Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΛΙΨΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ & ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Κ. ΣΟΥΛΙΔΗΣ ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ Π.Μ.Σ., Α.Μ Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΛΙΨΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Διπλωματική εργασία που υποβλήθηκε στον τομέα Αγίας Γραφής & Πατερικής Γραμματείας του τμήματος Ποιμαντικής & Κοινωνικής Θεολογίας Α.Π.Θ. Σύμβουλος καθηγητής: Μ. Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεόδωρος Ζήσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 1 Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΛΙΨΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

3 2 ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ & ΠΑΤΕΡΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ Κ. ΣΟΥΛΙΔΗΣ ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ Π.Μ.Σ., Α.Μ. 305 Ο ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΛΙΨΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΒΑΣΙΛΕΙΟ Διπλωματική εργασία που υποβλήθηκε στον τομέα Αγίας Γραφής & Πατερικής Γραμματείας του τμήματος Ποιμαντικής & Κοινωνικής Θεολογίας Α.Π.Θ. Σύμβουλος καθηγητής: Μ. Πρωτοπρεσβύτερος π. Θεόδωρος Ζήσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

4 Στους πνευματικούς μου γεννήτορες μακαριστό Μητροπολίτη Σιδηροκάστρου Κυρό Ιωάννη Παπάλη και Αρχιμανδρίτη Θεόφιλο Ζησόπουλο, Με ευγνώμονες ευχαριστίες Υϊκώς αφιερώνω 3

5 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το ζήτημα του πόνου και των θλίψεων μας απασχόλησε ήδη από την εφηβεία, αμυδρώς αρχικά, και εντονότερα αργότερα, όταν ο πόνος έγινε βίωμα προσωπικό και οικογενειακό. Τις πρώτες αφορμές προβληματισμού έδωσαν ο πόνος, οι δυσκολίες, και οι θλίψεις συνανθρώπων μας, που κατέληγαν πάντα στο αδυσώπητο ερώτημα: «Γιατί σε μένα Θεέ μου;», το οποίο ακόμη δονεί την ακοή και την καρδιά μας. Όμως η υπόθεση του πόνου των άλλων κατά βάθος παρέμενε ξένη, αφού δεν μας αφορούσε. Όταν όμως το νυστέρι του πόνου διαπέρασε και τη δική μας ύπαρξη, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε τον πόνο των συνανθρώπων μας και τα ερωτηματικά που αυτός γεννά μέσα στην ψυχή μας, τα αμέτρητα «γιατί» που απευθύνονται στον Πανάγαθο. Αναζητήσαμε, λοιπόν, απαντήσεις, κάπως επιπόλαια και άτακτα στην αρχή, και περισσότερο επισταμένως στη συνέχεια. Τις βρήκαμε στην Αγία Γραφή, σε βιβλία σύγχρονων συγγραφέων, στην πείρα ανθρώπων που πόνεσαν οι ίδιοι και τώρα μπορούσαν να βοηθήσουν και άλλους, και φυσικά στην συναναστροφή και επικοινωνία με αγίους ανθρώπους, των οποίων οι συμβουλές υπήρξαν πολύτιμες. Οι θέσεις των Αγίων Πατέρων στο θέμα «πόνος και θλίψεις», μάς ήταν εν πολλοίς άγνωστες. Είχαμε κάποια μικρή γνώση της πατερικής διδασκαλίας από δευτερογενείς πηγές, χωρίς όμως ποτέ να έχουμε εντρυφήσει προσωπικά στον πλούτο της πατερικής σκέψεως.. Η πενιχρή επαφή μας με τα πατερικά έργα σε τίποτε δε μείωνε τον θαυμασμό μας για τους πατέρες της Εκκλησίας. Άλλωστε αυτός ακριβώς ο θαυμασμός ήταν που μας ώθησε στο να πραγματοποιήσουμε μεταπτυχιακές σπουδές στην Πατρολογία. Όταν ήρθε η στιγμή για την επιλογή του θέματος της διπλωματικής εργασίας, παρά το πλούσιο και ενδιαφέρον θεματολόγιο που μας προετάθη, διόλου δεν δυσκολευθήκαμε, αφού την προσοχή μας απέσπασε αμέσως το θέμα των πόνων και των θλίψεων, και μάλιστα στο έργο του Μ. Βασιλείου. Ήταν μια

6 5 άριστη και πρώτης τάξεως ευκαιρία να ασχοληθούμε με κάτι που πάντοτε μας προβλημάτιζε και να ερευνήσουμε το πώς αντιμετωπίζει ο Μέγας Πατήρ της Εκκλησίας μας το ζήτημα του πόνου και της θλίψης, των οποίων είχε λάβει πείρα ήδη από την παιδική του ηλικία. Οφείλουμε θερμές ευχαριστίες στο σύμβουλο καθηγητή, Πρωτοπρεσβύτερο π. Θεόδωρο Ζήση, τόσο για την ευκαιρία που μας έδωσε να ασχοληθούμε με το τόσο σοβαρό αυτό θέμα, αναθέτοντάς μας την εκπόνηση της παρούσης εργασίας, όσο και για τη διαρκή μέριμνά του που εκφράστηκε με τις σοφές συμβουλές, υποδείξεις και παρεμβάσεις του, καθώς και για τον χρόνο που διέθεσε, παρά το βάρος των υποχρεώσεών του, βοηθώντας ουσιαστικά στην ολοκλήρωση της εργασίας αυτής. Ευχαριστούμε επίσης, εκ καρδίας, τους αγαπητούς συναδέλφους καθηγητές, κα Φωτούλα Βουζίκη, φιλόλογο, και κ. Γεώργιο Σαμουράκη, θεολόγο, που είχαν αντιστοίχως την φιλολογική και τεχνική επιμέλεια της εργασίας αυτής. Περιττεύει να αναφέρουμε πώς ενδεχόμενα λάθη, αβλεψίες, και παραλείψεις, βαρύνουν αποκλειστικά και μόνο τον συγγραφέα. Μαυροθάλασσα Σερρών, Ιούνιος 2007 Θεόδωρος Σουλίδης

7 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α. Β. Ανάλεκτα Βλατάδων Αρχιμ. Αρχιμανδρίτης α.χ. Άνευ χρόνου ΒΕΠΕΣ Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων & Εκκλησιαστικών συγγραφέων Γ. Π. Γρηγόριος ο Παλαμάς (Θεσσαλονίκη) Εκδ. Εκδόσεις ΕΕΘΣΑ Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Αθηνών ΕΠΕ Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας Θ Η Ε Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι 1962 Ι. Ιερός Μητρ. Μητροπολίτης Μτφρ. Μετάφραση Πρβλ. Παράβαλε Πρωτ/ρος Πρωτοπρεσβύτερος ΠΙΠΜ Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών ΦΘΒ Φιλοσοφική και Θεολογική Βιβλιοθήκη PG Patrologia cursus completus series Graeca, J.P. Migne, Paris

8 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ 1. Η έννοια του πόνου στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη Αιτία και προέλευση του πόνου Σωματικός πόνος Ο πόνος του θανάτου 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ 1. Πόνος, πίστη και ελπίδα Πόνος και προσευχή Πόνος και υπομονή Ο πόνος των δικαίων 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ. ΟΙ ΚΑΡΠΟΙ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ 1. Αγιασμός και Σωτηρία Κοινωνοί των παθημάτων του Χριστού Κοινωνοί στα παθήματα των αδελφών 107 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 116 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 120

9 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι πλέον κοινός τόπος η διαπίστωση πώς παρά τα ευχολόγια που με ατέρμονη γενναιοδωρία ανταλλάσσουμε σε κάθε ευκαιρία, παρά τις συνεχείς ευχές για «υγεία και μακροημέρευση», δυστυχώς η πραγματικότητα της ζωής διαρκώς μας διαψεύδει και καθιστά τις ειλικρινείς, κατά τα άλλα ευχές μας, κενές νοήματος και σημασίας. Σύντομα οι ευχές μας αποδεικνύονται ένας χιμαιρικός χείμαρρος. Δυστυχώς η ζωή συνήθως δεν είναι πρόθυμη να μας προσφέρει απλόχερα τις χαρές και τις ανέσεις της, το αντίθετο, μάλιστα: συχνά πυκνά μας κεραυνοβολεί με τα πλήγματα του πόνου και μας βυθίζει στα πελάγη των θλίψεων και των στεναγμών. Τα αγαθά της ζωής δεν είναι χαριστικά δώρα, αλλά κατάκτηση, και καμία κατάκτηση δεν είναι εύκολη υπόθεση. Αντιθέτως είναι πορεία σταυρική, σταυρός δυσβάστακτος, τον οποίο όμως πρέπει να επωμιστούμε, σαν άλλοι Κυρηναίοι. Οι δοκιμασίες και οι θλίψεις, λιγότερο ή περισσότερο, συχνότερα ή σπανιότερα, μας επισκέπτονται όλους. Είναι δυσβάστακτες και ανυπόφορες και μας κάνουν να σαστίζουμε, να απογοητευόμαστε, να απελπιζόμαστε, να τα χάνουμε και να χανόμαστε. Πραγματικά ο πόνος, οι πειρασμοί και οι θλίψεις χαρακτηρίζουν τη ζωή τού μετά την πτώση ανθρώπου: «Επίβλεψον ἐπ ἐμέ καὶ ἐλέησόν με. αἱ θλίψεις τῆς καρδίας μου ἐπληθύνθησαν. ἐκ τῶν ἀναγκῶν μου ἐξάγαγέ με» 1 ικετεύει το Θεό ο προφήτης Δαβίδ και διά του στόματος του προφήτη, ο κάθε απόγονος του Αδάμ. Η αναφορά του Δαβίδ στο Θεό δεν είναι καθόλου αυτονότητη για τον σημερινό αυτονομημένο άνθρωπο, ο οποίος βλέπει την α λογία του πόνου ως το κατ εξοχήν παράλογο στοιχείο της ζωής. Καμιά λογική και καμιά φιλοσοφία δεν είναι σε θέση να δώσει επαρκείς εξηγήσεις, τόσο 1 Ψαλμ. 24, 16 17

10 9 για την προέλευση, όσο και για τη σκοπιμότητα του πόνου. Η φιλόσοφη διάθεση του ανθρώπου προσπάθησε διαχρονικά να ερμηνεύσει το μυστήριο του πόνου, οδηγώντας συχνά τον άνθρωπο σε λανθασμένες ή μηδενιστικές κατευθύνσεις. Ο μόνος οδηγός, που μπορεί να ξετυλίξει το μίτο, ο οποίος οδηγεί στην κατανόηση του πόνου και των θλίψεων είναι η «υπέρλογη λογική» του ευαγγελίου του Χριστού. Ο μοναδικός κώδικας που μπορεί να αποκρυπτογραφήσει το DNA του ανθρώπινου πόνου είναι ό,τι το Πανάγιο Πνεύμα έχει αποκαλύψει στον ανθρώπινο λόγο, διά των Αγίων, ως εμπειρία μετοχής στη Θεανθρώπινη ζωή της Εκκλησίας Του. 2 Διά της Εκκλησίας του Χριστού και της ζωής των Αγίων Της, οδηγείται ο άνθρωπος στο «άλλο», το Θεανθρώπινο ήθος, που δεν είναι πλέον ά λογο, αλλά κατανοείται, βιώνεται και αναπαύει ως υπέρ λογο. Στη ζωή και στα συγγράμματα των Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας μας μπορεί ο άνθρωπος να βρει τις απαντήσεις στους προβληματισμούς του, σχετικά με τον πόνο και τις θλίψεις, και φυσικά τον σωτήριο τρόπο αντιμετώπισής τους. Γιατί οι Πατέρες είναι εκείνοι που οικοδόμησαν και στήριξαν μοναδικά την Εκκλησία, που τόσο πολύ υπέφεραν, ο καθένας τους προσωπικά, από ένα πλήθος δοκιμασιών και θλίψεων, κατά το παράδειγμα του Κυρίου μας, τον οποίο τόσο πολύ αγάπησαν και υπηρέτησαν και στον οποίο ολοκληρωτικά αφιερώθηκαν. Το θέμα του πόνου δεν αντιμετωπίζεται σε βάθος με περίτεχνες σε λόγο ή απλές στη διατύπωσή τους παρηγοριές. Απαιτεί εμπειρία. Την εμπειρία αυτή την είχαν όλοι ανεξαιρέτως οι Πατέρες της Εκκλησίας μας. Αν όμως μπορούμε να πούμε πως ανάμεσά τους κάποιος ξεχωρίζει, αυτός είναι ο Μ. Βασίλειος, 3 γιατί δοκιμάστηκε από πολυχρόνια βάσανα, τα 2 Πρβλ. (Ανωνύμου), Ο πορισμός των θλίψεων, εκδ. Ετοιμασία, Ι. Μ. Τ. Προδρόμου, Καρέας 2004, σ Για τη βιογραφία και στοιχεία της διδασκαλίας του βλ. : Στ. Παπαδοπούλου, Η ζωή ενός Μεγάλου, Βασίλειος Καισαρείας, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα του αυτού, Πατρολογία, τομ. Β, Ο τέταρτος αιώνας (Ανατολή και Δύση, Αθήναι Π.Κ. Χρήστου, «Βασίλειος ο Μέγας», ΘΗΕ 3, του αυτού, Ελληνική Πατρολογία, τομ. Δ, Περίοδος Θεολογικής ακμής Δ και Ε αιώνες, ΠΙΠΜ, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη Μεγάλου

11 10 οποία και χριστιανοπρεπώς αντιμετώπισε. Κι ένα τέτοιο πονεμένο στόμα που εκφράζει ένα πολύ πονεμένο σώμα, είναι το πιο κατάλληλο να μιλήσει για τον πόνο και τις θλίψεις. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μ. Βασίλειος, σε συμφωνία με την λοιπή πατερική παράδοση, προκειμένου να δηλώσει τις κάθε είδους δοκιμασίες, ασθένειες, συμφορές, και πόνους, ακόμη και τον ακρότατο πόνο του θανάτου, χρησιμοποιεί περισσότερο τον ευρύτερο και περιεκτικότερο όρο «θλίψεις». Η σοφία και η έμπνευσή του μας εντυπωσιάζουν, για το πλήθος των παραδειγμάτων που χρησιμοποιεί, καθώς και για τις πάμπολλες αναφορές του στην Αγία Γραφή, στο πλούσιο μεταλλείο τής οποίας καταφεύγει, προκειμένου να βοηθήσει τον κάθε πιστό. Οι πηγές αυτές της διδασκαλίας του σε συνδυασμό με την ερμηνευτική του δεινότητα καθιστούν την μελέτη των κειμένων του απολαυστική: ο Άγιός μας προσφέρει πολύ ενθουσιασμό και ελπίδα, κατατοπίζει απολύτως και οπωσδήποτε οικοδομεί, έστω κι αν κάποια σημεία των έργων του μας δημιουργούν δυσκολίες. Αυτά με επισταμένη μελέτη μπορούν να διασαφηνιστούν ώστε να γίνουν κατανοητά και να αποφέρουν μεγάλο πνευματικό όφελος. Όπως έχει ορθά επισημάνει σύγχρονος αγιορείτης λόγιος: «Η Βασιλειανή διδασκαλία έχει ωραία σαφήνεια, σαφή μεστότητα και κατανοητή βαθύτητα». 4 Στην μελέτη μας αυτή με οδηγό τον Μέγα Βασίλειο θα διερευνήσουμε το πώς είναι δυνατόν οι θλίψεις και οι πειρασμοί αυτής της ζωής να μην καταφέρουν να μας «κρύψουν τον ήλιο», αλλά και ούτε να παραμείνουν μέσα μας ως κωδικοποιημένη μορφή α λογίας. Θα επιχειρήσουμε να κατανοήσουμε πώς ο πόνος όχι μόνο δεν οδηγεί καταδυναστευτικά στην καταβολή των δυνάμεων της ψυχής, ή ακόμη και στην απόγνωση, που ο σύγχρονος άνθρωπος θεωρεί ως τρόπον τινά «φυσικό» επακόλουθο του πόνου και της Βασιλείου Έργα 1, Επιστολαί (εισαγωγή κείμενο μετάφραση σχόλια) ΕΠΕ, πατερικαί εκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη του αυτού, Ο Μ. Βασίλειος, Βίος και Πολιτεία, Συγγράμματα Θεολογικαί σκέψεις, Α Β 27, ΠΙΠΜ, Θεσσαλονίκη Μωϋσέως μοναχού αγιορείτου, Ο άγιος Πόνος, εκδ. Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σ. 160

12 αγιάτρευτης οδύνης, αλλά απεναντίας μπορεί να καταστεί στοιχείο δημιουργικότητας και ανακαινίσεως του ανθρώπου, πρόξενος σωτηρίας. Η μελέτη μας διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο εξετάζουμε κατ αρχάς την έννοια και το περιεχόμενο των θλίψεων και του πόνου τόσο στην Π.Δ. όσο και στην Κ.Δ.. Η αιτία και η προέλευση του πόνου δεν βρίσκονται στο Θεό. Δεν είναι αίτιος αυτών ο Θεός αλλά η ελεύθερη επιλογή της αμαρτίας από τους ανθρώπους, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα τον πόνο. Απόρροια του ηθικού κακού είναι και ο σωματικός πόνος. Πόνο τον οποίο βιώνει στο έπακρο ο Μέγας πατήρ, μέσα από τις ασθένειές του. Τέλος, μέσα από τις μοναδικές παραμυθητικές του επιστολές βλέπουμε τη στάση του απέναντι στον πόνο που προκαλεί ο θάνατος. Στο δεύτερο κάνουμε μια απόπειρα να απαντήσουμε στο ερώτημα: «τί κάνω τώρα που βρίσκομαι πρόσωπο με πρόσωπο με τον πόνο;». Η αντιμετώπισή του είναι απαραίτητη. Αναρωτιέται ο άνθρωπος πού να καταφύγει τέτοιες στιγμές, και ποια μέσα και ποιους τρόπους να χρησιμοποιήσει. Όλα αυτά είναι ανθρώπινα, βέβαια. Φίλοι, γνωστοί και πρόσωπα που μας αγαπούν σπεύδουν να μας βοηθήσουν και να μας συμβουλεύσουν για το ένα ή το άλλο. Ακόμη και να ακούσουμε και αντικρουόμενα πράγματα ενδέχεται. Ωστόσο, όλα αυτά μπορεί σε κάποιο βαθμό να μας ανακουφίσουν, είναι αμφίβολο όμως αν θα βοηθήσουν πραγματικά και θα μας οικοδομήσουν. Εδώ έρχεται ο λόγος του Μ. Βασιλείου να δώσει λύση και διέξοδο. Ο πόνος αντιμετωπίζεται με την πίστη και την ελπίδα στο Θεό, την προσευχή και φυσικά την υπομονή. Κατόπιν ασχολούμαστε με το πρόβλημα της Θεοδικίας, τον πόνο των δικαίων. Γιατί, δηλαδή, να πονούν και να θλίβονται οι άνθρωποι του Θεού. Στο τρίτο, τέλος, κεφάλαιο επισημαίνουμε τους καρπούς που οι θλίψεις και ο πόνος αποφέρουν στον άνθρωπο. Κατ αρχάς και πάνω απ όλα είναι ο αγιασμός και η σωτηρία. Ο πόνος είναι ο σπόρος που πέφτει στην οργωμένη ψυχή, και φυτρώνει και καρποφορεί «ἐν ὑπομονῇ» τον αγιασμό και τη 11

13 σωτηρία. Μέσα από τον προσωπικό μας πόνο, γινόμαστε μέτοχοι και κοινωνοί των παθημάτων του Χριστού. Μετέχουμε στα παθήματά Του, γιατί δε γίνεται να είμαστε παιδιά Του γνήσια και να μη συμμετέχουμε στα δικά Του βάσανα. Τέλος, βιώνοντας το δικό μας πόνο και γενόμενοι κοινωνοί των παθημάτων του Χριστού, μπορούμε να γίνουμε κοινωνοί και των παθημάτων, του πόνου και των θλίψεων των άλλων, των αδελφών μας. Η ανά χείρας εργασία έχει μία και μόνη φιλοδοξία: να προσεγγίσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο, και να εμβαθύνουμε στο μυστήριο του πόνου και των θλίψεων, χωρίς να σμικρύνουμε τη διδασκαλία του Μεγάλου Ουρανοφάντορος Ιεράρχου της Καππαδοκίας. 12

14 13 Α. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Α1. Ο ΠΟΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ Είπαν πως «η ομορφιά του κόσμου αποκαλύπτεται μόνο μέσα από μια ομίχλη δακρύων» και πως «το άριστο εξαγοράζεται μόνο με μεγάλο πόνο». Και ακόμη πως «διά πολλῶν θλίψεων δεῖ ὑμᾶς εἰσελθεῖν εἰς τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ.» 5 Ωστόσο, ο πόνος είναι ανεπιθύμητος και ακατανόητος, όσο και αν δημιουργεί το φιλόσοφο νου και προσφέρει γονιμότητα και νοηματισμό στη σκέψη και το λόγο. 6 Το μυστήριο του πόνου, παρόν και επίκαιρο, είναι και παραμένει βαθύ και ανεξερεύνητο. Αδιάκοπα και ασταμάτητα ο πόνος και οι θλίψεις σμιλεύουν την ψυχή και το σώμα μας. Τα φορτία του πόνου βαρύνουν διαρκώς την ανθρωπότητα, που στενάζει, γονατίζει, και παραπατά, έτοιμη να πέσει από το βαρύ φορτίο. 7 Το φθοροποιό άχθος του πόνου είναι διαχρονικό και χαρακτηρίζει τη ζωή όλων των «επί γης ανθρώπων». Συνιστά καθολικό και πανανθρώπινο βίωμα, που μαρτυρείται τόσο από την προσωπική όσο και από την κοινή εμπειρία. Ο πόνος, καθολικός ως φαινόμενο, γίνεται ιδιαίτερα προσωπικός ως βίωμα, αφού ο καθένας τον αντιμετωπίζει μέσα στην ιδιαιτερότητά του. Αυτή η ποικιλία στην αντιμετώπιση του πόνου αποκαλύπτεται εναργώς με την μελέτη της φιλοσοφικής σκέψης. Διά μέσου των αιώνων, από εποχή σε εποχή, ποικίλα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα επεχείρησαν να δώσουν απάντηση στο αδυσώπητο ερώτημα του πόνου. Όμως «είναι τόσο οδυνηρή η πραγματικότητα του πόνου ώστε ακόμη και ο φιλοσοφών νους του ανθρώπου τα 5 Πρξ. 14, 22 6 Πρβλ. Γ. Κουνάβη, Ο πόνος. Αγιογραφική και πατερική προσέγγιση, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2002, σ. 7 7 Πρβλ. Θ. Ζήση (Πρωτ/ρου), Ηθικά Κεφάλαια, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 221

15 14 χάνει, όταν έχει να αντιμετωπίσει το μυστήριο αυτό και ψάχνει ψηλαφώντας να βρει απάντηση, να δώσει εξηγήσεις.» 8 Με ιδιάζοντα και αδιέξοδο τρόπο αισθάνεται και βιώνει την πείρα του πόνου ο προχριστιανικός κόσμος, αφού απουσιάζει η δυνατότητα λύτρωσης και απαλλαγής από την οδυνηρή εμπειρία του πόνου. Η ζωή δε νοείται παρά σαν δοκιμασία, σαν αναπόφευκτος πόνος. Ο άνθρωπος πάσχει και πονάει, και βιώνει τον πόνο ως το βαθύτερο περιεχόμενο της ζωής του. Ζωή και πόνος ταυτίζονται. Αυτή η ταύτιση αποκαλύπτεται κυρίως με τον μύθο, αλλά και την τραγωδία, τις θεμελιώδεις εκδηλώσεις του κλασικού ανθρωπίνου πνεύματος κύριο θέμα των οποίων είναι η μαρτυρική ζωή και ο ταλαίπωρος βίος του ανθρώπου. 9 Οι κυνικοί και πεσιμιστές φιλόσοφοι δεν βλέπουν πουθενά φως και λύση, και συνιστούν ως μόνη διέξοδο από την κοιλάδα του κλαυθμώνος τον εκούσιο θάνατο ή έστω τη μοιρολατρική αποδοχή του. Τα ιδεαλιστικά φιλοσοφικά συστήματα, με κυρίαρχο τον Πλατωνισμό, πιστεύουν ότι το κακό εξ ανάγκης υπάρχει στον κόσμο, και θεωρούν το θάνατο ως απελευθέρωση από το «κακό» σώμα, και ως λύτρωση από τα δεινά και τον πόνο. Αντίθετα, άλλες, υπεραισιόδοξες φιλοσοφικές απόψεις, όπως ο Στωικισμός, θεωρούν ότι ο πόνος δεν υπάρχει πραγματικά, αλλά είναι κάτι υποκειμενικό. Ο Ηδονισμός και ο Ευδαιμονισμός, πάλι, συνιστούν το κυνήγι της ηδονής και της απόλαυσης, ως αντίδοτο στον πόνο. 10 Υπό άλλο πρίσμα αντιμετωπίζεται το ζήτημα του πόνου στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση. Στήν Π.Δ. ο πόνος θεωρείται συχνά κατάρα. Στην Κ.Δ. καθίσταται μακαρισμός: «πολλή μοι παρρησία πρός ὑμᾶς, πολλή μοι καύχησις ὑπέρ ὑμῶν, πεπλήρωμαι τῇ παρακλήσει, ὑπερπερισσεύομαι τῇ χαρᾷ ἐπί πάσῃ τῇ θλίψει ἡμῶν.» 11 Πώς επιτυγχάνεται αυτή η μεταμόρφωση του νοήματος του πόνου; Ο χριστιανός, βέβαια, 8 ο.π., σ Πρβλ. Θ. Κοσμοπούλου, Ο πόνος και η αντιμετώπισή του από την Εκκλησία, Συμβολή στην ποιμαντική ψυχολογία, Μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 1998, σ Πρβλ. Θ. Ζήση, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Β Κορ. 7, 4

16 15 δεν είναι καθόλου στωικός ώστε να υμνεί τον ανθρώπινο πόνο, και το μεγαλείο των θλίψεων. Η αποδοχή του πόνου έρχεται ως αποτέλεσμα μαθητείας στο ευαγγελικό ήθος αφού ο ίδιος ο Κύριος «ἀντί τῆς προκειμένης αὐτῷ χαρᾶς, ὑπέμεινε σταυρόν». 12 Στην Αγία Γραφή ο πόνος αντιμετωπίζεται με τη δέουσα σοβαρότητα: χωρίς να μειώνεται η σημασία του, τίθεται στις πραγματικές του διαστάσεις και θεωρείται ως ένα κακό που δεν θα έπρεπε να υπάρχει. 13 Μια τέτοια θεώρηση του πόνου είναι οπωσδήποτε και παρηγορητική και φιλάνθρωπη. Στην Π.Δ. οι κραυγές του πόνου, ο στεναγμός των ανθρώπων είναι τόσο συχνά φαινόμενα, που προκάλεσαν τη δημιουργία ενός ιδιαίτερου φιλολογικού είδους, του θρήνου. Οι υιοί του Ισραήλ κραυγάζουν προς το Γιαχβέ: «καὶ ἐκέκραξαν οἱ υἱοί Ἰσραῆλ πρός Κύριον καὶ ἤγειρεν Κύριος σωτήρα τῷ Ἰσραῆλ καὶ ἔσωσεν αὐτούς». Παρόμοιες θρηνητικές οιμωγές απαντώνται με ιδιαίτερη συχνότητα και στο βιβλίο των Ψαλμών. Πένθη, δουλείες, θεομηνίες, τυραννίες, ήττες εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση, που στέκεται με απορία απέναντι στο φαινόμενο του πόνου. Ο πόνος είναι αναγκαίος και παγκόσμιος: «βρωτός γὰρ γεννητός γυναικός ὁλιγόβιος καὶ πλήρης ὀργῆς». 14 Από την άλλη, στη Βίβλο η υγεία είναι μια ευεργεσία του Θεού: «ὕπνος ὑγείας ἐπί ἐντέρῳ μετρίῳ, ἀνέστη πρωί, καὶ ἡ ψυχή αὐτοῦ πόνος ἀγρυπνίας καὶ χολέρας καὶ στρόφος μετά ἀνδρός ἀπλήστου», 15 για την οποία τον υμνούμε «ἀπό νεκροῦ ὡς μηδέ ὄντος ἀπόλλυται ἐξομολόγησις, ζῶν καὶ ὑγιής αἰνέσει τὸν Κύριον» 16 και τον παρακαλούμε «οὐ μὴν δὲ ἀλλά ἐγώ δεηθήσομαι Κυρίῳ, Κύριον δὲ τὸν πάντων δεσπότην ἐπικαλέσομαι», 17 «καὶ ἐκέκραξαν πρὸς Κύριον ἐν τῷ θλίβεσθαι αὐτούς, καὶ ἐκ τῶν ἀναγκῶν αὐτῶν ἔσωσεν αὐτούς». 18 Πολλοί ψαλμοί αποτελούν προσευχές αρρώστων που ζητούν τη 12 Εβρ. 12, 2 13 M. Ramlot J. Guillet, Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σ Ιώβ 14, 1. Σ. Σειρ. 40, Σ. Σειρ. 31, Σ. Σειρ. 17, Ιώβ 5, 8 18 Ψαλμ. 106, 19

17 16 θεραπεία τους. 19 Η Π.Δ. δεν κηρύσσει τη χρησιμότητα ή την αξία του πόνου, περιμένει τη μεσσιανική εποχή σαν μια χρονική περίοδο θεραπείας «καὶ οὐ μὴ εἴπῃ κοπιῷ ὁ λαός ὁ ἐνοικῶν ἐν αὐτοῖς, ἀφέθη γάρ αὐτοῖς ἡ ἁμαρτία» 20 και αναστάσεως «ἀναστήσονται οἱ νεκροί καὶ ἐγερθήσονται οἱ ἐν τοῖς μνημείοις, καὶ εὐφρανθήσονται οἱ ἐν τῇ γῇ, ἡ γάρ δρόσος ἡ παρά σοῦ ἴαμα αὐτοῖς ἐστίν, ἡ δὲ γῆ τῶν ἀσεβῶν πεσεῖται.» 21 Η θεραπεία είναι ένα από τα έργα του Γιαχβέ 22 και του Μεσσία, 23 ο οποίος θα λυτρώσει τον λαό από τα δεινά και τις συμφορές. Η Π.Δ. δεν γνωρίζει τον εκούσιο πόνο, με την ασκητική και την Παύλεια έννοια. Αν και παίρνει στα σοβαρά το ζήτημα του πόνου, δεν καταφεύγει για να τον εξηγήσει σε δυαρχικές λύσεις, όπως πράττουν οι πέριξ του Ισραήλ θρησκευτικές παραδόσεις, με τις διαμάχες ανάμεσα στις διάφορες θεότητες. Στην ΠΔ ο πόνος αποδίδεται στην παρέμβαση του Θεού, τα φυσικά αίτια και την αμαρτία. Οι προφήτες, για παράδειγμα, προσπαθώντας να υπερασπιστούν τον αληθινό Θεό απέναντι στους ανθρώπους που δοκιμάζονται και πονούν, υποστηρίζουν ότι ο πόνος δεν διαφεύγει της προσοχής Του: «ἐγώ ὁ κατασκευάζων φῶς καὶ ποιήσας σκότος, ὁ ποιῶν εἰρήνην καὶ κτίζων κακά». 24 Βέβαια υπάρχει και η αρχή που διατύπωσε ο προφήτης Αμώς και είναι κάπως τολμηρή και διατηρείται από την Ισραηλιτική παράδοση «εἰ ἔσται κακία ἐν πόλει, ἥν ὁ Κύριος οὐκ ἐποίησε;» 25 Αλλά αυτό το ασυμβίβαστο δημιουργεί φοβερές αντιδράσεις: «οὐκ ἐστιν Θεός» 26 συμπεραίνει ο ασεβής μπροστά στα δεινά του κόσμου ή ακόμη διερωτάται «εἰ ἐστί γνώσις ἐν τῷ Ὑψίστῳ;» 27 και η γυναίκα του Ιώβ, με την αδυσώπητη λογική της, καταλήγει: «εἴπον τι ρῆμα εἰς Κύριον καὶ τελεύτα» Ψαλμ Ησ. 33, Ησ. 26, Ησ. 19, Ησ. 53, 4. Πρβλ. M. Ramlot J. Guillet, ο.π., σ Ησ. 45, 7 25 Αμ. 3, 6 26 Ψαλμ. 9, Ψαλμ. 72, Ιώβ 2, 9

18 17 Πέρα από την παρέμβαση του Θεού, άλλες πηγές του πόνου είναι τα φυσικά αίτια, 29 οι ασθένειες του γήρατος, 30 η αμαρτία που φέρνει επίσης τη δυστυχία, 31 κάποιο σφάλμα ως αιτία κάθε κακού 32 όπως πιστεύουν οι φίλοι του Ιώβ. Ρίζα του κακού που βαραίνει πάνω στον κόσμο θεωρείται το πρώτο αμάρτημα. 33 Με πολύ πόνο αντιμετωπίζεται η αυθαιρεσία με την οποία ο θάνατος χτυπά απροσδόκητα τις πιο ποικίλες καταστάσεις. 34 Ακόμη χειρότερο είναι το σκάνδαλο του θανάτου του δικαίου και της μακροβιότητας του ασεβούς. 35 Οι προφήτες δεν μπορούν να κατανοήσουν την ευτυχία των αμαρτωλών και τη δυστυχία των δικαίων 36 και οι κατατρεγμένοι δίκαιοι θεωρούν τον εαυτό τους αναγκαστικά λησμονημένο. 37 Ο Ιώβ μπαίνει σε αντιδικία με το Θεό και Τον καλεί να δώσει εξηγήσεις. 38 Ο Ψαλμωδός αναλαμβάνει με πάθος την ίδια αντιδικία, αλλά αυτή τη φορά εξαιτίας των αδίκων δεινών του έθνους. 39 Είναι όμως ενδεικτικό ότι, παρ όλα αυτά, η έννοια της θριαμβικής ανάστασης διατρέχει ολόκληρη τη Βίβλο. Παράδειγμα ο Εκκλησιαστής, ο οποίος προτρέπει, παρ όλα όσα συμβαίνουν, να χαίρεται κανείς τη ζωή 40 και ο συγγραφέας του βιβλίου του Ιώβ δεν τελειώνει το βιβλίο του στον τόνο της απελπισίας. Η απαισιοδοξία ποτέ δεν θριάμβευσε στον Ισραήλ. Οι σοφοί και οι προφήτες της Π.Δ. προοδευτικά ανακαλύπτουν την εξαγνιστική αξία του πόνου, όμοια με της 29 Γεν. 34, 25. Ιησ. 5, 8. Β Βασ. 4, 4 30 Γεν. 27, 1. 48, Πρμ. 13, 8. Ησ. 3, 11. Σ. Σειρ. 7, 1 32 Γεν. 12, , 21. Ιησ. 7, Γεν. 3, Ιώβ 21, Πρμ. 11, 4. Αμ. 5, Εκ. 7, 15. Ιερ. 12, 1 κ. εξ. 36 Ιερ. 12, 1 6. Αβ. 1, 13. 3, Ψαλμ. 12, 2. 30, , Ιώβ 13, , 7 39 Ψαλμ. 43, Πρβλ M. Ramlot J. Guillet, ο.π., σ Εκ. 3, , , 7 10

19 18 φωτιάς που καθαρίζει το μέταλλο από τη σκουριά του, 41 την παιδαγωγική του αξία, 42 και καταλήγουν να δουν την αμεσότητα της τιμωρίας ως έκφραση της Θείας εύνοιας. 43 Το σχέδιο του Θεού είναι ανεξήγητο για τον άνθρωπο και πολλές φορές περιλαμβάνει και τον πόνο, όπως αυτό έγινε φανερό στη ζωή πολλών προσώπων της Π.Δ., όπως για παράδειγμα του Ιωσήφ. Η θλίψη και η καταδίκη μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι ιλασμός της αμαρτίας. 44 Η θλίψη γίνεται μια ύψιστη δοκιμασία για τους δούλους του Θεού. Τέλος, ο πόνος στην Π.Δ. έχει αξία μεσολάβησης και απολύτρωσης. Αυτή η αξία του πόνου διακρίνεται στην περίπτωση του Μωϋσή, στην προσευχή του που είναι γεμάτη πόνο και στις περιπτώσεις των προφητών που είναι πιο δοκιμασμένοι από τον πόνο, όπως για παράδειγμα ο Ιερεμίας. 45 Οι δοκιμασίες αυτών δεν είναι τίποτε άλλο παρά προτυπώσεις των δοκιμασιών του Δούλου του Θεού. Στην Καινή Διαθήκη ο πόνος και οι θλίψεις εξακολουθούν να διατηρούν το χαρακτήρα ενός πανανθρώπινου φαινομένου με όλες τις συνέπειές του αλλά με διαφορετική δυνατότητα αντιμετώπισής του, μετά την ενσάρκωση του Δευτέρου Προσώπου της Αγίας Τριάδος, του Υιού και Λόγου του Θεού. 46 Γιατί όλα τα φιλοσοφικά συστήματα που ασχολήθηκαν με τον πόνο, τον αντιμετώπισαν «σαν ένα καθαρά φυσικό φαινόμενο, απογυμνώνοντάς το από κάθε βαθύτερο νόημα και χωρίς δυνατότητες ουσιαστικής απαλλαγής». 47 Το φαινόμενο του πόνου απέκτησε το νόημά του στο πρόσωπο του Ιησού, «ειδικότερα ο σταυρός του Χριστού δίνει το πραγματικό νόημα στον πόνο». 48 Ο Θεάνθρωπος Κύριος γίνεται Σωτήρας του 41 Ιερ. 9, 4. Ψαλμ. 64, Δτ. 8, 5. Πρμ. 3, Μακ. 6, Ησ. 40, 2 45 Ιερ. 8, , , Πρβλ. Θ. Κοσμοπούλου, όπ, σ Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική, Θεσσαλονίκη 2003, σ ο.π., σ. 458

20 19 κόσμου μετά το πέρασμα από το όνειδος και την οδύνη του θανάτου πάνω στο Σταυρό. Ο Ιησούς, ο «ἄνθρωπος ἐν πληγῇ ὤν», στον οποίο ενσαρκώνεται η μυστηριώδης μορφή του πάσχοντος Δούλου, αποδυκνείεται ευαίσθητος σε κάθε ανθρώπινο πόνο. Δεν μπορεί να βρεθεί μπροστά στον πόνο, χωρίς να συγκινηθεί βαθιά, με μια Θεία ευσπλαχνία. 49 Σ όλη την επίγεια ζωή του ο Ιησούς Χριστός αντιμετώπισε τον πόνο με τρόπο μοναδικό και απόλυτα ρεαλιστικό. Όλοι φιλοσόφησαν επί του πόνου και άφησαν άλυτο το πρόβλημά του και αβοήθητο το θύμα του, τον άνθρωπο. Μόνο ο Ιησούς δεν φιλοσόφησε επί των πραγμάτων του κόσμου αλλά μετέβαλε τον κόσμο: «τὰ ἀρχαῖα παρῆλθεν ἰδού γέγονε καινά τὰ πάντα». 50 Θαυματούργησε, θεραπεύοντας και επιτελών αναστάσεις. Το κακό χάνει πια τη δύναμή του. Ηττάται ο Σατανάς και το κράτος του. Παρ όλα αυτά ο Χριστός δεν εξαφανίζει από τον κόσμο, ούτε το θάνατο, τον οποίο όμως έρχεται να τον καταστήσει ανίσχυρο, 51 ούτε τον πόνο. Δεν καταργεί τον πόνο, φέρνει την παραμυθία, 52 δεν καταργεί τα δάκρυα, στεγνώνει μόνο μερικά στο πέρασμά Του, 53 ως σημείο της χαράς που θα ενώσει το Θεό με τα παιδιά Του, την ημέρα όπου «θὰ ἀφαιρέσῃ Κύριος ὁ Θεός πᾶν δάκρυον ἀπό παντός προσώπου». 54 Ο πόνος μπορεί να μακαρίζεται, γιατί προετοιμάζει τους ανθρώπους να δεχτούν τη Βασιλεία του Θεού, επιτρέπει να φανερωθούν τα έργα του Θεού, 55 η δόξα του Θεού και η δόξα του Υιού του Θεού. 56 Ο Χριστιανός περνά στιγμές οδύνης και πόνου. Αλλά και από αυτές γνωρίζει τον τρόπο να εξέρχεται, πάντοτε ευτυχέστερος και καλύτερος. Από την άποψη αυτή 49 Μτ. 9, , , Β Κορ. 5, 17. Πρβλ. Μ. Κωνσταντινίδη, Αρχιεπισκόπου Αμερικής, Ο πόνος στη ζωή μας, εκδ. Έλαφος, Αθήναι 1983, σ Εβρ. 2, Μτ. 5, 5 53 Λκ. 7, Ησ. 25, 8 55 Ιω. 9, 3 56 Ιω. 11, 4

21 20 εξεταζόμενος ο πόνος, αποτελεί Θεία ευλογία και δικαιολογεί πληρέστερα εκείνα τα οποία λέει περί αυτού ο συγγραφέας της προς Εβραίους επιστολής. 57 Ο Ιησούς είναι εξοικειωμένος με τον πόνο, 58 υποφέρει για την άπιστη και διεστραμμένη γενεά, 59 για την απόρριψή Του από τους δικούς Του που δεν Τον αναγνώρισαν. 60 Θρηνεί μπροστά στην Ιερουσαλήμ, 61 «ταράσσεται» στη σκέψη του πάθους Του. 62 Ο πόνος Του γίνεται τότε θανάσιμο άγχος, πάλη μέσα στη θλίψη και στο φόβο. 63 Το πάθος Του συγκεντρώνει όλο τον ενδεχόμενο ανθρώπινο πόνο, από την προδοσία ως την εγκατάλειψη από το Θεό. 64 Αυτό το αποκορύφωμα συμπίπτει με τη μεγάλη λυτρωτική προσφορά του Χριστού, το εξιλαστήριο δώρο της ζωής Του, 65 για το οποίο στάλθηκε στον κόσμο σύμφωνα με το προαιώνιο σχέδιο του Πατέρα. 66 Ο πόνος και η αγάπη του Θεού για το πλάσμα Του υπερέβη κάθε όριο της ανθρώπινης προσδοκίας, κι έτσι ο ανθρώπινος πόνος και η θλίψη λαμβάνουν ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο το οποίο απορρέει από τη σταυρική θυσία του Χριστού και αφορά τη λύτρωση του ανθρώπινου γένους. Την οδό του μαρτυρίου, του πόνου και των θλίψεων που βάδισε ο Κύριος ακολούθησαν και οι μαθητές Του, συνειδητοποιώντας πως και η μεσσιανική εποχή είναι εποχή δοκιμασιών. Δοκιμασιών που αντιμετωπίζονται με θάρρος, χωρίς απελπισία. Θάρρος που πηγάζει από το φως της Ανάστασης. Το Ευαγγέλιο της σωτηρίας του ανθρώπου σφραγίσθηκε πάνω στο Σταυρό με τον πόνο και τη θυσία κι έδωσε το πρότυπο της αρμονικής συνύπαρξης χαράς και θλίψης, η οποία μάλιστα στον Ορθόδοξο μοναχισμό 57 Εβρ. 12, 6 8. Πρβλ. Μ. Κωνσταντινίδη, ο.π., σ Ησ. 53, 3 59 Μτ. 17, 7 60 Ιω. 1, Λκ. 19, Ιω. 12, Μκ. 14, 33. Λκ. 22, Μτ. 27, Μτ. 20, Πρξ. 3, 18. Πρβλ. M. Ramlot J. Guillet, ο.π., σ. 847

22 21 ονομάστηκε «χαρμολύπη» ή «χαροποιόν πένθος» ή «θεοφιλής λύπη» ή «ανάλγητον δάκρυον». 67 Ο Απ. Παύλος επίσης, θεωρεί τους διωγμούς του ως αναπόφευκτο γεγονός. 68 Αν λάβει κανείς υπ όψιν του ότι για τον Απόστολο, χριστιανός σημαίνει άνθρωπος ενωμένος με το Χριστό και παραδομένος απόλυτα στο Χριστό, τότε θα καταλάβει τον τρόπο σκέψης του. Εφ όσον ο χριστιανός πιστεύει στον Εσταυρωμένο Ιησού Χριστό, μας διδάσκει ο Απ. Παύλος, και Τον ακολουθεί, δεν πρέπει να απορεί και να εκπλήσσεται, αν τον συνοδεύουν και πόνος και θλίψεις και δοκιμασίες. Το αντίθετο κατά τον Απόστολο θα ήταν άξιο απορίας και έκπληξης. 69 Τα παθήματα και τα δεινά είναι γι αυτόν μίμηση των παθημάτων του Ιησού Χριστού. 70 Γι αυτό γράφοντας στους Φιλιππησίους χαρακτηρίζει τα παθήματα των χριστιανών ως κάτι προνομιακό για τον χριστιανό, τον αναγεννημένο άνθρωπο. Ο πόνος είναι σωτήριος και εποικοδομητικός. Είναι ευλογία και αφορμή τελείωσης. Πρέπει να αντιμετωπίζεται με χαρά γιατί αυτή η χαρά πρέπει να επικρατεί στη ζωή των χριστιανών, θα τονίσει στις προς Θεσσαλονικείς επιστολές του. Ο πιστός μετά την ἐν Χριστῷ ανακαίνισή του, πρέπει να αντιμετωπίζει τον πόνο και τις θλίψεις του κόσμου με τη χαρά του Αγίου Πνεύματος και να προγεύεται τη χαρά της Ανάστασης. Οι θλίψεις, ο κόπος και ο καθημερινός πόνος δεν πρέπει να μειώνουν τη χαρά των πιστών, αλλά θα πρέπει να μεταμορφώνονται σε αφορμές χαράς και να συντελούν στην τελείωσή τους. Τη σκυτάλη από τους Αποστόλους πήραν τα εκατομμύρια των μαρτύρων και των οσίων οι οποίοι με τους πόνους, τους κόπους τους αλλά και το ίδιο τους το αίμα στερέωσαν την Εκκλησία. Δεν υπάρχει άγιος που να μην πόνεσε στη ζωή του. Ο πόνος μεταμορφωμένος σε υπομονή, ευχαριστία και εκούσια αποδοχή είναι οδός αγιότητας. Επισημαίνει πολύ σοφά ο π. 67 Πρβλ. Ιερ. Βλάχου, Αρχιμ. (νυν Μητρ. Ναυπάκτου), «Η θεραπεία της ψυχής», Γ.Π., 71 (1988), σ Β Τιμ. 3, Πρβλ. Μ. Κωνσταντινίδη, ο.π., σσ Γαλ. 2, 20. Ρωμ. 6, 8

23 22 Θεόδωρος Ζήσης «ο χριστιανισμός βλέπει ρεαλιστικά τον πόνο, τον αποδέχεται και τον μεταμορφώνει σε μέσο χαράς και ελπίδος». 71 Α2. ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΛΙΨΕΩΝ Το μυστήριο του πόνου και των θλίψεων ταλανίζει κάθε άνθρωπο που έρχεται στον κόσμο, αφού κανείς δεν απέφυγε το πικρό ποτήρι της θλίψης, του οποίου το δηλητήριο εισχωρεί πολλές φορές μέχρι τα βάθη της ύπαρξής μας. 72 Είναι γενικό το φαινόμενο του πόνου. Μπροστά σ αυτή την αναπόφευκτη και πανανθρώπινη οδυνηρή πραγματικότητα, ο άνθρωπος κάθε εποχής στάθηκε με τρόμο, δέος και φόβο. Καθώς ο άνθρωπος μεγαλώνει και ωριμάζει, εισέρχεται όλο και πιο πολύ σ αυτό το κύκλωμα του πόνου. Και τότε το ανθρώπινο σώμα ή η ψυχή πάσχει και υποφέρει ενώ το μυαλό του ανθρώπου βασανίζεται με σκέψεις γύρω από το πρόβλημα του πόνου. 73 Από ποὺ προήλθε ο πόνος; Γιατί πάσχουμε; Πλασθήκαμε άραγε για να θλιβόμαστε; Πὼς συμβαίνει ο άνθρωπος, ο λογικός, το τελειότερο των επί γης πλασμάτων, να πάσχει περισσότερο απ όλα τα άλλα; 74 Γιατί έγινε ο άνθρωπος, βέβαιος και ισόβιος οδοιπόρος του πόνου, του θρήνου και του κλαυθμού, της αγωνίας και της ταλαιπωρίας; Άραγε αυτός ο κόσμος πλάστηκε από θλίψη; Γιατί αυτός ο απρόσκλητος επισκέπτης να αυλακώνει την καρδιά μας, την ψυχή, την ύπαρξη μας; 75 Τα ερωτήματα αυτά βασάνισαν το μυαλό των σοφότερων ανθρώπων της γης και η αποτυχία τους στην εύρεση της αιτίας του πόνου, οι άτοπες και εσφαλμένες απαντήσεις που έδωσαν σ αυτά, η άγνοια της αιτίας και του σκοπού των θλίψεων 71 Θ. Ζήση, (Πρωτ.), ο.π., σσ Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, Αρχιμ., Διὰ τὰς ὥρας τοῦ πόνου, εκδ. Ζωή, Αθήναι 1999, σ Πρβλ. Αμβρ. Λενῆ, Μητρ. Καλαβρύτων καὶ Αἰγειαλείας, Τὸ πρόβλημα τοῦ πόνου, εκδ. Χρυσοπηγή, Αθήναι, σ Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, ο.π., σ Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ. 11

24 23 αύξανε τον πόνο, πολλαπλασίαζε την ψυχική κατάθλιψη και οδηγούσε στις θλιβερότερες λύσεις. Το σπουδαίο είναι ότι σχεδόν όλοι θεωρούν αναίτιο και ανένοχο τον εαυτό τους και μεταθέτουν στο Θεό την αιτία του πόνου. 76 Είναι αλήθεια πως, όσο πιο πολύ ερευνά και ψάχνει ο άνθρωπος το πρόβλημα του πόνου, τόσο περισσότερο απομακρύνεται από τη λύση του. Τόσο περισσότερο δεν μπορεί να καταλάβει και να εξηγήσει την παρουσία του στη ζωή. Τόσο περισσότερο αυξάνει ο πόνος του. Κι αυτό γιατί «ὁ προστεθείς γνῶσιν, προσθήσει ἄλγημα». 77 Μόνος του ο άνθρωπος δεν μπόρεσε να δώσει πλήρη και ικανοποιητική ερμηνεία. Το μόνο σίγουρο που προβάλλει είναι αυτό καθαυτό το γεγονός του πόνου και της θλίψης και το ότι είναι αναπόφευκτο να συμβεί κάποια στιγμή. Επίσης, ο άνθρωπος τελείως μόνος του, ποτέ δεν μπόρεσε να ερμηνεύσει και να εξηγήσει, όσο κι αν ερεύνησε, εάν είναι ο πόνος ο ίδιος ένα κακό ή συνέπεια του κακού, και ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο κακό και στον πόνο. Δεν υπάρχει βέβαια αμφιβολία, ότι η σχέση αυτή αναφέρεται στην ουσία του κακού, το οποίο εισέδυσε μέσα στην ανθρώπινη φύση μετά την πτώση και την παρακοή των πρώτων ανθρώπων, όπως ακριβώς περιγράφεται στο βιβλίο της Γένεσης. 78 Προ της πτώσης των πρωτοπλάστων δεν υπήρχε στον κόσμο κακό και αμαρτία, πόνος και θλίψη. Ο άνθρωπος, όπως και όλος ο κόσμος, δημιουργήθηκε από τον Θεό «καλός λίαν». Πολλές φορές ο Μ. Βασίλειος στα έργα του τονίζει αυτή την αλήθεια. Ιδιαιτέρως αναφέρεται στη δημιουργία του ανθρώπου. Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο κατά τι υποδεέστερο από τους αγγέλους «ἡλλάττωσας αὐτόν βραχύ τὶ παρ ἀγγέλους» 79, λέει ο ιερός Ψαλμωδός. Το «βραχύ τὶ», κατά το οποίο ο άνθρωπος διαφέρει από τους αγγέλους είναι το χοϊκό σώμα του, το οποίο όμως μπορεί να καταστήσει διά της αρετής, αθάνατο, και να 76 Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, ο.π., σσ Εκκλ. 1, Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Ψαλμ. 8, 5

25 24 γίνει και σ αυτό όμοιος με τον Πλάστη του. 80 Ο άνθρωπος προικίσθηκε από το Θεό με τον λόγο, την αγάπη προς το Θεό και το νου. Επίσης, ολόκληρη η δημιουργία, η οποία προηγήθηκε αυτής του ανθρώπου, είχε σκοπό να υπηρετήσει το βασιλιά αυτόν της κτίσης και να του δώσει κάθε βοήθεια και άνεση στις ανάγκες του. 81 Ο άνθρωπος είχε όλη τη δυνατότητα αγωνιζόμενος και τηρώντας τις εντολές του Θεού, να ζει ως άγγελος πάνω στη γη, βοηθούμενος από τη Χάρη του Θεού. Κατ αυτόν τον τρόπο θα μπορούσε να πλησιάζει αενάως το Θεό και να καταστεί, διά της αρετής και της αγιότητας, αθάνατος. 82 «Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε αγαθός. Τίποτε κακό δεν υπήρχε στην ανθρώπινη φύση. Γιατί ο Πανάγαθος Θεός δε δημιουργεί τίποτε το κακό και παθητό. Μόνο του αγαθού δημιουργός είναι ο Θεός.» 83 Όμως, ελεύθερος όντας ο άνθρωπος, αντί να επιλέξει το αγαθό με την ελεύθερη και αβίαστη βούλησή του, επέλεξε το αντίθετο, το κακό δηλαδή, γεγονός το οποίο τον οδήγησε στην πτώση και την αμαρτία. 84 Ο άνθρωπος, δηλαδή, πίστεψε ανόητα ότι η υπεροχή του έναντι των άλλων δημιουργημάτων, δεν οφειλόταν στην προς αυτόν εύνοια του Θεού, αλλά στις δικές του δυνάμεις και ότι μπορούσε να γίνει Θεός. Αυτό όμως αποτέλεσε ύβρη κατά του Δημιουργού, Του οποίου τις εντολές παραβίασε και αθέτησε, κι έτσι έγινε ο ίδιος αιτία της πτώσης του και των δεινών που επακολούθησαν. 85 Η αφετηρία των δεινών του τελειότερου από τα δημιουργήματα του Υψίστου, η οποία αποτελεί ορόσημο στις σχέσεις μεταξύ Δημιουργού και δημιουργήματος, βρίσκεται στην παράβαση της Θείας εντολής. Στο γεγονός της πτώσης του ανθρώπου, της εσφαλμένης αυτής κατεύθυνσης και διαστροφής της ανθρώπινης ψυχής, 80 Εἰς ΜΗ Ψαλμ., PG 29, 449 BC. 81 Ὅροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις Β, PG 31, 908. Εἰς τήν Ἑξαήμερον Ὁμιλία Α, 6, PG 29, Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός, PG 31, Χρ. Σταυροπούλου, Αρχιμ., Ποιμαντική της μετανοίας, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1983, σ Ὅτι οὔκ ἔστν αἴτιος των κακων ὁ Θεός 2, PG 31, Ἀσκητικαί Διατάξεις, κεφ. Δ, 1, PG 31, Πρβλ. Κ. Φαραντάτου, Αρχιμ.,(νῦν Μητρ. Ν. Ἰωνίας καὶ Φιλαδελφείας, «Ὁ ἄνθρωπος καὶ ἡ ἀξία αὐτοῦ κατά τὸν Μ. Βασίλειο», Ἐκκλησία, τομ. 57 (1980), σσ

26 25 ανάγει ολόκληρη η αγιογραφική και πατερική παράδοση, την αρχή της εμφάνισης της αμαρτίας, στον άνθρωπο. «Κέντρο και αφετηρία για τη θεώρηση της αμαρτίας, της φθοράς αποτελεί το προπατορικό αμάρτημα ή αλλιώς η πτώση του ανθρώπου, που διαδραματίστηκε στον παράδεισο. Από την παρακοή του Αδάμ και της Εύας, εξαιτίας του αυτεξουσίου που είχαν, πήγασαν όλα τα δεινά.» 86 Την πτώση του ανθρώπου, την παρουσιάζει ο Μ. Βασίλειος ως πλήρη πνευματική μεταστροφή του ανθρώπου, ως υπαρκτική μετάσταση από την κατάσταση της μετά του Θεού κοινωνίας και της κατά φύσιν ζωής, στην μακριά και χωρίς Θεό, παρά φύσιν ζωή, από τα πνευματικά στα υλικά, από την μακαρία τέρψη και Θεία ευφροσύνη στις ταπεινές και εμπαθείς σαρκικές απολαύσεις. 87 Λέει χαρακτηριστικά ο άγιος: «ταχύ πάντων ἀναπλησθείς, καὶ οἷον ἐξυβρίσας τῷ κόρῳ, τὸ τοῖς σαρκίνοις ὀφθαλμοῖς φανέν τερπνόν, τοῦ νοητοῦ προετίμησε κάλλους, καὶ τὴν πλησμονήν τῆς γαστρός τῶν πνευματικῶν ἀπολαύσεων τιμιωτέραν ἔθετο. Ἔξω μὲν εὐθύς ἦν τοῦ παραδείσου, ἔξω δὲ τῆς μακαρίας ἐκείνης διαγωγῆς, οὐκ ἐξ ἀνάγκης κακός, ἀλλ ἐξ ἀβουλίας, γενόμενος. Διά τοῦτο ἥμαρτε μὲν διά μοχθηράν προαίρεσιν, ἀπέθανε δὲ δι ἀμαρτίαν.» 88 Στο χωρίο αυτό ο Μ. Βασίλειος παρουσιάζει τις δύο μεγάλες φάσεις του ανθρώπινου δράματος, την παραδείσια κατάσταση του ανθρώπου αφ ενός και την πτώση του αφ ετέρου. Και στις δύο, αποφασιστικό ρόλο διαδραματίζει το αυτεξούσιο. «Τῇ προαιρέσει» ήταν «ἄνω» ο Αδάμ «Διά τὴν μοχθηράν προαίρεσιν» πάλι αμάρτησε κι έπεσε. Κύριο στοιχείο της πρώτης ήταν η προσεδρία του Θεού και της δεύτερης η έκπτωση απ αυτήν. Η πρώτη αποτελούσε την κατά φύσιν κατάσταση του ανθρώπου ενώ η δεύτερη την εκτροπή απ αυτήν. 89 Από μεν την πρώτη πήγαζαν η αγιότητα, η ζωή, η 86 Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β, Φ.Θ.Β. 3, Θεσσαλονίκη 1985, σ Πρβλ. Ολ. Παπαδοπούλου Τσανανά, Ἡ ἀνθρωπολογία τοῦ Μ. Βασιλείου, ΠΙΠΜ, Ανάλεκτα Βλατάδων 7, Θεσσλονίκη 1970, σσ Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 7, PG 31, 344 C 345 Α 89 ο.π., 344 BC

27 26 μακαριότητα, ενώ από τη δεύτερη, η αμαρτία. Οι περισσότερες πράξεις και σκέψεις του ανθρώπου επηρεάζονται σημαντικά από την αμαρτία. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την κατάσταση της αμαρτίας, από την οποία απορρέουν όλα τα δεινά και αυτό «γιατί η ουσία του αμαρτήματος συνίσταται στην παντελή έλλειψη της αγιοποιού χάριτος και οι συνέπειές του φθάνουν στην απώλεια των αγαθών π.χ. συσκότιση του λογικού, τάση της βούλησης προς το κακό, πόνοι και τέλος ο θάνατος.» 90 Είναι ανάγκη, όμως, να αναφέρουμε εδώ ότι ο άνθρωπος δεν είναι εφευρέτης και γεννήτορας της αμαρτίας και του κακού. Είναι μεν ένοχος, γιατί παράκουσε αλλά η αμαρτία του είναι εξωτερική: «Για τον άνθρωπο η αμαρτία είναι παράσιτο που μπήκε στη φύση του» τονίζει ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης. 91 Εφευρέτης της αμαρτίας είναι ο Σατανάς, αυτός είναι ο πατέρας του ψεύδους. Γι αυτό η αμαρτία του Σατανά είναι ενδογενής. Αυτός γέννησε την αμαρτία, ο άνθρωπος δελεάστηκε, παρασύρθηκε κι έπεσε στην πλεκτάνη του. Ο διάβολος λέει ο Μ. Βασίλειος, θεομάχος ων και δοχείο πάσης κακίας, φθόνησε και μίσησε τον άνθρωπο, βλέποντας την ιδιαίτερη αγάπη του Θεού γι αυτόν. Μη μπορώντας να ανέχεται, την πλήρη δόξας και μακαριότητας ζωή του ανθρώπου στον παράδεισο και την διά της προκοπής του ανύψωση στην αξία των αγγέλων, απ την τάξη των οποίων ο ίδιος εξέπεσε, προσπαθεί «δόλοις καὶ μηχαναῖς», να παρακινήσει τον άνθρωπο στην πτώση, οδηγώντας τον στην καταστροφή. Εισηγείται στην Εύα την παράβαση της εντολής του Θεού, υποσχόμενος σ αυτήν ισοθεῒα. Η Εύα πείθεται στην υποβολή του διαβόλου και με τη σειρά της πείθει τον Αδάμ. Ο μισόκαλλος διάβολος κατορθώνει εκμεταλλευόμενος ακριβώς τον πόθο του ανθρώπου για την ομοίωσή του με το Θεό, να τον ωθήσει στην πτώση, διά της υπόσχεσης της ισοθεῒας Μ. Πατεράκη, Πρωτ., Η ψυχολογία της αμαρτίας, Σητεία 1985, σ Ι. Ρωμανίδη, Πρωτ/ρου, Τό προπατορικόν αμαρτημα, Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1970, σελ Ὁμιλ. ἐν Λακίζοις 8, PG 31, 1453 Β. Βλ. και Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 8, PG 31, 348 ΑΒ. Πρβλ. Ολ. Παπαδοπούλου Τσανανά, ο.π., σσ

28 27 Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ανένοχος για τις προσωπικές του αμαρτίες και το κακό που διαπράττει, αφού είναι ελεύθερος. Με την παράβαση και την παρακοή του πρώτου ανθρώπου εισέρχεται η αμαρτία και το κακό στον κόσμο και διά της αμαρτίας ο θάνατος. Η αρμονία και η ειρήνη του παραδείσου εξαφανίζονται οριστικά. Τη θέση της αρμονίας καταλαμβάνει η ταραχή και η έλλειψη της ειρήνης, ο φόβος και η αγωνία. Την ευδαιμονία που επικρατούσε την αντικαθιστά η δυστυχία και τη χαρά ο πόνος. Τα πάντα διαστρέφονται και ό,τι προηγουμένως αποτελούσε παράγοντα χαράς, τώρα προξενεί οδύνη και καθιστά τη ζωή του ανθρώπου «κοιλάδα κλαυθμῶνος». 93 Αρρώστησε η ανθρώπινη φύση από την αμαρτία και την παρακοή του ενός, δηλαδή του Αδάμ. Έτσι έγιναν αμαρτωλοί οι πολλοί, όχι ότι συμπορεύτηκαν μαζί με τον Αδάμ, γιατί δεν υπήρχαν τότε, αλλά επειδή είχαν την ίδια φύση μ αυτόν κι αυτή υποτάχθηκε στο νόμο της αμαρτίας. 94 Τα δεινά που επακολούθησαν την πτώση του ανθρώπου, δεν περιορίστηκαν μόνο στον γενάρχη των ανθρώπων, ο οποίος παρέβη τις θείες εντολές αλλά μεταδόθηκαν σ όλο το ανθρώπινο γένος, το οποίο προήλθε από τον παραβάτη γενάρχη. Και είναι τα δεινά αυτά φρικτά και αλλεπάλληλα. Οι γενάρχες των ανθρώπων διώκονται από τον παράδεισο και καθίστανται θνητοί. «Ὅσον γὰρ ἀφίστατο τῆς ζωῆς (τοῦ Θεοῦ) ὁ ἄνθρωπος, τοσοῦτον προσήγγιζεν τῷ θανάτῳ, ζωή γάρ ὁ Θεός, στέρησις δὲ τῆς ζωῆς θάνατος» λέει ο Μ. Βασίλειος. 95 Η ιδιότητα της «κατ εἰκόνα» Θεού υπόστασης του ανθρώπου αμβλύνεται και φθείρεται και ο άνθρωπος μεταβάλλεται σε χοϊκό (χωμάτινο), γεγονός που τον ωθεί προς το κακό και τη διαφθορά. Το «καθ ὁμοίωσιν» επίσης, αποβάλλεται και δυσχεραίνεται, γεγονός το οποίο καθιστά δυσκολότερη την επαφή και επικοινωνία με το Θεό Ψαλμ. 83, 7. Πρβλ. Θ. Κοσμόπουλου, ο.π., σ Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 7, PG 31, 345Α 96 Κ. Φαραντάτου, ο.π., σ. 16

29 28 Με την απώλεια του αγαθού, η μετά την πτώση κατάσταση του ανθρώπου ήταν τραγική, γιατί άλλαξε τελείως ο προσανατολισμός της ψυχής του. Μπορεί βέβαια η πτώση να μην κατάστρεψε το «κατά φύσιν κάλλος» του ανθρώπου, είναι όμως γεγονός ότι το «απέκρυψε», το αμαύρωσε. Άρρωστος πλέον ο άνθρωπος από τη φθορά της αμαρτίας, απομακρύνθηκε από το Θεό, έχασε το «κατ εικόνα» και χωρίς το Θεό έγινε χωρίς «είδος» και «μορφή». Ξέπεσαν οι άνθρωποι σε βιολογικά όντα, έγιναν «χοϊκοί» όπως λέει ο Μ. Βασίλειος, σώματα δηλαδή, έχασαν τον προορισμό τους. Κι αυτό έγινε, επειδή μετά την πτώση ανακόπηκε η δυνατότητα για την «ομοίωση». Μετά την παρακοή και την πτώση, εκείνο που ατόνησε, λέει ο άγιος, είναι η αξιολογική ικανότητα για εκτίμηση, δηλαδή το πνεύμα της διάκρισης. 97 Κι αφού ατόνησε το πνεύμα της διάκρισης, ο άνθρωπος αλλοτριώθηκε του θεϊκού χαρίσματος. Αρρώστησε η ανθρώπινη φύση «ἐν Αδάμ» και διά της παρακοής του εισήλθε στην ανθρώπινη φύση η φθορά, ο θάνατος και ο πόνος. Ο άνθρωπος μετά την παρακοή υποδουλώθηκε στην εξουσία της αμαρτίας και ξεμάκρυνε στο δρόμο της απώλειας. Αυτή η απομάκρυνση από το Θεό, όπως προείπαμε, ήταν έργο και πράξη της ελεύθερης θέλησής του. Ο πόνος είναι συνέπεια του κακού σημειώνει ο καθ. Μαντζαρίδης. Συνδέεται με την κακή χρήση της ελευθερίας. Ειδικότερα προκύπτει από την αναζήτηση της ηδονής των αισθήσεων. Η αναζήτηση αυτή, ως παρά φύση κίνηση, οδηγεί στον πόνο και καταλήγει στο θάνατο. 98 Με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να αποδώσουμε στο Θεό την είσοδο της αμαρτίας και του κακού στον άνθρωπο. Ο Μ. Βασίλειος αναφέρει με πλήρη σαφήνεια ότι το κακό είναι πραγματική «στέρησις» του αγαθού. 99 Ο άγιος πατήρ πιστεύει ακράδαντα ότι το κακό προέρχεται από τη δική μας ελεύθερη επιλογή και θέληση και όχι από το Θεό Πατέρα: «Αρχή γάρ καὶ 97 Εἰς ΞΑ Ψαλμ. 4, PG 29, 480 Α 98 Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, ο.π., σ Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 5, PG 31, 341 Β

30 29 ρίζα τῆς ἀμαρτίας τὸ ἐφ ἡμῖν καὶ τὸ αὐτεξούσιο. Καὶ τὰ κακά οὐ Θεόν ἔχει τὸν αἴτιον ἀλλ ἡμᾶς αὐτούς». 100 Το κακό είναι «τίποτε» δεν είναι μια υφιστάμενη ύπαρξη ή ουσία, αλλά μια λανθασμένη στάση απέναντι σ αυτό που είναι από τη φύση του καλό. Η πηγή του κακού βρίσκεται, επομένως, στην ελεύθερη θέληση των πνευματικών υπάρξεων, που είναι προικισμένες με ηθική εκλογή και που χρησιμοποιούν αυτή τη δύναμη της εκλογής λανθασμένα. 101 Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι το κακό βρίσκεται εκτός της υπό του αγαθού Θεού δημιουργίας και επομένως δεν είναι δημιουργός αυτού ο Θεός. Σύμφωνα με την έννοια αυτή, το κακό εκλαμβάνεται «ὡς μὴ ὄν», δηλαδή, ότι δεν είναι δημιούργημα του Θεού. Την αιτία της ύπαρξής του, καθόλου δεν πρέπει να αναζητήσουμε εκτός του ανθρώπου, αλλά μέσα στον άνθρωπο. Και φυσικά αφορμή έδωσε η ελεύθερη θέληση με την οποία έχει προικισθεί ο άνθρωπος για να επιλέγει το καλό και να αποστρέφεται το κακό. 102 Ο Κύριος του φωτός δεν μπορεί να μιάνει με ανθρώπινες σκουριές το καυτό κάρβουνο που θα μας εξαγνίσει. Είναι κοντά στον καθένα, που Τον παρακαλεί να τον βοηθήσει να αποκαθάρει τον πόνο του από το προσποιητό, το υποκειμενικό, από τα δυσβάσταχτα βάρη. 103 Το κακό ως προς την ουσία του παρουσιάζεται ως φυσικό και ως ηθικό. Φυσικό κακό είναι ο σωματικός και ψυχικός πόνος, η φθορά και ο θάνατος. Ηθικό κακό είναι η αμαρτία. Λέει χαρακτηριστικά ο Μ. Βασίλειος ότι το κακό διακρίνεται «ὡς πρὸς τὴν ἐαυτοῦ φύσιν» και «ὡς πρὸς τὴν ἡμετέραν αἴσθησιν». 104 Το φυσικό κακό δεν είναι πραγματικό. Πραγματικό είναι το ηθικό, το οποίο προξενεί και το φυσικό. Άρα, λοιπόν, ο πόνος ως φυσικό κακό στη σχέση του με το ηθικό κακό είναι συνέπεια του δευτέρου. «Με άλλα λόγια, η 100 ο.π., PG 31, 332 C 101 Πρβλ. Κ. Γουέαρ, Επισκόπου Διοκλείας, Ορθόδοξος δρόμος, εκδ. Επτάλοφος, Αθήνα 1984, σ Πρβλ. Π. Γ. Φούγια, Η περί τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος διδασκαλία των ὁρθοδόξων Χριστιανικῶν πηγῶν, Αθήνα 1977, σ Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Πρβλ. S. Fouche, Ο αδελφός μου ο άρρωστος, εκδ. Αδελφ. Ευσέβεια, Αθήνα α.χ., σ Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος των κακων ὁ Θεός 3, PG 31, 333 Α

31 30 σχέση ανάμεσα στο κακό και στον πόνο είναι σχέση αιτίας προς αποτέλεσμα.» 105 Σημειώνει πολύ εύστοχα ο Ν. Μπερντιάγιεφ: «Το κακό είναι παιδί της ελευθερίας. Και όπως το κακό εξαρτάται από την ελευθερία, έτσι και ο πόνος είναι συνέπεια του κακού. Με άλλα λόγια πόνος και κακό είναι δυο πράγματα συνυφασμένα, όπως και το κακό είναι συνυφασμένο με την ελευθερία. Γι αυτό ακριβώς η ελευθερία οδηγεί στον πόνο. Ο δρόμος της ελευθερίας είναι ο δρόμος του πόνου. Όπως επίσης ο δρόμος του πόνου, από την άλλη μεριά, είναι ο δρόμος της ελευθερίας. Της ελευθερίας με την πραγματική έννοια που έχει η λέξη αυτή, ως λύτρωση.» 106 Ο Μ. Βασίλειος στην ομιλία του προς την μάρτυρα Ιουλίττα συνιστά να κλαίει για την αρρώστια της ψυχής και όχι του σώματος, που είναι η αμαρτία. «Υπέρ ἁμαρτίας κλαῖε. Αὕτη ἀρρωστία ψυχῆς. αὕτη θάνατος ἐστί τῆς ἀθανάτου. αὕτη πένθους ἀξία καὶ ὀδυρμῶν ἀσιγήτων. Επί ταύτῃ πᾶν δάκρυον ῥέει, καὶ μὴ διαλείποι στεναγμός ἐκ βάθους καρδίας ἀναπεμπόμενος.» 107 Ο Θεός δώρισε, λέγει, από την αρχή στον άνθρωπο μια ζωή χωρίς φροντίδες και χωρίς πόνους. Την παραδείσια κατάσταση του Αδάμ την περιγράφει ως βίο λιτό, απαλλαγμένο από μέριμνες και υλικές φροντίδες. 108 Τον χαρακτηρίζει «ὁμοδίαιτο τῶν ἀγγέλων καὶ τῶν ἀρχαγγέλων». Δεν γνώριζε την λύπη, τον πόνο ή την ταραχή. Η ασθένεια και η φθορά δεν είχαν καμία θέση στη ζωή του. 109 Όταν ο άνθρωπος βγήκε από τα δημιουργικά χέρια του αγαθού Θεού, ήταν πραγματικά ευτυχής, αντλώντας από την ευτυχία του Δημιουργού την άλυπη και ήρεμη ζωή του. Σύννεφο θλίψης δεν επεσκίαζε τον ψυχικό του ορίζοντα και πόνος δεν πίεζε την καρδιά του. Κανένα εμπόδιο δεν παρεμβαλλόταν στις σχέσεις του με τον αγαθό Θεό. Ξαφνικά όμως, το πονηρό πνεύμα βρήκε είσοδο στην ψυχή των πρωτοπλάστων, τους έλκυσε διά της 105 Μιχ. Μακράκη, Η λυτρωτική δύναμη του πόνου στη ζωή και το έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984, σ. 67. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Γερ. Ζαμπέλη (Πρωτ.), Ο πόνος, δύναμη λυτρωτικής πνοής, εκδ. Ενοριακού Πνευματικού Κέντρου Ευαγγελίστριας Λευκάδος, Αθήνα 1999, σ PG 31, 260 Α 108 Περί νηστείας, λόγος Α, 3, PG AB. Ομιλ. ἐν Λακίζοις 8, PG 31,1452 Β 1453 C 109 Οροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΝΕ, 1, PG 31, 1044 C

32 31 απάτης στην αμαρτία και στην αποστασία από το Θεό. Έτσι μπήκε το άγνωστο ως τότε ηθικό κακό στην επί γης δημιουργία. Έκτοτε η αμαρτία, ως σκέψη, ως επιθυμία και ως πράξη πολλαπλασιάστηκε και κυριάρχησε στην ψυχή και τη ζωή των ανθρώπων. Αφ ότου το ηθικό κακό μπήκε στον κόσμο, ως συνέπεια αναπόφευκτη, πλημμύρισε και το φυσικό κακό, η ασθένεια, ο πόνος, η θλίψη και μάλιστα το κορύφωμα των δεινών, ο θάνατος. 110 Ο άνθρωπος δεν χρησιμοποίησε τα δώρα του Θεού, όπως έπρεπε, έτσι έπαθε διαστροφή και χάθηκε ο Παράδεισος. Γι αυτό ο Θεός Πατέρας επέτρεψε μετά την ελεύθερη εκλογή μας, να υποφέρουμε, να πονάμε και να δοκιμαζόμαστε. «Δεν εισήλθε (ο πόνος) ασφαλώς κατ ευδοκίαν Θεού. Μπήκε κατά παραχώρηση Θεού, όταν ο άνθρωπος με την εγωιστική παρακοή του έχασε την πηγή της ζωής, τον Πλάστη του. Από την άπονο κατάσταση της Θείας Βασιλείας, βρέθηκε σε μια άλλη κατάσταση, στην οποία, αφού δεν βασίλευε η αληθινή ζωή, κυριαρχούσε μια ζωή φθαρμένη, συνυφασμένη με το θάνατο, τα πάθη και την αμαρτία». 111 Η ζωή μας έγινε επίπονη και κουραστική, γιατί, αν δεν πονάμε, τότε, όπως τονίζει ο Μ. Βασίλειος, συνηθίζουμε στη διάπραξη του κακού και παρασυρόμαστε σ αυτό πολύ εύκολα. 112 Έχουν νόημα, λοιπόν, ο πόνος και οι θλίψεις στη ζωή των ανθρώπων. (Με το θέμα αυτό του νοήματος του πόνου θα ασχοληθούμε σε επόμενη ενότητα του πονήματός μας). Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι μετά την κακή χρήση της ελευθερίας και τη διάπραξη του κακού από τον πρώτο άνθρωπο, ακολούθησε ο πόνος. Η αποδοχή του πόνου ως γεγονός καθολικό και αναπόφευκτο είναι «αρχή σοφίας» τη στιγμή που ο πόνος αποτελεί στοιχείο της ζωής μας. Είναι συμπτωματικό άραγε, πως η «είσοδός μας στη ζωή εκτός 110 Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, Αρχιμ., ο.π., σσ Γ. Καψάνη, Καθηγουμένου Ι.Μ. Οσίου Γρηγορίου, «Ο πόνος στη ζωή μας», Έκφραση, Σεπτ Οκτ. 2005, σ Εν λιμῷ καὶ αὐχμῷ, PG 31,

33 32 μήτρας πραγματοποιείται με κραυγή και τις περισσότερες φορές, η είσοδος μας στην αιωνιότητα με αγωνία και πόνο;» 113 Αν συνειδητοποιήσει βαθιά αυτόν τον πόνο, ο άνθρωπος, μπορεί να αναπλάσει την ελευθερία του, με την εκλογή του καλού, μα πάνω απ όλα με τη χάρη και τη βοήθεια του Θεού. Ζώντας μέσα στην Εκκλησία του Χριστού, μπορεί να εκλέγει το καλό και να δέχεται με πίστη τον πόνο. Κι όταν δέχεται με πίστη τον πόνο, νικά το κακό, γιατί ο πόνος και ο θάνατος προήλθαν από το κακό. Καθετί που μας συμβαίνει, είναι πολύτιμη ευκαιρία, εάν αξιοποιηθεί. Είναι σημαντικό να δούμε τον πόνο σαν άσκηση, σαν ευκαιρία που θα ήταν κρίμα να την αφήσουμε ανεκμετάλλευτη. 114 «Οπωσδήποτε ο πόνος των ανθρώπων είναι ένα σκάνδαλο ή ένας πειρασμός που γεννά άπειρα ερωτήματα. Και οπωσδήποτε ο πόνος πρέπει αρχικά να θεωρηθεί ως μια μορφή του κακού, που πάντοτε παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Ο Θεός δεν είναι αίτιος του κακού, ο δημιουργός ενός κόσμου πόνου και θλίψεων, οδύνης και κακών. Οφείλουμε να δεχτούμε τη δυνατότητα της ελευθερίας ή της αυθαιρεσίας, που ο Θεός σέβεται απόλυτα στον άνθρωπο, να αλλοιώνει ποιοτικά τη ζωή και τον κόσμο, να γεμίζει τη δημιουργία του Θεού με πράγματα παράλογα και παράσιτα, όταν εναντιώνεται στο Θεό και χωρίζεται απ Αυτόν, όταν από την κατά φύσιν εκπίπτει στην παρά φύσιν κίνησή της. Τότε η ελευθερία μας δεν οδηγεί στην ανεξαρτησία αλλά στο θάνατο, που είναι ο μεγαλύτερος πόνος και το μεγαλύτερο κακό, γιατί είναι απόλυτος χωρισμός κι έσχατη μοναξιά. Ο πόνος, όπως τονίζει ο Μ. Βασίλειος, μπαίνει στη ζωή μας με την αμαρτία και την παράβαση, που είναι ακριβώς η παράχρηση και η κατάλυση της ελευθερίας μας. Ο άνθρωπος όμως είναι μεγαλύτερος από τις πράξεις του και από την ίδια τη ζωή του. Με την άσκηση, την υπομονή, ο πόνος αποκτά ένα μυστικό βάθος, μια σωτηριολογική σημασία» Ντ. Παπαϊωάννου Σταυροπούλου, Στου πόνου την γυάλινη πίστα συνάντησα το πρόσωπο, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1999, σ Πρβλ. Ντ. Παπαϊωάννου Σταυροπούλου, ο.π., σ Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ., Ορθόδοξη Πνευματικότητα, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1993, σ. 303

34 33 Α3. ΣΩΜΑΤΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ Είδαμε ότι ο πόνος προήλθε από την παρακοή του πρώτου ανθρώπου και έχει άμεση σχέση με την ουσία του κακού, του ηθικού κακού, που είναι η αμαρτία. Ενώ ο ίδιος ο πόνος σ όλες τις μορφές και τις εκδηλώσεις του είναι φυσικό κακό. Επομένως, και ο σωματικός πόνος είναι απόρροια του ηθικού κακού. Το σώμα του ανθρώπου έχει μεγάλη αξία, η οποία με σαφήνεια επισημαίνεται από τη χριστιανική ανθρωπολογία. Δεν είναι απλά ένα σύνολο από σάρκες και οστά, που θα χαθεί με το θάνατο για να ξαναεμφανισθεί την ημέρα της ανάστασης. Ούτε είναι πηγή κάθε κακού. Σε καμία περίπτωση δεν είναι «δεσμωτήριο της ψυχής» όπως πρεσβεύει η πλατωνική φιλοσοφία και διάφορες Ανατολικές θρησκείες και φιλοσοφικά συστήματα, ούτε μπορεί να χαρακτηρίζεται ως «πάντων ἀηδέστατον καὶ ρυπαρότατον κέλυφος καὶ δύστηνον σωμάτιον». 116 Ο Παντοδύναμος Θεός δημιούργησε το σώμα με ιδιαίτερη σοφία και στοργή. «Καταξιοῖ ἰδίᾳ χειρί διαπλάσαι τὸ ἡμέτερον σῶμα» τονίζει ο Μ. Βασίλειος, αλλά και όλοι οι μεγάλοι ερμηνευτές του δόγματος, οι οποίοι υπογραμμίζουν το βαθύτατο νόημα της ιδιαίτερης και τιμητικής αυτής πράξεως του Δημιουργού. 117 Παρόλο, ότι η αξία του ανθρωπίνου σώματος είναι μεγάλη, ωστόσο δέχεται και υφίσταται τις συνέπειες του ηθικού κακού, της αμαρτίας. Αφού το ανθρώπινο σώμα υποδουλώθηκε στην αμαρτία της παρακοής, αυτή εκδηλώνεται σ αυτό με ποικίλες ασθένειες και πόνους. Ο σωματικός πόνος είναι σχεδόν πάντα φανερός. Όταν είναι πολύ ισχυρός και μεγάλης διάρκειας, χωρίς να υποχωρεί με φάρμακα, είναι πραγματικό μαρτύριο. 118 Είναι όμως ευεργετικός, αφού μας προειδοποιεί για την ασθένεια, ώστε να υπάρξει έγκαιρη 116 Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Πρβλ. Β. Εράστου, Ναός τοῦ Πνεύματος, εκδ. Ακτίνες 1958, τευχ. 193, σ Πρβλ. Ντ. Παπαϊωάννου, ο.π., σ. 183

35 34 θεραπεία. 119 Και οι ασθένειες, αναμφίβολα, προσφέρουν πολύ πόνο και κουράζουν τον άνθρωπο. 120 Ο Μ. Βασίλειος τονίζει πως όλες οι ασθένειες δεν προέρχονται από τη φύση και την κακή δίαιτα, ούτε από άλλες σωματικές και υλικές αιτίες. Πολλές φορές οι αρρώστιες είναι και τιμωρίες για τις αμαρτίες των ανθρώπων και στέλνονται στους ανθρώπους προκειμένου αυτοί να επιστρέψουν κοντά στο Θεό. Σημειώνει χαρακτηριστικά αυτό που η Π. Διαθήκη λέει, ότι, δηλαδή, εκείνον που ο Κύριος αγαπάει, τον παιδαγωγεί με θλίψεις. 121 Σκοπός της τιμωρίας αυτής είναι η μετάνοια και η αποφυγή της αιώνιας καταδίκης. Άλλες φορές, συνεχίζει ο άγιος, έρχονται οι ασθένειες, επειδή το απαιτεί ο πονηρός. Ο Θεός συγκατατίθεται και στέλνει τον αγωνιστή χριστιανό στον αγώνα εναντίον του διαβόλου, του οποίου την αλαζονεία νικάει με την μεγάλη υπομονή που δείχνουν στον αγώνα αυτό οι δούλοι του Θεού, όπως συνέβη στον δίκαιο Ιώβ. 122 Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις ασθενειών και πόνων που δεν οφείλονται στην αμαρτία του ανθρώπου αλλά, διαμέσου αυτών, φανερώνονται τα έργα και η δόξα του Θεού. Παράδειγμα φέρνει ο Μ. Βασίλειος το φτωχό Λάζαρο του Ευαγγελίου, που υποφέρει τον πόνο μέχρι το θάνατό του και προβάλλεται από τον Κύριο ως υπόδειγμα σε όλους εκείνους που είναι ανυπόμονοι. Λέει, μάλιστα, χαρακτηριστικά ότι το ιερό Ευαγγέλιο δεν αναφέρει πουθενά ότι ζήτησε ο Λάζαρος κάτι από τον πλούσιο, ούτε ότι ήταν δυσαρεστημένος από την κατάστασή του. Γι αυτό μετά το θάνατό του αναπαύτηκε στους κόλπους του Αβραάμ, επειδή δοκίμασε τα κακά της φτώχειας και της αρρώστιας στην επίγεια ζωή του. 123 Σ όλες όμως τις μορφές και εκδηλώσεις και σ όλες τις εποχές, μέσα στο διάβα των αιώνων, ο σωματικός πόνος βασανίζει και ταλαιπωρεί τόσο τα σώματα όσο και τις ψυχές 119 Πρβλ. Μωϋσέως μοναχού αγιορείτου, ο.π., σ ο.π., σ Παρ. 3, 12. Ὅροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΝΕ, 4, PG 31, 1049 Α 122 Ὅροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΝΕ, 4, PG 31, 1049 Β 123 ο.π. PG 31, 1049 Β

36 35 των αρρώστων. Ταλαιπωρεί και τις ψυχές, γιατί ο σωματικός πόνος επηρεάζει και τα ψυχικά συναισθήματα, καθώς ο άνθρωπος είναι δημιούργημα ψυχοσωματικό. «Όταν ένα μέρος του κορμιού πονάει, τότε νομίζεις πως όλη η προσοχή του σώματός σου έχει στραφεί προς αυτό το πονεμένο μέλος. Αλλά και η προσοχή του πνεύματος έρχεται να παρασταθεί σ αυτή τη συγκέντρωση γύρω από την οδύνη του ανθρώπου.» 124 Το ηθικό κακό, η αμαρτία, σ όλες τις μορφές, συσσωρεύει πάντοτε πλήθος ασθενειών στο σώμα. Αυτό βέβαια εξαρτάται από τη συμπεριφορά, τη στάση, και το σεβασμό του ανθρώπου απέναντι στο Θεό, τον εαυτό του, το συνάνθρωπό του και τη φύση. Πίσω από την αναζήτηση της άνεσης, της ευζωίας, της μακροζωίας και της αποφυγής του πόνου πάντοτε ο Μ. Βασίλειος βλέπει τον εγωισμό και την αδικία. Προσπαθεί ο άνθρωπος να ξεφύγει απ όλα αυτά υποδουλώνοντας τον εαυτό του στην αμαρτία και το κακό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη φθορά των σχέσεων με το Θεό, τον άνθρωπο αλλά και μ αυτή την ίδια τη φύση. Συνδέει ο άγιος τη φθορά του φυσικού περιβάλλοντος με την αδικία και την έλλειψη αγάπης μεταξύ των ανθρώπων. Με τη σειρά της αυτή η φθορά εκδηλώνεται με περισσότερο πόνο, ασθένειες και αναπηρίες ακόμη και με το θάνατο. Ο Μ. Βασίλειος, σαν να ζει στην εποχή μας, λέει χαρακτηριστικά: «Δείτε, λοιπόν, πως τα δικά μας αμαρτήματα άλλαξαν και τη φύση, ακόμη και το κλίμα αλλόκοτα τροποποιήθηκε. Ο χειμώνας δεν είναι υγρός αλλά γεμάτος παγωνιά, χωρίς χιόνια και βροχές. Η άνοιξη έχει ζέστη, όχι όμως και τις απαραίτητες βροχές. Ο καύσωνας και το κρύο ξεπέρασαν τα φυσικά όρια και άδικα βλάπτουν και θανατώνουν τους ανθρώπους.» 125 Ποια είναι η αιτία όλων αυτών; Φυσικά όχι ο Θεός. Υπάρχει κυβερνήτης του κόσμου. Η πρόνοια του Θεού δε χάθηκε. Αιτία της αταξίας και της σύγχυσης είναι το κακό και η αμαρτία. 124 Κ. Τσιρόπουλου, Ἀγωνιώδης Θητεία Δοκίμια, εκδ. τῶν Φίλων, Αθήνα 1993, σσ Ὁμιλία ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ 2, PG 31, 308 CD

37 36 Έτσι, με τη σειρά της πλέον η αναμάρτητη φύση εκδικείται, χωρίς να θέλει, τον άνθρωπο για την ασέβεια και το θράσος του, για την απληστία και τη σκληροκαρδία του. 126 Ο άνθρωπος τυφλωμένος από το κέρδος και το συμφέρον, από το μίσος και την εμπάθεια, από την έλλειψη τρυφερότητας και ευαισθησίας, δεν μπορεί να καταλάβει ότι η γη είναι η ουσία της σάρκας του. 127 Έτσι την τραυματίζει, την πληγώνει και πληγώνεται. Γίνεται η αιτία να αρρωστήσει και αρρωσταίνει και ο ίδιος. Τυφλωμένος βεβηλώνει τη γη, τη μολύνει και την ποτίζει καθημερινά, ακόμη και με το αίμα των συνανθρώπων του. Ο εγωισμός του ανθρώπου γίνεται η αιτία ο σωματικός πόνος να αυξάνει. Είναι φανερό, πως όλα αυτά που προκαλούν σωματικό πόνο και οδύνη ανάγονται στο ένα, στο ηθικό κακό, την αμαρτία «Διά ταῦτα (τὰ ἀμαρτήματα) νόσοι πόλεων καὶ ἐθνῶν καὶ ἀφορίαι γῆς καὶ αἰ κατά τὸν βίον ἑκάστου, τραχύτεραι περιπτώσεις, πόνος, νόσοι, συμφοραί, θλίψεις οὐχί δὲ τὸ κακόν ἐκ Θεοῦ. ἐπεί καὶ ὁ ἱατρός ἐξαίρει τὴν νόσον, ἀλλ οὐχί νόσον ἐμβάλλει τῷ σώματι.» 128 Στην αντιμετώπιση του σωματικού πόνου, από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και σήμερα, η ιατρική επιστήμη προσέφερε και προσφέρει πολλά. Οι έρευνες είναι συνεχείς, όπως και οι προσπάθειες εξεύρεσης τρόπων να απαλύνει τον πόνο ή ακόμη ακόμη και να τον εξαλείψει. Νέα φάρμακα, νέες μέθοδοι, ιατρικές ομάδες από καταξιωμένους επιστήμονες θέτουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του πονεμένου ανθρώπου για να προσφέρουν ανακούφιση. Ποια είναι όμως η στάση του Χριστιανισμού απέναντι στον πόνο; Ο π. Θεόδωρος Ζήσης λέει χαρακτηριστικά πως «ο Χριστιανισμός είναι αισιόδοξα ρεαλιστικός. Έχει συνείδηση και γνώση της μεγάλης εκτάσεως του πόνου και των θλίψεων που βαρύνουν και ταλαιπωρούν τους ανθρώπους. Δεν τα θεωρεί ασήμαντα και υποκειμενικά, ούτε και εύκολη την απαλλαγή, με ανθρώπινα μέσα μόνο. Τα ανθρώπινα μέσα, ιδιαίτερα η ιατρική επιστήμη και οι απλοί παρηγορητικοί λόγοι δεν είναι 126 Ὁμιλία ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ 2, PG 31, 309 AB 127 Γεν. 2, Ὅτι οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 5, PG 31, 337 C

38 37 πάντοτε από μόνα τους ικανά να θεραπεύσουν τον ανθρώπινο σωματικό πόνο.» 129 Ο Χριστιανισμός αναγνωρίζει την ασθένεια ως αποτέλεσμα της πτώσεως και την αντιμετωπίζει με συμπάθεια κι ευσπλαχνία κι η Εκκλησία μας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο ευχολόγιό της για τους ασθενείς κι εύχεται υπέρ υγείας σε Θείες Λειτουργίες και ιερές παρακλήσεις. Τ ανθρώπινα μέσα, η ιατρική επιστήμη δεν είναι πάντοτε δυνατόν ν αντιμετωπίσουν τις ασθένειες και τους πόνους των ασθενών. Η Εκκλησία δεν υποτιμά τους ιατρούς, αλλά τους τιμά. 130 Πολλοί άγιοι υπήρξαν ιατροί, όπως ο ευαγγελιστής Λουκάς, οι άγιοι Ανάργυροι, ο άγιος Λουκάς αρχιεπίσκοπος Κριμαίας κι άλλοι. Η Εκκλησία εξ αρχής προσπάθησε να απαλύνει τον ανθρώπινο πόνο, και παρέσχε μάλιστα το πρώτο οργανωμένο υπόδειγμα γνήσιας και αφιλοκερδούς νοσοκομειακής περίθαλψης. 131 Άριστο παράδειγμα ο Μ. Βασίλειος. Τέλειος μεταξύ των τελείων, πανεπιστήμων και ιατρός ίδρυσε μια πρότυπη νοσοκομειακή μονάδα, την περίφημη Βασιλειάδα. Ως ιατρός έθεσε τις σωστές βάσεις και ως ιεράρχης και άγιος τα πνευματικά θεμέλια. Ο Μ. Βασίλειος τονίζει πολύ διακριτικά ότι, όπως οι άλλες επιστήμες, έτσι και η ιατρική, μας δόθηκε από το Θεό ως βοήθεια και δύναμη στην αδύναμη φύση μας. Επειδή το σώμα μας έχει προβλήματα από περιττά και ελλείποντα, η ιατρική ανάλογα προσφέρει τη συνδρομή της. Η ιατρική δεν πρέπει να καταλήγει σε υπερβολική σωματική φροντίδα, ούτε να εναποθέτει ο ασθενής όλη την ελπίδα του στους ιατρούς αλλά να προστρέχει και στην θεραπευτική επέμβαση του Θεού. Καταλήγει λέγοντας, ούτε να αποφεύγουμε τους ιατρούς ούτε να ρίχνουμε όλες τις ελπίδες μας πάνω τους. 132 Επαινεί μάλιστα την ιατρική και την ονομάζει εύστοχα διδάσκαλο της εγκράτειας, γιατί θέτει όρια και μέτρα, ορίζοντας δίαιτες και 129 Θ. Ζήση, πρωτ/ρου, Ηθικά, ο.π., σ Σ. Σειρ. 38, Πρβλ. Μωϋσέως μοναχού, ο.π., σσ Ὅροι κατά πλάτος, απόκρισις ΝΕ, 4, PG 31, Βλ. Θ. Ζήση, ο.π., σ Μωϋσέως μοναχού, ο.π., σσ

39 38 αποχές από πλησμονές και τρυφές, θεωρώντας την ένδεια μητέρα της υγείας. Δεν αρνούμαστε, λοιπόν, τους ιατρούς και τη σοφία που τους έδωσε ο Θεός αλλά τους τιμάμε, όσο πρέπει. Πρώτα ο Θεός και μετά οι ιατροί. Ούτε μόνο ο Θεός, που η σκέψη αυτή μπορεί να κρύβει μια υπερηφάνεια από μέρους μας, ούτε μόνο οι ιατροί, που σημαίνει άρνηση του Θεού. Η προσφυγή στον ιατρό δεν είναι απιστία αλλά ταπείνωση. Δεν μπορούμε όμως ποτέ να απαιτούμε το θαύμα. 133 Παρ όλες τις προσπάθειες της ιατρικής, οι άνθρωποι κάθε εποχής συνεχίζουν να πονούν. Νέες αρρώστιες εμφανίζονται. Νέες αφορμές πόνου. Διαχρονικά ο άνθρωπος πονά και θα πονά μέχρι να καταλυθεί ο πόνος μια για πάντα στη Βασιλεία του Θεού. Όλοι πονούν, άλλος περισσότερο, άλλος λιγότερο. Πολλές φορές ο πόνος είναι συνεχής, διά βίου, καταντά ένα αδιάκοπο, αληθινό, καθημερινό μαρτύριο. Γίνεται ο αχώριστος σύντροφος του ανθρώπου. Περιορίζει τον άνθρωπο στο σπίτι, στο νοσοκομείο, στο κρεβάτι. Του στερεί το κουράγιο, κλέβει τον ύπνο, χαλάει τη διάθεση. Θολώνει τη σκέψη και το νου. Προκαλεί μελαγχολία, θλίψη, αβεβαιότητα, ερωτηματικά για το μέλλον. Άνθρωπος και πόνος γίνονται ένα. Ταυτίζονται. Τον κουβαλά ο πονεμένος άλλοτε αδιαμαρτύρητα και άλλοτε με καυτά δάκρυα. Κάπως έτσι, ή μάλλον και χειρότερα θα ένιωθε και ο πονεμένος πατέρας, ο Μ. Βασίλειος, καθώς από νεανική ηλικία έπασχε και ο ίδιος. Ήταν άρρωστος και είχε ως μόνιμο σύντροφό του στη ζωή, τον πόνο και την αρρώστια. Έτσι, εξάλλου, χαρακτηρίζει και ο ίδιος την αρρώστια, ως αχώριστο σύντροφο 134, ως μόνιμο σύντροφο 135, ως κάτι που τον συντροφεύει από την παιδική του ηλικία μέχρι τα γηρατειά του. Η αρρώστια ανατράφηκε μαζί του Πρβλ. Μωϋσέως μοναχού, ο.π., σ Ἐπιστολή 277, Μαξίμῳ σχολαστικῷ, PG 32, 1013 Α 135 Εἰς Α ψαλμ. 6, PG 29, 228 Α 136 Ἐπιστολή 203, Τοῖς παραλιώταις ἐπισκόποις 1, PG 32, 737 Α

40 39 Οι ασθένειές του ήταν πολυχρόνιες και πολύμορφες 137, τον κρατούσαν στο κρεβάτι, λόγω της μεγάλης εξάντλησης, για μεγάλα χρονικά διαστήματα. 138 Πολύ συχνά ο ιερός πατήρ μνημονεύει τις βαριές ασθένειες που τον ταλαιπωρούσαν αφάνταστα και τον οδηγούσαν «μέχρι αὐτῶν τῶν πυλῶν τοῦ θανάτου» 139. Αναγκάζεται να το κάνει αυτό για να δικαιολογήσει την απουσία του από ορισμένες εκδηλώσεις διαφόρων πόλεων, οι οποίες του ζητούσαν επίμονα να πάει κοντά τους. 140 Ο Μ. Βασίλειος υπέφερε, όπως ο ίδιος αναφέρει, από βαρύτατη αρρώστια, την ηπατοπάθεια, η οποία πολλές φορές δεν του επέτρεπε καν να γυρίσει πάνω στο κρεβάτι του. Ο πυρετός έλιωνε το καταταλαιπωρημένο κορμί του και του στερούσε ακόμη και τον ύπνο με αποτέλεσμα να βασανίζεται φοβερά. Ακόμη και η πρόσληψη τροφής, του ήταν αδύνατη. Οποιαδήποτε προσπάθεια ανακούφισης, όπως για παράδειγμα τα θερμά ιαματικά λουτρά, ήταν ανωφελή. 141 Η καταπόνηση από τη βαριά αρρώστια του σώματος ήταν τόσο μεγάλη 142 ώστε να λέει πως σωματικά έχει αποκάμει. 143 Αποτέλεσμα αυτής της καταστάσεως ήταν να μη μπορεί να μετακινηθεί με ασφάλεια 144 και να μην μπορεί να συναντηθεί προσωπικά με ανθρώπους που επιθυμούσε. 145 Πολύ γλαφυρά ο άγιος περιγράφει στις διάφορες επιστολές του την τραγική σωματική του κατάσταση. Έγραφε στον επίσκοπο Σαμοσάτων Ευσέβιο: «Ἐμέ δὲ ἐπέλιπε παντελῶς τὸ σῶμα, ὥστε μηδέ τὰς σμικροτάτας κινήσεις δύνασθαι ἀλύπως φέρειν» 146. Χαρακτηρίζει την αρρώστια του ως φυσική κατάσταση. Θεωρεί όμως τους πόνους και τις θλίψεις άξιους να 137 Εἰς ΝΘ ψαλμ. 1, PG 29, Ἐπιστολή 30, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων, PG 32, 313 ΑΒ 139 Ἐπιστολή 141, Πρὸς τόν Ἐπίσκοπον Σαμοσάτων Εὐσέβιον 1, PG 32, 589 C 140 Ἐπιστολή 200, Ἀμφιλοχίῳ Ἐπισκόπῳ Ἰκονίου, PG 32, 735 Α. Ἐπιστολή 198, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων 2, PG 32, 716 ΑΒ 141 Ἐπιστολή 138, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων 1, PG 32,580 Α 142 Ἐπιστολή 267, Βάρσῃ ἐπισκόπῳ Ἐδέσσης ἐν ἐξορίᾳ ὄντι, PG 32, 996 Β 143 Ἐπιστολή 156, Εὐαγρίῳ πρεσβυτέρῳ 2, PG 32, 616 Β 144 Ἐπιστολή 202, Ἀμφιλοχίῳ Ἐπισκόπω Ἰκονίου, PG 32, 736C 145 Ἐπιστολή 163, Ἰοβίνῳ κόμητι, PG 32, 633 BC 146 Ἐπιστολή 100, Εὐσεβίω Ἐπισκόπω Σαμοσάτων, PG 32, 504 C

41 40 του συμβούν, προκειμένου να τον οδηγήσουν στην μετάνοια. 147 Σε επιστολή του σε κάποιον αρχίατρο Μελέτιο, περιγράφει πολύ ζωντανά τους «συνεχείς καὶ λάβρους» πυρετούς που κατατυραννούσαν το ασκητικό και ασθενικό του σώμα. Του προξενούσαν όλα αυτά τέτοια δυσάρεστη κατάσταση, ώστε όπως γράφει, να μην διαφέρει από τον ιστό της αράχνης. 148 Επίσης, τον εμπόδιζαν από την ανάγνωση με επιμέλεια και προσοχή και αυτών ακόμη των θεόπνευστων Γραφών. 149 Ο Μ. Βασίλειος, αν και ήταν νέος στην ηλικία, αισθανόταν ότι είναι γέροντας. Αυτό φυσικά οφειλόταν στις συχνές και βαριές του ασθένειες και στη μεγάλη σωματική εξάντληση και αδυναμία. 150 Ήταν τόσο δεινή η κατάσταση της υγείας του ώστε να γράφει στο στρατηγό Αβούργιο ότι «τοσοῦτον γὰρ μέτεστιν ἡμῖν τοῦ βίου ὅσον ἀναπνεῖν μόνον.» 151 Εν τούτοις, τίποτα απ όλα αυτά δεν τον εμπόδιζε να προσφέρει και να προσφέρεται, να αναλώνεται για το σύνολο. Δεν κλείστηκε σ ένα δωμάτιο, δεν απομονώθηκε παρέα με τον πόνο αλλά ήταν κοινωνικός, ευχάριστος, χαρούμενος και ατρόμητος, άνθρωπος της δράσης. 152 Η δραστηριότητα που ανέπτυξε ήταν καταπληκτική. Επεκτεινόταν σε πολλούς τομείς. Όταν η Θεία Χάρις επισκιάσει τον άνθρωπο, κατορθώνει να υπερβεί ακόμη και τα όρια της ανθρώπινης αντοχής. Όλος αυτός ο πόνος που ένιωθε, όργωσε κυριολεκτικά την ύπαρξή του ώστε να μπορεί με μοναδικό τρόπο να παρηγορεί αυτούς οι οποίοι γεύονταν κάποια στιγμή της ζωής τους το πικρό ποτήρι του πόνου. Λέγει ο Γέροντας Γεώργιος ο Γρηγοριάτης πως είναι εύκολο κάποιος να φιλοσοφεί ή να θεολογεί για τον πόνο και την ασθένεια, αλλά είναι δύσκολο να τ αντιμετωπίζει σωστά, όταν ο ίδιος περνά ένα δυνατό πόνο στη ζωή του. Θεωρεί πολύ τολμηρό να μιλά κανείς για τον 147 Ἐπιστολή 136, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων 1, PG 32, 573 C 576 A 148 Ἐπιστολή 193, Μελετίῳ ἀρχιάτρῳ, PG 32, 705 B 149 Ἐπιστολή 244, Πατροφίλῳ Ἐπισκόπῳ τῆς ἐν Αἰγαῖς Ἐκκλησίας 3, PG 32, 916 Β 150 Ἐπιστολή 278, Οὐαλεριανῷ, PG 32, 1016 Α 151 Ἐπιστολή 196, Ἀβουργίῳ, PG 32, 709 Α 152 Πρβλ. Αθ. Γιουσμά, Πρωτ/ρου, Παιδί μου, μην κλαις, εκδ. Συντροφιά Νέων Ενοριακής Κοινότητας Αγ. Θεράποντος, Μυτιλήνη 2003, σσ

42 41 πόνο, δίχως να πονά. 153 Ο Μ. Βασίλειος είχε κάθε δικαίωμα να μιλά για τον πόνο, γιατί ζούσε μαζί με τον πόνο, μέσα στον πόνο. Σε άλλη επιστολή του τονίζει πως πρέπει κανείς να φιλοσοφεί απέναντι στα παθήματα του σώματος και του πόνου που αυτά προκαλούν, προκειμένου να φανεί αυτός που πονά αντάξιος της κλήσης του Θεού. Γιατί, αν ο Θεός δει την με ευγνωμοσύνη αποδοχή των δυσάρεστων ή θα απομακρύνει τα λυπηρά, όπως στην περίπτωση του Ιώβ, ή θα αμείψει τον αγωνιστή με τα στεφάνια της υπομονής στην άλλη ζωή. 154 Υπάρχει, τέλος, και μια άλλη διάσταση σ ότι αφορά τον σωματικό πόνο που προκαλούν οι αρρώστιες. Ότι, δηλαδή, η δύναμη του Θεού αναδεικνύεται τέλεια, όταν ο άνθρωπος είναι ασθενής και με τη βοήθειά Του κατορθώνει μεγάλα και θαυμαστά. Αυτό συμβαίνει στους αγίους και σαν παράδειγμα ο Μ. Βασίλειος φέρνει τον Απ. Παύλο. Λέει χαρακτηριστικά ότι ο Θεός επιτρέπει τον πόνο και την αρρώστια στον Απόστολο Παύλο για να μη νομίσει ότι υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης φύσης αλλά και για να μη σκεφτεί κανείς ότι ο Απόστολος έχει από τη φύση του κάτι περισσότερο από τους άλλους ανθρώπους. 155 Είναι αλήθεια πως η Χάρις του Θεού πολλές φορές χρησιμοποιεί απρόβλεπτους δρόμους. Είναι, επίσης, αλήθεια πως η αρρώστια παίρνει ενίοτε τη γλυκιά μορφή της έκφρασης του θελήματος του Θεού. 156 Τα χνάρια του Χριστού, των Αποστόλων και όλων των αγίων ακολούθησε πιστά και ο Μ. Βασίλειος. Υπήρξε άξιος συνεχιστής τους. Πόνεσε πολύ στη ζωή του, όπως έγινε φανερό με την παράθεση των λόγων του μέσα από τις επιστολές του. Πόνεσε όπως όλοι οι άγιοι, γιατί δεν υπάρχει άγιος που να μην πόνεσε στη ζωή του. Ο πόνος μεταμορφωμένος σε υπομονή, ευχαριστία και εκούσια αποδοχή (τα οποία τονίζει ιδιαίτερα ο Μ. Βασίλειος) είναι οδός αγιότητας. Όσοι πονούν στη ζωή τους 153 Πρβλ. Μωϋσέως μοναχού, ο.π., σ Ἐπιστολή 212, Ἰλαρίω 2, PG 32, 781 C 155 Ὄροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΝΕ, 4, PG 31, 1049 CD. Βλ Φ. Φάρου, Αρχιμ., Ἡ ἰαση ὡς ὑγείας ὁλοκληρία, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998, σ Πρβλ. S. Fouche, ο.π., σσ

43 42 έχουν μπροστά τους δρόμο ευλογημένο και αγιασμένο, θεοβάδιστο και αγιοβάδιστο. Σηκώνουν καρτερικά το σταυρό τους και ακολουθούν το Χριστό. Αν αφαιρέσεις τον πόνο, θα αφαιρέσεις το μέσο της αγιότητας. 157 Α4. Ο ΠΟΝΟΣ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Ο θάνατος αναμφίβολα είναι καταλυτικό γεγονός για τη ζωή του ανθρώπου. Είναι το μεθόριο μεταξύ ζωής και μεταθανάτιας κατάστασης της ανθρώπινης ύπαρξης. Δεν είναι ένα απλό φυσικό φαινόμενο που η φυσική παρατήρησή του θα μπορούσε να εξαντλήσει όλο το περιεχόμενό του. Ο θάνατος δεν μπορεί να μην έχει κάποιο νόημα. Βαραίνει πάνω μας σαν τιμωρία και γι αυτό κι εμείς ενστικτωδώς τον βλέπουμε ως τίμημα της αμαρτίας. Γιατί δεν τον δημιούργησε ο Θεός, 158 αλλά μπήκε στον κόσμο μόνο από φθόνο του διαβόλου. 159 Επομένως, η επιρροή του επάνω μας φανερώνει την παρουσία της αμαρτίας, εδώ στη γη. Η αμαρτία είναι κακό, όχι μόνο γιατί είναι αντίθετη στη φύση μας και το Θείο θέλημα, αλλά επειδή είναι για μας η «οδός του θανάτου». Αυτή ακριβώς την αλήθεια διδάσκει και ο Μέγας πατήρ, ο άγιος Βασίλειος. Με το παράπτωμα, με το ηθικό κακό εισήλθε στον κόσμο η αμαρτία και με την αμαρτία ο θάνατος. 160 Είναι φρικτή η στιγμή της αναμέτρησης με το θάνατο. Αποτρόπαιη η ανάμνησή του, έστω κι αν τον περιμένουμε συχνά σαν απελευθέρωση από τα επίγεια δεινά μας. Κι ενώ είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο τερματισμού του επίγειου βίου μας, μέσα μας τίποτα δεν μας συμβιβάζει μ αυτόν και 157 Πρβλ. Θ. Ζήση, Πρωτ/ρου, Ηθικά, σσ Σ. Σολ. 1, Σ. Σολ. 2, Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ. 87

44 43 μάλιστα όταν βρισκόμαστε κάτω από το μακάβριο φάσμα του. 161 Όσο αγωνίζεται ο άνθρωπος να αποφύγει το θάνατο, τόσο και περισσότερο τον προκαλεί. Μάχεται συνέχεια να τον αποβάλλει, γιατί δεν του είναι μπορετό να τον νικήσει. Αγωνίζεται να κερδηθεί, όσο γίνεται περισσότερο, η ζωή. Ο θάνατος φαίνεται αφύσικος, γιατί ο άνθρωπος είναι πλασμένος για ζωή. Η ζωή δόθηκε στον άνθρωπο ως χάρισμα, για να είναι ένα μυστήριο της παρουσίας του Θεού, για να έχει κοινωνία με το Θεό, που είναι η Ζωή. Με την παρακοή όμως και την πτώση, οι σχέσεις αυτές διασαλεύτηκαν. Διά της παρακοής εισήλθε ο θάνατος που προκαλεί θλίψη και πόνο αβάσταχτο και οδύνη ασήκωτη. Είναι δε σημαντικό ότι ο θάνατος και μέσα στη ζωή της Εκκλησίας μας παρουσιάζεται με τρόπο φοβερό! Ακούμε τον Ψαλμωδό στην νεκρώσιμο ακολουθία να λέει: «Θρηνῶ καὶ ὀδύρομαι ὅταν ἐννοήσω τόν θάνατον». Και η πραγματικότητα αυτή τρομοκρατεί περισσότερο τον θνητό άνθρωπο και κάνει περισσότερο αγωνιώδες το αγωνιώδες του τέλος. 162 Είναι φανερό ότι, αν υπάρχει ένα είδος ψυχικού πόνου βαρύ, με ιδιαίτερες προεκτάσεις και επακόλουθα, αυτό είναι ο πόνος του θανάτου. Βέβαια ο θάνατος, ο χωρισμός και ο ψυχικός πόνος που προκαλεί, είναι ένα τεράστιο θέμα, είναι ένα μυστήριο. Και θα ήταν αδύνατο μια προσωπικότητα σαν τον Μ. Βασίλειο να μην ασχοληθεί με το μυστήριο αυτό. 163 Κατ αρχάς αυτό που λέει ξεκάθαρα είναι ότι ο θάνατος δεν προήλθε από το Θεό. Δεν ανήκει ο θάνατος του ανθρώπου στην τάξη που θέσπισε μέσα στη δημιουργία. Αυτός ο πόνος ο οξύς, που δημιουργεί παροξυσμό στην ψυχή, προήλθε από την αμαρτία. 164 Είναι καρπός παρακοής και περιφρόνησης από τον άνθρωπο, του Θεού Πατέρα και του θελήματός Του. Δεν ήταν 161 Πρβλ. Κ. Βραχνιά, Η προέλευσις του πόνου και η σημασία του στη ζωή μας, Αθήνα 2005, σ Πρβλ. ο.π., σ Βλ. Θ. Ζήση, Παρηγορία πενθούντων, οἱ παραμυθητικές ἐπιστολές τοῦ Μ. Βασιλείου, σειρά Καιρός, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 2001, σ Εἰς τὴν ἐξαήμερον Ὁμιλία ΣΤ, 1, PG 29, 117 C

45 44 ούτε κανονικό ούτε φυσικό για τον άνθρωπο να πεθαίνει. Η θνητότητά του είναι το στίγμα ή τα «ὁψώνια τῆς ἁμαρτίας». 165 Είναι γεγονός αναμφισβήτητο πως ο θάνατος είναι το πιο συγκλονιστικό γεγονός της ζωής του ανθρώπου, είτε πρόκειται για τον θάνατο κάποιου συνανθρώπου μας είτε για τον χωρισμό από συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα. Κανένας δεν μπορεί να μείνει αδιάφορος μπροστά στο θάνατο, «τὸ φοβερόν τοῦ ληστοῦ καταγώγιον», όπως τον αποκαλεί ο Μ. Βασίλειος. 166 Ο Μ. Βασίλειος μπροστά στον πόνο και τις θλίψεις των ανθρώπων δεν μένει ασυγκίνητος. Η ευαίσθητη ψυχή του συμμετέχει στον πόνο και την θλίψη αυτών που έχασαν τους δικούς τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα ως ποιμένας λογικών προβάτων, συμπάσχει με το ποίμνιό του. Ο πόνος τους είναι και δικός του πόνος. Ο πόνος των ψυχών που η χάρις του Θεού του εμπιστεύθηκε, τον οδηγεί στο μοναδικό έργο που επιτελεί. Δείχνει στην πράξη την αγάπη του και το ενδιαφέρον του για τον συνάνθρωπό του. Ο ίδιος δοκίμασε την πικρή γεύση του θανάτου, πρώτα του πατέρα του σε πολύ νεαρή ηλικία, κατόπιν του αδελφού του Ναυκράτιου, και τέλος της μητέρας του. 167 Στην επιστολή του προς τον επίσκοπο Σαμοσάτων Ευσέβιο, διερωτάται αν θα μπορέσει εύκολα να υποφέρει το χωρισμό μιας ψυχής (της μητέρας του) αντάξια της οποίας δεν υπάρχει μεταξύ αυτών που έμειναν στην παρούσα ζωή. 168 Ο άνθρωπος μπροστά στον θάνατο ενός προσφιλούς του προσώπου μένει άφωνος. 169 «Η αρχική θλίψη προκαλεί ένα μούδιασμα, γίνεται ένα βάρος, ένας τραυματισμός, ένα άγχος, μία πίκρα κι ένας πόνος που καίει τα σωθικά και όχι σπάνια αυτός ο πόνος οδηγεί τον πονεμένο επίσης στο θάνατο». 170 Ο ψυχικός πόνος του θανάτου εκδηλώνεται πολλές φορές με οδυρμό, με κραυγές, με ατέλειωτα δάκρυα, 171 με ένα πρόσωπο αυλακωμένο και σακατεμένο από την πίκρα και την απόγνωση 165 Ὅτι οὔκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 7, PG 31, 345 Α 166 Περί τοῦ μὴ προσηλοῦσθαι τοῖς βιωτικοῖς 1, PG 31, 541 D 167 Πρβλ. Θ. Ζήση, Ηθικά, ο.π., σ Ἐπιστολή 30, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων, PG 32, 313 Α 169 Ἐπιστολή 29,Πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν Ἀγκύρας Παραμυθητική, PG 32, 312 Α 170 Φ. Φάρου, Τὸ πένθος, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1988, σ Ἐπιστολή 245, Νικοπολίταις, PG 32, 928 Β

46 45 και εξελίσσεται σ ένα τρομερό συναίσθημα «σκυθρωπής» μοναξιάς. 172 Και αυτό συμβαίνει, γιατί «βαρύ καὶ δύσφορο τὸ συμβάν διὰ τοῦ φιλτάτου χωρισμόν, καὶ ὅτι τὸ ἥμισυ ἡμῶν τοῦ σώματος ἀπερύγνυτο». 173 Εν τούτοις, στην πραγματικότητα παραμένει βουβός και ανέκφραστος, βαθύς και ενδόμυχος, όσο κι αν επιδιώκει ο πονεμένος να τον εκφράσει. Ο πόνος του θανάτου είναι βαρύς και ασήκωτος και τα δάκρυα που εκφράζουν τη θλίψη του «έχουν τόση πίκρα και τόσο φαρμάκι που αν πέσουνε στη μαύρη γη χορτάρι δεν φυτρώνει, αν πέσουνε στον ποταμό ο ποταμός θα στίψει, αν πέσουνε στη θάλασσα πνίγονται τα καράβια κι αν τα σφαλίσω στην καρδιά γλήγορα σ ανταμώνω». 174 Μια μάνα που χασε το παιδί της, χαρακτηρίζει τους πόνους του χαμού ως χειρότερους και από αυτούς του τοκετού. 175 «Η ανέκφραστη θλίψη αργότερα γίνεται εμφανής με σημάδια αρρώστιας και κατάθλιψης. Ο πόνος του ραγίσματος της καρδιάς που προκαλεί ο θάνατος, πολλές φορές σφαλίζει σφιχτά τα δόντια και τα χείλη σε μια σιωπή βαθιά, σε μια βουβαμάρα ασήκωτη. Αυτός ο πόνος της ψυχής κάνει το κορμί να τρέμει και τη ματιά να στέκει υγρή και πλανεμένη. Μα υπάρχουν και φορές που ξεχυλάει από τα μάτια ποτάμι το δάκρυ και τα χείλη λένε λόγια περιπαθή και παραπονεμένα. Αυτά τα λόγια αποτέλεσαν τα ωραιότερα καλλιτεχνήματα της ποίησης σ όλες τις γλώσσες των λαών και σ όλες τις εποχές της ζωής και της ανθρωπότητας». 176 Το μέγεθος του πόνου και της θλίψης εξαρτάται από τις σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των ανθρώπων. Αν είναι, δηλαδή, σχέσεις συγγένειας ή φιλικές και γενικότερα σχέσεις αγάπης. Άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στην ένταση του πόνου είναι το απροσδόκητο και άδοξο τέλος, το νεαρό της ηλικίας, ο τρόπος του θανάτου (φυσικός ή βασανιστικός λόγω ασθένειας ή μαρτυρικός), η πνευματική καλλιέργεια και ο 172 Ἐπιστολή 29, Πρὸς τὴν Ἐκκλησίαν Ἀγκύρας Παραμυθητική, PG 32, 312 Β 173 Περί Θανάτου 11, PG 32,1273 D 1276 A 174 Γ. Κουνάβη, ο.π., σσ Εἰς μάρτυραν Ἰουλίττα 4, PG 31, 245 Α 176 Φ. Φάρου, Τὸ πένθος, ο.π., σ. 77

47 46 βαθμός πίστης του ανθρώπου που έχασε το δικό του άνθρωπο. Σε επιστολή του προς το Νεκτάριο που έχασε το παιδί του στον ανθό της ηλικίας του, ο Μ. Βασίλειος γράφει: «πόσο στέναξα και πόσα δάκρυα άφησα, είναι περιττό να το αναφέρω. Ποιος είναι τόσο λίθινος στην καρδιά και έξω από τη φύση του ανθρώπου ώστε να υποφέρει το γεγονός με απάθεια; 177 Αν όλος ο χρόνος του βίου δαπανηθεί σε θρήνους και δάκρυα, πάλι δεν είναι αρκετός να εξισωθεί με το μέγεθος του πάθους». 178 Σε άλλη παραμυθητική επιστολή προς πατέρα, που έστειλε το παιδί του να σπουδάσει αλλά το έλαβε πίσω νεκρό, γράφει τα εξής: «η συμφορά που βρήκε το παιδί σου θεωρούμε πως είναι και δική μας και θρηνήσαμε βαθύτατα μαζί σου για τον πρόωρο χωρισμό. Αντιληφθήκαμε το μέγεθος της οδύνης του φυσικού πατέρα, αφού σε μας που είμαστε συγγενείς κατ εντολή, η κατήφεια της καρδιάς υπήρξε μεγάλη Είναι πράγματι άξιοι πολλών δακρύων και στεναγμών αυτοί που έστειλαν το παιδί τους στο άνθος της ηλικίας του για να σπουδάσει και το δέχτηκαν σιωπώντα, την μακρά και απευκταία εκείνη σιωπή. Αυτό το γεγονός σαν άνθρωποι που είμαστε μας συγκίνησε όλους στην αρχή και αφήσαμε ασυγκράτητο στεναγμό από τα βάθη της καρδιάς μας και χύσαμε δάκρυα άφθονα, διότι κατέλαβε το πάθος απότομα, σαν νέφος, το λογισμό μας». 179 Ο ιερός πατήρ πολλές φορές χαρακτηρίζει τον χωρισμό από τα φιλικά πρόσωπα ως γεγονός «δυσφορώτατον» κάτι, δηλαδή, που δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να αντέξει. Μάλιστα τονίζει πως αυτό συμβαίνει ακόμη και σ αυτά τα άλογα ζώα. Μαρτυρεί πως κάποτε είδε στο παχνί ένα βόδι να δακρύζει, γιατί είχε ψοφήσει ο σύντροφός του και το ταίρι του στο ζυγό. 180 Εάν, λοιπόν, τα άλογα ζώα δακρύζουν και πονούν, γιατί στερούνται το ταίρι τους, πολύ πιο φυσικό είναι να συμβαίνει αυτό στο λογικό δημιούργημα του Θεού, το οποίο δεν έχει απλά συνηθίσει αλλά έχει συνδεθεί με την παρουσία του συζύγου ή 177 Ἐπιστολή 5, Προς Νεκτάριον παραμυθητική 1, PG 32, 237 C 178 Ἐπιστολή 5, Πρὸς Νεκτάριον παραμυθητική 4, PG 32, 240 Α 179 Ἐπιστολή 300, Πατρί σχολαστικοῦ παραμυθητική, PG 32, 1045 Α 180 Εἰς μάρτυραν Ἰουλίττα 4, PG 31, 248 Β

48 47 της συζύγου ή των παιδιών του. «Διχοτομία» δηλαδή διχοτόμηση ονομάζει ο Μ. Βασίλειος το χωρισμό του συζύγου από τη σύζυγο, εξ αφορμής του θανάτου. 181 Σε άλλη επιστολή του προς τη σύζυγο του Βρίσωνος, ομολογεί πως λυπήθηκε πολύ, πόνεσε και στέναξε, όταν πληροφορήθηκε το θάνατό του. Θεώρησε το θάνατο του Βρίσωνος ως «βαρύ καὶ δύσφορον συμβάν» για τη σύζυγο, της οποίας η ψυχή ήταν εκ φύσεως καλή και ο χαρακτήρας γλυκύς και ήμερος. 182 Η κατανόηση για το πένθος της χήρας του Βρίσωνος υπήρξε απόλυτη. 183 Είναι φανερό πως ο Μ. Βασίλειος δεν υπήρξε ψυχρός και απαθής θεατής στον πόνο και τη θλίψη των συνανθρώπων του αλλά συνέπασχε με τους πενθούντες. Ο πάσχων άνθρωπος, ιδιαίτερα αυτός που πενθεί, συχνά αισθάνεται ότι χάνεται αυτός ο ίδιος, ότι μαζί με το νεκρό θάβει ένα μέρος του εαυτού του και κατατυραννιέται από αισθήματα ανασφάλειας. Φοβάται ότι δε θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τη ζωή. Κάθε χαρά, κάθε ομορφιά και απόλαυση της ζωής έχει χαθεί γι αυτόν. Συχνά δεν ενδιαφέρεται για τίποτα, ούτε για φαγητό, ούτε για πρόοδο, ούτε για την ίδια τη ζωή. 184 Η Εκκλησία κλαίει και υποφέρει για τους νεκρούς της. Κλαίει όμως μέσα από την πίστη και την ελπίδα, μέσα από την προσδοκία και τη χαρά της ανάστασης. Ο Μ. Βασίλειος δεν γράφει απλά για το θάνατο αλλά με ευαισθησία και κατανόηση περιγράφει τον πόνο και την οδύνη του. Ενώ επιτρέπει το πένθος, συνιστά τη σύνεση και την παρηγοριά. Όταν ο ίδιος βίωνε τη φοβερή εμπειρία του θανάτου συγγενικού του προσώπου ή οποιουδήποτε συνανθρώπου του, δεν επέτρεπε στον εαυτό του σε καμία περίπτωση, να παρασυρθεί σε υπερβολές και ακρότητες. Γνωρίζει ότι ο πόνος που προκαλεί ο θάνατος, και μάλιστα ο απροσδόκητος, είναι μεγάλος, αφού εντείνει και οξύνει περισσότερο την οδύνη και τη θλίψη των «περιλειπομένων». Τονίζει όμως ότι είναι 181 Πρβλ. Ι. Δρούγκα, Ο θάνατος του ανθρώπου κατά το Μ. Βασίλειο, Μεταπτυχιακή εργασία, 1998, σ Ἐπιστολή 302, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Βρίσωνος παραμυθητική, PG 32, 1049 CD 183 Πρβλ. Ι. Δρούγκα, ο.π., σ Πρβλ. Φ. Φάρου, Το πένθος, ο.π., σ. 143

49 48 απαραίτητο το μέτρο στην αντιμετώπιση της θλίψης όπως επίσης είναι απαραίτητη η πίστη και η υπομονή. Και το μέτρο και η υπομονή πηγάζουν από την πίστη στον Εσταυρωμένο και Αναστημένο Κύριο. Ούτε υπέρμετρη λύπη, ούτε αναίδεια. 185 Βλέπουμε ότι ο πόνος, η θλίψη, τα δάκρυα για το θάνατο και χωρισμό προσφιλών προσώπων, όταν ακολουθούν το μέτρο και την πίστη, δεν οδηγούν στην απόγνωση. Γι αυτό, εξάλλου, και δεν απαγορεύονται από την Εκκλησία μας. Αυτό που τονίζεται ιδιαίτερα, είναι ότι πρέπει να αποφεύγονται οι υπερβολές και οι παραλογισμοί που οδηγούν στην απιστία, στην απελπισία και την απόγνωση. Δεν επιτρέπεται, κατά τον Μ. Βασίλειο, ούτε στις γυναίκες ούτε στους άντρες η υπέρμετρη αγάπη για το πένθος και το πολύ κλάμα. Μπορεί όμως να εκφράζει κανείς τη θλίψη του για τα λυπηρά του βίου με λίγα δάκρυα και ήσυχα, να μη βογκά ούτε να φωνάζει γοερά ούτε να σχίζει τα ενδύματά του ή να διαπράττει οποιαδήποτε άλλη ασχήμια σαν κι αυτές που κάνουν οι απαίδευτοι προς τα ουράνια πράγματα. 186 Η υποδούλωση στα λυπηρά είναι γνώρισμα άνανδρης ψυχής που δεν έχει καμία ελπίδα στο Θεό. Ως παράδειγμα στάσης απέναντι στον πόνο που προκαλεί ο θάνατος, προβάλλει ο Μ. Βασίλειος τον ίδιο τον Κύριό μας, Ιησού Χριστό, ο οποίος δάκρυσε, όταν είδε το φίλο Του το Λάζαρο «κείμενον ἐν τῷ μνημείῳ». Η στάση του Χριστού αποτελεί υπόδειγμα για όλους. Ο Κύριος δάκρυσε για να διορθώσει το μεγάλο πάθος της θλίψης και την αναξιοπρέπεια αυτών που οδύρονται και αγαπούν τα μοιρολόγια. Τα δάκρυα πρέπει να μετριάζονται από τη λογική. Πρέπει να υπάρχουν όρια και φραγμοί στο χρόνο, στην ένταση και στον τρόπο με τον οποίο θα εκφράζει κανείς με δάκρυα τον πόνο του. Το δάκρυ του Κυρίου για το φίλο Του Λάζαρο δεν ήταν πάθος, αλλά διδακτικό. Διότι ποιος από εμάς κλαίει φίλο που κοιμάται και ύστερα από λίγο περιμένει να τον ξυπνήσει; Η παντελής έλλειψη συμπάθειας θα πρέπει να θεωρείται σαν κάτι το 185 Ἐπιστολή 62, Τῇ Ἐκκλησίᾳ Παρνασσοῦ παραμυθητική, PG 32, 417 BC 186 Περί Εὐχαριστίας 6, PG 31, 229 C

50 49 θηριώδες αλλά και η μεγάλη λύπη και το άμετρο κλάμα θα πρέπει να αποφεύγεται, γιατί είναι ανάρμοστο. 187 Με το να δακρύσει ο Χριστός για το φίλο Του φανέρωσε την κοινωνικότητα της ανθρώπινης φύσης και μας απάλλαξε από τις ακρότητες ούτε, δηλαδή, να είμαστε επιρρεπείς προς την άμετρη εκδήλωση του πάθους αλλά ούτε και να είμαστε αναίσθητοι στα λυπηρά γεγονότα. 188 Τα δάκρυα και ο πόνος του χριστιανού πρέπει να σταματούν κάποτε και να γίνονται με μέτρο. Διαφορετικά ο πιστός πλησιάζει τον άπιστο που δεν έχει ελπίδα στην ανάσταση. 189 Όταν η θλίψη και ο πόνος περνάει το μέτρο, τότε είναι σαν να θέλουμε να αλλάξουμε την τάξη της φύσης και τον κλήρο όλων των ανθρώπων. Η συγκράτηση του θρήνου αποτελεί φανέρωση πνευματικής ανάπτυξης, εσωτερικής ωριμότητας, καλλιέργειας και μεγάλης εμπιστοσύνης στο Θεό. Χαρακτηριστικό είναι το κλασικό πλέον παράδειγμα του Ιώβ που είπε με αυτοσυγκράτηση και πίστη ζωντανή «ὁ Κύριος ἔδωκεν, ὁ Κύριος ἀφείλετο.» 190 Αναρωτιέται ο Μ. Βασίλειος: «μήπως ο Ιώβ, ο μεγάλος εκείνος άνδρας της Π.Δ. είχε αδαμάντινη καρδιά ή μήπως τα σπλάγχνα του ήταν κατασκευασμένα από πέτρα;» 191 Μέσα σ ελάχιστο χρονικό διάστημα έχασε τα δέκα παιδιά του και το σπίτι του καταστράφηκε ολοσχερώς. Κι όμως δεν έβγαλε κραυγές θρήνου ούτε τράβηξε τα μαλλιά ούτε έβγαλε κάποια αναξιοπρεπή και βλάσφημη φωνή αλλά είπε την περίφημη φράση «ὁ Κύριος ἔδωκεν, ὁ Κύριος ἀφείλετο. ὡς τῷ Κυρίῳ ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο. Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον.» Για τον Μ. Βασίλειο είναι ανεπίτρεπτα τα μοιρολόγια, κάποια τραγούδια, δηλαδή, τα οποία έγιναν με σκοπό να επιτείνουν περισσότερο το πένθος, γοερά άσματα που λιώνουν την ψυχή και δεν βοηθούν στην παρηγοριά και ανακούφισή της. Επίσης, τα μαύρα ρούχα, τα αγριωπά μαλλιά, το σκοτάδι, η 187 Πρβλ. Ι. Δρούγκα, ο.π., σ Περί Εὐχαριστίας 5, PG 31, 228 C 189 Ηθικά ΞΖ, PG 31, 805 Β 190 Ἰώβ 1, Περί Εὐχαριστίας 6, PG 31, 232 Α

51 50 ακαταστασία, η ακαθαρσία, η σκόνη και τα θλιβερά τραγούδια όχι μόνον δεν συμβάλλουν στην επούλωση του τραύματος της ψυχής αλλά αντίθετα το συντηρούν και κάνουν τον πόνο οξύτερο. 192 Όσοι κυριεύθηκαν από τη σφοδρότητα του πένθους δεν θα πρέπει να αμελούν τη διατροφή τους. 193 Οι θεοφόροι πατέρες διδάσκουν ότι, εκείνος ο οποίος θρηνεί και οδύρεται για το θάνατο προσφιλούς του προσώπου πέρα από το μέτρο, πολεμά τον εαυτό του, προσβάλει το Θεάνθρωπο Ιησού, ο οποίος με το θάνατό Του πάτησε το θάνατο χαρίζοντας τη ζωή σ όλους τους ανθρώπους. Αυτή η ζωή είναι το περιεχόμενο της Εκκλησίας. Σ αυτήν υπάρχει μόνο ζωή. Όταν ο άνθρωπος κάνει δική του αυτή τη ζωή τότε ο θάνατός του γίνεται μια πράξη κοινωνίας με τη Ζωή. Γιατί μέσα στην Εκκλησία «ζωή πολιτεύεται». Μέσα στην Εκκλησία ο βαρύς πόνος του θανάτου γλυκαίνει, νοηματίζεται και πολλές φορές δίνει και καρπούς πνευματικούς, αιωνίους και ευεργετικούς. Άλλωστε «οὔκ ἔχομεν ὧδε μένουσαν πόλιν, ἀλλά τὴν μέλλουσαν ἐπιζητοῦμεν» 194, όπως πολύ συχνά ο Μ. Βασίλειος υπενθυμίζει στους παραλήπτες των παραμυθητικών επιστολών του. Η ενθύμηση των μελλόντων αγαθών κάνει ελαφρότερα τα παρόντα λυπηρά και δυσάρεστα. 195 Καρπός της αγάπης και του ενδιαφέροντος του αγίου πατρός για τους πενθούντες είναι το πλήθος των παραμυθητικών επιστολών του. Σε πολλές από αυτές εκφράζει έντονα την επιθυμία του να παραβρεθεί αυτοπροσώπως κοντά τους, όμως η ασθένειά του και οι μακρινές αποστάσεις εμποδίζουν την πραγματοποίηση της επιθυμίας του αυτής. 196 Ο ίδιος θεωρούσε την παρηγοριά προς τον πάσχοντα συνάνθρωπο, ένα από τα σημαντικά καθήκοντα στη ζωή του. 197 Πάντως τονίζει με έμφαση πως ο Θεός είναι αυτός που παρη 192 Περί Εὐχαριστίας 6, PG 31, 232 C 193 Εἰς τὴν μάρτυραν Ἰουλίτταν 9, PG 31, 260 Β 194 Ἐβρ. 13, Περί Εὐχαριστίας 7, PG 31, 236 Β 196 Ἐπιστ. 269, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Ἀρινθαίου παραμυθητική 1, PG 32, 1000 Α 197 ο.π.

52 51 γορεί και βοηθάει τους ανθρώπους να ξεπεράσουν τον πόνο και τη θλίψη. 198 Οι παραμυθητικές επιστολές του Μ. Βασιλείου καλύπτουν σχεδόν όλες τις περιπτώσεις πενθούντων. Είναι ο παρηγορητικός λόγος που μπορεί να βοηθήσει στον μετριασμό του πόνου που προέρχεται από το θάνατο αγαπημένου προσώπου, με τη σκέψη και τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο άνθρωπος είναι κομμάτι της θνητής κτίσης. Όλα τα ορατά του παρόντος κόσμου είναι θνητά και υπόκεινται στη φθορά. Ο ήλιος, ο ουρανός, η γη και οι αστέρες θα παρέλθουν. 199 Αφού λοιπόν και ο άνθρωπος αποτελεί μέρος της θνητής κτίσης υπόκειται και αυτός στον θάνατο και στη φθορά. 200 Εφόσον ο άνθρωπος είναι θνητός τὶ το παράδοξο ο θνητός να πεθάνει; γράφει στο εγκώμιο της μάρτυρος Ιουλίττης 201 και προς την σύζυγο του Νεκταρίου, παρηγορώντας την. 202 Ο άνθρωπος που χάνει το παιδί του, το πιο αξιολάτρευτο πλάσμα στη ζωή του, θα πρέπει να σκεφθεί ότι είναι άνθρωπος και αυτός, που έχει γεννηθεί από άνθρωπο. Αφού, λοιπόν, γεννήθηκε από θνητό πατέρα τὶ το περίεργο να γίνει και ο ίδιος πατέρας θνητού; Όταν σκεφτεί ο άνθρωπος κατ αυτόν τον τρόπο, ο πόνος του θανάτου μετριάζεται. 203 Ακόμη, σε τέτοιες περιπτώσεις, ο λόγος του Θεού σύμφωνα με τον οποίο όλοι όσοι προήλθαμε από τη γη πάλι στη γη θα επιστρέψουμε, είναι χρήσιμος και διδακτικός. 204 Εξάλλου, το να ζει κανείς πολλά χρόνια δεν σημαίνει πως θα είναι αυτό προς το συμφέρον του. Επομένως ο πρόωρος θάνατος δεν αποτελεί πάντα αίτιο αυξήσεως του πόνου, αλλά απεναντίας παραμυθία για το συμβάν. 205 Μπροστά στον πόνο που προξενεί το γεγονός του θανάτου, οι άνθρωποι, και ιδιαιτέρως οι πιστοί, δεν μένουν 198 Ἐπιστολή 127, Εὐσεβίῳ Ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων, PG 32, 553 Β 199 Ἐπιστολή 6, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Νεκταρίου παραμυθητική 2, PG 32, 244 Β 200 Ἐπιστολή 301, Μαξίμῳ παραμυθητική, PG 32, 1049 Α 201 Εἰς τὴν μάρτυραν Ἰουλίτταν 4, PG 31, 245 C 202 Ἐπιστολή 6, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Νεκταρίου παραμυθητική 2, PG 32, 244 ΑΒ 203 Ἐπιστολή 300, Πρὸς πατέρα σχολαστικοῦ τελευτήσαντος παραμυθητική, PG 32, 1045 Β 204 Γεν. 3, Ἐπιστολή 300, Πρὸς πατέρα σχολαστικοῦ τελευτήσαντος παραμυθητική, PG 32, 1045 C

53 52 αβοήθητοι. Το πνευματικό τους οπλοστάσιο είναι εφοδιασμένο με αρετές και πνευματικά όπλα, ικανά να αντιμετωπίσουν με τον πιο ήπιο και αποτελεσματικό τρόπο τις δυσκολίες της ζωής. Η πίστη, η ελπίδα, η υπομονή, η προσευχή είναι εφόδια που μπορούν να μετριάσουν τη θλίψη και τον πόνο του ανθρώπου. Με τα εφόδια αυτά θα ασχοληθούμε στο οικείο κεφάλαιο. Τέλος, θα πρέπει να τονίσουμε πως σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο, αυτό που ενισχύει αποφασιστικά τους χριστιανούς στον αγώνα που διεξάγουν για την αντιμετώπιση γενικά του πόνου και της θλίψης και ειδικότερα του πόνου που προξενεί ο θάνατος, είναι η πίστη και η ελπίδα στην ύπαρξη μιας άλλης ζωής με αιώνια αγαθά. Η πίστη του ανθρώπου στο δόγμα της Ανάστασης του Κυρίου αποτελεί πραγματική πηγή ψυχαγωγίας. 206 Εάν η ελπίδα των χριστιανών περιοριζόταν μόνο στην παρούσα ζωή, εύλογα ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα θα θεωρούνταν κάτι το φοβερό και τρομερό. Εάν όμως ο χωρισμός αυτός αποτελεί ταυτόχρονα την αρχή του αληθινού βίου, γι αυτούς που ζουν σύμφωνα με το νόμο του Θεού, γιατί να λυπούνται «ὡς καὶ οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα;» 207 Το απροσδόκητο γεγονός του θανάτου θα πρέπει να βρίσκει καλά προετοιμασμένο το φρόνημα του ανθρώπου, ώστε να μη ταράσσεται, η δε ελπίδα των μελλόντων αγαθών να καθιστά ελαφρότερα τα παρόντα Ἐπιστολή 301, Μαξίμῳ παραμυθητική, PG 32, 1049 Β 207 Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, PG 32, 508 Α 208 Περί Εὐχαριστίας 7, PG 31, 236 ΑΒ

54 53 Β. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΠΟΝΟΥ Β1. ΠΟΝΟΣ ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑ Για κάθε είδος πόνου και θλίψεως υπάρχει το αντίστοιχο αντίδοτο. Ήδη έχουμε, κατά περίπτωση, αναφερθεί σε ορισμένους τρόπους αντιμετώπισης του πόνου. Υπάρχουν σωστικά πνευματικά φάρμακα, με τα οποία ο πόνος, σ όλες του τις μορφές, όσο δυνατός κι αν είναι, μπορεί όχι μόνο να αντιμετωπιστεί, αλλά να γίνει ακόμη και μέσο ψυχικής ωριμότητας, κατάνυξης, δοξολογίας και σωτηρίας. Στην πραγμάτωση όλων αυτών βοηθούν η πίστη, η ελπίδα, η προσευχή και η κατά Θεόν υπομονή. 209 Πράγματι, η αντιμετώπιση του πόνου και των θλίψεων είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Γιατί απ το πὼς θα σταθούμε απέναντί τους, εξαρτάται, τελικά,και το αν θα έχουμε όφελος ή όχι, αν θα το μετριάσουμε ή θα το αυξήσουμε, αν θα το βελτιώσουμε ή θα το επιδεινώσουμε. Συχνά οι δυσκολίες της ζωής και ο πόνος σ όλες του τις μορφές, μας πειράζουν και δοκιμάζουν την πίστη μας, δημιουργώντας ισχυρές αμφιβολίες και ερωτηματικά. Οι συχνά αλλεπάλληλες θλίψεις ανοίγουν βαθιές πληγές στην καρδιά του ανθρώπου και καθιστούν αδήρητη την ανάγκη αποτελεσματικής παρηγοριάς και ενίσχυσης, που δεν μπορεί να βρεθεί πουθενά αλλού τόσο πλούσια, παρά μόνο στο Θεό και την Εκκλησία Του. 210 Αυτό ακριβώς τονίζει ο Μ. Βασίλειος σε πολλά από τα έργα του. Στην ομιλία του στον ΜΕ Ψαλμό, σχολιάζει τον 3 Ο στίχο όπου ο προφήτης Δαβίδ λέγει: «Γι αυτό δεν θα φοβηθούμε όταν σείεται από τα θεμέλια η γη και βουνά ολόκληρα γκρεμίζονται στα βάθη των θαλασσών». Ερμηνεύοντας επισημαίνει πως η πεποίθηση και εμπιστοσύνη στο Χριστό είναι μεγάλο στήριγμα για το χριστιανό. Ακόμη και 209 Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Πρβλ. Θ. Κοσμοπούλου, ο.π., σ. 77

55 54 όταν τα πάντα γίνουν άνω κάτω και αν η γη δονείται από τους σεισμούς και αν τα βουνά εγκαταλείψουν τη θέση τους και μετατοπιστούν στη μέση της θάλασσας, ο πιστός δεν έχει να φοβηθεί τίποτα, γιατί έχει ως καταφύγιό του το Θεό που είναι η δύναμή του στις υπερβολικές δοκιμασίες. Όσο μεγάλες κι αν είναι οι θλίψεις, με τη βαθιά πίστη και εμπιστοσύνη στο Θεό, αντιμετωπίζονται με επιτυχία. 211 Παρότι ο άγιός μας δεν παραθεωρεί τις δυσκολίες προκειμένου η καρδιά του ανθρώπου να παραμείνει απτόητη και οι λογισμοί του ατάραχοι, μέσα σε τόση μεγάλη σύγχυση, πιστεύει ότι αυτή μπορεί να είναι σταθερά στραμμένη στο Θεό. Γνωρίζει βέβαια ότι ο άνθρωπος στις δύσκολες στιγμές, δεν στρέφεται στο Θεό, αλλά από φόβο στηρίζεται στον εαυτό του. 212 Πολλοί μπορεί να πουν ότι «ο Θεός είναι καταφυγή μας» και το «Κύριε υπήρξες καταφύγιό μας» αλλά πολύ λίγοι, ομολογεί, είναι εκείνοι που θα το πουν με την ίδια εκείνη θερμή διάθεση του προφήτη Δαβίδ, αφού λίγοι είναι εκείνοι που δεν έχουν θαυμάσει τα ανθρώπινα αλλά μένουν εξαρτημένοι εξ ολοκλήρου από το Θεό και σ Αυτόν στηρίζουν την ελπίδα και την πεποίθησή τους. Με το παράδειγμά τους ελέγχουν όλους εκείνους που, όταν έρχονται αντιμέτωποι με τις θλίψεις και τον πόνο, τρέχουν να βρουν βοήθεια στον οποιοδήποτε και όχι στο Θεό. 213 Πραγματικά, πολλές φορές οι άνθρωποι καταφεύγουν με τα λόγια στο Θεό, στην πράξη όμως προσπαθούν να επιτύχουν τη βοήθεια καταφεύγοντας στα ανωφελή και μάταια. 214 Ο άγιος, με έμφαση ζητά να μη καταφεύγουμε τον καιρό του πειρασμού σε ανθρώπινες ελπίδες, ούτε να επιζητούμε από κει βοήθεια για τους εαυτούς μας. 215 Αν ο άνθρωπος ζητήσει τη θεραπεία από τον εαυτό του θα ματαιοπονήσει και ενδεχομένως να δημιουργήσει νέες οδυνηρότερες πληγές και πηγές πόνου. Η λύση για τον Μ. Βασίλειο είναι η αναζήτηση στηριγμού στο Θεό. Στις δυσκολίες και τις θλίψεις, όπως λέει ο Δαβίδ, η καρδιά 211 Εἰς ΜΕ Ψαλμ. 3, PG 29, 420 CD 421 A 212 ο.π., PG 29, 420 CD 421 A 213 Εἰς ΜΕ Ψαλμ. 2, PG 29, 420 ΑΒ 214 Εἰς ΜΕ Ψαλμ. 2, PG 29, 417 CD 215 Εἰς ΝΘ Ψαλμ. 5, PG 29, 469 Α

56 55 μένει απτόητη και ατάραχη, γιατί στηρίζει σταθερή και βεβαία την ελπίδα της στον Παντοδύναμο Θεό. 216 Το καλύτερο που έχει να κάνει ο άνθρωπος στις δύσκολες στιγμές της ζωής του, είναι να θυμάται τα λόγια του Ψαλμωδού και με πίστη να εναποθέτει στον Κύριο τις ελπίδες του. Είναι πολύ χρήσιμο και εποικοδομητικό για την κραταίωση του φρονήματος και την ενίσχυσή του στις συμφορές, το να στηρίζεται στο Θεό, αντί να ζητά τη λύση και ανακούφιση στον εαυτό του ή σε διάφορες κοσμικές δυνάμεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Δαβίδ, που γνώρισε τη μεγαλύτερη δόξα αλλά και την έσχατη ταπείνωση, το μεγαλείο και την πτώση. Εξομολογείται στον Κύριο τα αμαρτήματά του, τους φόβους, την οδύνη του, αλλά και την ακλόνητη πίστη του. Η πολυκύμαντη ζωή του, υπήρξε μια σειρά από περιστατικά που θα μπορούσαν να κλονίσουν και την πλέον ισχυρή πίστη. Εν τούτοις συνέβη το εντελώς αντίθετο. Όσο πλήθαιναν οι συμφορές και ο πόνος, τόσο ενισχυόταν η πεποίθησή του για την προστασία του Θεού, η οποία φανερώνει πώς είχε εναποθέσει όλη την ελπίδα του στο Θεό, απ τον οποίο μόνο προσδοκούσε τη σωτηρία του. 217 Είναι πραγματική πλάνη να πιστεύει ο άνθρωπος πως μπορεί αυτοδύναμα και χωρίς την συμπαράσταση του Θεού να αντιμετωπίσει τους πόνους, οι οποίοι τον πολιορκούν νυχθημερόν και να επιλύσει τα προβλήματα της ζωής. Πολλοί βέβαια αγνόησαν την αλήθεια αυτή και παρουσιάστηκαν ως έχοντες δύναμη, την οποία άλλοι δεν είχαν αλλά συνετρίβησαν και χάθηκαν. Η ελπίδα στο Θεό όμως ποτέ δεν καταισχύνει. Μόνο κοντά στο Χριστό, μπορεί ο άνθρωπος να βρει την ανάπαυση της ψυχής και να λυτρωθεί. Μία πρέπει να είναι η καταφυγή του ανθρώπου, λέει ο Μ. Βασίλειος, εάν θέλει να σωθεί από τα κακά, ο Θεός. 218 Με την πίστη στο Χριστό μπορεί ο άνθρωπος να δεχθεί με γαλήνη ψυχής τους χειμώνες των θλίψεων. Κι επειδή δεν γνωρίζει γιατί τις επιτρέπει ο Θεός, πρέπει να εμπιστεύεται τον 216 ο.π. 217 Εἰς ΛΓ Ψαλμ. 1, PG 29, 352 BCD 353 Α 218 Εἰς ΜΕ Ψαλμ. 1, PG 29, 417 Β

57 56 εαυτό του στην αγάπη του Θεού, χωρίς διαλογισμούς και αμφιβολίες. 219 Ο πόνος και η θλίψη είναι το πικρό φάρμακο που μ αυτό θεραπεύεται, όταν το καλωσορίσουμε με πίστη, ο άρρωστος εαυτός μας. Κι όσο κι αν μας φαίνεται πικρό το φάρμακο του πόνου, με τη βοήθεια της πίστης πίνεται σιωπηλά και ήρεμα. Ο πιστός άνθρωπος δέχεται τον πόνο ως θείο ασπασμό και γι αυτό τον αποδέχεται καλόπιστα, άσχετα αν συχνά δεν κατανοεί όλο το μυστηριακό του βάθος. Με τον πόνο ανορθώνεται και αφυπνίζεται πνευματικά. Γίνεται τελειότερος εραστής της Θείας αποκάλυψης. Παρατηρεί ο καθηγητής Ι. Κορναράκης: «το μυστικό νόημα του πόνου το συλλαμβάνει μόνο εκείνος που έχει μια προπαιδεία αυθεντικής χριστιανικής ζωής. Μάλλον εκείνος που ζει αυθεντικά τη χριστιανική ζωή. Γιατί, αλήθεια, όσο κι αν είναι κανείς ψυχολογικά προετοιμασμένος ν απαντήσει μ ένα Ναι στον πόνο, δεν μπορεί με τις απλές ανθρώπινες δυνατότητές του να εισχωρήσει στο βάθος του μυστικού νοήματος του πόνου.» 220 Χωρίς τη σιγουριά της πίστης και χωρίς μεταφυσικά ερείσματα, ο πόνος καθίσταται περισσότερο επώδυνος και καταντά ένα όντως εξοντωτικό βίωμα. Γίνεται το μνήμα του άταφου νεκρού. «Ο πόνος χωρίς το Χριστό είναι τύραννος Ο πόνος έξω από τις μεταφυσικές διαστάσεις, είναι κόλαση» 221 θα μας πει και ο συγγραφέας π. Τιμόθεος Κιλίφης. Εφ όσον ζούμε και κινούμαστε μέσα στο Χριστό και αποτελούμε το σώμα Του που είναι η Εκκλησία πρέπει να «περιπατοῦμε διὰ τῆς πίστεως». Ο Μ. Βασίλειος λέει ότι οι λύπες φανερώνουν την γνήσια ψυχή, όπως η φωτιά το χρυσάφι. Καλεί τους δοκιμαζόμενους ανθρώπους να μη κυριεύονται από αθυμία, γιατί η υπερβολική στεναχώρια γίνεται αιτία της αμαρτίας. Η λύπη καταποντίζει το νου, η αμηχανία προκαλεί ζάλη, η δε αμφιβολία των λογισμών («γιατί να βασανίζομαι;»), που αποτελεί απιστία, γεννάει την αχαριστία. Η σωστή στάση του χριστιανού είναι η ελπίδα στο 219 Ὁροι κατ ἐπιτομήν, ἀπόκρισις ΣΞΑ, PG 31, 1260 Α 220 Βραχνιά, Κ., ο.π., σ Τ. Κιλίφη, Αρχιμ., Τολμηροί ψιθυρισμοί, Αθήνα 1979, σ. 151

58 57 Θεό και η πίστη. Η εμπιστοσύνη στο άγιο θέλημά Του. «Μήπως νομίζεις ότι δε βλέπει τη στεναχώρια σου;» μας ρωτά ο άγιος πατήρ, και συνεχίζει: «κρατάει την τροφή στα χέρια Του, αλλά αναβάλλει να σου τη δώσει, για να δοκιμάσει τη σταθερότητά σου, για να γνωρίσει τις διαθέσεις σου, μήπως είναι όμοιες με τις διαθέσεις των ακόλαστων και αχάριστων ανθρώπων.» 222 Μια και μόνη απλή σκέψη, μπορεί πραγματικά να μας λυτρώσει από τις αμφιβολίες και τα ερωτήματα: ο Θεός που δημιούργησε τα πάντα με το λόγο Του, που έπλασε το σώμα μας, που μας έδωσε «πνοή ζωής», την αθάνατη ψυχή, που κρατά σε αρμονία το στερέωμα, δεν μπορεί άραγε να μας παρηγορήσει στις θλίψεις μας; Δεν έχει τη δύναμη να θεραπεύσει ή να διαλύσει τις δυσκολίες και τις στεναχώριες; Τίποτα στο Θεό δεν είναι αδύνατο. Όλα είναι δυνατά και κατορθωτά. Εκείνος γνωρίζει καλύτερα. Αρκεί εμείς να ελπίζουμε και να πιστεύουμε. Ο Κύριος είναι συμπαθής στις θλίψεις και τον πόνο μας και γι αυτό είναι ο μόνος αληθινός παρηγορητής. Γνωρίζει όλες τις θλίψεις, συμπονά και αναμειγνύει τα δάκρυά Του με τα δικά μας δάκρυα. Πρέπει να σκεφθεί, λοιπόν, ο άνθρωπος πόση θα είναι η παρηγοριά, όταν έχει την πεποίθηση, ότι ο Κύριος συμπαθεί και συμμερίζεται τον πόνο του. Καμιά συμπάθεια, κανενός ανθρώπου, δεν είναι ικανή να μεταδώσει τόση παρηγοριά όση η συμπάθεια του Χριστού. Ο Κύριος είναι αυτός που είναι πανταχού παρών, που παραστέκεται συνέχεια στον άνθρωπο αοράτως. Μεταδίδει στην πονεμένη του ψυχή την ελπίδα, ανακουφίζει το βάρος της οδύνης, εμπνέει την αισιοδοξία και προσκαλεί με τρόπους πάνσοφους την θλιβόμενη ψυχή σε στενότερο σύνδεσμο και βαθύτερη ένωση μαζί Του. Έτσι απαλύνει τον πόνο και γλυκαίνει την πικρία της θλίψης και αναπτερώνει το φρόνημά του. Δοκιμάζει ο Θεός, με τον πόνο και τις θλίψεις, τους ανθρώπους, για να φανούν οι διαθέσεις τους. Αν, δηλαδή, πιστεύουν και ελπίζουν στο Θεό ή αν είναι όμοιοι με τις 222 Ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ 5, PG 31, 317 C

59 58 διαθέσεις των ακόλαστων και αχάριστων. Γιατί αυτοί, λέει, όσο είναι η τροφή στο στόμα τους επευφημούν, κολακεύουν, υπερθαυμάζουν. Μόλις όμως, για λίγο αναβληθεί το τραπέζι (η παροχή ευεργεσιών), εκτοξεύουν σαν πέτρες τις βλαστήμιες, εναντίον εκείνων που προ ολίγου, λόγω της απόλαυσης προσκυνούσαν σαν θεούς. 223 Πίστη, λοιπόν, και ελπίδα χρειάζεται. Βέβαια μέσα σ αυτόν τον αγώνα, έρχεται ο πειρασμός του διαβόλου να κλονίσει τον άνθρωπο και να τον κάνει να νιώσει αδύναμος. Παρ όλα αυτά η διέξοδος και η αντιμετώπιση του πόνου είναι δυνατή, γιατί ο χριστιανός πιστεύει στα μη βλεπόμενα. Κι αυτό γιατί η πίστη μας δεν εγκλωβίζεται στο παρόν, ούτε βασίζεται μόνο στα δεδομένα της αμεσότητας, που γίνονται αντιληπτά με τις σωματικές αισθήσεις, αλλά τα υπερβαίνει, αφού κατά τον Απ. Παύλο είναι «ἐλπιζομένων ὑπόστασις πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων». 224 Αυτή η εσχατολογική αναφορά αποτελεί και τον πυρήνα της διδασκαλίας του Μ. Βασιλείου για τον πόνο. Κατά τον Ουρανοφάντορα η υπομονή στους πειρασμούς και τις θλίψεις δεν είναι απλά ένα ηθικό παράγγελμα, αλλά κάτι πολύ σπουδαιότερο, γιατί σχετίζεται με την προσδοκία των εσχάτων. Ο άγιός μας στην επιστολή του προς την Εκκλησία των Αντιοχέων χρησιμοποιεί ένα εδάφιο από τον Ησαΐα, όπου ο προφήτης λέει «Να περιμένεις τη μια θλίψη πάνω στην άλλη και να ελπίζεις συνεχώς. Περίμενε λίγο ακόμη, ακόμη λίγο.» 225 Ερμηνεύοντάς το, τονίζει πως πραγματικά, έτσι, κατ αυτόν τον τρόπο το Άγιο Πνεύμα αναπαύει ψυχικά τα πνευματικά Του παιδιά, με την υπόσχεση που θα πραγματοποιηθεί στο μέλλον. Γιατί μετά τη θλίψη έρχεται η ελπίδα και το αντικείμενο της ελπίδας βρίσκεται πολύ κοντά μας. Κι αν ακόμη υπολογίσει κανείς, ότι ολόκληρη η ανθρώπινη ζωή θα είναι γεμάτη θλίψεις, το χρονικό αυτό διάστημα είναι ασήμαντο σε σύγκριση με εκείνον τον ατελεύτητο αιώνα που είναι το αντικείμενο της ελπίδας μας ο.π. 224 Εβρ. 11, Ησ. 27, Ἐπιστολή 140, Πρὸς τὴν Ἀντιοχέων Ἐκκλησίαν 1, PG 32, 588 ΑΒ

60 59 Όταν ο άνθρωπος έχει εμπιστοσύνη στο Θεό, πιστεύει, και το φρόνημά του είναι υψηλό, είναι προετοιμασμένος κατάλληλα και δεν ταράσσεται στις δοκιμασίες που παρουσιάζονται. 227 Η έλλειψη ταραχής δηλώνει, ότι ο άνθρωπος έχει εναποθέσει τα πάντα στην πίστη του προς το Θεό. Ο Θεός είναι παρών και φροντίζει για τα προβλήματά του και τον ενδυναμώνει σε όλα. 228 Ο Θεός εξ άλλου υπόσχεται σε κείνους που πιστεύουν σ Αυτόν την διέξοδο από κάθε θλίψη. 229 Σαν παράδειγμα αυτού ο Μ. Βασίλειος φέρνει τον προφήτη Ιωνά που τον κατάπιε το κήτος και που σώθηκε γιατί δεν έχασε την πίστη του, δεν απελπίστηκε, παρ ότι η ζωή του κινδύνευε, αλλά προσευχήθηκε στον Θεό και σώθηκε. 230 Τονίζει, επίσης, ο άγιος, πως ο Θεός είναι η μοναδική καταφυγή του ανθρώπου στις θλίψεις. Αρκεί ο άνθρωπος με πίστη να καταφεύγει σ Αυτόν. Κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη από μεγάλη βοήθεια, όταν τον βρίσκουν πολλά θλιβερά και δυσβάστακτα περιστατικά, λόγω του ότι είναι από τη φύση του αδύναμος. Όπως, λέει, όταν θέλει να σωθεί από τις επιθέσεις των εχθρών καταφεύγει σε μέρος ασφαλές ή σε κάποιαν υψηλή κορυφή, που είναι οχυρωμένη με ισχυρό τείχος, έτσι πρέπει να καταφεύγει στις μεγάλες δοκιμασίες στο Θεό πιστεύοντας ότι η παραμονή κοντά Του, είναι ο μόνος τρόπος να βρει ανάπαυση. 231 Όποιος δεν κάμπτεται από τις θλίψεις, αλλά με την ελπίδα του προς το Θεό υπομένει το βάρος της λύπης, έχει μεγάλη αμοιβή από το Θεό. 232 Η αμοιβή αυτή είναι η ατελεύτητη ζωή κοντά στο Θεό. Γι αυτό και ο Μ. Βασίλειος καλεί τους πιστούς να μη δείχνουν μικροψυχία για τα παρόντα αλλά να έχουν εμπιστοσύνη στο Θεό. Η στέρηση της απόλαυσης επιτρέπεται για το συμφέρον του δικαίου. 233 Συμβουλεύει επίσης να μη λιποψυχούμε στις θλίψεις αλλά με 227 Περί Εὐχαριστίας 7, PG 31, 236 C 228 Ηθικά ΞΓ, PG 31, 800 D 801 A 229 Ἐπιστολή 242, Τοῖς Δυτικοῖς ἐπισκόποις 1, PG 32, 900 Α 230 Ἐπιστολή 242, ο.π. 231 Εἰς ΜΕ Ψαλμ. 1, PG 29, 416 C 232 Ἐπιστολή 302, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Βρίσωνος παραμυθητική, PG 32, 1052 Β 233 Εἰς ΜΗ Ψαλμ. 10, PG 29, 456 C

61 60 πίστη και εμπιστοσύνη στο Θεό να αναμένουμε την αγαθότητά Του. Τονίζει πως ο Θεός έχει το δικό Του σχέδιο. Εξάλλου επιτρέπει τόσες και τέτοιες θλίψεις και δοκιμασίες που να είναι ανάλογες με την πίστη που ο καθένας έχει. 234 Αυτή η πίστη είναι ικανή να αντιμετωπίσει ακόμη και τον φοβερό πόνο του θανάτου. Πίστη στον Ιησού Χριστό, τον Εσταυρωμένο και Αναστημένο, μέσα στην οδύνη του πόνου, είναι η πίστη της Εκκλησίας. Μόνο μέσα στην Εκκλησία η πίστη μεγαλώνει και ο πόνος μειώνεται, απαλύνεται και κατανοείται. Σ αυτήν, ο πονεμένος δέχεται το λόγο της παρηγορίας του Ιησού, για να στερεωθεί στην πίστη και να λυτρωθεί. Εξάλλου οι χριστιανοί, οι άνθρωποι δηλαδή, που πιστεύουν και ελπίζουν στο Θεό, δεν θα πρέπει να λυπούνται, όταν αντιμετωπίζουν το γεγονός του θανάτου, όπως οι εκτός Εκκλησίας, κατά το παράγγελμα του Απ. Παύλου. 235 Ο Κύριος δε ζητά τα ίδια πράγματα και από τους πιστούς και από τους συνηθισμένους ανθρώπους, λέει ο Μ. Βασίλειος. Εκείνοι μεν ζουν κατά συνήθεια, οι πιστοί όμως έχουν κανόνα διαγωγής τις εντολές του Κυρίου και τα παραδείγματα των μακαρίων και αγίων ανδρών, των οποίων η μεγαλοφυΐα της διανοίας φαίνεται στις δυσκολίες της ζωής. 236 Το πνευματικό οπλοστάσιο των πιστών είναι εφοδιασμένο με αρετές και πνευματικά όπλα ικανά να αντιμετωπίσουν με αποτελεσματικό τρόπο τις δυσκολίες της ζωής. Η πίστη και η ελπίδα είναι εφόδια που μπορούν πραγματικά να μετριάσουν τη θλίψη και τον πόνο που προκαλεί στον άνθρωπο ακόμη και αυτός ο θάνατος. Η πίστη και η ελπίδα στην ύπαρξη μιας άλλης ζωής με αιώνια αγαθά ενισχύει αποφασιστικά τον χριστιανό στον αγώνα που διεξάγει για την αντιμετώπιση της θλίψης και του πόνου. Η πίστη στο δόγμα της ανάστασης του Κυρίου αποτελεί πραγματικά πηγή «ψυχαγωγίας». 237 Εάν η ελπίδα των χριστιανών περιοριζόταν μόνο στην παρούσα ζωή, εύλογα, ο χωρισμός της ψυχής από το 234 Ὅτι οὐκ ἔστιν αἴτιος τῶν κακῶν ὁ Θεός 1, PG 31, 329 Β 235 Α Θεσ. 4, Ἐπιστολή 206, Ἐλπιδίῳ ἐπισκόπῳ παραμυθητική, PG 32, 757 CD & 760 Α 237 Ἐπιστολή 301, Μαξίμῳ παραμυθητική, PG 32, 1049 Β

62 61 σώμα θα θεωρούνταν κάτι το φοβερό και τρομερό. Εάν όμως ο χωρισμός αυτός αποτελεί ταυτόχρονα την αρχή του αληθινού βίου γι αυτούς που ζουν σύμφωνα με το νόμο του Θεού, γιατί να λυπούνται «ὡς οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα»; 238 Το απροσδόκητο γεγονός του θανάτου πρέπει να βρίσκει καλά προετοιμασμένο το φρόνημα του ανθρώπου, ώστε να μη ταράσσεται, η δε ελπίδα των μελλόντων αγαθών να καθιστά ελαφρότερα τα παρόντα. 239 Όπως οι έχοντες προβλήματα με την όραση αποφεύγουν να κοιτάξουν τα πολύ λαμπρά αντικείμενα και στέφουν τα βλέμματά τους στα άνθη και την πρασινάδα, έτσι πρέπει και η ψυχή να μην ασχολείται με τα λυπηρά, ούτε να αφοσιώνεται στα παρόντα ανιαρά πράγματα, αλλά να περιφέρει το βλέμμα της στην θεωρία των αληθινών αγαθών. Ο πιστός που προσβλέπει πάντοτε με πίστη στο Θεό, κατορθώνει να χαίρεται συνεχώς ενώ η ελπίδα της ανταπόδοσης τον ανακουφίζει από τα δυσάρεστα γεγονότα της ζωής. Η αντιπαραβολή των προσδοκώμενων αγαθών προς τα παρόντα δυσάρεστα γεγονότα της ζωής βοηθά τον άνθρωπο να διατηρεί την ψυχή του σε αλυπία και αταραξία. Τα φαιδρά γεγονότα του παρόντος κόσμου δεν πρέπει να οδηγούν την ψυχή σε υπερβολική χαρά αλλά ούτε και τα λυπηρά να ταπεινώνουν και να εξευτελίζουν το ταπεινό φρόνημά της. Διότι όπως λέει ο Μ. Βασίλειος, εάν ο άνθρωπος δεν είναι παιδαγωγημένος κατά τέτοιο τρόπο για τα πράγματα της ζωής, ουδέποτε θα ζήσει βίο ακύμαντο και ατάραχο. Αυτό θα επιτευχθεί εάν ο άνθρωπος ξεπεράσει την εντύπωση που προκαλούν τα παρόντα και έχει τη σκέψη του στραμμένη προς την ελπίδα των αιωνίων. 240 Η πίστη, λοιπόν, στο Χριστό αφορά ολόκληρο τον άνθρωπο και τα καθημερινά και πολλαπλά προβλήματά του. Ανάμεσα σ αυτά και ο πόνος με τις διάφορες πιεστικές του μορφές. 241 Ο Χριστός δεν είναι ένας απλός ηθικός διδάσκαλος, 238 Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, PG 32, 508 Α 239 Περί Εὐχαριστίας 7, PG 31, 236 ΑΒ 240 Περί Εὐχαριστίας 7, PG 31, 236 D 241 Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Η εμπειρική Θεολογία στην οικολογία και την πολιτική, εκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 61

63 62 αλλά ο Παντοκράτωρ Κύριος, η ελπίδα του σύμπαντος κόσμου «ἡ ἀρχή καὶ τὸ τέλος». 242 Και η πίστη στο Χριστό δεν είναι μια απλή παρηγοριά και βάλσαμο στον ανθρώπινο πόνο, αλλά «ἡ νίκη ἡ νικήσασα τὸν κόσμο» 243, που μεταμορφώνει τον πόνο, η θύρα που οδηγεί σε ατέρμονους ορίζοντες. 244 Β2. ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗ Σε προηγούμενη ενότητα τονίσαμε ότι η πίστη στο Χριστό είναι το μοναδικό στήριγμα και αποτελεί καταφυγή στους πόνους και στις δοκιμασίες μας. Άμεση σχέση με την πίστη έχει η προσευχή. Μάλιστα, η πίστη είναι προϋπόθεση της προσευχής και η προσευχή αποτέλεσμα της πίστης. 245 Όλοι ανεξαιρέτως οι Πατέρες της Εκκλησίας μας αναφέρουν ότι η προσευχή είναι η παρηγοριά, η παραμυθία και η ανακούφιση στις θλίψεις των ανθρώπων. Η προσευχή αποτελεί ένα σπουδαίο ενισχυτικό και καταπραϋντικό μέσο για την αντιμετώπιση του πόνου. Τονώνοντας ο Κύριος το ηθικό του ανθρώπου και βάζοντας στην ψυχή του αγαθούς λογισμούς, ενισχύει την αμυντική θωράκισή του, ώστε να έχει από μέσα του τις πηγές της παραμυθίας. 246 Όποιος ζει και πορεύεται μέσα στο χωνευτήρι του πόνου και της θλίψης, δεν μπορεί να αναπνεύσει χωρίς το οξυγόνο που του παρέχει η προσευχή. Προσευχή που γίνεται με πλήρη εμπιστοσύνη και με τη βεβαιότητα ότι εισακούεται από το Θεό Πατέρα ο οποίος είναι παρών, βλέπει, ακούει και γνωρίζει τα πάντα. Πραγματικά, δεν απομένει τίποτε άλλο στον άνθρωπο που υπομένει πόνους και θλίψεις, από το να καταφύγει στον Κύριο του ελέους. Στον Θεό κατέφυγε και ο ιερός Ψαλμωδός, ο προφητάναξ Δαβίδ, όταν τον βασάνιζαν θλίψεις, πειρασμοί και δοκιμασίες. Γι αυτό το λόγο, ο Μ. Βασίλειος, όπου κάνει λόγο 242 Αποκ. 21, Α Ιω. 5, Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, ο.π., σ Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Ἐπιστολή 6, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Νεκταρίου παραμυθητική 2, PG 32, 244 C

64 63 στα έργα του για την αντιμετώπιση του πόνου, ανατρέχει στον Δαβίδ. Οι αναφορές του σε ψαλμικά χωρία είναι πολλές. Στην ομιλία του στον ΛΓ ψαλμό τονίζει ότι ο ιερός Ψαλμωδός αναφέρει πολλές φορές ότι ο Κύριος γλιτώνει τον άνθρωπο από τις θλίψεις με τον τρόπο της έμπονης και έντονης προσευχής: μια εσωτερική κραυγή γεμάτη δύναμη αλλά και ταπείνωση, μια συνεχής ικεσία προκειμένου να βρει ο άνθρωπος προστασία, 247 μια αίτηση που γίνεται από τους ευσεβείς προς το Θεό για συγκεκριμένα αγαθά, που δεν περιορίζεται μόνο σε λόγια, αφού ο Θεός δεν έχει ανάγκη να Του υπενθυμίζουμε κάτι με λόγια, γιατί Εκείνος γνωρίζει τι μας χρειάζεται χωρίς εμείς να Του το ζητήσουμε. 248 Είναι πεπεισμένος ο άγιος ότι μέσω της εγκάρδιας προσευχής ο πονεμένος θα γευθεί το γλυκασμό της παρηγοριάς και της λύτρωσης από τις θλίψεις, τους πόνους, τις δοκιμασίες και τις αδικίες. Σε άλλο μέρος της ομιλίας του στον ΛΓ ψαλμό, παρουσιάζει τον Δαβίδ ως πρότυπο ανθρώπου που ζητά τη βοήθεια και την προστασία του Κυρίου και στο τέλος σώζεται. Δεν φοβήθηκε, όταν άοπλος και γυμνός από κάθε προστασία, ήταν εκτεθειμένος στους εχθρούς του. Δε θόλωσε το μυαλό του, δεν απελπίστηκε για τη σωτηρία του. Ζήτησε με πόθο και πόνο τον Κύριο. Το ρήμα που χρησιμοποιεί ο ιερός Ψαλμωδός, λέγει ο Μ. Βασίλειος, είναι το «εξεζήτησα» και όχι απλώς το «ζήτησα». Δεν ζήτησε ο Δαβίδ μια απλή βοήθεια και για ορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά προσευχήθηκε στο Θεό με επιμονή και πόνο. Αυτά πρέπει να είναι και τα χαρακτηριστικά της προσευχής κάθε ευσεβούς, πόθος, επιμονή, πόνος. Τότε ο Θεός χαρίζει την ανάπαυση και την αταραξία (σαν αυτή που κατέχει την ψυχή του Δαβίδ). 249 Τονίζει επίσης την ανάγκη, η προσευχή του πόνου μας, να είναι αυθόρμητη και συνεχής, χωρίς γογγυσμούς και ατελείωτα «γιατί». Η πονεμένη προσευχή μας, είναι η προσευχή της συγνώμης, είναι η προσευχή της αδελφικής ενότητας, είναι προσευχή της 247 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 12, PG 29, 381 BC 248 Εἰς τὴν μάρτυρα Ἰουλίτταν 3, PG 31, 244 A 249 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 3, PG 29, 357 CD

65 64 συντριβής και της μετανοίας. 250 Μέσα από το χωνευτήρι του πόνου, γι αυτόν που τον δέχεται με προσευχή και υπομονή, πηγάζει πραγματικά σοφία και σύνεση, φρόνηση και σωφρονισμός. 251 Βασική θέση του Μ. Βασιλείου είναι ότι αυτός που δίνει διέξοδο στη θλίψη, είναι ο Θεός. Αρκεί βέβαια ο άνθρωπος να το ζητήσει. Ως παράδειγμα φέρνει τον προφήτη Ιωνά, ο οποίος όταν τον κατάπιε το κήτος, αξιώθηκε να σωθεί γιατί δεν απελπίστηκε για τη ζωή του που κινδύνευε. 252 Αλλού επισημαίνει πως ο Θεός είναι η μοναδική καταφυγή του ανθρώπου στις θλίψεις. Είναι φυσικό να έχει ανάγκη από βοήθεια ο άνθρωπος, όταν αντιμετωπίζει τον πόνο και τη θλίψη. Αυτή τη βοήθεια μπορεί να τη βρει μόνο στο Θεό, όταν καταφεύγει σ Αυτόν μέσω της προσευχής. Όπως όταν οι άνθρωποι που δέχονται επίθεση από τους εχθρούς, για να σωθούν, καταφεύγουν σε οχυρωμένα μέρη, έτσι και ο πονεμένος πρέπει να καταφεύγει διά της προσευχής στο Θεό, πιστεύοντας ότι η παραμονή κοντά Του είναι ο μόνος τρόπος να βρει ανάπαυση. 253 Η προσευχή την ώρα του πόνου είναι μια πνευματική κραυγή, γιατί υψώνεται δυνατή από τα απόκρυφα της καρδιάς του ανθρώπου και γι αυτό μπορεί να φτάσει και στα ίδια τα αυτιά του Θεού. Εκείνος που ζητάει μεγάλες δωρεές και προσεύχεται για τα επουράνια αγαθά, κραυγάζει και υψώνει στο Θεό τέτοια προσευχή που εισακούεται από το Θεό. Αλλά, καταλήγει ο Μ. Βασίλειος, ο Θεός δεν απαλλάσσει πάντα τον άνθρωπο από τις θλίψεις και τα δυσάρεστα, αλλά τον βοηθάει να τις ξεπεράσει. Κάνει τον άνθρωπο ανώτερο και ικανό να υπερπηδήσει τα εμπόδια. 254 Σημειώνει χαρακτηριστικά η συγγραφέας Fouche : «αν ο Θεός απλώσει το χέρι Του, η γέφυρα μια μέρα θα περαστεί κι ο άνθρωπος θα συλλέξει ένα καρπό πολύ γλυκό, των προσπαθειών του που κατέβαλε μέσα 250 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 12, PG 29, 377 CD & 380 AD 251 Ἐπιστολή 206, Ἐλπιδίῳ ἐπισκόπῳ παραμυθητική, PG 32, 760 A 252 Ἐπιστολή 242, τοῖς Δυτικοῖς ἐπισκόποις 1, PG 32, 900 A 253 Εἰς ΜΕ ψαλμ. 1, PG 29, 416 CD 254 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 12, PG 29, 380 A

66 65 στη νύχτα. Μπορούμε να πιστεύουμε ότι επισπεύδουμε το χρόνο με μια μυστική προσευχή, όχι όμως να σφετεριζόμαστε τη Θεία Πρόνοια και να βιαζόμαστε εμείς, εκεί που η Θεία Σοφία αναβάλλει». 255 Ο Θεός, βέβαια, είναι πάντοτε βοηθός και σύμμαχος σε καθένα που μάχεται εναντίον των τεχνασμάτων του διαβόλου, αποστέλλοντας τους αγγέλους για να σώσουν εκείνους που έχουν ανάγκη και το επιζητούν. 256 Η βοήθεια στις θλίψεις έρχεται από το Θεό και σ Αυτόν πρέπει, πάντα, ο άνθρωπος να στρέφεται ζητώντας στήριγμα και βοήθεια και όχι να πιστεύει ότι μόνο με τη δύναμή του μπορεί να τα βγάλει πέρα. Ούτε η ευρωστία του σώματος μπορεί να βοηθήσει, μα ούτε κι όσα οι άνθρωποι θεωρούν ένδοξα, μπορούν να προσφέρουν κάτι. Η λύση βρίσκεται στην με πόθο προσευχή στον Κύριο. Καλεί ο Μ. Βασίλειος τους χριστιανούς, όταν αντιμετωπίζουν πειρασμούς, δυσκολίες και θλίψεις, να μη καταφεύγουν σε ανθρώπινες ελπίδες ούτε να επιζητούν σ αυτές την βοήθεια. Προσευχή χρειάζεται. Προσευχή με δάκρυα και στεναγμούς. Προσευχή που απαιτεί κόπο και αγρυπνία. Με μοναδική σιγουριά ο άγιος πατήρ, τονίζει πως, πραγματικά βοηθιέται στις θλίψεις του, εκείνος που περιφρονεί ως μάταιη την ανθρώπινη βοήθεια και στηρίζει τις ελπίδες του στο Χριστό. Κι αυτό γιατί μόνον ο Χριστός σώζει. 257 Πολλές φορές ο Μ. Βασίλειος στα έργα του επανέρχεται στο θέμα, της διά της προσευχής και των δεήσεων, απαλλαγής από τους πόνους και τις θλίψεις. Επαναλαμβάνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να εμπιστεύεται τον εαυτό του στην αγάπη του Θεού. Εισακούεται ο χριστιανός, λέει, από το Θεό, όταν παρακαλέσει με θέρμη και πίστη αλλά και ταπείνωση όπως οι τυφλοί και οι δέκα λεπροί του Ευαγγελίου. 258 Στις Ασκητικές του Διατάξεις συμβουλεύει: «Νὰ προσεύχεσαι στὸ Θεό μὲ φόβο καὶ ταπεινοφροσύνη καὶ μετά νὰ ζητᾶς αὐτό ποὺ ἔχεις ἀνάγκη. Ὄχι πλοῦτο, ὄχι ἐπίγεια δόξα, ὄχι ὑγεία σώματος. 255 S. Fouche, ο.π., σσ Εἰς ΜΕ ψαλμ.2, PG 29, 420 A 257 Εἰς ΝΘ ψαλμ.5, PG 29, 468 BC 469 A 258 Ὁροι κατ ἐπιτομήν, ἀπόκρισις ΣΞΑ, PG 31, 1257 D 1260 Α

67 66 Γιατί Αυτός σὲ ἔπλασε καὶ φροντίζει γιὰ τὴ σωτηρία σου, τὶ συμφέρει στὸν καθένα, εἴτε νὰ ὑγιαίνει, εἴτε νὰ ἀσθενεῖ, ἀλλά νὰ ζητᾶς σύμφωνα μὲ τὴν ἐντολή ποὺ πῆρες, τὴ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ». 259 Στα παραπάνω προσθέτει ακόμα μία προϋπόθεση για να εισακουστεί η προσευχή του χριστιανού. Κι αυτή είναι, να γνωρίζει ο χριστιανός, να έχει πληροφορία μέσα του ότι πρέπει να απαλλαγεί από τη δοκιμασία. Εάν κάποιος δεν γνωρίζει το λόγο για τον οποίο έπεσε σε πειρασμό, θλίψεις και πόνους, και ενώ πρέπει να υπομένει μέχρι τέλους, για το δικό του όφελος, προσπαθεί να αποφύγει τη δοκιμασία, ο Θεός δεν τον ακούει. Δεν ικανοποιεί το αίτημα της προσευχής του, γιατί αυτό δεν είναι προς όφελος του πιστού και δεν συμφωνεί με το φιλάνθρωπο σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία των ανθρώπων. 260 Επιπλέον επισημαίνει με έμφαση την ανάγκη να μην κουράζεται ο πιστός στην προσευχή και να μην παραιτείται απ αυτήν. 261 Η προσευχή στο Θεό την ώρα του πόνου, γίνεται πολλές φορές ενδόμυχη και καρδιακή. Ο Θεός, ακούει αυτή την προσευχή και κλίνει ευμενές το αυτί Του στους ανθρώπους, 262 όπως ένας φιλάνθρωπος γιατρός πηγαίνει το αυτί του κοντά στον άρρωστο που δεν μπορεί να μιλήσει δυνατά προκειμένου να μάθει τι ακριβώς χρειάζεται. Επισημαίνει ο Μ. Βασίλειος ότι η Θεία ακοή δεν χρειάζεται φωνή για να καταλάβει. Ο Θεός μπορεί και από την κίνηση της καρδιάς και μόνον, να γνωρίζει όσα ο άνθρωπος επιδιώκει. Ως παράδειγμα φέρνει τον Μωϋσή που χωρίς να μιλά καθόλου, προσευχόταν με αλάλητους στεναγμούς και ακουγόταν από τον Κύριο που του έλεγε: «τὶ βοᾶς πρὸς με;» 263 Ο Δαβίδ επίσης δοξολογούσε το Θεό όχι μόνο όταν ευτυχούσε αλλά και όταν τίποτα δεν πήγαινε καλά. Ακόμα και μέσα στις θλίψεις δεν λησμονούσε το γλυκύτατο όνομα του Θεού. 264 Το όνομα του Θεού, λοιπόν, έχει άμεση σχέση με την προσευχή, η οποία την ώρα του πόνου δεν 259 Ἀσκητικαί Διατάξεις, κεφ. Α, 3, PG 31, 1329 CD 1332 A 260 Ὁροι κατ ἐπιτομήν, ἀπόκρισις ΣΞΑ, PG 31, 1257 CD 1260 Α 261 Ἐπιστολή 245, Νικοπολίταις, PG 32, 928 BC 262 Ψαλμ. 114, Εξ. 14, 15. Εἰς ΡΙΔ ψαλμ. 2, PG 29, 485 C 264 ο.π.

68 67 απομένει παρά να γίνεται «μονολογία» στο όνομα του Ιησού το οποίο είναι φορτισμένο με όλη τη μυστηριακή δύναμη. Η εσωτερική προσευχή στο όνομα του Ιησού είναι δραστική και αποτελεσματική στον καιρό των θλίψεων.. Ο Χριστός γίνεται πιο ενδόμυχος για τον δοκιμαζόμενο και πονεμένο άνθρωπο, απ ότι είναι ο άνθρωπος για τον ίδιο του τον εαυτό. Και η μυστική ανύψωση της καρδιάς με την προσευχή προσανατολίζει την ψυχή που δοκιμάζεται, προς τη Θεία Βασιλεία. Και όταν ο Χριστός με την προσευχή έλθει μέσα στην ψυχή, τότε η ψυχή αποδημεί προς Αυτόν. Και αν πραγματοποιηθεί αυτή η σωτήρια αποδημία, τότε κάθε κίνηση σταματά και η ψυχή προσεύχεται έξω από την προσευχή, σκεπτόμενη μόνο το όνομα του Ιησού. 265 Τότε ο πόνος, κάθε πόνος, όσο βαρύς και πικρός κι αν είναι, ελαφραίνει και γλυκαίνει. Γλυκαίνει μέσα σε μια Θεία πονεμένη σιωπή, σε μια ανέκφραστη ησυχία, σε μια εσωτερική ειρήνη, που ξεπερνά κάθε ειρήνη. 266 Ο Απόστολος Παύλος θεωρεί την προσευχή, κυρίως κατά την περίοδο των πόνων και των δοκιμασιών, σαν ένα συνεχή και αδιάκοπο αγώνα. Γι αυτό το λόγο, ο Μ. Βασίλειος προβάλλει την περίπτωση του Αποστόλου ως παράδειγμα επίμονης και θερμής προσευχής. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που γράφει στους Χριστιανούς της Κορίνθου ο Απόστολος των Εθνών, για να δείξει με πόση θέρμη παρακαλούσε τον Κύριο στις θλίψεις του και στον σωματικό του πόνο. «Τρὶς τὸν Κύριον παρεκάλεσε» 267 για να λυτρωθεί από τον «σκόλωπα τῆς σαρκός του». Αυτή η προσευχή του πόνου βγαίνει από τα βάθη της καρδιάς του. Και αυτά τα βάθη, είναι τα βάθη της αγάπης τα οποία γνωρίζει μόνο το Πνεύμα του Θεού. Παρ όλα αυτά βλέπουμε πως η προσευχή του δεν εισακούεται. Έτσι τίθεται το ερώτημα, γιατί να συμβαίνει άραγε αυτό; Με το ερώτημα αυτό ασχολείται και ο Μ. Βασίλειος. Η απάντησή του είναι πως πρέπει να γνωρίζουμε όλοι οι άνθρωποι ότι δεν μπορούμε να ζητάμε από το Θεό κάθε 265 Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Πρβλ. Τ. Κολλιάντερ, Ο δρόμος των ασκητών, μτφρ. Αρχιμ. Ευσ. Βίττης, εκδ. Ακρίτας, σ Β Κορ. 12, 8

69 68 τι που θέλουμε. Επιπλέον ως άνθρωποι που είμαστε είναι αδύνατον να ξέρουμε τί είναι πάντοτε προς το συμφέρον μας ώστε να το ζητούμε με την προσευχή μας προς τον Κύριο. Συμβουλεύει, να υποβάλλουμε τα αιτήματά μας στο Θεό με πολλή περίσκεψη και πάντοτε αυτά να είναι σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Και όταν δεν εισακουόμαστε πρέπει να γνωρίζουμε ότι χρειάζεται επιμονή και καρτερία στην προσευχή. 268 Είναι φανερό ότι ο άγιος θέλει να δείξει πως η καρτερία του ανθρώπου στην προσευχή κατά τον καιρό των θλίψεων, πολλές φορές δοκιμάζεται. Και γίνεται αυτό για να ακουμπήσει ο πιστός και να αγκυροβολήσει σ Εκείνον που γνωρίζει και ξέρει να παρηγορεί. Γι αυτό και ο Απ. Παύλος γράφει στους Ρωμαίους: «τῇ θλίψει ὑπομένοντες, τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες». 269 Για να καρποφορήσει η προσευχή του ανθρώπου πρέπει ο νους του να είναι ξένος πρός τα πάθη και να μη γεμίζει η ψυχή του από την πίκρα που αυτά φέρνουν. Πρέπει, επίσης, να στέκεται ο νους πάνω από τα πάθη και να κυβερνάει το σώμα περιστρέφοντας τους λογισμούς, όπως ο κυβερνήτης κυβερνάει το καράβι περιστρέφοντας το τιμόνι με δεξιοτεχνία. Κατ αυτόν τον τρόπο θα μπορέσει να προσεύχεται συνεχώς προς τον Κύριο για τη λύτρωση από τις θλίψεις. 270 Επιπλέον, για να καρποφορήσει η προσευχή είναι ανάγκη αυτή να μη διακόπτεται ποτέ από την ψυχή αλλά να είναι συνεχής και αδιάκοπη, είτε είναι ξύπνιος ο άνθρωπος είτε κοιμάται. Έτσι, κι όταν τρώμε, λέει, ο Μ. Βασίλειος, κι όταν πίνουμε κι όταν εργαζόμαστε κι όταν ακόμη βρισκόμαστε σε βαθύ ύπνο η προσευχή ενεργείται. Γιατί εφόσον ο Θεός κατοικεί μέσα μας, έστω κι αν εξωτερικά ησυχάζουμε και δεν προσευχόμαστε, επειδή η ύπαρξή μας έχει ποτιστεί από την προσευχή, αυτή λειτουργεί ακατάπαυστα μέσα μας Ὅροι κατ ἐπιτομήν, ἀπόκρισις ΣΞΑ, PG 31, 1257 Α 269 Ρωμ. 12, Εἰς τὴν ἀρχήν τῶν Παροιμιῶν 15, PG 31, 417 C 271 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 1, PG 29, 353 B

70 69 Αφού, λοιπόν, η ζωή είναι μια «κοιλάδα κλαυθμώνος» και ο βίος λυπηρός και δύσκολος, πρέπει και η προσευχή μας να είναι θερμή και αδιάλειπτη. Γιατί μόνο έτσι θα μπορούμε να μετριάζουμε το βάρος του σταυρού μας και να γλυκαίνει ο πόνος μας: «Ὅτι προσευχῆς καιρός ἔστω ἅπας ὁ βίος ἡμῶν», 272 μας συμβουλεύει ο Μ. Βασίλειος. Και η Εκκλησία μας, πάντα κοντά στους ανθρώπους, ακατάπαυστα προσεύχεται μέσα από τη Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου για τους πονεμένους, τους αρρώστους και τους έχοντες ανάγκη: «Ὑπέρ νοσούντων, καμνόντων, αἰχμαλώτων καὶ τῶν ἐν ἀσθενείαις κατακειμένων.» Γι αυτό και ο πατέρας της προσευχής, ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει ότι η προσευχή είναι μεγάλο όπλο (στον καιρό της θλίψης και του πόνου) εάν γίνεται με προσοχή, χωρίς κενοδοξία και με ειλικρίνεια ψυχής. Είναι φάρμακο σωτήριο και θεραπευτικό που γιατρεύει από τον πόνο και την αμαρτία. 273 Β3. ΠΟΝΟΣ ΚΑΙ ΥΠΟΜΟΝΗ Όπως ο ασυνήθιστος ταξιδιώτης, όταν το πλοίο ταλαντεύεται και κλυδωνίζεται, ζαλίζεται, παραλύει και είναι ανίκανος για οποιαδήποτε εργασία, έτσι και ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει θλίψεις και δοκιμασίες, αποκάμνει και μελαγχολεί. Όλα του φαίνονται μαύρα και σκοτεινά. Νομίζει πως δεν έχει σκοπό η ζωή του. Φαντάζεται ότι όλα πλέον τελείωσαν γι αυτόν. Τόσο η ψυχή του, όσο και το σώμα του, είναι κουρασμένα. 274 Σκοπός των πόνων και των θλίψεων, όπως ήδη αναφέραμε, είναι το ύψιστο συμφέρον για τον άνθρωπο, η αγιότητα και η απαλλαγή από την αμαρτία. Ο άνθρωπος που βρίσκεται υπό την παιδαγωγία του πόνου δεν είναι άβουλη και άψυχη ύλη. Είναι λογικό και ελεύθερο πλάσμα. Είναι το παιδί 272 Λόγος ἀσκητικός 4, PG 31, 877 Α 273 Ερμηνεία εἰς τήν πρός Ἑβραίους Ἐπιστολή, Ὁμιλία ΚΖ, PG 63, Πρβλ. Χρ. Παπουτσόπουλου, Αρχιμ., Διὰ τοὺς πονούντας καὶ θλιβομένους, εκδ. Σωτήρ, Αθήνα 2005, σ. 136

71 70 που έχει εντυπωμένα στην ύπαρξή του αυτό ακριβώς το γνώρισμα του Πατέρα: το λογικό και την ελευθερία. Και γι αυτό πρέπει να δείξει, αν τα αποδέχεται αυτά κι αν ελεύθερα αποφασίζει να συνεργήσει στην επιτυχία του σκοπού. Πρέπει δηλαδή, να λάβει απέναντι στον πόνο ή μάλλον απέναντι στον Πατέρα που τον παιδαγωγεί με τον πόνο, στάση που να μαρτυρά σαφώς την αποδοχή. Η στάση αυτή της αποδοχής είναι η υπομονή. 275 Τι είναι όμως υπομονή; Είναι η δύναμη της ψυχής που δέχεται τον πόνο, όχι ως τιμωρία ή εκδίκηση, αλλ ως επίσκεψη Θεού. Μπροστά στη δοκιμασία του πόνου και της θλίψης, ο άνθρωπος ανακαλύπτοντας σιγά σιγά το νόημα και το περιεχόμενό τους, μαθαίνει να τα αντιμετωπίζει με υπομονή, που σταδιακά καρποφορεί. Η ζωντανή πίστη και η θερμή προσευχή στο Θεό προσφέρουν στην ψυχή που πονά το γλυκασμό και τη γαλήνη της υπομονής, που με τη σειρά της τελειοποιεί το έργο της πίστης. Έτσι δέν είναι πλέον μια μοιρολατρική ανοχή κάποιων θλιβερών και άσχημων καταστάσεων της ζωής του ανθρώπου, αλλά γενναία αποδοχή της πίστης στο λόγο του ζώντος Θεού που μας κάνει ένδοξους νικητές του κόσμου, αθλοφόρους θριαμβευτές της ζωής. 276 Είναι πολύ συγκινητικά όσα γράφει ο Μ. Βασίλειος, σχετικά με την ευεργεσία των θλίψεων, όταν τις αντιμετωπίζουμε με υπομονή, σχολιάζοντας το «δὸς ἡμῖν βοήθειαν ἐκ θλίψεως Κύριε» του Ψαλμωδού. 277 Η υπομονή είναι απαραίτητη, όταν ο άνθρωπος αντιμετωπίζει τον πόνο και τις θλίψεις, προκειμένου να διατηρήσει την πίστη του και την προσευχή ζωντανή και ακμαία. Η υπομονή χωρίς την πίστη δεν τελεσφορεί, δεν μπορεί να φέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η υπομονή είναι δοκιμασία της πίστης. Δεν πρόκειται για μοιρολατρική κατάσταση αλλά για πραγματική δύναμη. Τότε πραγματικά οδηγεί στο θέλημα του Θεού και χαρίζει εσωτερική ειρήνη και γαλήνη. Είναι μακάριοι εκείνοι που αντιμετωπίζουν με υπομονή τις θλίψεις. Αυτή η Θεία μακαριότητα της 275 Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, ο.π., σσ Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Εἰς ΝΘ ψαλμ. 5, PG 29, 468 C 469 A

72 71 υπομονής στις θλίψεις και τους πόνους, μας καλλιεργεί εσωτερικά, μας γεμίζει σοφία και ωριμότητα, σύνεση και ελπίδα στην αγάπη του Θεού. Γι αυτό για τον Απ. Παύλο οι θλίψεις του είναι η καύχησή του και οδηγούν στην κατά Θεό υπομονή και την ελπίδα. «Οὐ μόνον δὲ, ἀλλά καὶ καυχώμεθα ἐν ταῖς θλίψεσιν, εἰδότες ὅτι ἡ θλίψις ὑπομονήν κατεργάζεται, ἡ δὲ ὑπομονή δοκιμήν, ἡ δὲ δοκιμήν ἐλπίδα, ἡ δὲ ἐλπίς οὐ καταισχύνει, ὅτι ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐκκέχυται ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν διὰ Πνεύματος Ἁγίου τοῦ δοθέντος ἡμῖν». 278 Σε σχόλιό του στον ΛΓ ψαλμό ο Μ. Βασίλειος τονίζει πως ο δρόμος που οδηγεί στη Βασιλεία του Θεού περνά μέσα από πολλές θλίψεις και δοκιμασίες. Παραθέτοντας ένα χωρίο από τις Πράξεις των Αποστόλων κεφ. 14 στιχ. 22 κι ένα από την προς Κορινθίους επιστολή του Απ. Παύλου, επισημαίνει ότι ο Θεός γλιτώνει τους δικαίους από τη θλίψη, όχι αφήνοντάς τους χωρίς δοκιμασίες αλλά χαρίζοντάς τους την υπομονή, γιατί «η θλίψη φέρνει υπομονή, η δε υπομονή παράγει δοκιμασμένη αρετή». 279 Λέει επίσης ότι, εκείνος που δε δέχεται τη θλίψη (δεν κάνει, δηλαδή, υπομονή) στερεί τον εαυτό του από τη δοκιμασία άρα και από την αρετή και τη σωτηρία. Όπως κανείς δεν στεφανώνεται, αν δεν υπάρχει αντίπαλος, έτσι κανείς δεν μπορεί να αποδειχθεί δοκιμασμένος στην αρετή, παρά μόνον διά μέσου των θλίψεων. 280 Σώζει από τις θλίψεις ο Θεός τον άνθρωπο, όχι γιατί τον αφήνει χωρίς δοκιμασία, πόνο και θλίψη, αλλά γιατί μαζί με τον πειρασμό, χαρίζει και τη διέξοδο, τη λύση και το τέλος του πειρασμού, ώστε πραγματικά να μπορεί κανείς να τα υποφέρει όλα αυτά και να υπομένει. 281 «Ο πόνος σαν πνευματική δοκιμασία γυμνάζει την υπομονή, αλλά η τέλεια υπομονή κάνει ακριβώς τον άνθρωπο ολοκληρωμένο και τέλειο, τόσο, ώστε να μην υπολείπεται σε καμία αρετή.» Ρωμ. 5, ο.π. 280 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 4, PG 29, 360 A. Εἰς ΛΓ ψαλμ. 1, PG 29, 352 D 353 A 281 ο.π. 282 Ιω. Κορναράκη, Ψυχολογία και πνευματική ζωή, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 100

73 72 Μέτρο της πνευματικής μας ζωής, της αγάπης και εμπιστοσύνης μας στο Θεό, είναι η υπομονή στον πόνο και τις θλίψεις. Γιατί μόνο αν δεχτούμε τον πόνο με υπομονή κατά Θεόν, τότε μπορούμε να νιώσουμε τη σημασία του και το όφελός του. αν τον αντιμετωπίσουμε ως «παιδεία Κυρίου» που πηγάζει από την αγάπη Του για τον άνθρωπο 283, γιατί, όπως λέει ο ίδιος ο Κύριος «ὅσους ἐάν φιλῶ, ἐλέγχω καὶ παιδεύω». 284 Η υπομονή στις θλίψεις και τους πόνους, λέει ο Μ. Αθανάσιος, είναι πολύ μεγάλη άσκηση για τον άνθρωπο «Αὔτη ἐστίν ἡ μεγάλη ἄσκησις, τὸ ἐν ταῖς νόσοις καὶ πόνοις ἐγκαρτερεῖν καὶ ὑπομένειν καὶ εὐχαριστηρίους ὕμνους ἀναπέμπειν τῷ Θεῷ». 285 Μέσα από την υπομονή και την άσκηση έρχεται η πνευματική καρποφορία, η κατάκτηση των αρετών. Αρκεί βέβαια, ο άνθρωπος να αποδεχτεί τον πόνο ως «παιδεία Κυρίου». Η αποδοχή αυτή είναι απαραίτητη, γιατί αν αντιμετωπιστεί ο πόνος σαν εχθρός, τότε γίνεται πιο δηκτικός. 286 Στο δρόμο αυτό της αποδοχής μπορεί να μπει όταν, αντί να απωθεί τις εναντιότητες, μάθει να τις χρησιμοποιεί, για να κυριαρχεί στα πάθη του. 287 Είναι φανερό ότι με την υπομονή ο άνθρωπος κατορθώνει να ξεπερνά με πιο ανώδυνο τρόπο τις δυστυχίες και τις θλίψεις της ζωής, έχοντας στραμμένη τη σκέψη του στο μεγάλο μισθό που υποσχέθηκε ο Κύριος σε ανταπόδοση των πράξεων του παρόντος βίου. 288 Πολλές φορές ο Μ. Βασίλειος τονίζει ότι οι θλίψεις μάς ασκούν στην υπομονή και διά μέσου της υπομονής δοκιμάζουν και μορφώνουν το χαρακτήρα μας, διά μέσου δε της δοκιμής, μας ασκούν στην ελπίδα. Εκείνος που θα υπομείνει με γενναιότητα και αταραξία τον πειρασμό που προκαλεί η θλίψη θα νικήσει με τη βοήθεια του Χριστού, ο οποίος αγαπά όλους τους ανθρώπους και δεν τους αφήνει απροστάτευτους. Κύριο χαρακτηριστικό του υπομονετικού ανθρώπου είναι ότι δεν απελπίζεται, δεν 283 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 1, PG 29, AB 284 Αποκ. 3, Βίος καὶ πολιτεία Συγκλητικῆς, (Ἀμφιβ.), ΕΠΕ 11, σ Πρβλ. S. Fouche, ο.π., σ Πρβλ. S. Fouche, ο.π., σ Ἐπιστολή 269, Τῇ ὁμοζύγῳ Ἀρινθαίου παραμυθητική 2, PG 32, 1001 BC

74 73 αποκάμει αλλά όπως ο Απ. Παύλος, θεωρεί τις δοκιμασίες ως αφορμή για καύχηση. 289 Ο φόβος δεν έχει καμιά θέση μέσα στην ψυχή του ανθρώπου που με υπομονή αντιμετωπίζει τις θλίψεις και τον πόνο, ακόμα κι όταν όλα γύρω του χάνονται. Όποιος υπομένει έχει ακουμπήσει την πεποίθηση και την εμπιστοσύνη του πάνω στο Χριστό. 290 Είναι αναγκαία η υπομονή και ωφέλιμη, αλλά έχοντας την πείρα των πραγμάτων ο άγιος, αναγνωρίζει ότι, δυστυχώς, η υπομονή στους πειρασμούς είναι γνώρισμα εξαιρετικά λίγων ανθρώπων, οι οποίοι ακολουθούν στη ζωή τους το πρότυπο του Αβραάμ. 291 Η υπομονή, εξάλλου, στις θλίψεις είναι κύριο χαρακτηριστικό των αγίων, οι οποίοι αξιώθηκαν να λάβουν το στεφάνι της σωτηρίας υπομένοντας το καμίνι των θλίψεων και των διωγμών. Δεν ζήτησαν την καλοπέραση, ούτε τις κολακείες των άλλων ανθρώπων αλλά έδειξαν το γνήσιο φρόνημά τους κάνοντας υπομονή στον πόνο και τις θλίψεις, δείχνοντας έτσι πόσο απαραίτητες είναι αυτές για την τελείωση των πιστών. 292 Λέει ο Μ. Βασίλειος ότι, όπως οι μόχθοι των αγώνων φέρνουν στους αθλητές τα στεφάνια της νίκης, έτσι και οι δοκιμασίες στους πειρασμούς οδηγούν τους χριστιανούς στην τελειότητα, όταν βέβαια δέχονται όσα ο Κύριος επιτρέπει, με την πρέπουσα υπομονή αλλά και με ευχαριστία. 293 Ο πόνος μπορεί από τη μια να ματώνει την ψυχή του ανθρώπου, από την άλλη όμως την καθαίρει από τα μολύσματά της. Ο άνθρωπος που δοκιμάζεται, συγχρόνως γυμνάζεται στην υπομονή. Γίνεται «καινή κτίσις». Γι αυτό πρέπει «να υπομένουμε τις δοκιμασίες της ζωής καρτερικά και ευχαριστιακά» μας προτρέπει ο Αγιορείτης Καθηγούμενος της Ι. Μ. Οσίου Γρηγορίου, Αρχιμ. Γεώργιος Καψάνης και συνεχίζει «ένα δόξα σοι ο Θεός όταν πονάμε, είναι χίλιες φορές ανώτερο 289 Ρωμ. 5, Εἰς ΜΕ ψαλμ. 3, PG 29, A 291 Ἀσκητικαί διατάξεις, κεφ. ΛΔ,2, PG 31, 1428 Β 292 Ἐπιστολή 139, Ἀλεξανδρεῦσιν 2, PG 32, 584 BC 293 Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, PG 32, 505 C 508 A. Ἐπιστολή 240, Νικοπολίταις πρεσβυτέροις 2, PG 32, 896 BC

75 74 από ένα δόξα σοι ο Θεός όταν δεν πονάμε». 294 Οι θλίψεις και οι δοκιμασίες δίνουν στον άνθρωπο την ευκαιρία να καταταγεί στις τάξεις των μαρτύρων. Πως; Κάνοντας υπομονή. Όπως έκανε υπομονή η μητέρα των Μακκαβαίων που είδε το θάνατο των επτά παιδιών της και δεν πτοήθηκε αλλά ευχαριστούσε το Θεό που απαλλάχτηκαν από τα δεσμά της σάρκας με φωτιά, σίδερο και σκληρά βασανιστήρια. Έτσι όμως κρίθηκε από το Θεό άξια, και από τους ανθρώπους αείμνηστη. 295 Οι μάρτυρες και οι άγιοι καρποφόρησαν στην αρετή και την αγιότητα με την ασυναγώνιστη και μακάρια υπομονή που έδειξαν στη θλίψη. Αυτή τη θλίψη πάνω στη θλίψη τη δέχτηκε με καρτερία και απέραντη υπομονή, ο δίκαιος και πολύαθλος Ιώβ, ο οποίος έγινε κλασικό παράδειγμα σε κάθε είδους δοκιμασία και σε ανεπανάληπτη και αξιομίμητη υπομονή. Γι αυτό το λόγο και ο Μ. Βασίλειος προβάλλει το παράδειγμα του δίκαιου Ιώβ και καλεί όλους να θυμούνται πάντα την καρτερία του στους πόνους και τις δοκιμασίες. Δεν πρέπει ο άνθρωπος να σκέφτεται πως ο Θεός δεν προνοεί και δεν κυβερνά τα γεγονότα της ζωής μας και πως η κρίση Του είναι άδικη, επειδή υπάρχει πόνος και θλίψη στη ζωή μας. Όταν κάνει κανείς σύμβουλό του τον αθλητή Ιώβ, βλέπει τα πράγματα διαφορετικά, γιατί αντιλαμβάνεται πως ρυθμιστής της ζωής είναι ο Θεός. Και ο Θεός είναι πάνσοφος και δίκαιος και επιτρέπει όσα είναι προς το συμφέρον των ανθρώπων. Καλεί, ο άγιος πατήρ, όλους τους πιστούς, να μην περιεργάζονται την κρίση του Θεού αλλά να δέχονται με χαρά ότι Εκείνος επιτρέπει. 296 Με υπομονή και ηρεμία, με γαλήνη και πραότητα, με γενναιότητα και σωφροσύνη, συμβουλεύει τους πιστούς να δέχονται τους πειρασμούς και τους πόνους. Θέλει να γνωρίζουν ότι η παρούσα ζωή είναι δρόμος θλίψεων, πόνων και δοκιμασιών. Με την παρουσία του Κυρίου όμως, και τη δική τους προσπάθεια και υπομονή μπορούν να αντιμετωπίσουν κάθε αθυμία, πόνο, λύπη, πάθημα, ακόμη κι αυτόν τον θάνατο. 294 Πρβλ. Κ. Βραχνιά, ο.π., σ Ἐπιστολή 6, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Νεκταρίου παραμυθητική 2, PG 32, 244 Α 296 Περί τοῦ μὴ προσηλοῦσθαι τοῖς βιοτικοῖς 10, 11, 12, PG 31, 557 CD 561 CD

76 75 Και όχι μόνο να τα αντιμετωπίσουν αλλά και να χαίρονται γι αυτά μαζί και να ευφραίνονται. 297 Όσους θλίβονται τους παρηγορεί ο Θεός ώστε να μη κυριεύονται από υπερβολική λύπη. 298 Αλλού πάλι λέει ότι, όταν δεν υπομένουμε τις θλίψεις και αποκάμνουμε, τότε χαίρονται οι δαίμονες. Και πάλι προβάλλει τον δίκαιο Ιώβ ο οποίος αρνούμενος να υποχωρήσει στις δυσκολίες και να βλασφημήσει το Θεό, δεν έδωσε το δικαίωμα στον εχθρό διάβολο να χαρεί. Επίσης και ο Απ. Παύλος σύντριψε τον εχθρό με την υπομονετική του στάση απέναντι στις δυσκολίες. 299 Πραγματικά ο Ιώβ μας έδωσε ένα καλό μάθημα υπομονής λέγοντας «Ὁ Κύριος ἔδωκεν, ὁ Κύριος ἀφείλετο, ὡς τῷ Κυρίῳ ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο. Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον εἰς τοὺς αἰώνας». 300 Αλλού επισημαίνει πώς η νίκη εναντίον των αοράτων εχθρών (των δαιμόνων) δεν κερδίζεται με τις σωματικές δυνάμεις, αλλά με την καρτερία της ψυχής και την υπομονή στις θλίψεις. 301 Η αγία του ψυχή γεμίζει από αθυμία όταν βλέπει τους ανθρώπους να αποκάμουν από τις θλίψεις, να κουράζονται και να απογοητεύονται κάτω από το βάρος των πόνων. Τους καλεί να μην απογοητεύονται, να μην τα χάνουν στη δυστυχία, γιατί όλοι έχουμε βοηθό το Θεό που χαρίζει τη γαλήνη. 302 Ο Θεός επιτρέπει τις δοκιμασίες και τις δυσκολίες της ζωής για να δοκιμαστούν οι ψυχές των ανθρώπων και να φανούν πάνω στη δυσκολία ποιοι είναι πραγματικά δόκιμοι (δοκιμασμένοι, ενάρετοι), είτε είναι φτωχοί είτε πλούσιοι. Και κριτήριο είναι η υπομονή, αν δηλαδή υπέμειναν με ανδρεία και γενναιότητα στον πειρασμό. 303 Όσοι υπομένουν και δεν κάμπτονται από τις θλίψεις αλλά σηκώνουν το βάρος της λύπης θα έχουν μεγάλη αμοιβή από το Θεό. 304 Αγιορείτης λόγιος παρατηρεί σχετικά: «Η υπομονή στις δοκιμασίες και 297 Ὅροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΛΔ,3, PG 31, 1001 CD 298 Ἐπιστολή 127, Εὐσεβίῳ ἐπισκόπῳ Σαμοσάτων, PG 32, 553 B 299 Εἰς ΚΘ ψαλμ. 2, PG 29, 309 BC 300 Ἐπιστολή 300, Πατρί σχολαστικοῦ παραμυθητική, PG 32, 1045 D 1048 Α 301 Περί νηστείας λόγος Β, 1, PG 31, 185 C 302 Ἐπιστολή 246, Νικοπολίταις, PG 32, 925 C 928 Α 303 Ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ 5, PG 31, 316 Β 304 Ἐπιστολή 302, Πρὸς τὴν ὁμόζυγον Βρίσωνος παραμυθητική, PG 32, 1052 Β

77 76 στους πόνους σβήνει αμαρτίες και καταθέτει έντοκα γραμμάτια στην ουράνια τράπεζα». 305 Σ εκείνους που ναι καλά προετοιμασμένοι, οι θλίψεις είναι σαν τροφές κατάλληλες για αθλητές. Ο ίδιος ο Μ. Βασίλειος υπήρξε παράδειγμα αγωνιστή που αντιμετώπισε με περισσή υπομονή τις αρρώστιες του που από παιδί τον βασάνιζαν αλλά και τις διάφορες δοκιμασίες που αντιμετώπισε στη ζωή του. Η σωστή αντιμετώπιση των θλίψεων με την υπομονή αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την πνευματική μας πρόοδο και τη συνάντησή μας με το Θεό. Ο άνθρωπος εκ φύσεως αποφεύγει το βίωμα του πόνου, το οποίο όμως είναι αναπόφευκτο. Ο χριστιανός αποδέχεται το αναπόφευκτο του πόνου, που είναι ζυμωμένος με τη ζωή, και καθιστά τον πόνο μέσο οικειώσεως του θεϊκού προορισμού του. Η αποδοχή όμως του πόνου δεν εξασφαλίζει αφ εαυτής την αγιότητα. Χρειάζεται βίωση και όχι απλά ανοχή του πόνου. Η υπομονή δεν ταυτίζεται με την μοιρολατρική ανοχή: πολλοί ομολογούν ότι κάνουν υπομονή υποχρεωτικά, μη μπορώντας να πράξουν διαφορετικά. Αυτή όμως δεν είναι η ορθόδοξη αντιμετώπιση της θλίψης. 306 Η θέση του Μ. Βασιλείου είναι ξεκάθαρη. Τον αγιασμό από τον πόνο τον λαμβάνει κανείς όταν τον αντιμετωπίζει, με χαρά και καρτερικότητα, χωρίς να αγανακτεί εναντίον του Θεού και χωρίς να λυπάται, να απογοητεύεται και να τα χάνει. Όπως ο Χριστός υπέμεινε έως εσχάτων, έτσι καλούμαστε κι εμείς να υπομείνουμε, να δείξουμε καρτερία στις θλίψεις και τις δοκιμασίες. Με το άγιο Βάπτισμα που λαμβάνει ο κάθε χριστιανός υπόσχεται να κρατήσει το σταυρό, που η οικονομία του Θεού του επιφυλάσσει σ αυτή τη ζωή. Η υπόσχεση αυτή είναι υπόσχεση ζωής. Δεν τάζουμε να ακολουθήσουμε το Χριστό για λίγο ή μέχρι τη μέση του δρόμου αλλά μέχρι την τελευταία μας πνοή. Εφόσον υποσχόμαστε να εργαστούμε στον αμπελώνα του Κυρίου, οφείλουμε να είμαστε προετοιμασμένοι να ανεχθούμε τον καύσωνα και το καύμα του 305 Μωϋσέως μοναχού αγιορείτου, ο.π., σ Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, Αρχιμ., Παράκλησις των θλιβομένων, εκδ. 2 Το παλίμψηστον, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 36

78 77 ήλιου. 307 Όπως λέει ο Μ. Βασίλειος για τους εργάτες του Θεού, έχουν υποχρέωση να τηρήσουν την υπόσχεσή τους, να υπομείνουν δηλαδή το καύμα και τον καύσωνα ώσπου να έλθει το δειλινό, δηλαδή ο θάνατος, το τέλος της παρούσης ζωής και τότε θα έλθει ο εργοδότης, ο κύριος του αμπελώνα και θα αποδώσει τον δίκαιο μισθό στον καθένα. 308 Β4. Ο ΠΟΝΟΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΝ Έχουμε αναφέρει αρκετές φορές πως ο πόνος είναι κάτι που αφορά το σύνολο των ανθρώπων. Είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο. Στο διάβα όμως της ιστορίας, από πολλούς διατυπώνεται μια απορία που είναι συγχρόνως και παράπονο των ευσεβών, κυρίως, ανθρώπων. Γιατί να θλίβονται, να υποφέρουν και να πονούν οι ευσεβείς; Είναι και εύλογο και παλιό το παράπονο αυτό. Είναι πρώτα απ όλα εύλογο και δικαιολογημένο, γιατί η καθημερινή πραγματικότητα παρουσιάζει συχνά αυτό το φαινομενικά αντιφατικό σχήμα των ασεβών που ευημερούν και των ευσεβών που δοκιμάζονται. 309 Πως συμβιβάζεται, λοιπόν, ο πόνος των δικαίων με την Θεία αγαθότητα; Ένα «γιατί», γεμάτο στεναγμό και βαθύ πόνο ξεπηδά από τα κατάβαθα της θλιμμένης καρδιάς των ανθρώπων που πονούν και θλίβονται. Αν άλλοι πειράζονται πολύ, αν και δίκαιοι, κι άλλοι διόλου, αν και άδικοι, δεν μπορούμε να δώσουμε απόλυτες ερμηνείες στο σχέδιο του Θεού. Για τους δικαίους οι αδικίες γίνονται αφορμές μεγαλύτερης αιώνιας δόξας και για τους αδίκους παρατείνεται η ζωή τους για να μετανοήσουν. 310 Είναι χαρακτηριστικά, όσα ο Μ. Βασίλειος σημειώνει για τον πόνο και τις θλίψεις των δικαίων. «Και συ», λέει, «που αγωνίζεσαι με δικαιοσύνη και αγάπη να αρπάξεις τη Βασιλεία 307 Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, ο.π., σ Ἀσκητικαί Διατάξεις, κεφ. ΚΔ, 1, PG 1412 D 1413 A 309 Πρβλ. Αμβρ. Λενή, ο.π., σ Πρβλ. Μωϋσέως μοναχού, ο.π., σ. 25

79 78 του Θεού, πρέπει να ξέρεις ότι αυτό θα το επιτύχεις, με πόνο, με δάκρυα, με την υπομονή στις θλίψεις, με προσευχή». 311 Σε άλλη του ομιλία αναφέρει ότι όποιος λέει πως δεν πρέπει ο δίκαιος να υποφέρει και να δοκιμάζεται, είναι σαν να παραδέχεται τον αθλητή αλλά χωρίς ανταγωνιστή. «Ὁ δὲ λέγων μὴ πρέπειν τῷ δικαίῳ τὴν θλίψην, οὐδέν ἕτερον λέγει ἤ μὴ ἀρμόζειν τῷ ἀθλητῇ τὸν ἀνταγωνιστήν. Μὴ ἀγωνιζόμενος δὲ ὁ ἀθλητής τίνας ἔξει τῶν στεφάνων τὰς ὑποθέσεις;» 312 Ο πόνος είναι οικείος στη ζωή του κάθε χριστιανού και δεν πρέπει να τον τρομάζει. Η ελπίδα του είναι ο Χριστός που αγωνίζεται μαζί με τους ανθρώπους, ως σύμμαχος, και αντιμάχεται τους πειρασμούς και τις θλίψεις, τους λογισμούς και τις ταλαιπωρίες. 313 Ο Κύριος μάς το είπε πολύ καθαρά. Σ αυτόν τον κόσμο «θλίψιν ἕξετε ἀλλά θαρσεῖτε, ἐγώ νενίκηκα τὸν κόσμον». 314 Γιατί όμως να έχουμε θάρρος; Ο ίδιος το επιβεβαιώνει και το δικαιολογεί. Γιατί Εκείνος νίκησε τον κόσμο, και εξαγίασε τον πόνο και τη θλίψη. Και στους μαθητές, ακόμη, προλέγει τον πόνο τους και τα βασανιστήριά τους, παρόλο που ήταν δίκαιοι. «Παραδώσουσι ὑμᾶς εἰς θλίψιν καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς καὶ ἔσεσθαι μισούμενοι ὑπό πάντων τῶν ἐθνῶν διὰ τὸ ὄνομά μου». 315 Ο ίδιος ο Κύριος εξάλλου, ο μόνος Άγιος και Δίκαιος, ο αθώος, πέρασε μέσα από το καμίνι του πόνου, των δοκιμασιών, των θλίψεων, των πειρασμών, των αδικιών, των συκοφαντιών και μέχρι αυτού του πλέον μαρτυρικού θανάτου. Έγινε «ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ». 316 Επομένως ο πιστός πρέπει να προσβλέπει, κυρίως, προς το τέλος και να έχει θάρρος προσμένοντας την απαλλαγή από τις θλίψεις. Απαλλαγή που θα του την χαρίσει ο Κύριος. Αρκεί βέβαια να μη δυσανασχετεί στις θλίψεις. Έτσι πρέπει να προετοιμαστεί η ψυχή, όχι πώς να μην πονέσει, αλλά πὼς να μη καταβληθεί από τους πόνους. Ο Μ. Βασίλειος 311 Λόγος ἀσκητικός 9, PG 31, 645 D 648 A 312 Εἰς ΛΓ ψαλμ. 12, PG 29, 381 Β 313 Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, Αρχιμ., ο.π., σ Ιω. 16, Μτθ. 24, Φιλ. 2, 8

80 79 αναφέρει ότι αυτός που εγκατέλειψε την εύκολη ζωή της αμαρτίας, τον δρόμο τον ευρύχωρο, και ακολούθησε τη ζωή της δικαιοσύνης και της αγάπης, βαδίζει το στενό μονοπάτι των θλίψεων και των δοκιμασιών. Αλλά με τη χάρη και τη βοήθεια του Κυρίου Ιησού, όχι μόνο δεν καταβάλλεται και δεν απελπίζεται, αλλά υπομένει και προσεύχεται και επιπλέον καυχιέται μέσα στις θλίψεις και τον πόνο του. 317 «Χωρίς λύπες και θλίψεις, εμπόδια και πειρασμούς, κατασκευάζουμε έναν αλλότριο, ξένο δρόμο τελειότητας, που, επειδή είναι άνετος και απείραστος, μας οδηγεί έξω από το θέλημα του Θεού και την πράξη των Αγίων.» 318 «Οι θλίψεις, σύμφωνα, πάντα με τους κανόνες της πνευματικής ζωής, είναι αυτές που δοκιμάζουν τη γνησιότητα και την αυθεντικότητα της ζωής των πιστών και οι πειρασμοί διακρίνουν τους αληθινούς από τους κίβδηλους αγωνιστές.» 319 Δεν είναι δυνατόν άνθρωπος ενάρετος, ο οποίος βαδίζει την οδό του Ευαγγελίου, να μην έχει θλίψεις. Όπως δε νοείται Χριστός χωρίς σταυρό, έτσι δε νοείται πιστός χωρίς σταυρό. Όπως δε νοείται Χριστός χωρίς Ανάσταση, έτσι δε νοείται πιστός χωρίς συνανάσταση. 320 Οι δοκιμασίες είναι φυσικές μέσα στη ζωή μας. Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι τις θλίψεις και τις δοκιμασίες τις στέλνει ο Θεός στους δικούς Του ανθρώπους. είναι σημείο της αγάπης Του. Εάν θέλουμε να είμαστε σωστοί χριστιανοί, δεν έχουμε δικαίωμα να αποφεύγουμε την θλίψη και τον πόνο ή οποιαδήποτε δοκιμασία μας στέλνει ο πάνσοφος Θεός. 321 Λέει χαρακτηριστικά ο Μ. Βασίλειος: «Τον κυβερνήτη τον δοκιμάζει και τον καταρτίζει η τρικυμία, τον αθλητή το στάδιο, τον στρατηγό η παράταξη σε μάχη, τον μεγαλόψυχο και γενναίο η συμφορά, τον δε χριστιανό οι πειρασμοί και οι 317 Εἰς ΜΔ ψαλμ. 2, PG 29, 420 ΑΒ 318 Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, ο.π., σ Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, ο.π., σ. 24

81 80 δοκιμασίες. Οι λύπες φανερώνουν τη γνήσια ψυχή όπως η φωτιά το καθαρό χρυσάφι.» 322 Οι θλίψεις και οι πόνοι δεν πρέπει να ξενίζουν τον δούλο του Θεού και να του δημιουργούν απορία. Όπως δεν είναι δυνατόν για το γεωργό να λάβει καρπούς χωρίς πόνο, όπως δεν είναι δυνατόν για το ναύτη να μην παλέψει με τα κύματα, όπως δεν είναι δυνατόν να μην ιδρώσουν όσοι θερίζουν, έτσι δεν είναι δυνατόν για το χριστιανό να κερδίσει τον Παράδεισο χωρίς πόνο και αγώνα. 323 «Η άνετη πνευματική ζωή, η εύκολη απόκτηση της τελειότητας είναι πράγματα αλλότρια και άγνωστα στην ορθόδοξη πνευματική παράδοση και εμπειρία και φανερώνουν αλλοτρίωση και εγκατάλειψη του πνευματικού αγώνα, υποταγή και υποδούλωση στους πειρασμούς, έμπρακτη αμαρτία και νίκη του διαβόλου. 324 Το Ευαγγέλιο δεν μιλάει για ένα ήθος των ανέσεων και της ασφάλειας αλλά των κινδύνων και της διακινδυνεύσεως. Τότε μόνο ο άνθρωπος υπερβαίνει τον εαυτό του, τον πειρασμό της αυτάρκειας και της αυτοδικαίωσης και ρίχνεται, αληθινά ελεύθερος, στα χέρια του Θεού που τόσο τον αγαπά. Η άρνηση του Σταυρού μαραίνει και μωραίνει την ίδια την Εκκλησία, την εκκοσμικεύει, την κενώνει από τον εσχατολογικό της δυναμισμό.» 325 Ο Μ.Βασίλειος επισημαίνει πως προκειμένου οι πιστοί να μπουν στη Βασιλεία του Θεού, θα πρέπει να μην επιζητούν την άνεση και την τιμή αλλά τη θλίψη προς το παρόν για χάρη της αλήθειας. Ο μισθός για τη θλίψη είναι η Βασιλεία του Θεού. Εάν δεν θλίβεσαι, λέει, μην περιμένεις στεφάνια, γιατί δεν κατέβαλες τους αγώνες και τους κόπους που έχουν ορισθεί για τα στεφάνια αυτά. 326 Πράγματι επιδιώκοντας ο άνθρωπος την άνεση και την ηδονή και αποφεύγοντας τον πόνο και την οδύνη καλλιεργεί τα διάφορα πάθη που διαστρέφουν την φύση του, αλλοτριώνουν τη ζωή του και δεν του επιτρέπουν την είσοδό 322 Ἐν λιμῷ καὶ αὐχμῷ 5, PG 31, 317 C 323 Ἐπιστολή 18, Μακαρίῳ καὶ Ἰωάννῃ, PG 32, 281 C 324 Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Ἀσκητικαί Διατάξεις, κεφ. ΚΔ, 1, PG 31, 1412 D 1413 Α

82 81 του στη Βασιλεία του Θεού. 327 Η οδός της αληθινής ελευθερίας και ζωής περνάει από την οδύνη του Σταυρού. 328 Η Βασιλεία των Ουρανών παρατηρεί ο Μ. Αθανάσιος «οὐκ ἔστι τῶν ἀναπαυομένων ἐνθάδε, ἀλλ ἐκείνων ἐστί τῶν ἐν θλίψει πολλῇ καὶ στεναχωρίᾳ διαξάντων τὸν βίον τοῦτον». 329 Εάν ο Θεός έδινε στους ευσεβείς ζωή ανέφελη και απαλλαγμένη από τις δοκιμασίες, τότε η Χριστιανική ζωή θα ήταν ένα επικερδές επίγειο εμπόριο και θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τους πραγματικά φιλόθεους, από τους ευσεβοκάπηλους. Για τους ανθρώπους που ζουν μακριά από το Θεό υπάρχει η οδός της αμαρτίας. Για τους ευσεβείς όμως το δύσκολο μονοπάτι της αρετής το οποίο οδηγεί στη σωτηρία, στη μέλλουσα επιβράβευση. 330 Και ο μεν πόνος της επίγειας ζωής «ταχέως παραλύεται και παρατρέχει». Τα βραβεία όμως της αρετής «ἀθάνατα μένει, οὐδέποτε πέρας ἔχοντα». 331 Ο Μ. Βασίλειος καλεί τους χριστιανούς να θυμηθούν τους αγίους και ιδιαίτερα ότι κανείς από αυτούς δεν αξιώθηκε να πάρει τα στεφάνια της υπομονής με την καλοπέραση και τις κολακείες των άλλων. Τα κατέκτησαν όσοι έδειξαν την γνησιότητά τους περνώντας μέσα από το καμίνι μεγάλων θλίψεων και διωγμών. 332 Κανένας άγιος δεν έζησε βίο μαλθακό, αδιάφορο και ανέφελο. Όλοι τους αγωνίστηκαν, βασανίστηκαν, μαρτύρησαν, πέρασαν από την ακαδημία του πόνου. Γράφει ο Γ. Μαντζαρίδης: «Αν ο Θεός έδινε σύντομα τον μισθό στους δικαίους, τότε η θεοσέβεια θα γινόταν μέσο συναλλαγής.» 333 Συνήθως τα μάτια μας, βλέπουν καλύτερα το Θεό μέσα από τα δάκρυα. Ο πόνος συναδελφώνει τον άνθρωπο με το Θεό, γιατί «ἐν ἡμέρᾳ θλίψεως μου τὸν Θεόν ἐξεζήτησα καὶ ἐμνήσθην τοῦ Θεοῦ καὶ εὐφράνθην». 334 Αυτό το γνωρίζουν οι 327 Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Ορθόδοξη πνευματική ζωή, εκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1986, σ Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Ορθόδοξη ο.π., σ Περί Παρθενίας, 18, PG 28, 273 Α 330 Πρβλ. Αμβρ. Λενή, ο.π., σσ Ιω. Χρυσοστόμου, Εἰς τόν Ζ ψαλμ., PG 55, Ἐπιστολή 139, Τοῖς Ἀλεξανδρεῦσιν 2, PG 32, 584 ΒC 333 Γ. Μαντζαρίδη, Ορθόδοξη ο.π., σ Ψαλμ. 76 ος

83 82 άγιοι, γι αυτό δεν αγανακτούν για τους πόνους τους. Θα πρέπει να τονιστεί ότι όλοι τους ήταν άνθρωποι πονεμένοι και βασανισμένοι. Ήταν πρωταθλητές του πόνου. Και όμως. Ένιωθαν τόσο δυνατοί και ακμαίοι. Γι αυτό ο Απ. Παύλος θα γράψει προς τους Κορινθίους «ὅταν γὰρ ἀσθενῶ τότε δυνατός εἰμί». 335 Συνήθως ο άνθρωπος αποφεύγει την οδύνη και επιδιώκει την ηδονή. Στους αγίους τα πράγματα αντιστρέφονται. Έχουμε αποδοχή της οδύνης και μεταμόρφωσή της σε πνευματική ηδονή. Οι άγιοι είναι ελεύθεροι από φυσικές, κοσμικές και κοινωνικές δεσμεύσεις. 336 Γι αυτό και οι άγιοι παρουσιάζουν το καθολικότερο και μεγαλύτερο θαύμα: την εκούσια αποδοχή του πόνου και του θανάτου. Υπομένουν οι ίδιοι τα βάσανα και θαυματουργούν για τους άλλους. 337 Γνωρίζουν ότι μια ζωή άνεσης εξωτερικής οδηγεί σ εσωτερική αταξία. Αυτή είναι η πράξη των αγίων, οι οποίοι αγίασαν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Αυτών το παράδειγμα προβάλλει ο άγιος πατήρ. Εάν κανείς αρνηθεί τον πόνο πρέπει να γίνει αναίσθητος ή παράφρονας. Εάν προσπαθήσει να τον εξαλείψει, να τον αποφύγει, να τον εξουδετερώσει, θα βρει το πράγμα αδύνατο, θα συντελέσει ίσως να μεγαλώσει περισσότερο. Εάν ζητήσει την θεραπεία από τον εαυτό του και το περιβάλλον του, θα ματαιοπονήσει, ενδέχεται να δημιουργήσει νέες και οδυνηρότερες πληγές και πηγές πόνου. 338 Οι άγιοι μάρτυρες έβλεπαν τα φοβερά μαρτύριά τους σαν απόλαυση. Είναι χαρακτηριστικές οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί εδώ η Εκκλησία μας «ἐνετρύφησας ταῖς μάστιξι, θείας ἡδομένη Μάρτυς Χριστώνυμε» (Ωδή δ, κανόνας ΚΔ Ιουλίου). Τα μαστίγια ήταν χορταστική και νόστιμη τροφή! Απόλαυση! «Ὥσπερ θησαυρούς τὰς βασάνους προαρπάζοντες» (Παρακλητική, ήχος βαρύς, Πέμπτη πρωί, απόστιχα) Β Κορ. 12, Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Ορθόδοξη ο.π., σ Πρβλ. Γ. Μαντζαρίδη, Ορθόδοξη ο.π., σ Πρβλ. Σερ. Παπακώστα, ο.π., σ Πρβλ. Β. Μπακογιάννη, Αρχιμ., Τα βάσανα, εκδ. Θαβώρ, Πάτρα 2005, σ. 72

84 83 Ο Κύριος δεν ζητά τα ίδια από τους χριστιανούς και από τους άλλους ανθρώπους. Αυτοί ζουν μια συνηθισμένη ζωή ενώ οι πιστοί έχουν ως κανόνα συμπεριφοράς την εντολή του Κυρίου και τα παραδείγματα των αγίων των οποίων η μεγαλοφυής σκέψη εκδηλωνόταν κυρίως στις δύσκολες περιστάσεις. 340 Είναι, λοιπόν, απαραίτητες οι δοκιμασίες, οι θλίψεις και ο πόνος. Έχουν παιδευτικό χαρακτήρα. Είναι επομένως μεγάλο το λάθος αυτών που πιστεύουν πως οι θλίψεις δεν χρειάζονται για τη σωτηρία μας, επειδή τάχα ο Θεός είναι καλός και διά της απείρου αγαθότητάς Του θα μας σώσει όλους. 341 Ο Μ. Βασίλειος τονίζει ακόμη πως οι πόνοι και οι θλίψεις είναι γνώρισμα και των πλέον δυνατών. Λέει χαρακτηριστικά ότι ο Θεός που κυβερνάει και διευθετεί τα προβλήματα της ζωής μας, σ εκείνους που έχουν τη δύναμη και την αντοχή να αντιμε τωπίζουν τα δύσκολα αγωνίσματα, παρέχει μεγαλύτερες ευκαιρίες ευτυχίας και προόδου επιτρέποντας προς τούτο συχνές και μεγάλες θλίψεις. 342 Μερικούς μάλιστα τους αφήνει να παλεύουν με τις βαριές αρρώστιες τους για να κάνει με πικρή πείρα, δοκιμασμένους και γνήσιους τους πιστούς. 343 Ό,τι είναι το καμίνι για το χρυσάφι, αυτό είναι, για όσους προσπαθούν να αποκτήσουν κάποια αρετή, η θλίψη που δοκιμάζουν, για την ελπίδα τους στο Θεό. 344 Οι δίκαιοι, λοιπόν, πονούν και υποφέρουν, πειράζονται και δοκιμάζονται, για να μπορούν ακόμη να ελέγχουν τους εαυτούς τους στον καιρό των πειρασμών και να βλέπουν βαθιά μέσα στην ψυχή τους, αν πραγματικά αγαπούν το Θεό. Οι θλίψεις αυτές λέει ο Μ. Βασίλειος δεν επιτρέπονται άσκοπα στους δούλους του Θεού από τον προστάτη μας Κύριο αλλά για δοκιμασία της αληθινής αγάπης προς τον Κτίστη Θεό. Όπως, δηλαδή, οι μόχθοι των αγώνων φέρνουν στους αθλητές τα στεφάνια της νίκης, έτσι και οι δοκιμασίες στους πειρασμούς 340 Ἐπιστολή 206, Ἐλπιδίῳ ἐπισκόπῳ (παραμυθητική), PG 32, 757 C 758 Α 341 Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, ο.π., σ Ἐπιστολή 209, Ἀνεπίγραφος ἐπί ἀπολογία, PG 32, 768 Β 343 Ὅροι κατά πλάτος, ἀπόκρισις ΝΕ 4, PG 31, 1048 D 344 Ἐπιστολή 183, Πολιτευομένοις Σαμοσάτων, PG 32, 660 Β

85 84 οδηγούν τους χριστιανούς στην τελειότητα, εάν δεχθούν όσα επιτρέπει ο Κύριος με την πρέπουσα υπομονή και με κάθε ευχαριστία. 345 Οι αλλεπάλληλες θλίψεις και οι πικρές δοκιμασίες των ευσεβών, δεν είναι δείγμα αποδοκιμασίας του Θεού. Αντίθετα είναι απόδειξη της ιδιαίτερης αγάπης του Θεού προς αυτούς, όσο κι αν φαίνεται εκ πρώτης όψεως αντιφατικό. Όπως τα πολύτιμα μέταλλα περνούν από τη δοκιμασία της φωτιάς για να καθαριστούν και να απαλλαγούν από τα αγενή στοιχεία που είναι μαζί τους ανακατεμένα, έτσι και οι εκλεκτές ψυχές των ευσεβών υποβάλλονται από το Θεό στην διά των θλίψεων δοκιμασία, για να γίνουν καλύτερες και για να λάμψει περισσότερο η αρετή τους. 346 Επιτρέπει, λοιπόν, ο Κύριος τις δοκιμασίες και στους δικαίους για την πνευματική τους προκοπή και πρόοδο. Τον Θεό Πατέρα μας αυτό Τον ενδιαφέρει περισσότερο και αυτό επιθυμεί με βαθιά πατρική αγάπη. Ο πόνος και η θλίψη μάς επαναφέρει στο Θεό και σταματά την πεποίθηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Καταλαβαίνουμε τότε ότι ο δρόμος μας για να φτάσουμε στο Θεό και τη Βασιλεία Του, την όντως ζωή, είναι ο δρόμος των θλίψεων, όσο κι αν αυτό φαίνεται εξωτερικά κάπως περίεργο. 347 Εξάλλου, όπως τονίζει παρακάτω ο άγιος πατήρ, τα πάντα κατευθύνονται από την αγαθότητα του Κυρίου. Επομένως, δεν πρέπει να υποδεχόμαστε, τίποτα απ όσα μας συμβαίνουν σαν λυπηρό, έστω κι αν αυτό προς το παρόν, θίγει την ασθένεια μας. 348 Τέλος, σημειώνει ότι πολλές δοκιμασίες συμβαίνουν στους ευσεβείς εξαιτίας της έπαρσης και της υπερηφάνειας που μπορεί να έχουν, όπως στον Απ. Πέτρο, ο οποίος στο τέλος απαρνήθηκε το Χριστό τρεις φορές. «Οι θλίψεις, λέγει, των ευσεβών, πολλές φορές συμβαίνουν κατ οικονομία και για το συμφέρον τους, με παραχώρηση Θεού, για να θεραπευθούν 345 Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, PG 32, 505C 508A 346 Πρβλ. Χρ. Παπουτσόπουλου, Αρχιμ., ο.π., σ Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σσ Ἐπιστολή 101, Παραμυθητική, PG 32, 508 Α

86 85 από την έπαρση στην οποία γλίστρησαν όπως είναι αυτό που είπε ο Πέτρος και συνέβη σ αυτόν.» 349 Πάντοτε όμως ο Πανάγαθος Θεός, όπως πολύ σοφά τονίζει ο άγιος, καθορίζει τα πάντα με μέτρο και ζυγίζοντας με δικαιοσύνη κάθε περίσταση. Στέλνει πειρασμούς που δεν υπερβαίνουν την δύναμή μας. Δοκιμάζει τους αγωνιστές της ευσεβείας με τις αντιξοότητες, δεν τους αφήνει όμως να πειραχθούν περισσότερο απ όσο μπορούν και ποτίζει με δάκρυα με μέτρο τους πιστούς, που οφείλουν να αποδείξουν, αν μπορούν, να διατηρήσουν στις θλίψεις την ευγνωμοσύνη τους προς το Θεό. 350 Πραγματικά ο Θεός φέρνει στη ζωή των πιστών τις θλίψεις κατά τον πλούτο της δωρεάς της Χάρης Του. 351 Δίνει στον καθένα ένα σταυρό, ανάλογο πάντα με την αντοχή του, όχι φυσικά για να τον βασανίσει, να τον ταλαιπωρήσει και να τον πικράνει αλλά για να τον ταρακουνήσει, να τον διαπαιδαγωγήσει, να του θυμίσει τον ιερό σκοπό της ύπαρξής του. Ο σταυρός του έτσι γίνεται πλατύσκαλο ανόδου, ισχυρή κλίμακα ανάβασης, εφαλτήριο ανάτασης, ανύψωσης και μεταμόρφωσης. 352 Οι πόνοι και οι θλίψεις είναι πάντα για τα μέτρα μας, για τις δυνάμεις μας, για τα όριά μας, που δυστυχώς, συχνά μας είναι εντελώς άγνωστα, ως μη φίλοι της αυτοκριτικής και της ψυχωφελούς αυτογνωσίας. 353 Εάν ο κάθε πόνος ήταν ανώτερος από τις δυνάμεις του ανθρώπου, τότε ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να τον αντέξει και θα πέθαινε αμέσως. Το γεγονός ότι πονά, αυτό και μόνο σημαίνει ότι ζει και ότι εξακολουθεί να δίνει τη μάχη στη ζωή για τη ζωή του. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι στον κάθε άνθρωπο υπάρχουν αποθηκευμένες εφεδρικές δυνάμεις, οι οποίες επιστρατεύονται στις δύσκολες στιγμές του, τον οπλίζουν με την απαιτούμενη αντοχή και τον κρατούν όρθιο. Το ασυνείδητό του είναι η ακένωτη πηγή δυνάμεως, από το 349 Ὅροι κατ ἐπιτομήν, ἀπόκρισις ΠΑ, PG 31, 1140 D 350 Ἐπιστολή 219, Τῷ Σαμοσάτων κλήρῳ 1, PG 32, 812 Β 351 Πρβλ. Μ. Καρδαμάκη, Πρωτ/ρου, ο.π., σ Πρβλ. Μωϋσέως, μοναχού, ο.π., σ Πρβλ. Μωϋσέως, μοναχού, ο.π., σ. 22

87 86 οποίο αντλεί ο πονεμένος την πανοπλία της ιώβειας υπομονής, η οποία αρδεύεται από την πίστη στο Θεό, τον χορηγό παντός αγαθού. Ο Θεός δεν επιτρέπει οι άνθρωποι να πονούν περισσότερο απ όσο αντέχουν. Στην αντίθετη περίπτωση θα ήταν σκληρός και άδικος πατέρας. Δεν είναι όμως έτσι. Ο Τριαδικός Θεός δεν δίνει απλώς αγάπη, αλλά είναι ο ίδιος αγάπη και ακένωτη πηγή της αγάπης. 354 Γι αυτό επιτρέπει τον πόνο που μπορεί να αντέξει ο καθένας μας, άσχετα αν εμείς έχουμε την εντύπωση ότι πονάμε περισσότερο απ όλους τους άλλους που υποφέρουν από τη δοκιμασία των θλίψεων και του πόνου. 355 Ο Ευδοκίμωφ μας αναφέρει ότι «ο πειρασμός είναι μεγάλος να ειπούμε ότι ο Θεός μας ζητά πάρα πολλά, ότι ο δικός μας σταυρός είναι πιο βαρύς από το σταυρό των άλλων. 356 Και συνεχίζοντας παραθέτει μια αφήγηση σύμφωνα με την οποία παρουσιάζεται κάποιος πονεμένος άνθρωπος να διαμαρτύρεται συνεχώς κατά του Θεού, για το λόγο ότι σ αυτόν είχε συσσωρεύσει όλα τα κακά του κόσμου. Σ αυτή του την κατάσταση τον συναντά ένας άγγελος, ο οποίος τον «οδηγεί μπροστά σ ένα σωρό από σταυρούς διαφόρων μεγεθών και του προτείνει να διαλέξει έναν απ αυτούς, ο άνθρωπος βρίσκει τον πιο ελαφρύ, αλλά αμέσως αντιλαμβάνεται ότι ήταν ο δικός του!...» Όταν η στάση του χριστιανού απέναντι στους πόνους και τις θλίψεις, είναι αυτή που ο Θεός θέλει, τότε οι δαίμονες λυπούνται. Αντίθετα, χαίρονται και χειροκροτούν, όταν οι πιστοί αποκάμουν και απογοητεύονται λόγω της κόπωσης που φέρνουν οι συχνές δοκιμασίες. 357 Ως τύπο τού κατ εξοχήν πάσχοντος δικαίου, όπως άλλωστε και όλοι οι Πατέρες της Εκκλησίας, ο Μ. Βασίλειος βλέπει και προβάλλει το πονεμένο πρόσωπο του δικαίου Ιώβ, το παράδειγμα του οποίου καλεί όλους να ακολουθήσουν Α Ἰω. 4, Πρβλ. Κ. Βραχνιά, ο.π., σ Π. Ευδοκίμωφ, Η πάλη με το Θεό, μετφρ. Ι. Παπαδοπούλου, α.τ.χ. σ Εἰς ΚΘ ψαλμ. 2, PG 29, 309 Β 358 Ἐπιστολή 30, Πατρί σχολαστικοῦ παραμυθητική, PG 32, 1045 D 1048 Α

88 87 Γνωρίζουμε όλοι τι γίνεται με το μοσχολίβανο. Μόλις το βάλουμε πάνω στο αναμμένο κάρβουνο, αναλύεται και διαχέει την ευωδία του και δημιουργεί κατανυκτική ατμόσφαιρα για προσευχή και λατρεία του Θεού. Έτσι και οι θλίψεις είναι το αναμμένο κάρβουνο, το οποίο γίνεται αφορμή να εξωτερικευτεί το εσωτερικό της ψυχής μας. Από το στόμα του πιστού χριστιανού, ο οποίος προοδεύει στην εν Χριστῷ ζωή και αντιμετωπίζει όλα τα γεγονότα της ζωής ως γινόμενα κατά το θέλημα του Θεού, όταν ο πόνος και η θλίψη τού καίει την καρδιά, αίνοι και δοξολογίες θα αναβλύζουν. Και πραγματικά πολλοί είναι αυτοί που ενισχύονται βλέποντας τον δίκαιο να θλίβεται ποικιλοτρόπως και να υπομένει με καρτερία. Διδάσκονται και παρακινούνται να καταφεύγουν στο Θεό στις ώρες του πόνου και της ανάγκης τους. Με τον τρόπο αυτό, τα παθήματα των ευσεβών τέκνων του Θεού, όσο κι αν προξενούν σ αυτά πόνο και θλίψη, χάρις στην υπομονή και την ελπίδα με την οποία τα αντιμετωπίζουν, γίνονται αφορμή να δοξάζεται το Πανάγιο Όνομα του Θεού. 359 Ο πόνος των δικαίων μπορεί να εξηγηθεί μόνο κάτω από το πρίσμα της αιωνιότητας. Μόνο κάτω από την προοπτική της ζωής της Θ. Βασιλείας μπορεί να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα αυτό. Αυτό όμως προϋποθέτει πίστη και γνώση του ανεξερεύνητου βάθους του μυστικού νοήματος του πόνου. Κι αυτό μπορεί να το συλλάβει μόνον εκείνος που ζει την κατά Χριστόν ζωή. Αν έτσι ζούμε, τότε μόνο θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε καθαρά την άλλη όψη του πόνου, όταν έχουμε αποδεχθεί σαν κανόνα στη ζωής μας αυτό που γράφει ο Απ. Παύλος στους Εβραίους: «Ὅν γὰρ ἀγαπᾶ Κύριος παιδεύει, μαστιγοῖ δὲ πάντα υἱόν ὅν παραδέχεται». 360 «Ο πόνος, αν δεν ταυτιστεί με τη σταυρική θυσία και με τις συνέπειές της, παύει να είναι δημιουργικός, και γίνεται καταστροφικός.» 361 Εξάλλου, αν η ζωή μας ήταν χωρίς θλίψεις και δοκιμασίες θα ήταν μια ζωή μονότονη, χωρίς θυσία, χωρίς κόπο, χωρίς σταυρό, αλλά και χωρίς τη χαρά της Ανάστασης. Προκειμένου 359 Πρβλ. Χρ. Παπουτσόπουλου, Αρχιμ., ο.π., σσ , 16. Πρβλ. Γ. Κουνάβη, ο.π., σ Ν. Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού, εκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 107

89 88 να νιώσουμε αυτή την αναστάσιμη χαρά, πρέπει υποχρεωτικά να περάσουμε από τη Μ. Παρασκευή που είναι η ημέρα κατά την οποία σταυρώθηκε ο Χριστός. Η χαρά αυτή της Αναστάσεως αναπληρώνει τα πάντα, σβήνει κι εξαλείφει όλους τους πόνους, όλες τις πληγές των θλίψεων και των δοκιμασιών. 362 Μόνο έτσι αν δεχτούμε τον πόνο, θα τον αισθανθούμε σαν δώρο της αγάπης του Θεού Πατέρα. Γιατί ο πόνος ως προσωπική μοίρα και ως μοίρα των άλλων είναι ο δρόμος της αγάπης και της δημιουργικής πορείας, εφόσον γίνει αποδεκτός με τον τρόπο που προείπαμε. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι πολλοί Πατέρες και άγιοι της Εκκλησίας μας, όταν υπήρχε περίοδος στην επίγεια ζωή τους, κατά την οποία δεν αντιμετώπιζαν κάποια θλίψη, θλίβονταν και στεναχωρούνταν, θεωρώντας την κατάσταση αυτή ως εγκατάλειψη από το Θεό. 363 Οι γνήσιοι δούλοι του Θεού, οι άγιοι, υποφέρουν, όταν δεν υποφέρουν για τον Κύριο. Πάσχουν, όταν δεν πάσχουν. Το λένε και οι ίδιοι: «Ὅταν οὐδέν ὑπέρ τοῦ ἐρωμένου πάσχει τῶν λυπηρῶν, τότε πάσχειν ἡγεῖται μᾶλλον.» 364 Ένας από τους διακεκριμένους σύγχρονους θεολόγους, αναφερόμενος στο θέμα των θλίψεων που υπερισχύει στους πιστούς και ενάρετους χριστιανούς, τονίζει: «Ο σταυρός δίνεται στον άνθρωπο για να φτάσει να ανακαλύψει το Θεό σ ένα άλλο επίπεδο, σ ένα άλλο αποφατικό βάθος, αλλά επίσης και για να δείξει στους άλλους ότι υπάρχουν εκείνοι που μπορούν να μένουν ενωμένοι με τον Θεό κατ αυτόν τον τρόπο, ακόμα κι όταν χάνουν όλα τους τα υπάρχοντα, ακόμα κι όταν ο ίδιος ο Θεός φαίνεται να εξαφανίζεται από τη ζωή τους.» 365 Έτσι εξηγείται, γιατί οι δίκαιοι δοκιμάζονται περισσότερο ενώ οι ασεβείς αγνοούνται πλήρως από το Θεό. Με τη μακρά 362 Πρβλ. Μ. Γρινιεζάκη, ο.π., σ Β. Μπακογιάννη, Αρχιμ., Τα βάσανα, ο.π., σ Καλλίστου και Ἰγνατίου τῶν Ξανθόπουλων,Περί τῶν αἰρουμένων ἡσύχως βιῶναι, Φιλοκαλία, Δ, Εκδ. «Ἀστήρ» Ἀλ.Παπαδημητρίου, Αθήνα 1961, σ Γ. Καψάνη, Αρχιμ., Καθηγουμένου Ι. Μ. Οσίου Γρηγορίου, Ο Σταυρός του Χριστού και η σημασία του στη ζωή μας, 1993, σ. 28

90 διάρκεια μιας θλίψης ο άνθρωπος του Θεού μαθαίνει να υπομένει κι έτσι αγιάζεται. 89