[Εισήγηση στην Ημερίδα του ΓΕΝ και της ΣΝΔ επί τη επετείω των Βαλκανικών Πολέμων και των Νικηφόρων Ναυμαχιών Έλλης Λήμνου (Παλαιά Βουλή, 3/10/2008)]

Transcript

1 Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του ως περιπτωσιολογική μελέτη στα Γεωπολιτικά και Γεωστρατηγικά Υποδείγματα των Sir Halford Mackinder και Nicholas Spykman 1. Ένα ζήτημα Γεωπολιτικής Θεωρίας και Πράξης. [Εισήγηση στην Ημερίδα του ΓΕΝ και της ΣΝΔ επί τη επετείω των Βαλκανικών Πολέμων και των Νικηφόρων Ναυμαχιών Έλλης Λήμνου (Παλαιά Βουλή, 3/10/2008)] Το ότι ορισμένοι συγγραφείς διέστρεψαν τη σημασία του όρου Γεωπολιτική δεν δικαιολογεί την καταδίκη της μεθόδου και του υλικού της. Στην πραγματικότητα πρόκειται για την κατάλληλη ονομασία ενός τύπου ανάλυσης και ενός σώματος δεδομένων, απαραίτητων για τη διαδικασία που οδηγεί σε ευφυείς αποφάσεις επί ορισμένων πτυχών της εξωτερικής πολιτικής. Στο παρελθόν την αγνοήσαμε με αποτέλεσμα να κινδυνεύσουμε και, στη συνέχεια η ασφάλειά μας απειλήθηκε τόσο σοβαρά ώστε το 1917 και το 1941 η μόνη λύση ήταν ο πόλεμος. N. Spykman, Geography of the Peace, Α. Εισαγωγή Οι δύο θεμελιωτές της Αγγλοσαξωνικής Σχολής της Γεωπολιτικής, οι Γεωγράφοι Sir Halford Mackinder ( ) και Nicholas J. Spykman ( ) και τα αντίστοιχα Γεωστρατηγικά τους Υποδείγματα έχουν ασφαλώς έντονες επιρροές από τις διπλωματικές πραγματικότητες του 19ου αιώνα, πράγμα που αποδεικνύει και η παρούσα εισήγηση. Οι δύο γεωγράφοι κατέγραψαν κάθε φυσικο-γεωγραφικό και οικονομικο-γεωγραφικό παράγοντα της Ευρασίας, στην οποία περιλαμβάνονται και τα Βαλκάνια, συστηματοποίησαν σχολαστικά τα είδη των γεωπολιτικών παραγόντων που χαρακτήριζαν τις ενέργειες των Μεγάλων Διεθνών Δρώντων του 1 Στο παρόν κείμενο, η ιστορική τεκμηρίωση βασίσθηκε στα έργα των 1) Μ. Λάσκαρι, Το Ανατολικόν Ζήτημα, Τόμος Α ( ), ΕΚΔ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, σσ.: και 2) Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, , τόμος πρώτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας), 2005, 14η έκδοση, σελ

2 19ου αι. και κατέληξαν, ο δεύτερος λαμβάνοντας υπόψη την εργασία του πρώτου, σε δύο αλληλοδιάδοχα θεωρητικώς γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά υποδείγματα τα οποία αποτελούν το ένα τηλεσκοπική συνέχεια του άλλου. Είναι εκπληκτικό να διαβάζουμε στο έργο του Mackinder, Democratic Ideals and Reality, έργο που δημοσιεύθηκε την Άνοιξη του 1919 τα λόγια: «Ο οικονομικός Πόλεμος με μια Γερμανία που εκμεταλλεύεται τους Σλαύους, και σύντομα την Heartland (Σ.Σ.: Την Κεντρική Γή), θα εξυπηρετούσε μακροπρόθεσμα στο να υπογραμμίσει ακριβώς τη διάκριση ανάμεσα στον Ηπειρωτικό Χώρο και στους Νησιωτικούς Χώρους, συνεπώς ανάμεσα στην Χερσαία Ισχύ και την Ναυτική Ισχύ. Κανένας απ όσους απασχολούνται με την ενότητα της Μεγάλης Ηπείρου υπό τις σημερινές συνθήκες του σιδηροδρόμου δεν μπορεί να αντιμετωπίσει με αδιαφορία είτε την προετοιμασία για τον Παγκόσμιο Πόλεμο που θα ήταν αναπόφευκτος, είτε το απώτερο αποτέλεσμα του Πολέμου αυτού» 2. Και συνεχίζει ο βρετανός γεωγράφος με μια επίσης εκπληκτική σαφήνεια, ενάργεια και κυρίως αποδεδειγμένη πλέον προβλεπτική ικανότητα: «Εμείς, τα δυτικά έθνη, έχουμε υποστεί τόσο τεράστιες θυσίες σ αυτήν την διαμάχη ώστε δεν έχουμε το περιθώριο να εμπιστευθούμε την οποιαδήποτε ενδεχόμενη εξέλιξη στο Βερολίνο. Πρέπει να είμαστε σίγουροι. Με άλλα λόγια πρέπει να επιλύσουμε αυτό το ζήτημα μεταξύ των Γερμανών και των Σλαύων, και πρέπει να φροντίσουμε η Ανατολική Ευρώπη, όπως και η Δυτική να είναι χωρισμένη σε αυτάρκη έθνη. Έτσι, όχι μόνον θα περιορίσουμε τον Γερμανικό Λαό στην κανονική του θέση στον κόσμο, θέση που είναι ιδιαιτέρως καλή για οποιοδήποτε έθνος, αρκεί να είναι ένα, αλλά και θα έχουμε δημιουργήσει και τις συνθήκες που θα οδηγήσουν στην Κοινωνία των Εθνών. [...] Απαραίτητη Συνθήκη για σταθερότητα στην εδαφική αναδιευθέτηση της Ανατολικής Ευρώπης είναι η διαίρεση να γίνει σε τρία και όχι σε δύο Υποσυστήματα κρατών. Είναι ζωτικής σημασίας η αναγκαιότητα να υπάρχει μία γραμμή ανεξαρτήτων κρατών ανάμεσα στη Γερμανία και τη Ρωσία 3 [...] Σύμφωνα με όσους γνωρίζουν καλά τη Ρωσία, η όποιου είδους μοναρχία είναι σχεδόν αναπόφευκτη εάν πρόκειται η Ρωσία να εξαρτάται από τη δική της δύναμη προκειμένου να αντιμετωπίσει τους Γερμανούς 4». Ειδικά αυτή η τελευταία αποστροφή είναι περισσότερο από επίκαιρη στην εποχή του Πούτιν και στην «ρωσική ενεργειακή επίθεση» στην Ευρώπη μέσω της Γερμανίας. 2 Ι. Θ. Μάζης (επιμ. - Πρόλογος), Sir Halford Mackinder, Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα & άλλες τρείς εισηγήσεις, Εκδόσεις Παπαζήση-Geolab, σσ.: όπ. αν. σ όπ. αν. σ

3 Αναζητώντας συμμάχους λαούς οι οποίοι να λειτουργήσουν ως διαχωριστική ζώνη «ανεξαρτήτων κρατών» μεταξύ Γερμανίας και Ρωσίας, ο βρετανός γεωγράφος, αναφέρεται στους επτά «μη γερμανικούς λαούς» που βρίσκονται «μεταξύ Βαλτικής και Μεσογείου» και οι οποίοι «βρίσκονται από ένας σε κάθε Ευρωπαϊκό κράτος δευτέρας τάξεως» όπως χαρακτηριστικά γράφει. Μεταξύ αυτών των λαών είναι οι Πολωνοί, οι Τσέχοι, οι Σλοβάκοι, οι Νοτιο-Σλάβοι, οι Ρουμάνοι, οι Μαγυάροι, οι Βούλγαροι, και οι Έλληνες. Εις την περίπτωση των Ελλήνων αναφέρεται γράφοντας τις εξής, εξίσου αποδειχθείσες σε κάθε τους λέξη, φράσεις : «Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι από τους επτά λαούς που εξετάζουμε στο Μεσαίο Τμήμα που επέτυχαν την απελευθέρωση από τον Γερμανικό έλεγχο στον Πόλεμο αυτόν (εννοεί τους Βαλκανικούς Πολέμους) για τον απλό λόγο ότι ευρίσκονται εκτός της Heartland και ως εκ τούτου είναι προσβάσιμοι από την Ναυτική Δύναμη. Αλλά στη σημερινή εποχή των υποβρυχίων και των αεροπλάνων, η κατοχή της Ελλάδας από μια Μεγάλη Δύναμη της Heratland (Σ.Σ.: π.χ. Γερμανία ή Ρωσία) θα έφερε ίσως μαζί της και τον έλεγχο της Πλανητικής Νήσου. Η ιστορία της Μακεδονίας θα επανελαμβάνετο» 5. Ο βρετανός ευπατρίδης γεωγράφος αναλύοντας τα εθνοπολιτισμικά, ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία της Νοτιο-ανατολικής Ευρώπης, αλλά και τα φυσικογεωγραφικά εδαφικά πλαίσια των στοιχείων αυτών, οδηγείται στην ανακάλυψη των αιτιωδών σχέσεων που χαρακτηρίζουν τις ισορροπίες ισχύος στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο. Και βεβαίως με βάση τις αιτιώδεις αυτές σχέσεις συγκροτεί το υπόδειγμα λειτουργίας της γεωπολιτικής πραγματικότητας αλλά και των γεωστρατηγικών βλέψεων των Πόλων Διεθνούς Ισχύος οι οποίοι δρούν και ανακατανέμουν την ισχύ μέσω των επιρροών τους, στην περιοχή της Ν/Α Ευρώπης, Μεσογείου και Ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Συνεπώς, μπόρεσε αφενός μεν να ερμηνεύσει θεωρητικά την γεωστρατηγική προσέγγιση της Μ. Βρετανίας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, την οποία και ο ίδιος έζησε, εξηγώντας γιατί το Λονδίνο επέτρεψε στην Ελλάδα να συμμαχήσει με τους Σλαβικούς λαούς του Μεσαίου Προστατευτικού Τμήματος, όπως και γιατί το Λονδίνο επέλεξε να μην ενοχλήσει την εξασθενημένη Πετρούπολη στο 5 όπ. αν. σ

4 πανσλαβιστικό της παίγνιο. Η θεωρητική του ερμηνεία υπεστήριζε ότι εκείνη η Δύναμη της Heartland την οποία έπρεπε πρωτίστως να τιθασεύσει η Αλβιών ήταν η Γερμανία και το Αυστριακό της εξάρτημα. Επίσης, βάσει του ιδίου προτύπου αιτιακής συγκροτήσεως, επεξηγούσε με κάθε δυνατή ακρίβεια τους λόγους για τους οποίους η Βρετανία υπεστήριξε τις εξελίξεις που ακολούθησαν το πέρας των δύο Βαλκανικών Πολέμων ( ) και οι οποίες οδήγησαν εις την προσυπογραφήν της Συνθήκης του Βουκουρεστίου ( ) μεταξύ Ελλάδος, Σερβίας, Μαυροβουνίου και Ρουμανίας από τη μια πλευρά και της Βουλγαρίας από την άλλη. Ακόμη, προβλέπει με εκπληκτική ακρίβεια τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, περιγράφοντας σχεδόν την επίθεση της μελλοντικής ναζιστικής Γερμανίας, η οποία και δεν υφίστατο εν έτει 1919, εναντίον της Ελλάδος. Επίσης, θα λέγαμε ότι εξηγούσε και την στάση του ικανότατου στρατηγιστή Πρωθυπουργού Ι. Μεταξά, ο οποίος και επέλεξε την συμπαράταξη με τις Ναυτικές Δυνάμεις (δηλαδή την Μ. Βρετανία), ήτοι τους εκπροσώπους των ελευθέρων, δημοκρατικών κοινωνιών και εθνών και όχι με τις Ηπειρωτικές ναζιστο-φασιστικές δυνάμεις 6. Αυτά εγράφοντο από τον επιφανή Γεωγράφο 30 και 80 χρόνια αντιστοίχως, πριν από την τελική τους επαλήθευση η οποία επήλθε κατά τις περιόδους και με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου αλλά και κατά την περίοδο 1999 (με τη διάλυση της Γιουγκοσλαυΐας) μέχρι σήμερα με την απόσχιση του Κοσόβου, της Αμπχαζίας, της Νότιας Οσετίας, των ανοήτων αξιώσεων των Σκοπίων, των προσπαθειών δημιουργίας «αντιπυραυλικής ασπίδος» στην Τσεχία και Πολωνία, των αγωγών Μπουργκάς-Αλεξανδρουπόλεως, Τ.G.I., South Stream και τόσων άλλων περιπτώσεων. Οι επαληθεύσεις των προβλέψεων του αγγλοσαξωνικού αναλυτικού Υποδείγματος, αποδεικνύουν περιτράνως ότι η Γεωγραφική αναλυτική μέθοδος της Γεωπολιτικής εγγράφεται δικαιωματικώς στο χώρο των Επιστημών μελέτης του διεθνούς γίγνεσθαι, όχι απλώς ως «άποψη» ή ως «σχολή σκέψης» αλλά ως αυτόνομο επιστημονικό υπόδειγμα ανάλυσης-σύνθεσης και πρόγνωσης. Και αυτό διότι εκπληροί τις βασικές επιστημονικές απαιτήσεις στο θετικιστικό και νεοθετικιστικό 6 Βλ. Ilias Iliopoulos, Metaxas als Realist. Griechische Eindämmungsstrategie und britisches Appeasement, [Akademische Dissertation], Hieronymus-Verlag, München,

5 πλαίσιο κρινομένη, δηλαδή: i) Επαναληψιμότητα ii) Διαψευσιμότητα κατά Karl Poper και το σημαντικότερο iii) Προβλεπτική Ικανότητα. Η πραγματικότητα των γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών αυτών υποδειγμάτων αυτών καθοδηγεί τους γνώστες τους μέχρι σήμερα. Η άγνοια αναφορικά με το περιεχόμενο και τη σημασία τους οδηγεί σε θεμελιώδη λάθη στον σχεδιασμό της εθνικής εξωτερικής πολιτικής. Και είναι γνωστή η ρήση του Ιωσήφ Φουσέ, Διοικητού της Αστυνομίας του Ναπολέοντος, τη νύχτα της 21ης Μαρτίου του 1804 επ ευκαιρία της εκτελέσεως του Louis-Antoine-Henri de Bourbon-Condé Δουκός του Ανζέ, ότι το λάθος στην πολιτική είναι χειρότερο από έγκλημα. Μελετώντας από γεωπολιτική άποψη την περίοδο από την αρχή του 19ου αι. μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους του και καταφεύγοντας στις προσεγγίσεις των δύο αυτών Γεωγράφων, του Βρετανού και του Αμερικανο-ολλανδού, πιστεύουμε ότι παρέχουμε ένα πρακτικό οδηγό κατανόησης της διεθνοπολιτικής πραγματικότητας στην Μεσόγειο και την Ευρύτερη Μέση Ανατολή που είναι απολύτως χρήσιμος μέχρι και τις ημέρες μας. B. Οι Ευρω-βαλκανικές κρατογενέσεις και η αντιπαράθεση Χερσαίων και Ναυτικών Συμφερόντων. Είναι χρήσιμο εδώ να παραθέσουμε την ανάλυση του Πρώτου Λόρδου του Βρετανικού Ναυαρχείου, Σερ Ουΐνστον Τσώρτσιλ ο οποίος αναφέρει ότι «Για τετρακόσια χρόνια η εξωτερική πολιτική της Αγγλίας ήτο το να αντιτίθεται στην ισχυρότερη, επιθετικώτερη, ηγεμονικώτερη Δύναμη στην (γηραιά) ήπειρο και, ιδιαιτέρως, να αποτρέπει το ενδεχόμενο να πέσουν οι Κάτω Χώρες στα χέρια μιας τέτοιας Δυνάμεως Παρατηρήσατε ότι η 7 Ο γερμανός γεωγράφος Zeune, αντικατέστησε το όνομα «Χερσόνησος του Αίμου» το οποίο εδόθη το 1775, από τον επίσης γερμανό Γεωγράφο Gatterer, με το τουρκικό όνομα «Βαλκανική/Balkans» που σημαίνει «όρη, οροσειρά». Το όνομα αυτό άλλαξε από τον επιφανή Γερμανό Γεωγράφο Karl Ritter, διδάσκαλο του Friedrich Ratzel, θεμελιωτή της γεωπολιτικής. Ο Ritter, παραδεχόμενος ότι η Χερσόνησος του Αίμου κατοικείται κατά σαφή πλειοψηφία από έλληνες, την ονόμασε «Ελληνική Χερσόνησο/Halbinsel Griechenland» περιγράφοντας τη γεωγραφική εκείνη ζώνη η οποία άρχιζε από το Δούναβη και κατέληγε στην Πελοπόννησο. Το όνομα αυτό διετηρήθη καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Πάντως, όπως είναι γνωστό πλέον ότι το όνομα Χερσόνησος του Αίμου είναι και αυτό λανθασμένο, διότι οι χάρτες της εποχής παρουσίαζαν τον υποτιθέμενο Αίμο, ως μία οροσειρά η οποία διέσχιζε από Ανατολάς προς Δυσμάς το Νότιο τμήμα της Χερσονήσου. Ενώ, από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα γνωρίζαμε ότι τέτοια οροσειρά δεν υπήρχε. Το όνομα των «Βαλκανίων» διατηρήθηκε για να υποδεικνύει μια κατά πολύ μικρότερη οροσειρά η οποία φθάνει μέχρι τα Καρπάθια και την οποίαν οι σλαυικοί λαοί ονομάζουν Stara Planina, δηλ. «Γέρικα Βουνά». [βλ. G. Prevelakis, Les Balkans: Cultures et géopolitique, NATHAN/Université, 1994, p.14]. 5

6 πολιτική της Αγγλίας δεν εξετάζει ποιο έθνος είναι εκείνο που επιζητεί την επικυριαρχία επί της Ευρώπης. Το ζήτημα δεν είναι εάν πρόκειται για την Ισπανία ή για την Γαλλική Μοναρχία ή για την Γαλλική Αυτοκρατορία ή για το Γερμανικό Ράϊχ ή για το καθεστώς του Χίτλερ. Δεν έχει καθόλου να κάνει με άρχοντες ή έθνη. Την απασχολεί αποκλειστικώς το ποιος είναι ο ισχυρότερος ή ο δυνάμει κυρίαρχος τύραννος». 8 Πράγματι, όπως αναφέρει ο Ηλίας Ηλιόπουλος, «η βρεταννική ικανότητα στην διαχείριση της σχέσεως μεταξύ Ναυτικής Ισχύος και Χερσαίας/Ηπειρωτικής Ισχύος αποδεικνύεται εξαιρετική και κατά τους 17ο και 18ο αιώνες, όπου η Βρετανία οικοδόμησε την Ναυτική της Ισχύ. Κατά το δεύτερο ήμισυ του 17 ου αι. και κατά τις αρχές του 18 ου αι., η Αλβιώνα χρησιμοποίησε επιτυχώς την Ηπειρωτική Δύναμη Γαλλία, προκειμένου να επιταχύνει την πτώση της πάλαι ποτέ Ηγεμονικής Δυνάμεως Ισπανίας, η οποία, εκκινώντας ως Χερσαία/Ηπειρωτική Δύναμη, είχε στην πορεία αναδειχθεί σε Μείζονα Ναυτική Δύναμη. Η επιτυχής έκβαση της Αγγλικής Στρατηγικής επισφραγίσθηκε με την Συνθήκη της Ουτρέχτης του Εν συνεχεία, διαρκούντος του 18 ου αιώνος, η Μ. Βρεταννία συμμάχησε διαδοχικώς με τα γερμανικά κράτη με την Αυστρία, την δεκαετία του 1740, στον Πόλεμο της Αυστριακής Διαδοχής ( ) και με την Πρωσσία στον Επταετή Πόλεμο ( ) προκειμένου να αποσοβήσει την ανάδειξη της Ηπειρωτικής Δυνάμεως Γαλλίας, πλέον, σε Ηγεμονική Δύναμη της Ευρώπης. 9 Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι «επί μακρό διάστημα και μέχρι το 1815 πρώτιστο μέλημα της Στρατηγικής της Βρετανικής Ναυτικής Δυνάμεως ήταν η αποτροπή της αναδείξεως ενός ομοιογενοποιημένου ηπειρωτικού Πόλου Ισχύος υπό την Ηγεμονία της Γαλλίας μοναρχικής, δημοκρατικής ή αυτοκρατορικής/ Ναπολεοντείου, αδιάφορον» 10. Η αστικο-πατριωτική Γαλλική Επανάσταση του 1789 μη περιοριζομένη στα σύνορα της Γαλλίας δημιούργησε αλυσιδωτές εκρήξεις στους υπόδουλους, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, εθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς με εξέχουσες την Σερβική ( ) και την ελληνική περίπτωση ( ) όπως και τις προσπάθειες της Αιγύπτου για την δημιουργία ανεξαρτήτου κράτους ( και ). Είναι δε φυσικό οι κρατογενετικές αυτές προσπάθειες, να στρέφονται από 8 Churchill, Winston S., The Second World War, Vol. 1: The Gathering Storm, London:Guild Publishing, 1985, first publ. 1948, Kinder / Hilgemann, Kinder, Hermann / Hilgemann, Werner, dtv-atlas zur Weltgeschichte, (Deutscher Taschenbuch Verlag), 25. Ausgabe, 1991, Bd. II., τ. I, σελ. 269, Ηλιόπουλος, Ηλίας, Εισαγωγή στην Ναυτική Ιστορία. Ναυτική Ισχύς, Ναυτική Στρατηγική, Ναυτική Γεωγραφία, Κυριαρχία των Θαλασσών, Αθήνα (Δούνιας), 2008, σελ

7 γεωστρατηγικής απόψεως εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπως επίσης να δημιουργούν προϋποθέσεις για νέους συσχετισμούς δυνάμεων, εάν συνασπίζοντο με κάποιες εκ των Μεγάλων Δυνάμεων. Εξίσου λοιπόν αναμενόμενο ήταν, από γεωπολιτική αλλά και γεωστρατηγική άποψη, ότι οι Δυνάμεις αυτές θα έσπευδαν να χειραγωγήσουν αυτές τις κρατογενέσεις και να δυνηθούν να χρησιμοποιήσουν τους νέους εθνικο-κρατικούς δρώντες ως θεματοφύλακες των ιδικών τους συμφερόντων και συνεπώς να τους εντάξουν στο δικό τους πλαίσιο Υψηλής Στρατηγικής εναντίον της Υψηλής Στρατηγικής των αντιπάλων τους Μεγάλων Δυνάμεων. Ευρισκόμεθα λοιπόν ενώπιον της αναδύσεως του Ανατολικού Ζητήματος, το οποίο καλούμεθα να προσεγγίσουμε ως κλασικό Επαγωγικό Ερευνητικό Υλικό απ όπου προήλθαν τα απαγωγικά/παραγωγικά Γεωπολιτικά / Γεωστρατηγικά θεωρητικά υποδειγμάτων των Mackinder- Spykman. Ο πρώτος, δηλ. ο Sir Halford Mackinder, κάνει μια δυναμική γεωπολιτική εκτίμηση καταφεύγοντας κατ αρχάς στην ιστορική αξιολόγηση της «απώλειας της επαφής του γαλλικού ιδεαλισμού με την πραγματικότητα» του Κατά τον Mackinder ο γαλλικός ιδεαλισμός «περιέπεσε στα νύχια της μοίρας, στο πρόσωπο του Ναπολέοντα» που με τη σειρά του στην προσπάθειά του να «οργανώσει» με τον συγκεκριμένο τρόπο «την γαλλική ισχύ» κατέληξε έτσι ώστε «ο ίδιος ο νόμος της ύπαρξής της, να αποτελεί άρνηση της ελευθερίας. Έμοιαζε με τραγωδία με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου, αυτήν της προκαθορισμένης καταστροφής, με την ίδια τη μορφή του επαναστατικού ιδεαλισμού». Συνεχίζει κατόπιν εντοπίζοντας με κάθε σαφήνεια την βρετανική αντίθεση στην Γερμανική εθνικιστική ιδεολογική και κοινωνική συγκρότηση όπως αυτή τελικά οργανώθηκε από τον Μπίσμαρκ στην Αίθουσα των Κατόπτρων των Βερσαλλιών στις 18 Ιανουαρίου του αλλά και συσχετίζοντάς την, όχι χωρίς κάποια ειρωνία, με τις εθνο-κρατογενέσεις των Βαλκανικών λαών, γράφοντας ότι «Όταν λοιπόν, το 1848, οι λαοί της Ευρώπης είχαν και πάλι την διάθεση να αναζητήσουν οράματα, ο ιδεαλισμός τους ήταν πια πιο πολύπλοκος. Η αρχή των Εθνοτήτων προσετέθη στην αρχή της Ελευθερίας, με την ελπίδα ότι η Ελευθερία θα μπορούσε να διασφαλισθεί έναντι του υπερβατικού οργανωτή μέσω του ανεξάρτητου πνεύματος των Εθνών. Δυστυχώς, εκείνη τη χρονιά των επαναστάσεων, 11 Ανακήρυξη της Γερμανικής Αυτοκρατορίας. 7

8 το καλοτάξιδο πλοίο του ιδεαλισμού σήκωσε την άγκυρά του, και σιγά-σιγά παρασύρθηκε από τη μοίρα, η οποία είχε τη μορφή του Μπίσμαρκ. Με την πρωσική του αποτελεσματικότητα ο Μπίσμαρκ διέστρεψε το ιδεώδες της Γερμανικής εθνότητας, όπως ο Ναπολέων είχε διαστρέψει τα πιο απλά γαλλικά ιδεώδη της Ελευθερίας και της Ισότητας. [...] Η γαλλική τραγωδία ήταν απλώς αυτή της κατάρρευσης του ιδεαλισμού. Αλλά η γερμανική τραγωδία ήταν στην πραγματικότητα αυτή της υποκατάστασης του ρεαλισμού». Στο σημείο αυτό οφείλουμε να υπογραμμίσουμε το προαναφερθέν, δυσδιάκριτο εκ πρώτης όψεως, αλλά ιδιαιτέρως σημαντικό στοιχείο διεθνούς πολιτικής συμπεριφοράς για την περίοδο εκείνη: Η διπλωματική συνεργασία της Βρετανίας με τη Γαλλία και την Πρωσία, όπως επίσης και η διακριτική συνεργασία της με την ρωσόφοβη Αυστρο-ουγγαρία εναντίον της Ρωσίας, ισχύει μέχρι και την δεκαετία του Από εκεί και πέρα, η Αλβιών στρέφει τους φόβους και την προσοχή της εναντίον της αναδυομένης Γερμανίας. Αιτία του ότι η Ρωσία δεν τυγχάνει της ιδίας διπλωματικής αντιμετωπίσεως από την Αλβιώνα, είναι η εμφάνιση ενός νέου όσο και σημαντικότατου εχθρού της, στην καρδιά της Ευρώπης. Το ενιαίου Γερμανικού Ράιχ. Η διαδικασία δημιουργίας του έχει την αρχή της στα αποτελέσματα του Κριμαϊκού Πολέμου όπως αυτός τερματίζεται με την Συνθήκη των Παρισίων του 1856 και την Ρωσία αποδυναμωμένη, πράγμα που αποτελούσε και τον κύριο βρετανικό στόχο. Η Συνθήκη αυτή αποδυναμώνει όμως και την Αυστρία. Την αποδυνάμωση αυτών των δύο δυνάμεων εκμεταλλεύεται ο Πρώσος Καγκελάριος Otto von Bismarck ( ), (Kαγκελλάριος του Βασιλείου της Πρωσσίας, και Καγκελλάριος του Γερμανικού Ράϊχ, ) και δεκαπέντε χρόνια αργότερα κηρύσσει τη δημιουργία της Γερμανικής Αυτοκρατορίας με επικεφαλής τον Κάιζερ Γουλιέμο τον Β (Wilhelm II von Hohenzollern, ), μετά το πέρας του Γαλλοπρωσικού Πολέμου του «Η εμφάνιση ενός νέου και υπολογίσιμου στρατηγικού δρώντος στο μέσον της γηραιάς ηπείρου, ιδιαιτέρως δε οι ολοένα εντεινόμενες προσπάθειες της νεοεμφανισθείσης Ηπειρωτικής Δυνάμεως της Μεσευρώπης (Mitteleuropa), υπό τον Αυτοκράτορα (Κaiser) Γουλιέλμο τον Β των Χοεντσόλλερν, να καταστεί και Ναυτική Δύναμη, μέσω της ναυπηγήσεως ισχυρού Στόλου Ανοικτής Θαλάσσης (Hochseeflotte) και της αποκτήσεως αποικιών (ακολουθώντας το παράδειγμα των προγενεστέρων Δυτικών Αποικιακών 8

9 Δυνάμεων, Γαλλίας Ολλανδίας, Ισπανίας, Πορτογαλίας, Βελγίου και, βεβαίως, Μ. Βρεταννίας) υποχρέωσαν την Ηγεμονεύουσα Ναυτική Δύναμη της εποχής σε επανεξέταση των προτεραιοτήτων της και αναθεώρηση της Στρατηγικής της» 12. Η Βρετανία αντιλαμβάνεται ότι η Μεγάλη αυτή Χερσαία δύναμη θα απειλήσει πολύ σύντομα τη Βρετανική Ναυτική της Ισχύ και το Θαλάσσιο εμπόριο της Αυτοκρατορίας του «μηδέποτε δύοντος Ηλίου». Και ωσάν να μην έφθανε αυτό, το ίδιο έτος 1871, δημιουργείται ακόμη ένα νέο και ισχυρό ναυτικό κράτος και μάλιστα στον γεωστρατηγικό κλειδόλιθο της Ναυτικής ηγεμονίας της Αλβιώνος: είναι η Ενωμένη πλέον Ιταλία στο χώρο της Μεσογείου. Η παρουσία μιας εν δυνάμει ισχυρής Ναυτικής Δυνάμεως στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή, άλλης πλην της Αλβιώνος, ανησυχεί σφόδρα το Λονδίνο. Η ανησυχία του οφείλεται στην υποχρέωση ελέγχου ενός ακόμη γεωπολιτικού/γεωφυσικού παράγοντος: του γεωπολιτικού Θαλασσίου Συμπλόκου Αδριατικής-Ιονίου το οποίο πλέον εισέρχεται δυναμικά στο γεωστρατηγικό ζατρίκιο της περιοχής. Είναι απολύτως λογικό η Αλβιών να αναπροσδιορίσει με συγκεκριμένες μικροκινήσεις την γεωστρατηγική της συμπεριφορά. Επίσης να σημειώσουμε ότι, αμέσως μετά το πέρας του Κριμαϊκού πολέμου, η Ρωσία εγκαινιάζει την Πανσλαβιστική της πολιτική 13, πράγμα το οποίο θα επηρεάσει και τις γεωστρατηγικές της ισορροπίες με την Ελλάδα. Και αυτό διότι τις οθωμανικές περιοχές τις οποίες ο ελληνικός αλυτρωτισμός προτίθετο να απελευθερώσει, η Ρωσία τις προόριζε για να τις αποδώσει εις τους σλαβικούς λαούς των Βαλκανίων, τους νέους συμμάχους της. Στο πλαίσιο αυτό η Βρετανία οδηγείται στις εξής γεωστρατηγικές επιλογές: i) να ωθήσει τη Ρωσία σε σύγκρουση με την Γερμανία ώστε να μειωθεί τελικώς η καλπάζουσα ανερχομένη ισχύς του Βερολίνου ii) να ενισχύσει την Ελλάδα με όλους τους δυνατούς τρόπους και πάντως θέλοντας να έχει ένα πιστό σύμμαχο στην Ν/Α Μεσόγειο και iii) να επιτρέψει την Ελλάδα να συμπράξει στρατιωτικά με Σέρβους και Βούλγαρους ώστε αφενός μεν η Ρωσία να έχει κίνητρον την αύξηση της επιρροής της 12 όπ. αν. Ηλίας Ηλιόπουλος, Εισαγωγή στην Ναυτική Ιστορία, Αθήνα 2008, σ Michael Boro Petrovitsch, The Emergence of Russian Panslavism, , N.York, 1958, pp in Δ. Δοντά, Η Ελλάς και οι Δυνάμεις κατά τον Κριμαϊκόν Πόλεμον, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1973, σ

10 στη σλαβική Βαλκανική ώστε να συγκρουσθεί με τους Γερμανο-αυστριακούς και αφετέρου χρησιμοποιώντας την Ελλάδα και την Οθωμανική Τουρκία να εξασφαλισθεί αναφορικώς με τον έλεγχο των Στενών από δυνάμεις ελεγχόμενες από το Λονδίνο. iv) να φροντίσει να διαχωρίσει την Μεγάλη Αυτοκρατορική Γερμανία από την πανσλαβιστική Ρωσία με μια «ενδιάμεση ζώνη κρατών» ένα ούτως ειπείν κατά την τότε διεθνή γαλλική διπλωματική ορολογία cordon sanitaire. B.2. Θεωρητικές Παρατηρήσεις: Είναι προφανή λοιπόν τα σημεία της επαγωγικής αξιοποίησης των ανωτέρω γεγονότων της τότε διεθνούς καταστάσεως από τις γεωστρατηγικές προσεγγίσεις των Mackinder-Spykman. Και εξηγούμεθα: i) Η σαφής συνέχεια της συγκρούσεως μεταξύ της Θαλασσίας Δυνάμεως Βρετανίας και της Χερσαίας της Αυτοκρατορικής Γερμανίας στη Ζώνη αυτή του Rimland που ονομάζεται Ν/Α Ευρώπη και ορίζεται από το χώρο μεταξύ των Στενών και του Θαλασσίου Συμπλόκου Αδριατικής-Ιονίου. Η Ζώνη αυτή θα περιελάμβανε, όπως επεξηγεί ο Sir Halford Mackinder «...επτά ανεξάρτητα κράτη, με συνολικό πληθυσμό πάνω από κατοίκους, τα οποία διατρέχονται από σιδηροδρομικούς άξονες οι οποίοι τα συνδέουν με ασφάλεια μεταψύ τους, και με πρόσβαση μέσω της Αδριατικής, της Μαύρης και της Βαλτικής Θάλασσας στον Ωκεανό,...» τα οποία «... θα εξισσορροπήσουν αποτελεσματικά τους Γερμανούς της Πρωσίας και της Αυστρίας, σκοπός για τον οποίον δεν αρκεί τίποτα λιγότερο» 14. ii) Αποδεικνύεται και πάλι η γεωστρατηγική σημασία του Rimland και η λειτουργία του ως απολύτως ακριβούς αναλυτικού εργαλείου. Αυτό είναι προφανές, διότι ο σύγχρονος γεωπολιτικός αναλυτής με το ίδιο αυτό εργαλείο δύναται να ανακαλύψει τη διαφοροποίηση της γεωστρατηγικής συμπεριφοράς της Βρετανίας, αμέσως μετά την ίδρυση του Γερμανικού Ράιχ το iii) Ερμηνεύεται με απόλυτη ακρίβεια και λεπτομέρεια η συμπεριφορά της Βρετανίας αναφορικώς με την βοήθειά της στην ίδρυση του Ελληνικού Κράτους και 14 Ι. Θ. Μάζης (επιμ. - Πρόλογος), Sir Halford Mackinder, Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα & άλλες τρείς εισηγήσεις, Εκδόσεις Παπαζήση-Geolab, σσ.:

11 προς το νεο-ιδρυθέν αυτό κράτος καθ όλην την περίοδο από το πέρας του Κριμαϊκού Πολέμου μέχρι την Ένωση της Επτανήσου με την Μητέρα Ελλάδα. iv) Ερμηνεύεται η διάθεση της Βρετανίας να επιτρέψει στην Ελλάδα να συνάψει στρατιωτικές συμφωνίες με σλαβικά έθνη των Βαλκανίων, παρά το γεγονός ότι αυτά ήσαν προσδεδεμένα στο γεωστρατηγικό και γεωπολιτικό άρμα της Ρωσίας. Αυτή η γεωστρατηγική δυναμική, οδηγεί την Βρετανία να προβεί στην πρώτη εδαφική παραχώρηση προς το νεο-ιδρυθέν Ελληνικό κράτος (1830). Πρόκειται για τα Επτάνησα 21η Μαΐου του 1864, τα οποία η Αλβιών παραχωρεί, ζητώντας όμως από την Αθήνα να ενταχθεί στην Βρετανική σφαίρα γεωπολιτικής επιρροής και βεβαίως να αποδεχθεί το θεμελιώδες για το Λονδίνο θέσπισμα της Συνθήκης των Παρισίων του 1856 αναφορικώς με την «ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας». Από την δεκαετία του 1860 και για ολόκληρο τον 19ο αιώνα, η Αλβιώνα είναι ηγεμονική δύναμη στην Μέση Ανατολή και δεν προτίθεται να απολέσει αυτήν την ηγεμονία. Αλλά τί άλλο σήμαινε για την Βρετανία η διατήρηση της ηγεμονίας στη Ν/Α Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή, παρά διατήρηση του ελέγχου i) των Στενών και του Αιγαιακού Αρχιπελάγους έναντι της ρωσικής καθόδου και ii) του Θαλασσίου γεωπολιτικού Συμπλόκου Αδριατικής Ιονίου έναντι της Γερμανίας και την νεοιδρυθείσας Ιταλίας; Το αυστηρά φυσικο-γεωγραφικής προελεύσεως ζήτημα των Στενών αποτέλεσε έναν από τους ισχυρότερους γεωπολιτικούς παράγοντες του Ανατολικού ζητήματος, οριζόμενο δια της συστημικής μεθόδου της γεωπολιτικής αναλύσεως. Άλλωστε, αυτό απετέλεσε και τον βασικό συντελεστή προσδιορισμού των ανατολικών συνόρων της Βουλγαρίας στη γραμμή Αδριανουπόλεως-Αίνου, ανατολικώς του Δεδέαγατς, στο κείμενο της Συνθήκης του Βουκουρεστίου. Η βρετανική γεωστρατηγική ολοκληρώνει ένα σημαντκό της βήμα με την Συνθήκη αυτή. Το πρώτο βρετανικό βήμα προς την αποσόβηση του κινδύνου ενός πιθανού ελέγχου του Διαύλου Αδριατικής-Ιονίου και των Στενών από την Ρωσία και την Γερμανία-Αυστρία γίνεται με τη Συνθήκη του Λονδίνου της 30ης Μαΐου του 1913, όπου ενώ παραχωρούνται οι ευρωπαϊκές οθωμανικές γαίες στους βαλκάνιους λαούς, εξαιρείται από αυτήν την παραχώρηση η Αλβανία η οποία ελέγχει τα Στενά 1

12 του Ότραντο και η Ανατολική Θράκη η οποία ελέγχει τα Στενά των Δαρδανελίων. Επίσης δια της Συνθήκης αυτής οι Βρετανοί εξαιρούν την Κρήτη από την δικαιοδοσία του Σουλτάνου χωρίς ακόμη να την παραχωρούν στην Ελλάδα, όντες επιφυλακτικοί για την τροπή της πολιτικής της. Ο Βενιζέλος αντιλαμβάνεται τους βρετανικούς προβληματισμούς και με δεδομένο ότι ο Θουκυδίδειος νους του τον έχει ήδη οδηγήσει προς την επιλογή να «μετατρέψει την Ελλάδα σε ισχυρή ναυτική δύναμη», συναντάται με τον Λόυδ Τζωρτζ και τον Ουΐνστον Τσώρτσιλ, τότε Πρώτο Λόρδο του Ναυαρχείου, ο οποίος και ήταν ο εισηγητής της ιδέας συνάψεως μεταξύ Βρετανίας -Ελλάδος μυστικής συμφωνίας συνεργασίας μετά την αποκατάσταση της ειρήνης εις τα Βαλκάνια. Από το σημείο αυτό και μετά, οι εξελίξεις δρομολογούνται και κυλούν με ταχείς ρυθμούς. Η διαδικασία ολοκλήρωσης της συμπήξεως συμμαχιών μεταξύ των Λαών της Ν/Α Ευρώπης εναντίον της Οθωμανικής κυριαρχίας αρχίζει με τις υπογραφές της Σερβο-βουλγαρικής Συνθήκης της 3ης Μαρτίου 1912 η οποία πραγματοποιείται στο πλαίσιο των ρωσικών πανσλαβιστικών βλέψεων στα Βαλκάνια και έχει επιθετικό χαρακτήρα ως προς την Πύλη. Ο Βενιζέλος, με σαφή βρετανική προτροπή (μέσω γνωστού ανταποκριτού των Times και στενού του φίλου, η οποία είχε σκοπό να προωθήσει έναν έμπιστο παράγοντα στην πανσλαβιστική αυτή υπόθεση, αντί να στραφεί σε αντίπαλο σχήμα, πλησιάζει με κόπο φυσικά, τη Βουλγαρία και καταλήγει να υπογράψει μια αμυντικού χαρακτήρος Ελληνο-Βουλγαρική Συμμαχία, στις 29 Μαΐου Η Βρετανία ήθελε να έχει πληροφόρηση και έλεγχο στην πανσλαυιστική έκρηξη διότι εκείνο που την ενδιέφερε ήταν η φθορά της Γερμανίας και όχι η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή η οποία αποτελούσε ανασχετικό παράγοντα για το δίδυμο των χερσαίων Δυνάμεων της Heartland (Γερμανίας- Ρωσίας). Το τίμημα φυσικά στην λεπτή και πολυέξοδη αυτή πολιτική θα το πλήρωνε η Πύλη, αλλά ενώπιον του κινδύνου πλήρους καταρρεύσεώς της τελευταίας, η Αγγλία δεν θα είχε αντίρρηση επί του πρακτέου. Στο πύκνωμα αυτό των διπλωματικών διεργασιών, οι οποίες ουσιαστικά απειλούν τα Ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έρχεται να προστεθεί και η προφορική Συμφωνία Βουλγαρίας - Μαυροβουνίου κατά το θέρος του

13 Η Αυστρία και η Γερμανία κατά την περίοδο αυτήν εμφανίζονται ως υπερασπιστές της Πύλης, εκνευρίζοντας σφόδρα την Αλβιώνα. Η Βρετανία μετά από την ανάρρηση στην εξουσία των Νεοτούρκων τείνει να επιστρέψει στο Δόγμα της Οθωμανικής ακεραιότητος, αλλά στην ακεραιότητα αυτή δεν εντάσσει τα ευρωπαϊκά εδάφη της Πύλης, διότι ανησυχεί για την μελλοντική επιρροή επ αυτών (και άρα επί των Στενών και του Λιμένος της Θεσσαλονίκης) των Γερμανο-αυστριακών. Προτιμά τα εδάφη αυτά να ανήκουν σε αυτοδύναμα κράτη τα οποία μάλιστα να εγγράφονται στην ιδική της σφαίρα γεωπολιτικής επιρροής. Η Γαλλία από την πλευρά της, «ως σημαντικός επενδυτής κεφαλαίων τόσο στη Βαλκανική όσο και στην ασιατική Τουρκία απευχόταν μια άκαιρη πολεμική κρίση», όπως αναφέρει ο Κ. Σβωλόπουλος 15. Ο Β Βαλκανικός Πόλεμος εξέφραζε από γεωστρατηγικής απόψεως τις βλέψεις της Γερμανίας και της Αυστρίας για έξοδο στο Αιγαίο μέσω Βουλγαρίας. Οι συμφωνίες όμως του Βενιζέλου με το Βελιγράδι (1η Ιουνίου 1913) και οι Βουλγαρικές προκλήσεις στη Νιγρίτα και στη Γευγελή στις 30 Ιουνίου 1913 οδηγούν τα πράγματα στον πόλεμο ο οποίος συνεπάγεται και την συντριβή της Σόφιας. Η ακολουθήσασα Συνθήκη του Βουκουρεστίου της 10ης Αυγούστου του 1913, όπως προανεφέρθη διπλασίασε την Ελλάδα (από km 2 η ελληνική εδαφική επικράτεια έφθασε στα km 2 ) και ενίσχυσε το χαρακτήρα της ως Ναυτικής Δυνάμεως (βλ. Χάρτη 1). Αυτό βεβαίως επετεύχθη υπό την παρουσία ηγετών, άκρως ρεαλιστών αλλά με σαφείς εθνικούς στόχους και προοπτική, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος του οποίου η μετάφραση του Θουκυδίδη, μαρτυρά μέχρι σήμερα την προσήλωσή του στη Γεωπολιτική και Γεωστρατηγική αντίληψη του διεθνούς γίγνεσθαι. Αυτό, οδήγησε την καθημαγμένη Ελλάδα να διαγνώσει την δυναμική των καιρών και να αναμιχθεί ενεργά στο γεωπολιτικό γίγνεσθαι στη Νοτιο-Ανατολική Μεσόγειο και Βαλκανική. Με στρατηγικό σχέδιο, επί του οποίου έχτισε την προοπτική της και με αποφασιστικότητα που αντλούσε από τον πατριωτισμό των Ελλήνων της. Βασίσθηκε πάνω σε μια ανομολόγητη αλήθεια, σκληρή, σαν όλες τις αλήθειες και η οποία λέγει 15 Κ. Σβωλόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, , τόμος πρώτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας), 2005, 14η έκδοση, κεφ. «Η Συμμαχική προσέγγιση», σελ

14 ότι: «Διεθνές Δίκαιο είναι το εθνικό συμφέρον μας εφοδιασμένο με στρατό, Ναυτικό και Αεροπορία».Το αποτέλεσμα ήταν να διπλασιασθεί. Φοβούμαι πως δεν έχουν αλλάξει πολλά και στις μέρες μας. Ίσως, οι κίνδυνοι των θερμών ρήξεων να έχουν απομακρυνθεί αλλά όχι τα επιζήμια εθνικώς αποτελέσματα από την «απειλή θερμών ρήξεων», π.χ. casus beli κ.τ.λ. Η ελληνική αμυντική Διπλωματία έχει πολλά να πράξει σε συνεργασία με την κλασική πολιτική, οικονομική και πολιτισμική Διπλωματία. Ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή όπου ο ρόλος της χώρας μας είναι σημαντικότατος αν αναλυθεί σωστά και αξιοποιηθεί αναλόγως. Στην περίπτωση αυτή, όχι για να διπλασιάσουμε τον εθνικό χώρο. Όχι. Απλώς για να διατηρήσουμε αυτόν που έχουμε. 1

15 Χάρτης 1. Πηγή: 1