ πξνο ηα θάησ. Απηφ ζα κεηψζεη ην ρξένο απεπζείαο, φρη φκσο ζαλ πιενλέθηεκα ησλ νθεηιεηψλ - ησλ απνηακηεπηψλ, θαζψο θαη ζα κεηψζεη ηελ θεξδνθνξία ηνπ ρξεκαηνπηζησηηθνχ ηνκέα, ελψ δελ επεξεάδνπλ ηε θεξεγγπφηεηά ηεο. Ο Zurawicki et al.,(2005), πξνζπάζεζαλ λα κειεηήζνπλ ηηο αληηδξάζεηο ησλ θαηαλαισηψλ πνπ αλήθαλ ζηελ κεζαία θνηλσληθή ηάμε ζπγθξηηηθά κε ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ζηελ Αξγεληηλή θαηά ηα έηε Πξαγκαηνπνηήζεθε εκπεηξηθή αλάιπζε ζε έλα δείγκα 573 λνηθνθπξηψλ ηεο πφιεο ηνπ Μπνπέλνο Άηξεο ηεο Αξγεληηλήο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε ρξήζε ηειεθσληθψλ ζπλεληεχμεσλ, πνπ πεξηειάκβαλε κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ ηελ επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο ζηελ θαηαλάισζε ζπγθξηηηθά κε ην κέζν εηζφδεκα θάζε λνηθνθπξηνχ, κε 2 κεηαβιεηέο, ηελ θαηαλάισζε ζε ζρέζε κε ην εηζφδεκα θαη ηα έμνδα θάζε νηθνγέλεηαο. Πξαγκαηνπνηήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε, αλάιπζε αμηνπηζηίαο θαη αλάιπζε ζε ζπζηάδεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη ην 30

31 81,9% ησλ ζπκκεηερφλησλ αλαγθάζηεθαλ λα κεηψζνπλ ηε ζπλνιηθή θαηαλάισζε, ελψ επηπιένλ ην 68% ησλ θαηαλαισηψλ κείσζε ηα έμνδα ηνπ, επεηδή παξνπζίαδε έιιεηςε ρξεκάησλ. Όπσο δηαθαίλεηαη, δελ ζπλαληάηαη κφλν ε απφιπηε πηψζε ηεο θαηαλάισζεο αιιά θαη ν νινθιεξσηηθφο απνθιεηζκφ νξηζκέλσλ πξντφλησλ, ελψ αμηνζεκείσην είλαη θαη ην γεγνλφο φηη παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηα κε εθείλα απφ πξνεγνχκελεο έξεπλεο πνπ έγηλαλ ζρεηηθά κε ηελ Ακεξηθαληθή χθεζε ηνπ 1970 θαη ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηεο Αζίαο. Οη εξεπλεηέο πηζηεχνπλ πσο ηα επξήκαηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο, κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζε ζεκαληηθά ζπκπεξάζκαηα σο πξνο ηελ θαηαλάισζε δηαθφξσλ πξντφλησλ, απφ ηελ κεζαία θνηλσληθή ηάμε, ε νπνία απνηειεί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ηελ πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ. Ο Fiszbein et al.,(2003), πξνζπάζεζε λα κειεηήζεη ηηο επηπηψζεηο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ζηελ επεκεξία ησλ λνηθνθπξηψλ, θαζψο επίζεο θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ κεραληζκψλ πξνζαξκνγήο πνπ πηνζεηεζήθαλ σο ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο ησλ δπζθνιηψλ ηεο επνρήο. Πξαγκαηνπνηήζεθε πνζνηηθή αλάιπζε, βαζηζκέλε ζε δηαζηξσκαηηθά δεδνκέλα, ζε έλα δείγκα 2800 λνηθνθπξηψλ απφ δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο ηεο Αξγεληηλήο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, πνπ πεξηειάκβαλε κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ ην θνηλσληθννηθνλνκηθφ πξνθίι ησλ εξσηψκελσλ, κε 5 κεηαβιεηέο, ην εηζφδεκα, ηελ εξγαζία, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ πγεηνλνκηθή θάιπςε θαη ηηο εηζθνξέο θνηλσληθήο αζθάιηζεο, θαη ηελ επίδξαζε ηεο θαηαλαισηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ λνηθνθπξηψλ, κε 3 κεηαβιεηέο, ηε ρξήζε ηεο απνηακίεπζεο, ηελ αιιαγή ησλ θαηαλαισηηθψλ πξνηχπσλ θαη ηε ζπκκεηνρή ζε θνηλσληθά πξνγξάκκαηα. Πξαγκαηνπνηήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε, αλάιπζε αμηνπηζηίαο θαη αλάιπζε ζε ζπζηάδεο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο έδεημαλ φηη πνιιέο απφ ηηο ζπλέπεηεο ζηηο κεηαβνιέο ηνπ εηζνδήκαηνο είραλ άκεζε ζρέζε κε ην επίπεδν κφξθσζεο ηνπ εγέηε ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο νη κεγαιχηεξεο επηπηψζεηο ζηελ κείσζε ηνπ εηζνδήκαηνο παξνπζηάζηεθαλ ζηα λνηθνθπξηά εθείλα πνπ ν επηθεθαιήο ηνπ ζπηηηνχ ήηαλ απφθνηηνο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ζε αληίζεζε κε ηηο νηθνγέλεηεο πνπ ν επηθεθαιήο είρε ειιηπή πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, πνπ νη επηπηψζεηο ζηελ κείσζε ηνπ εηζνδήκαηνο ήηαλ πνιχ κηθξή. Δπηπιένλ, ε έξεπλα έδεημε πσο ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ ζπκκεηερφλησλ παξνπζηαδφηαλ απνζαξξπκέλν θαη απαηζηφδνμν. Αθφκε, δηεξεπλήζεθαλ θαη νη αιιαγέο ζηελ θαηαλνκή ησλ δαπαλψλ ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο, θαη πην ζπγθεθξηκέλα, κειεηήζεθε ε κείσζε ησλ επηπέδσλ θαηαλάισζεο θαη 31

32 ηεο ζηξνθήο ηεο θαηαλάισζεο ζε πξντφληα κε ρακειφηεξεο ηηκέο. Σν ζχλνιν ησλ νηθνγελεηψλ, θάλεθε λα αληαπνθξίλνληαη ζηελ νηθνλνκηθή θξίζε, κε ηελ κείσζε ηεο θαηαλάισζεο θαη ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ αθξηβψλ αγαζψλ κε άιια θζελφηεξα. Χζηφζν, φπσο έγηλε αληηιεπηφ, ηα λνηθνθπξηά κε πςειφ εηζφδεκα πξνέβε ιηγφηεξν ζε ηέηνηεο αιιαγέο, ζπγθξηηηθά κε ηηο νηθνγέλεηεο ηηο κεζαίαο ηάμεο. Δπίζεο, ε ππνθαηάζηαζε γηα θζελφηεξα πξντφληα, θαίλεηαη λα είλαη πεξηζζφηεξν δηαδεδνκέλε ζπγθξηηηθά κε ηηο κεηψζεηο ησλ επηπέδσλ ηεο θαηαλάισζεο. Δπηπιένλ, έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 12%, δήισζε φηη παξαηήξεζε αιιαγή ζηελ αζθαιηζηηθή ηνπ θάιπςε, ελψ πεξίπνπ ην 60% απφ ηα άηνκα πνπ έραζαλ ηελ θάιπςε ζπλνιηθά, πξνεξρφηαλ απφ ηε ρακειφηεξε νηθνλνκηθή ηάμε. Σν 23% ησλ ζπκκεηερφλησλ δήισζε φηη ηνπιάρηζηνλ έλα κέινο ηεο νηθνγέλεηαο δελ είρε πξφζβαζε ζε ηαηξνθαξκαθεπηηθή πεξίζαιςε, κε βαζηθφηεξνπο ιφγνπο ηελ έιιεηςε ρξεκάησλ, ηα κεηαθνξηθά θφζηε θαη ηνπο θφξνπο. Οη εξεπλεηέο θαηαιήγνπλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ηα λνηθνθπξηά πξνζπαζνχλ λα πξνζηαηέςνπλ ηελ θαηαλάισζε ηνπ θαγεηνχ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν, κεηψλνληαο ηελ θαηαλάισζε άιισλ αγαζψλ θαη θαηαλαιψλνληαο ιηγφηεξν αθξηβά πξντφληα, ελψ επηπιένλ ε ηαηξνθαξκαθεπηηθή πεξίζαιςε, αλ θαη ζεκαληηθή, ζπρλά παξαιείπεηαη, ιφγσ ησλ νηθνλνκηθψλ παξαγφλησλ. Λακβάλνληαο ππφςε ηνπο ηελ παξνχζα έξεπλα, κπνξεί ην θξάηνο λα δεκηνπξγήζεη θνηλσληθά πξνγξάκκαηα, ηα νπνία λα κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ησλ αηφκσλ πνπ έρνπλ πιεγεί απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε. Ο McKenzie et al.,(2002), δηεξεχλεζαλ ην κέγεζνο ησλ επηπηψζεσλ ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο ζε ζρέζε κε ηε ζπρλφηεηα ησλ αγνξψλ απφ ηα λνηθνθπξηά. Πξαγκαηνπνηήζεθε πνζνηηθή αλάιπζε ζε έλα δείγκα 3000 λνηθνθπξηψλ ηεο Αξγεληηλήο. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, πνπ πεξηειάκβαλε κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ ηα δεκνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ εξσηψκελσλ, κε 5 κεηαβιεηέο, ηελ ηνπνζεζία, ην θνηλσληθννηθνλνκηθφ επίπεδν, ην κέγεζνο ηνπ λνηθνθπξηνχ, ηελ ειηθία ηνπ εγέηε ηνπ λνηθνθπξηνχ θαη ηελ ειηθία ηνπ κηθξφηεξνπ κέινπο, θαη ηελ επίδξαζε ηεο θαηαλαισηηθήο ζπκπεξηθνξάο ησλ λνηθνθπξηψλ, κε 3 κεηαβιεηέο, ηελ πνηφηεηα ησλ πξντφλησλ, ηε ζπλνιηθή πνζφηεηα πνπ αγνξάζηεθε θαη ην ζπλνιηθφ πνζφ πνπ θαηαβιήζεθε. Πξαγκαηνπνηήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε, αλάιπζε αμηνπηζηίαο θαη αλάιπζε ζε ζπζηάδεο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο θαηεγνξίεο ηξνθίκσλ ν κέζνο φξνο ηεο δεηνχκελεο πνζφηεηαο ειαηηψζεθε θαηά 15%, ελψ επηπιένλ ε κείσζε ησλ 32

33 πνζνηήησλ γηα πξντφληα θαζαξηζκνχ θαη νκνξθηάο κεηψζεθαλ θαηά 10 κνλάδεο. Αθφκε, ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ θαηαλαισηψλ δήισζαλ φηη πξνηίκεζαλ λα ππνθαηαζηήζνπλ ηα πξντφληα πςειήο θαηεγνξίαο κε άιια ρακειφηεξεο πνηφηεηαο, ελψ επηπξφζζεηα κείσζαλ ηα έμνδα ηνπο γηα πξντφληα πςειήο πνηφηεηαο θαηά 5%. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ, επίζεο, φηη απφ ην 2001 κέρξη ην 2002 απμήζεθε ε ζπρλφηεηα αγνξψλ απφ 5 εκέξεο αλά 10ήκεξε πεξίνδν ζε 5,2 εκέξεο αλά 10ήκεξε πεξίνδν. Γηαθαίλεηαη φηη ε αχμεζε ζηε ζπρλφηεηα ησλ αγνξψλ παξέρεη ηε δπλαηφηεηα ζηνπο θαηαλαισηέο λα εξεπλνχλ γηα ρακειφηεξεο ηηκέο, νδεγνχκελνη ζε ππνθαηάζηαηα, ηα νπνία ζπκβάιινπλ ζηελ αγνξά πεξηζζφηεξσλ πξντφλησλ, δηαζέηνληαο έλα ζπγθεθξηκέλν ρξεκαηηθφ πνζφ. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο θξίζεο, φπσο θαλεξψζεθε απφ ηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, ε πνζφηεηα θάπνησλ πξντφλησλ ζπλερψο κεηψλνληαλ, ελψ ηαπηφρξνλα παξαηεξήζεθε θαη ππνθαηάζηαζε ζηελ πνηφηεηα, απφ φιεο ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο, αλαηξψληαο ηελ αληίιεςε φηη νη θησρνί δελ είλαη δπλαηφλ λα κεηψζνπλ ηελ πνηφηεηα ησλ πξντφλησλ, θαζψο θαηαλαιψλνπλ ήδε ρακειήο πνηφηεηαο αγαζά. Οι ερευνθτζσ κεωροφν, λαμβάνοντασ υπόψθ τα αποτελζςματα τθσ ζρευνασ, ότι τα καταςτιματα κα πρζπει να ςτραφοφν ςε εναλλακτικζσ πθγζσ προμικειασ των αγορϊν τουσ, με ςκοπό να κερδίςουν το ενδιαφζρον των καταναλωτϊν. Ο Ang et al.,(2000), πξνζπάζεζαλ λα δηεξεπλήζνπλ ηελ επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο ζηνπο θαηαλαισηέο ηεο Αζίαο, θαζψο επίζεο θαη ηηο πξνζαξκνγέο πνπ πξέπεη λα θάλνπλ γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ λέα απηή θαηάζηαζε. Πξαγκαηνπνίεζαλ δηάθνξεο έξεπλεο ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο Αζίαο κέζσ ηνπ δηθηχνπ νινθιεξσκέλσλ ππεξεζηψλ Taylor Nelson Sofres, Asia Pasific (1998), Πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζπγθξηηηθέο κειέηεο. Οη έξεπλεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, πνπ πεξηειάκβαλε κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ ηελ επίδξαζε ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο ζηελ θαηαλάισζε, κε 2 κεηαβιεηέο, ηελ αιιαγή ζηελ θαηαλαισηηθή ζπκπεξηθνξά, ηελ αγνξά αθξηβψλ αληηθεηκέλσλ θαη ηελ αλάπηπμε ελφο θχθινπ δσήο ελφο πξντφληνο. Πξαγκαηνπνηήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε, αλάιπζε αμηνπηζηίαο θαη αλάιπζε ζε ζπζηάδεο. Οη θαηαλαισηέο γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηελ θξίζε πηνζεηνχλ ζηξαηεγηθέο πνπ πεξηιακβάλνπλ ζπγθξηηηθέο αγνξέο, αλαβνιέο ζηελ απφθηεζε αθξηβψλ αγαζψλ, έκθαζε ζηελ δηάξθεηα θαη ζηε ιεηηνπξγηθφηεηα ησλ πξντφλησλ θαη ζηξνθή ζηελ αγνξά θζελφηεξσλ θαη ηνπηθψλ καξθψλ πξντφλησλ. Ζ θαηαλάισζε ησλ πξντφλησλ κεηψλνληαλ ζηαδηαθά φζν πξνρσξνχζε ε νηθνλνκηθή χθεζε, κε ηελ κεγαιχηεξε πηψζε λα παξνπζηάδεηαη ζηα 33

34 ειεθηξηθά πξντφληα, ζηα ηαμίδηα, ζηα ξνχρα θαη ζηα θαιιπληηθά, φπσο θαίλεηαη λα δειψλεη ην 83% ησλ ζπκκεηερφλησλ. Οη έξεπλεο αγνξάο άξρηζαλ λα πεξηιακβάλνπλ ζχγθξηζε ηηκψλ, πεξηερνκέλσλ θαη πιενλεθηεκάησλ κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ εκπνξηθψλ καξθψλ, ελψ επηπιένλ νη θαηαλαισηέο γίλνληαη νινέλα θαη πην ελεκεξσκέλνη. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην 39% ησλ θαηαλαισηψλ ππνζηήξημε φηη ε νηθνλνκηθή χθεζε ηνπο έρεη νδεγήζεη λα ζηξαθνχλ ζε πην θζελέο κάξθεο, ελψ ην 76% έρεη ζηξαθεί ζηελ πηνζέηεζε γελφζεκσλ θαξκάθσλ γηα λα πεξηνξίζνπλ ηα έμνδα. Όπσο ζπκπεξαίλεηαη απφ ηηο παξνχζεο έξεπλεο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο εκθαλίδεηαη ε ηάζε πξνο ηελ απιφηεηα, ζπλεπψο, νη θαηαλαισηέο πξνζαξκφδνληαη ζηηο αγνξέο πξντφλησλ, νη νπνίεο εμαξηψληαη απφ αλ ηα αγαζά είλαη πξψηεο αλάγθεο ή πνιπηειείαο. Δίλαη θαλεξφ, ηα πιηθά πξψηεο αλάγθεο, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ην ειαηφιαδν, είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα παξνπζηάζνπλ ζεκαληηθέο πηψζεηο ζηελ θαηαλάισζε, φπσο επίζεο, ην ίδην ζπκβαίλεη θαη κε ηελ θαηαλάισζε πξντφλησλ πνπ αθνξνχλ ηελ πξνζσπηθή θξνληίδα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε θαηαλάισζε αγαζψλ πνιπηειείαο, φπσο γηα παξάδεηγκα είλαη ν κνληέξλνο ξνπρηζκφο θαη ηα θαιιπληηθά, έρνπλ ππνζηεί ζνβαξφ πιήγκα απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε, φπσο άιισζηε έρεη ζπκβεί θαη κε ηηο ςπραγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Οη εξεπλεηέο ζεσξνχλ, φηη οι εταιρίεσ μποροφν να αυξιςουν το μερίδιο αγοράσ τουσ, ακόμθ και εν μζςω τθσ οικονομικισ κρίςθσ, λαμβάνοντασ υπόψθ τα αποτελζςματα τθσ ζρευνασ. Ο Kaytaz et al.,(2012), δηεξεχλεζε ηε ζπκπεξηθνξά ησλ θαηαλαισηψλ, ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηεο θπβέξλεζεο ηεο Σνπξθίαο ζε ζρέζε κε ηελ παγθφζκηα νηθνλνκηθή θξίζε. Πξαγκαηνπνηήζεθε πνζνηηθή αλάιπζε ζε έλα δείγκα 7640 λνηθνθπξηψλ ησλ κεγάισλ αζηηθψλ θέληξσλ ηεο Σνπξθίαο, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ηα Άδαλα, ε Κσλζηαληηλνχπνιε, ε Άγθπξα θαη ε κχξλε. Ζ έξεπλα πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε ρξήζε εξσηεκαηνινγίνπ, πνπ πεξηειάκβαλε κεηαβιεηέο πνπ αθνξνχζαλ ηα δεκνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ εξσηψκελσλ, κε 4 κεηαβιεηέο, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζπηηηνχ, ην επίπεδν εθπαίδεπζεο, ηελ πεγή ηνπ εηζνδήκαηνο θαη ηελ εξγαζία ησλ θαηαλαισηψλ, θαη ηελ αληίδξαζε ησλ λνηθνθπξηψλ ζηελ νηθνλνκηθή θξίζε, κε 5 κεηαβιεηέο, ηηο ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο, ηελ ππνζηήξημε απφ εμσηεξηθέο πεγέο, ηελ αζθάιεηα ησλ ηξνθίκσλ θαη ηνλ ηνκέα ηεο πγείαο. Πξαγκαηνπνηήζεθε παξαγνληηθή αλάιπζε, αλάιπζε αμηνπηζηίαο θαη αλάιπζε ζε ζπζηάδεο. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ην 28% απφ ηηο ζπλνιηθέο δαπάλεο θάζε λνηθνθπξηνχ ρξεζηκνπνηνχληαλ γηα ην θαγεηφ θαη ην πνηφ, ην 15% ζπαηαινχληαλ ζε 34