ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Κ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΜΗΜΑΤΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Κ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΕΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Κ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΜΗΜΑΤΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Κ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΙΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΝΟΜΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΚΥΠΤΟΥΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΔΙΑΘΗΚΗΣ ΑΠΟ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΑΝΟΙΑ» ΜΑΡΙΑ Ν. ΚΑΝΑΚΗ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Μαγδαληνή Τσολάκη Μέλη Τριμελούς Επιτροπής Αθηνά Κοτζάμπαση Σπυρίδων Βλαχόπουλος Θεσσαλονίκη 2017

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 5 ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΟΙΑΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΟ ΓΗΡΑΣ.. 6 Νόσος Alzheimer... 6 Μετωποκροταφική άνοια 6 Αγγειακή άνοια Νόσος Parkinson.. 7 Άνοια με σωμάτια Lewy.. 7 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Νομικά γεγονότα και πράξεις δικαίου Θεμιτές και αθέμιτες πράξεις δικαίου Η δικαιοπραξία ως πράξη δικαίου Συστατικά στοιχεία της δικαιοπραξίας Ενέργεια της δικαιοπραξίας Λοιπές πράξεις δικαίου Άνθρωπος και ικανότητα δικαίου-διάκριση της από την ικανότητα για πράξη Ικανότητα για δικαιοπραξία-διάκριση της από συγγενείς έννοιες Αρχές, μέθοδοι και κριτήρια που διέπουν την δικαιοπρακτική ικανότητα Ικανότητα προς καταλογισμό Ικανότητα να είναι κάποιος διάδικος Ικανότητα δικαστικής παράστασης Γενική και παροδική δικαιοπρακτική ανικανότητα Ανίκανοι για δικαιοπραξία Περιορισμένως ικανοί για δικαιοπραξία Παροδική δικαιοπρακτική ανικανότητα Υποχρέωση ανόρθωσης της ζημίας κατά το άρθρο 132 ΑΚ Ειδικές περιπτώσεις δικαιοπρακτικής ικανότητας ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Γενικά για την κληρονομική διαδοχή Έννοια και χαρακτηριστικά γνωρίσματα της διαθήκης Το δικαίωμα για σύνταξη διαθήκης και οι περιορισμοί του Ανίκανοι για σύνταξη οποιουδήποτε τύπου διαθήκης

3 3.2. Ανίκανοι για σύνταξη ορισμένων τύπων διαθηκών Η επίδραση του θανάτου του διαθέτη, που του αφαιρέθηκε ρητά η ικανότητα να συντάσσει διαθήκη, σε διαθήκη του που συντάχθηκε πριν από την τελεσιδικία της δικαστικής απόφασης που τον υπέβαλε σε δικαστική συμπαράσταση (άρθρο 1720 εδάφιο 1 ΑΚ) Χρόνος έναρξης ισχύος της άρσης ή τροποποίησης της δικαστικής απόφασης αναφορικά με την ανικανότητα για σύνταξη διαθήκης. Το κύρος της διαθήκης, που συντάχθηκε μετά την υποβολή αίτησης για άρση της ανικανότητας για σύνταξη διαθήκης, στην περίπτωση που, ενώ ακολούθησε οριστική απόφαση που έκανε δεκτή την σχετική αίτηση, αυτή δεν τελεσιδίκησε πριν το θάνατο του διαθέτη αλλά μεταγενέστερα (άρθρο 1720 εδάφιο 2 ΑΚ) Τύποι διαθηκών Ιδιόγραφη διαθήκη Προσθήκες και εξωτερικά ελαττώματα της ιδιόγραφης διαθήκης Κατάθεση της ιδιόγραφης διαθήκης σε συμβολαιογράφο Κήρυξη της ιδιόγραφης διαθήκης ως κυρίας Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της ιδιόγραφης διαθήκης Δημόσια διαθήκη Πρόσωπα που συμπράττουν στη δημόσια διαθήκη Προκειμένου να αρχίσει η σύνταξη της δημόσιας διαθήκης, απαιτούνται προηγουμένως κάποιες προκαταρκτικές πράξεις, οι οποίες είναι πχ. η διαπίστωση της ταυτότητας του διαθέτη, η όρκιση των μαρτύρων και η προετοιμασία του εγγράφου Δήλωση του διαθέτη Σύνταξη πράξης για τη διαθήκη Εφαρμογή και άλλων διατάξεων στη δημόσια διαθήκη Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της δημόσιας διαθήκης Μυστική διαθήκη Σύνταξη και εγχείριση του εγγράφου Σφράγιση του εγγράφου Σημείωση στο έγγραφο Πράξη για τη μυστική διαθήκη Μυστική διαθήκη που ισχύει ως ιδιόγραφη Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της μυστικής διαθήκης Έκτακτες διαθήκες Διαθήκη σε πλοίο Διαθήκη σε εκστρατεία (στρατιωτική διαθήκη) Διαθήκη σε αποκλεισμό Ανάκληση διαθηκών Τρόποι ανάκλησης

4 9.2. Ανάκληση ιδιόγραφης διαθήκης Ανάκληση μυστικής διαθήκης Οιονεί ανάκληση Ανάκληση της ανάκλησης Δημοσίευση διαθήκης Αποκλήρωση Έννοια και είδη αποκλήρωσης Αποκλήρωση και συγνώμη Αποτελέσματα της συγνώμης Νομολογία δικαστηρίων Κριτήρια ικανότητας σύνταξης διαθήκης Ικανότητα σύνταξης διαθήκης στις χώρες της Ευρώπης Επίλογος

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η θεαματική αύξηση του προσδόκιμου ζωής, σε συνδυασμό με τις εξελίξεις στην ιατρική έρευνα και τη μείωση των γεννήσεων έχουν ως αποτέλεσμα την αλλαγή στη δομή της κοινωνίας. Ο αριθμός των ενηλίκων ατόμων συνεχώς αυξάνεται. Τα άτομα αυτά μπορεί να φτάσουν σε προχωρημένη ηλικία, στην οποία συνήθως εμφανίζουν σημάδια νοητικής εξασθένισης. Τα τελευταία δυσχεραίνουν αφενός την ικανότητα διαχείρισης διαφόρων καταστάσεων της καθημερινότητας τους αφετέρου δημιουργούν προβλήματα στον τρόπο διαβίωσης τους. Η κατάσταση αυτή των ηλικιωμένων ατόμων με τα ως άνω αναφερόμενα χαρακτηριστικά είναι γνωστή ως άνοια. Τι είναι όμως άνοια; Ως άνοια ορίζουμε μια γενική διαταραχή των γνωσιακών λειτουργιών μνήμης, σκέψης, προσανατολισμού, κατανόησης και κρίσης. Η άνοια όμως δεν είναι αποκλειστικό πρόβλημα του δυτικού τρόπου ζωής και των οικονομικά αναπτυγμένων κοινωνιών, όπου οι συνθήκες επιτρέπουν την υπερηλικίωση των ατόμων. Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι τα ποσοστά άνοιας στις οικονομικά αναπτυσσόμενες κοινωνίες αυξάνονται ραγδαία και σε ορισμένες περιπτώσεις με υπερδιπλάσιους ρυθμούς συγκριτικά με τις οικονομικά αναπτυγμένες κοινωνίες [28]. Υπάρχουν διάφοροι τύποι άνοιας καθώς και ποικίλες ασθένειες που συνοδεύονται από άνοια. Οι πιο συχνές εξ αυτών είναι η νόσος Alzheimer, η οποία βάσει διαφόρων μελετών αποτελεί το του συνόλου των ανοιών. Επίσης η πολυεμφρακτική άνοια εμφανίζεται σε ένα ποσοστό του συνόλου των ανοιών. Υπάρχουν όμως και άλλες νόσοι όπως είναι η νόσος του Parkinson, η νόσος του Pick, η νόσος Huntington, η νόσος Creutzfeldt-Jacob, η άνοια με σωμάτια Lewy, η αγγειακή άνοια, καθώς επίσης και η ήπια νοητική διαταραχή. Η άνοια ωστόσο μπορεί να οφείλεται και σε άλλα αίτια, όπως είναι η ύπαρξη ενός υποσκληρίδιου αιματώματος, τοξικά αίτια τα οποία μπορεί να οφείλονται στη χρήση αλκοόλ, αντι-υπερτασικών αλλά και ψυχοτρόπων φαρμάκων. Η εμφάνιση της επίσης μπορεί να είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης ενός όγκου στον μετωπιαίο λοβό ή στο θάλαμο όπως και ενός τραύματος, μιας λοίμωξης και τέλος εγκεφαλικής ανοξίας. 5

6 Τα ποσοστά της άνοιας αυξάνονται με την αύξηση του ορίου ηλικίας. Τοιουτοτρόπως, άνοια έχει 1 περίπου των ατόμων μέχρι 65 ετών. Από 65 έως 74 το ποσοστό κυμαίνεται περίπου στο 3 και μεταξύ 75 έως 84 ετών περίπου στο 19. Επιπλέον, βάσει διαφόρων ερευνών, έχει αποδειχτεί πως τα άτομα πάνω από την ηλικία των 85 ετών εμφανίζουν συμπτώματα άνοιας σε ποσοστό που φθάνει μέχρι και 47 [36]. Σε παγκόσμιο επίπεδο 46,8 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν με διαγνωσμένη άνοια, ενώ αναμένεται αυτοί να φθάσουν τα 74,7 εκατομμύρια μέχρι το 2030 και τα 131,5 εκατομμύρια έως το Στην Ευρώπη υπάρχουν περίπου 10 εκατομμύρια ανοϊκοί ασθενείς και στην Ελλάδα Ως το 2050 ο αριθμός των ασθενών με άνοια στην Ελλάδα προβλέπεται πως θα φτάσει τις [41]. Ας εξετάσουμε όμως κάποιες μορφές άνοιας που σχετίζονται με την γεροντική ηλικία. ΜΟΡΦΕΣ ΑΝΟΙΑΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΕΣ ΜΕ ΤΟ ΓΗΡΑΣ Προτού ασχοληθούμε με τις διάφορες μορφές άνοιας θα πρέπει εδώ να επισημάνουμε ότι με το πέρασμα των ετών υπάρχει απώλεια νευρώνων. Οι αλλαγές που είναι συμβατές με την ηλικία του ασθενούς εντοπίζονται κυρίως στην πραγματοποίηση πολλαπλών λειτουργιών, στην κατονομασία αντικειμένων, στην δυσκολία συγκέντρωσης αλλά και στην επεξεργασία πληροφοριών [75]. Νόσος Alzheimer Η κλινική εικόνα της νόσου περιεγράφηκε για πρώτη φορά από τον Alois Alzheimer (Γερμανό νευρολόγο, 1907). Στα συμπτώματα της νόσου συμπεριλαμβάνονται η απώλεια της μνήμης, της αντίληψης, της ικανότητας ανεύρεσης λέξεων, του αποπροσανατολισμού ως προς τον τόπο αλλά και τον χρόνο. Ο κίνδυνος εκδήλωσης της νόσου πριν από το 65 έτος της ηλικίας είναι μικρότερος του 0,1. Κατά τον Hans Lauter η γεροντική άνοια και η νόσος Alzheimer είναι δύο νόσοι που δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν ξεχωριστά νοσήματα αλλά ενιαία. Κατά τον ίδιο, τόσο οι κλινικές τους εικόνες όσο και τα ψυχοπαθολογικά αλλά και νευρολογικά συμπτώματα και τέλος η πορεία των δύο αυτών νόσων συνηγορούν στην ενιαιοποίηση τους. Στην Γερμανία ο αριθμός των πασχόντων από την συγκεκριμένη νόσο είναι περίπου [61,72]. Μετωποκροταφική άνοια Στη μετωποκροταφική άνοια (στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η νόσος του Pick) επηρεάζονται τα πρόσθια (μετωπιαίος λοβός) και τα πλάγια (κροταφικός λοβός) τμήματα 6

7 του εγκεφάλου. Η μνήμη είναι δυνατόν να μείνει ανεπηρέαστη στα αρχικά στάδια της νόσου. Τα κλινικά συμπτώματα της νόσου σχετίζονται με απώλεια του αυθορμητισμού των ασθενών, αλλά και αδιαφορίας και ασυνέπειας στη δουλειά τους. Επίσης εμφανίζουν απώλεια ηθικών αναστολών, αποστασιοποίηση και βουλιμία. Αν και οι διανοητικές ικανότητες όπως είναι η μνήμη αρχικά δεν εξαλείφεται πάρα ταύτα είναι δυνατό να παρουσιαστεί μερικές φορές παρκινσονικό σύνδρομο με αμιμία και δυσκαμψία. Στις μισές περίπου περιπτώσεις μετωποκροταφικής άνοιας υπάρχει οικογενειακό ιστορικό της νόσου, ενώ η μέση ηλικία έναρξης της είναι τα 55 έτη [57,73]. Αγγειακή άνοια Θεωρείται ως η δεύτερη πιο συχνή μορφή άνοιας και μπορεί να συνυπάρχει με την νόσο του Alzheimer. H νόσος των μικρών αγγείων του εγκεφαλικού παρεγχύματος, ως αποτέλεσμα υπέρτασης και σακχαρώδους διαβήτη, προκαλεί βλάβη της υποφλοιώδους λευκής ουσίας και άνοια. Τα κλινικά συμπτώματα, χωρίς να υπάρχουν προηγούμενα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια του ασθενούς, είναι η διαταραχή μνήμης, κρίσης, λόγου και βάδισης. Εν συνεχεία εμφανίζονται και άλλα συμπτώματα τα οποία και συμπληρώνουν την κλινική εικόνα του ασθενούς [52]. Νόσος Parkinson H νόσος περιγράφηκε από τον Parkinson το Η συγκεκριμένη νόσος χαρακτηρίζεται από τρόμο ηρεμίας, δυσκαμψία, ακινησία ή βραδυκινησία και αστάθεια. Εκδηλώνεται συνήθως την 6 η δεκαετία της ζωής. Υπάρχει ένα όμως ποσοστό της τάξεως του 10 οι οποίοι είναι νεότεροι των 40 ετών. Ο τρόμος είναι περισσότερο εμφανής στην ηρεμία. Η στάση του σώματος είναι σκυφτή, το βάδισμα συρτό, σε στενή βάση γίνεται με μικρά βήματα. Επίσης παρουσιάζεται και μειωμένη αιώρηση των άνω άκρων [77,74]. Άνοια με σωμάτια Lewy Θεωρείται πως είναι η δεύτερη ή τρίτη συχνότερη μορφή άνοιας στα άτομα άνω των 65 μετά τη νόσο Alzheimer. Εμφανίζεται σαν τον συνδυασμό της νόσου Alzheimer και της νόσου Parkinson χωρίς ωστόσο να είναι κάτι από τα δύο. Τα σωμάτια του Lewy εντοπίζονται στον εγκεφαλικό φλοιό. Τα κλινικά ευρήματα είναι η ύπαρξη άνοιας και στοιχείων παρκινσονισμού. Υπάρχει τρόμος, δυσκαμψία, καμπτική στάση κορμού και άκρων. Η βάδιση γίνεται με μικρά βήματα. Συχνό φαινόμενο τέλος είναι και η ψύχωση [57, 76]. 7

8 Ανωτέρω αναφέρθηκαν και περιεγράφηκαν εν συντομία οι βασικές μορφές άνοιας που συνδέονται με την γεροντική ηλικία. Στην συνέχεια θα εξετάσουμε τις νομικές πράξεις που ρυθμίζονται από το δίκαιο και επιφέρουν είτε αυτοτελώς είτε με την συνδρομή και άλλων γεγονότων έννομα αποτελέσματα. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Νομικά γεγονότα και πράξεις δικαίου Στην καθημερινή μας ζωή διαδραματίζονται ποικίλα γεγονότα. Από αυτά μόνο εκείνα που υπάγονται στην ρυθμιστική εμβέλεια του δικαίου καθίστανται και νομικά γεγονότα. Επομένως νομικό γεγονός είναι κάθε περιστατικό που ρυθμίζεται από το δίκαιο και επιφέρει έννομες συνέπειες. Στα νομικά γεγονότα εντάσσονται αφενός οι πράξεις δικαίου αφετέρου τα απλά νομικά γεγονότα. Προαπαιτούμενο όμως της κάθε πράξης δικαίου, προκειμένου στην συνέχεια αυτή να επιφέρει και έννομες συνέπειες, είναι να υφίσταται πράξη. Ως πράξη νοείται εκείνη η ανθρώπινη ενέργεια που είναι τόσο συνειδητή όσο και ηθελημένη. Δεν εμπίπτει επομένως στην έννοια της πράξης κάθε κίνηση που είναι σπασμωδική ή ακόμη και αντανακλαστική καθώς και αυτή που γίνεται όχι μόνο σε κατάσταση ύπνου άλλα και σε οποιαδήποτε άλλη κατάσταση στην οποία δεν υφίσταται η λειτουργία της συνείδησης. Επιπλέον θα πρέπει η κάθε πράξη να επιφέρει και μεταβολή στον εξωτερικό κόσμο. Επομένως δεν θεωρείται πράξη η απλή σκέψη, η βούληση ή μια απόφαση που δεν εξωτερικεύτηκε στον εξωτερικό κόσμο. Πράξεις δικαίου είναι πχ. οι δηλώσεις βουλήσεως, οι δικαιοπραξίες, οι αδικοπραξίες, οι αθετήσεις συμβατικών υποχρεώσεων, οι ασκήσεις αγωγών. Η απουσία κάποιου από τα στοιχεία της πράξης (ανθρώπινη ενέργεια, ηθελημένη και η οποία να επιφέρει και μεταβολή στον εξωτερικό κόσμο) έχει ως αποτέλεσμα να μην αναγνωρίζεται από το δίκαιο η συγκεκριμένη ενέργεια ως πράξη, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δε δύναται να επέλθουν και έννομες συνέπειες. Παράλληλα όμως και κάθε παράλειψη οφειλομένης ενέργειας της οποίας η υποχρέωση προκύπτει από τον ίδιο τον νόμο, σύμβαση εμπίπτει στην έννοια της πράξης. Από την άλλη πλευρά, στα απλά νομικά γεγονότα εντάσσονται εκείνα τα περιστατικά στα οποία επέρχονται έννομες συνέπειες ανεξάρτητα από την εκφραζόμενη ή μη βούληση του υποκειμένου τους (πχ. τόσο η γέννηση όσο και ο θάνατος κάποιου είναι απλά νομικά γεγονότα, είναι όμως σημαντικά στον προσδιορισμό των κληρονομικών σχέσεων). 8

9 1.1. Θεμιτές και αθέμιτες πράξεις δικαίου Οι πράξεις δικαίου διακρίνονται αφενός σε θεμιτές ή δίκαιες νομικές πράξεις αφετέρου σε αθέμιτες ή άδικες πράξεις. Τις μεν πρώτες τις επιτρέπει το δίκαιο, και ρυθμίζονται τόσο από το ιδιωτικό και αστικό δίκαιο ενώ τις δεύτερες τις απαγορεύει, και τις ρυθμίζει κυρίως μέσα από τις διατάξεις του ενοχικού δικαίου. Στην κατηγορία των θεμιτών πράξεων δικαίου εντάσσονται οι δικαιοπραξίες και οι λοιπές δίκαιες πράξεις (οιονεί δικαιοπραξίες, υλικές νομικές πράξεις, μεικτές υλικές πράξεις, δικαιοπρακτικές παραλείψεις [περιγράφονται αναλυτικά κατωτέρω]. Στις αθέμιτες εμπίπτουν οι αδικοπραξίες, αθετήσεις υποχρεώσεων που απορρέουν από συμβάσεις καθώς και άλλες συμπεριφορές που αποδοκιμάζονται από το δίκαιο και η τέλεση τους επισύρει κυρώσεις στο πρόσωπο που τις επιχειρεί [34, 48] Η δικαιοπραξία ως πράξη δικαίου Ηαρχή της ιδιωτικής αυτονομίας ή άλλως αυτονομία της ιδιωτικής βούλησης είναι μια εκ των θεμελιωδών αρχών που διέπουν το αστικό δίκαιο. Ειδικότερα το κάθε πρόσωπο μπορεί μέσα στα όρια που επιβάλλονται τόσο από το Σύνταγμα όσο και από τους νόμους να διαμορφώνει όπως το ίδιο επιθυμεί, αφενός τις προσωπικές του αφετέρου τις περιουσιακές του σχέσεις. Η ιδιωτική αυτονομία σχετίζεται με τρεις άλλες ελευθερίες που απορρέουν από το Σύνταγμα και συγκεκριμένα την α) ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθρο5 1 Σ.), από την οποία πηγάζει και η ελευθερία συμμετοχής στην οικονομική ζωή της χώρας, β) την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι (άρθρο 12 1 Σ.) και γ) το δικαίωμα στην ιδιοκτησία, απόρροια του οποίου είναι και το δικαίωμα διαθέσεως αιτία θανάτου (άρθρο 17 1 Σ.). Η δικαιοπραξία αποτελεί το μέσο με το οποίο κάθε πρόσωπο διαμορφώνει τις έννομες σχέσεις του και απολαμβάνει μέσω αυτής τις ως άνω ελευθερίες. Ο αστικός κώδικας δεν ορίζει την έννοια της δικαιοπραξίας. Γίνεται όμως γενικώς δεκτό ότι πρόκειται για τη δήλωση βουλήσεως που κατευθύνεται στην παραγωγή κάποιου έννομου αποτελέσματος το οποίο επέρχεται γιατί το θέλησε ο δηλών. Επειδή όμως ο νόμος απαιτεί, προκειμένου να επέλθει το έννομο αποτέλεσμα, τη συνδρομή και άλλων προϋποθέσεων (πλην της δήλωσης βουλήσεως), ο παρακάτω ορισμός είναι ακριβέστερος ως προς την έννοια της δικαιοπραξίας. Σύμφωνα με αυτόν, δικαιοπραξία είναι το πραγματικό το οποίο περιέχει δήλωση (ή πράξη) βουλήσεως και το οποίο αναγνωρίζεται από το νόμο ως λόγος για να επέλθει η έννομη συνέπεια που θέλησε ο δικαιοπρακτών. Ως πραγματικό θεωρείται το σύνολο των γεγονότων από τα οποία ο νόμος εξαρτά ορισμένη έννομη συνέπεια [53,10]. 9

10 1.3. Συστατικά στοιχεία της δικαιοπραξίας Στοιχεία της δικαιοπραξίας αποτελούν τα κατ ιδίαν μέρη της πραγματικής της υπόστασης και τα οποία διακρίνονται αφενός σε ουσιώδη αφετέρου σε επουσιώδη. Ουσιώδες στοιχείο της δικαιοπραξίας είναι η δήλωση (ή η πράξη ) βουλήσεως. Ως δήλωση ή πράξη βουλήσεως εννοείται η εξωτερίκευση ορισμένης βουλήσεως προκειμένου να καταστεί γνωστή. Η δήλωση της βουλήσεως είναι αναγκαία διότι χωρίς αυτήν δεν μπορούν να επέλθουν οι έννομες συνέπειες που επιδιώκονται. Επίσης ουσιώδη στοιχεία ( essentialia negotii ) της δικαιοπραξίας θεωρούνται και εκείνα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για να υπάρξει ορισμένο είδος δικαιοπραξίας. Η δήλωση βουλήσεως πρέπει να καλύπτει πλήρως τα ουσιώδη στοιχεία προκειμένου να υπάρξει η δικαιοπραξία του τύπου που επέλεξαν τα μέρη πχ. ουσιώδες στοιχείο της πώλησης πράγματος κατά το άρθρο 513 ΑΚ είναι το πράγμα, το τίμημα και η σχετική συμφωνία. Αν λείπει κάποιο από τα ουσιώδη στοιχεία της δικαιοπραξίας τότε αυτή είτε θα είναι ανυπόστατη ως δικαιοπραξία του είδους που επέλεξαν τα μέρη είτε θα πληροί τα στοιχεία άλλου είδους. Αν βέβαια λείπει η δήλωση βουλήσεως η δικαιοπραξία θα είναι ανυπόστατη ως δικαιοπραξία. Στα ουσιώδη στοιχεία το βάρος απόδειξης το έχει αυτός που επικαλείται την κατάρτιση της δικαιοπραξίας ενώ τα επουσιώδη στοιχεία πρέπει να αποδείξει αυτός που επικαλείται την ύπαρξη τους. Επουσιώδη στοιχεία είναι εκείνα που τίθενται αφενός για να ρυθμίσουν ζητήματα που δεν προβλέπονται από τον νόμο αφετέρου για να εισαγάγουν αποκλίσεις από τις διατάξεις του ενδοτικού δικαίου. Τα στοιχεία αυτά διακρίνονται σε φυσικά ή συνήθη και πρόσθετα ή τυχαία. Φυσικά ή συνήθη ( naturalia negotii ) είναι εκείνα τα στοιχεία που ισχύουν στις περιπτώσεις που δεν υπάρχει συμφωνία των μερών, οπότε συμπληρώνονται από τον ίδιο τον νόμο πχ. οι διατάξεις που αφορούν τον τόπο και τον χρόνο παροχής των άρθρων 320 και 323 AK. Τα εν λόγω άρθρα εφαρμόζονται όταν τα συμβαλλόμενα μέρη δεν όρισαν διαφορετικό τόπο ή χρόνο παροχής. Ως τυχαία ή πρόσθετα ( accidentalia negotii ) είναι εκείνα τα στοιχεία τα οποία προσθέτουν τα ίδια τα μέρη στην δικαιοπραξία, χωρίς να είναι αυτά και απαραίτητα προκειμένου η δικαιοπραξία να είναι υποστατή, και είτε τροποποιούν τα naturallia negotii του συγκεκριμένου τύπου δικαιοπραξίας, εφόσον αυτό δεν απαγορεύεται, είτε προσθέτουν όρους στην δικαιοπραξία πχ. η προσθήκη αίρεσης, ποινικής ρήτρας. Τα συνήθη στοιχεία εφόσον προβλέπονται από τον ίδιο τον νόμο δεν χρήζουν απόδειξης. Τέλος η απόδειξη των πρόσθετων στοιχείων βαρύνει αυτόν που τα επικαλείται [11, 27]. 10

11 1.4. Ενέργεια της δικαιοπραξίας Προκειμένου να επέλθει η έννομη συνέπεια της κάθε δικαιοπραξίας απαιτείται αυτή να είναι εκτός από υποστατή και ενεργός. Θα πρέπει επομένως να συντρέχουν και κάποιοι άλλοι όροι που καλούνται όροι της ενέργειας της δικαιοπραξίας. Αυτοί δε, διακρίνονται σε όροι του κύρους και όροι του ενεργού. Ειδικότερα οι προϋποθέσεις του κύρους πρέπει να υφίστανται κατά τον χρόνο κατάρτισης της δικαιοπραξίας προκειμένου αυτή να είναι έγκυρη. Η έλλειψη τους καθιστά την δικαιοπραξία άκυρη ή ακυρώσιμη. Τέτοιες είναι η δικαιοπρακτική ικανότητα του δικαιοπρακτούντος (άρθρο127 επ. ΑΚ), η μη αντίθεση της δικαιοπραξίας στον νόμο ή στα χρηστά ήθη (άρθρο 174 ΑΚ και 178 ΑΚ), η εξουσία διαθέσεως στις εκποιητικές δικαιοπραξίες (άρθρο 175,176 ΑΚ), η τήρηση του νόμιμου συστατικού τύπου (άρθρο 159 επ.). Αν ελλείπει κάποια από τις άνω προϋποθέσεις τότε η δικαιοπραξία είναι άκυρος. Υπάρχουν και άλλοι όροι του κύρους μιας δικαιοπραξίας η οποίοι αν συντρέχουν έχουν ως αποτέλεσμα την ακυρωσία της δικαιοπραξίας πχ. ελαττωματική δήλωση βουλήσεως συνεπεία πλάνης (άρθρο 140 επ.), απάτης (άρθρο 147 επ.) ή απειλής (άρθρο 150 επ.). Οι όροι του ενεργού από την άλλη πρέπει να συντρέχουν μετά την κατάρτιση της δικαιοπραξίας προκειμένου αυτή να αναπτύξει την ενέργεια της. Κατά το χρονικό διάστημα που δεν πληρούται ο όρος του ενεργού, η ισχύς της δικαιοπραξίας είναι μετέωρη. Με την πλήρωση του όρου η δικαιοπραξία γίνεται οριστικά έγκυρη, αν όμως δεν πληρωθεί τότε η δικαιοπραξία είναι οριστικά άκυρη. Τέτοιοι όροι είναι πχ. η μεταγραφή της εμπράγματης δικαιοπραξίας για τα ακίνητα χωρίς την οποία δεν μπορεί να επέλθει σύσταση, μετάθεση ή κατάργηση του εμπράγματου δικαιώματος πάνω στο ακίνητο, η έγκριση της δικαιοπραξίας από τον αντιπροσωπευόμενο, την οποία κατάρτισε στο όνομα του ο ψευδο-αντιπρόσωπος (άρθρο229,233 ΑΚ), ο θάνατος του διαθέτη για την ενέργεια της διαθήκης. Ως όροι του ενεργού θεωρούνται όχι μόνο αυτοί που προβλέπονται από τον ίδιο τον νόμο αλλά και αυτοί που προστίθενται από τα ίδια τα συμβαλλόμενα μέρη με τη μορφή αίρεσης (άρθρο 201επ. ΑΚ) ή προθεσμίας (άρθρο 210 ΑΚ) και από την πλήρωση της οποίας τα μέρη έχουν εξαρτήσει την ενέργεια της δικαιοπραξίας. Επειδή η ύπαρξη των προϋποθέσεων του κύρους συνήθως τεκμαίρεται, στον εναγόμενο ανήκει το βάρος επίκλησης και απόδειξης τους. Αντίθετα το βάρος απόδειξης της πλήρωσης των όρων του ενεργού ανήκει σε αυτόν που τους επικαλείται [27]. 11

12 2. Λοιπές πράξεις δικαίου Όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, τις θεμιτές πράξεις τις διακρίνουμε αφενός σε δικαιοπραξίες αφετέρου σε λοιπές πράξεις δικαίου. Οι τελευταίες διακρίνονται στις οιονεί δικαιοπραξίες, στις υλικές πράξεις, στις υλικές πράξεις μεικτής φύσεως και τέλος στις δικαιοπρακτικές παραλείψεις. Ειδικότερα οιονεί δικαιοπραξία είναι η δήλωση με την οποία ανακοινώνεται ένα ψυχικό γεγονός και η οποία εμφανίζεται είτε ως ανακοίνωση βουλήσεως, είτε ως ανακοίνωση παραστάσεως είτε ως ανακοίνωση συναισθήματος. Οι έννομες συνέπειες επέρχονται μόνο από τον νόμο ανεξαρτήτως της όποιας βούλησης του υποκειμένου πχ. η όχληση είναι οιονεί δικαιοπραξία (άρθρο 340 ΑΚ) και συνίσταται σε ανακοίνωση βουλήσεως. Ο δανειστής επιδιώκει μόνο την πλήρωση της υποχρέωσης από την πλευρά του οφειλέτη. Όμως η έννομη συνέπεια της όχλησης είναι πως ο οφειλέτης καθίσταται και υπερήμερος από τον νόμο. Επειδή οι οιονεί δικαιοπραξίες δεν τυγχάνουν ρύθμισης από το δίκαιο έχουν αναλογική εφαρμογή οι διατάξεις των δικαιοπραξιών. Υλική πράξη και ειδικότερα υλική νομική πράξη είναι εκείνη η πράξη με την οποία επέρχεται μια μεταβολή στον εξωτερικό κόσμο, με την οποία μεταβολή συνδέεται και ορισμένο έννομο αποτέλεσμα. Ομοιάζουν με τις οιονεί δικαιοπραξίες στο γεγονός πως οι έννομες συνέπειες προβλέπονται από τον ίδιο τον νόμο ανεξάρτητα από την ύπαρξη βουλήσεως του προσώπου. Διαφέρουν όμως στο γεγονός πως οι υλικές πράξεις δεν περιέχουν δήλωση βουλήσεως. Σε αυτές δεν εφαρμόζονται ούτε αναλόγως οι διατάξεις των δικαιοπραξιών. Για την τέλεση τους δεν απαιτείται η ύπαρξη δικαιοπρακτικής ικανότητας ούτε μπορεί να υπάρξει αντιπροσώπευση. Παραδείγματα υλικών πράξεων είναι η ειδοποιία που έχει ως επακόλουθο την κτήση της κυριότητας, η εύρεση απολωλότος, η πνευματική δημιουργία και η ανακάλυψη θησαυρού. Η μεικτή νομική πράξη είναι και αυτή υλική πράξη αλλά η τέλεση της επιφέρει ένα αποτέλεσμα που προκύπτει από την βούληση του πράττοντος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μεικτής υλικής πράξης είναι η κτήση της εκούσιας κατοικίας (άρθρο 51 ΑΚ) η οποία απαρτίζεται αφενός από το υλικό στοιχείο της πραγματικής εγκατάστασης σε έναν τόπο και αφετέρου το βουλητικό στοιχείο της μόνιμης εγκατάστασης δηλ. της πρόθεσης του προσώπου για μόνιμη και σταθερή παραμονή στον συγκεκριμένο τόπο. Για αυτές ισχύουν ότι και για τις οιονεί δικαιοπραξίες. 12

13 Τέλος δικαιοπρακτική παράλειψη είναι η παράλειψη δικαιοπρακτικής δηλώσεως βουλήσεως στην οποία ο νόμος προσδίδει με την μορφή πλάσματος την ενέργεια δικαιοπραξίας ή οιονεί δικαιοπραξίας πχ. η παράλειψη του κληρονόμου να αποποιηθεί την κληρονομιά, την οποία ο νόμος εξομοιώνει με δήλωση αποδοχής (άρθρο 1850 ΑΚ). Κατά την ορθότερη άποψη εφαρμόζονται αναλογικά οι διατάξεις των δικαιοπραξιών και συγκεκριμένα αυτές που αφορούν την δικαιοπρακτική ικανότητα. Δεν εφαρμόζονται όμως οι διατάξεις για την πλάνη διότι κάτι τέτοιο θα ήταν ασυμβίβαστο με το πλασματικό περιεχόμενο τους [35]. 3. Άνθρωπος και ικανότητα δικαίου-διάκριση της από την ικανότητα για πράξη Κάθε άνθρωπος βάσει του άρθρου 34 ΑΚ είναι ικανός να έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις. Η ίδια ικανότητα αναγνωρίζεται και για τα νομικά πρόσωπα σύμφωνα με το άρθρο 61 ΑΚ που ορίζει πως και τα νομικά πρόσωπα και ειδικότερα η ένωση προσώπων για την επιδίωξη ορισμένου σκοπού όπως και το σύνολο περιουσίας που έχει ταχθεί στην εξυπηρέτηση ορισμένου σκοπού αν τηρήσουν τους όρους που ορίζει ο νόμος μπορούν να αποκτήσουν και αυτά προσωπικότητα. Επομένως υποκείμενα δικαίου είναι τόσο τα φυσικά όσο και τα νομικά πρόσωπα. Ο άνθρωπος όμως ειδικότερα δεν είναι μόνο φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων αλλά είναι και φορέας από το δίκαιο τόσο αναγνωρισμένων ελευθεριών (ελευθερία να συντάσσει ή μη διαθήκη) όσο και εννόμων σχέσεων (πχ. συγγένεια) και καταστάσεων (πχ. ιθαγένεια). Ικανότητα δικαίου αναγνωρίζεται σε κάθε άνθρωπο ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, φυλής, χρώματος και θρησκείας. Η ικανότητα δικαίου ταυτίζεται με την προσωπικότητα (πχ. άρθρο 61 ΑΚ) αλλά θα πρέπει να γίνεται διάκριση της από την στενή έννοια της προσωπικότητας η οποία προστατεύεται στο άρθρο 57 ΑΚ. Επίσης, η ικανότητα δικαίου συχνά αποδίδεται και με άλλους όρους όπως δικαιοκτητική ικανότητα ή δικανική ικανότητα. Στο άρθρο 34 ΑΚ όμως περιγράφεται η γενική ικανότητα δικαίου η οποία είναι ίση για όλους τους ανθρώπους. Εκτός όμως από την γενική ικανότητα υπάρχουν και ειδικές ικανότητες δικαίου, σύμφωνα με τις οποίες αναγνωρίζεται στο πρόσωπο η δυνατότητα να είναι υποκείμενο συγκεκριμένων εννόμων σχέσεων πχ. κληρονομικής διαδοχής, υιοθεσίας, γάμου. Οι ειδικές αυτές ικανότητες δικαίου βρίσκονται σε συνάρτηση με τους κανόνες δικαίου που ρυθμίζουν την συγκεκριμένη έννομη σχέση και διαφέρουν ανάλογα με το φύλο, ηλικία και την υγεία του κάθε ανθρώπου. Η πρακτική σημασία της διάκρισης μεταξύ γενικής ικανότητας δικαίου και ειδικών ικανοτήτων δικαίου είναι πως ενώ μεν η πρώτη μπορεί να μείνει απαλλοτρίωτη οι δεύτερες μπορούν εντός ενός ορίου να περιορισθούν είτε με νόμο, με την προϋπόθεση 13

14 πως με αυτόν δεν θα παραβιαστεί η αρχή της ισότητας, είτε με σύμβαση η οποία βέβαια δεν θα έρχεται σε αντίθεση με την καλή πίστη και τα χρηστά ήθη. Ικανότητα προς το πράττειν ή για πράξη είναι η ικανότητα του δικαίου να επιφέρει με την συμπεριφορά του ορισμένα έννομα αποτελέσματα. Η ικανότητα για πράξη προϋποθέτει την ικανότητα δικαίου. Όπως η ικανότητα δικαίου έτσι και η ικανότητα για πράξη δεν μπορεί καταρχήν να περιορισθεί με δικαιοπραξία αλλά ούτε και το ίδιο το πρόσωπο μπορεί να παραιτηθεί από αυτήν διότι η συγκεκριμένη παραίτηση θα πάσχει ακυρότητας. Η ικανότητα προς το πράττειν δεν ρυθμίζεται από τον αστικό μας κώδικα. Ρύθμιση υπάρχει μόνο για δύο κατηγορίες πράξεων και συγκεκριμένα α) τις δηλώσεις βουλήσεως και ειδικότερα τις δικαιοπραξίες και β) τα αδικήματα. Την ως άνω ικανότητα θεωρείται πως έχει όποιος μπορεί έστω και στοιχειωδώς να κατευθύνει την όποια συμπεριφορά του βάσει της βούλησης του. Επομένως δεν θεωρείται πως αυτή υφίσταται όταν ο άνθρωπος βρίσκεται σε βρεφική ηλικία, σε κατάσταση ύπνου, λιποθυμίας ή νάρκωσης. Για την κατάρτιση πχ. δικαιοπραξίας απαιτείται όχι μόνο ικανότητα προς το πράττειν αλλά και ικανότητα για δικαιοπραξία ενώ για την τέλεση κάποιου αδικήματος απαιτείται αφενός ικανότητα για πράξη αφετέρου ικανότητα για καταλογισμό. Ο στερούμενος της ικανότητας για πράξη δεν στερείται και της ικανότητας δικαίου. Αυτό συνάγεται πχ. από το άρθρο 35 ΑΚ σύμφωνα με το οποίο το παιδί που μόλις γεννήθηκε μπορεί να αποκτήσει δικαιώματα είτε με την επαγωγή κληρονομίας είτε με ένωση πραγμάτων έστω και αν η άσκηση αυτών των δικαιωμάτων του γίνεται από τους ασκούντες την γονική μέριμνα του [44, 50, 22] Ικανότητα για δικαιοπραξία-διάκριση της από συγγενείς έννοιες Δικαιοπρακτική ικανότητα είναι η ικανότητα που δίδεται στο πρόσωπο να επιχειρεί δικαιοπραξίες δηλ. να προβαίνει σε δηλώσεις βουλήσεως προκειμένου να παραχθούν έννομα αποτελέσματα. Είναι η ικανότητα του προσώπου να μετέχει ο ίδιος στη δημιουργία, αλλοίωση ή ακόμη και κατάργηση εννόμων σχέσεων και δικαιωμάτων του πχ. δικαίωμα σύνταξης διαθήκης αλλά επίσης και να προστατεύει ή να διαθέτει αυτά τα δικαιώματα. Θεμέλιο της κάθε δικαιοπραξίας, στον πυρήνα της οποίας βρίσκεται η δήλωση βουλήσεως του προσώπου, είναι η δικαιοπρακτική ικανότητα. Η δήλωση βουλήσεως ως κυρίαρχο μέσο με το οποίο ασκείται η ιδιωτική αυτονομία προϋποθέτει τη δικαιοπρακτική ικανότητα δηλαδή προϋποθέτει «έλλογον βούλησιν» την οποία διαθέτει ένας αφενός ώριμος αφετέρου υγιής στον νου άνθρωπος. Όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης στο Ηθικά Νικομάχεια (βιβλίο Ζ,Κεφ 8) «η κυριότερη ενέργεια του φρονίμου είναι το να κρίνει και να αποφασίζει 14

15 ορθώς. Όθεν απολύτως φρόνιμος άνθρωπος είναι εκείνος, όστις γνωρίζει κατόπιν ωρίμου σκέψεως να αποκτά το δυνάμενον να επιτευχθεί δια της δράσεως του, υπέρτατον αγαθόν». Αυτονομία της βουλήσεως και ικανότητα για δικαιοπραξία βρίσκονται σε λογική αλληλουχία. Επομένως προϋπόθεση της ιδιωτικής αυτονομίας της αρχής δηλαδή που διέπει το ιδιωτικό μας δίκαιο είναι η φυσική ικανότητα του προσώπου για ελεύθερη διαμόρφωση της βούλησης του. Ελεύθερη αυτοδιάθεση του προσώπου όμως, προκειμένου αυτό να διαμορφώσει ελεύθερα και ανεπηρέαστα την βούληση του, δεν μπορεί να υπάρξει όταν αυτό στερείται την πνευματική και ψυχική ωριμότητα αφενός, αφετέρου δε όταν η χρήση της λογικής του δεν είναι ελεύθερη εξαιτίας εσωτερικών και εξωτερικών επιδράσεων Αρχές, μέθοδοι και κριτήρια που διέπουν την δικαιοπρακτική ικανότητα Τον θεσμό της δικαιοπρακτικής ικανότητας διέπουν δύο αρχές γύρω από τις οποίες κινείται και η ρύθμιση της στο ισχύον δίκαιο. Πρώτον η συστηματική ή λογική αρχή σύμφωνα με την οποία τόσο η ικανότητα όσο και η ανικανότητα για δικαιοπραξία, ως θεσμοί του αστικού δικαίου συνδέονται λογικά με την αυτονομία της ιδιωτικής βουλήσεως ως θεμελιώδους αρχής του δικαίου μας και απορρέουν συστηματικά από όλες εκείνες τις διατάξεις που την διέπουν. Δεύτερον είναι η προστατευτική ή λειτουργική αρχή σύμφωνα με την οποία όλες εκείνες οι διατάξεις που αφορούν την δικαιοπρακτική ικανότητα εξυπηρετούν τόσο το γενικό όσο και το ατομικό συμφέρον. Ειδικότερα, η ανικανότητα για δικαιοπραξία έχει ως λειτουργική αποστολή την προστασία όλων εκείνων των ατόμων που δεν έχουν την ικανότητα για να λειτουργήσουν αυτόνομα στο χώρο του δικαίου. Προκειμένου να προσδιορισθεί η δικαιοπρακτική ικανότητα ή ανικανότητα ο αστικός κώδικας ακολουθεί ταυτόχρονα δύο μεθόδους οι οποίες είναι α) η αφηρημένη και β) η συγκεκριμένη μέθοδος, από τον συνδυασμό των οποίων προκύπτει η εφαρμογή μιας τρίτης μεθόδου, της επονομαζόμενης μικτής. Κατά την αφηρημένη μέθοδο ο νόμος βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων πχ. την ηλικία προσδιορίζει ορισμένες καταστάσεις, και όσο διαρκεί αυτή η κατάσταση απαγορεύει την σύναψη οποιασδήποτε δικαιοπραξίας. Ακολουθείται επομένως για τον προσδιορισμό της δικαιοπρακτικής (αν)ικανότητας μια αφενός αφηρημένη αφετέρου γενική θεώρηση των καταστάσεων, υπάρχει μια εκ των προτέρων κρίση χωρίς να εξετάζεται αν το πρόσωπο στην δεδομένη περίπτωση διαθέτει ικανότητα για την κατάρτιση της δικαιοπραξίας. Σύμφωνα με την συγκεκριμένη μέθοδο αντικείμενο κρίσης είναι η ικανότητα του προσώπου στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ζητούμενο είναι αν το πρόσωπο τη δεδομένη 15

16 χρονική στιγμή που καταρτίστηκε η δικαιοπραξία είχε ικανότητα για ελεύθερο σχηματισμό της βούλησης του. Ο αστικός μας κώδικας ακολουθεί ένα μεικτό σύστημα που αποτελείται από τον συνδυασμό των δύο ως άνω μεθόδων έτσι ώστε να εφαρμόζονται και να ισχύουν παράλληλα στις διάφορες περιπτώσεις. Ο αστικός κώδικας χρησιμοποιεί διάφορα κριτήρια για την εφαρμογή αυτών των μεθόδων. Ειδικότερα, θέτει δύο αντικειμενικά κριτήρια: την ηλικία και την υγεία. Βάσει του πρώτου κριτηρίου διακρίνει τους δικαιοπρακτούντες σε ικανούς για δικαιοπραξία, σε ανίκανους για δικαιοπραξία και σε περιορισμένα ικανούς για δικαιοπραξία. Συγκεκριμένα ο νομοθέτης θεωρεί πως ελευθερία βούλησης και ικανότητα για δικαιοπραξία έχουν οι ενήλικοι δηλαδή εκείνοι που συμπλήρωσαν το 18 έτος της ηλικίας τους (άρθρο 127 ΑΚ). Ως προς τον υπολογισμό της ενηλικίωσης θα πρέπει να ειπωθεί πως η ηλικία ως προθεσμία προσδιορίζεται σε χρόνια. Βάσει των άρθρων 241 2, 242, ΑΚ που αφορούν τις προθεσμίες ορίζεται πως «η προθεσμία αρχίζει την επόμενη της ημέρας όπου έγινε το γεγονός, που αποτελεί την αφετηρία της και λήγει μόλις περάσει η αντίστοιχη ημερομηνία του τελευταίου χρόνου». Σε αυτόν τον ερμηνευτικό κανόνα το άρθρο ΑΚ εισάγει εξαίρεση σύμφωνα με την οποία «για τη συμπλήρωση της ενηλικίωσης υπολογίζεται και η ημερομηνία γέννησης». Επομένως για να προσδιοριστεί η ηλικία προσμετράται και η ημέρα γέννησης, και η συμπλήρωση της ενηλικίωσης επέρχεται μόλις περάσει και η αντίστοιχη ημερομηνία του 18 ου έτους. Το ίδιο κριτήριο της ενηλικότητας ως κριτήριο της δικαιοπρακτικής ικανότητας εφαρμόζεται τόσο από τον γαλλικό όσο και από τον ελβετικό αλλά και τον ιταλικό κώδικα. Επιπροσθέτως ο ελβετικός κώδικας για την ύπαρξη δικαιοπρακτικής ικανότητας απαιτεί και την συνδρομή της ύπαρξης λογικού ενώ κατά των ιταλικό κώδικα πλήρης δικαιοπρακτική ικανότητα αποδίδεται στους ενήλικες πλην των περιπτώσεων που αναφέρει ο νόμος. Αναφορικά δε με το δεύτερο κριτήριο της σωματικής, ψυχικής, αλλά και της διανοητικής υγείας του προσώπου, ο ΑΚ,τους διακρίνει σε ανίκανους για δικαιοπραξία και σε περιορισμένα ικανούς. Τόσο η διάταξη του άρθρου 127 ΑΚ όσο και το σύνολο των διατάξεων που ρυθμίζουν την δικαιοπρακτική(αν)ικανότητα είναι αναγκαστικού δικαίου στις οποίες δεν μπορούν να ισχύσουν αφενός αντίθετες συμφωνίες αφετέρου δεν χωρεί παραίτηση από αυτές. Η διάταξη του άρθρου 127 ΑΚ, επειδή ακριβώς εισάγει τον κανόνα της δικαιοπρακτικής ικανότητας δεν χρειάζεται να αποδειχτεί από όποιον ισχυρίζεται τόσο την κατάρτιση όσο 16

17 και την αλλοίωση ή κατάργηση της δικαιοπραξίας. Από την άλλη όμως οι διατάξεις για ολική, ειδική ή περιορισμένη ανικανότητα εισάγουν δικαιοκωλυτικό κανόνα και το βάρος τόσο της επίκλησης όσο και της απόδειξης τους μετατίθεται σε εκείνον που τους επικαλείται. Ο κανόνας λοιπόν ορίζει πως κάθε διάδικος που επικαλείται υπέρ αυτού ένα δικαίωμα φέρει ταυτόχρονα και το βάρος απόδειξης των προϋποθέσεων των δικαιογόνων κανόνων, ενώ από την άλλη ο αντίδικος πρέπει να αποδείξει εφόσον συντρέχουν, την ύπαρξη των δικαιοκωλυτικών, δικαιοανασταλτικών ή δικαιοφθόρων κανόνων [29, 49, 45, 19,6] Ικανότητα προς καταλογισμό Η δικαιοπρακτική ικανότητα διακρίνεται από την ικανότητα για αδικοπραξία ή για καταλογισμό. Είναι η ικανότητα του προσώπου να επιφέρει την ίδρυση σε βάρος του ευθύνης για τις δικές του άδικες πράξεις. Η ικανότητα για καταλογισμό αποτελεί προϋπόθεση τόσο της υπαιτιότητας όσο και της αδικοπρακτικής και δικαιοπρακτικής ευθύνης. Προκειμένου ένα άτομο να χαρακτηριστεί υπαίτιο είτε εκ δόλου είτε εξ αμελείας θα πρέπει κατά τον χρόνο της πράξης να διέθετε δύο στοιχεία, αφενός ελευθερία βουλήσεως (στερείται αυτής πχ. στις περιπτώσεις ανωτέρας βίας) αφετέρου ικανότητα για καταλογισμό, δηλαδή να μπορεί να συνειδητοποιήσει το αν η ζημιογόνος συμπεριφορά του είναι σύννομη ή παράνομη, δίκαιη ή άδικη, γιατί τότε και μόνο αποδοκιμάζεται η συμπεριφορά του από το δίκαιο. Ο νόμος αναφέρει τις περιπτώσεις στις οποίες λείπει αυτή η ικανότητα στα άρθρα ΑΚ. Συγκεκριμένα αυτή η ικανότητα λείπει κατά το άρθρο 916 σε όσους δεν συμπλήρωσαν το 10 έτος της ηλικίας και σε όσους κατά τον χρόνο τέλεσης της πράξης δεν είχαν συνείδηση των πράξεων τους πχ. λόγω μέθης, οργής, ζήλιας, καθώς και σε εκείνους που βρίσκονταν σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή, που περιόριζε αποφασιστικά την λειτουργία της κρίσης και της βούλησης τους πχ. λόγω ψυχώσεων εκτός αν περιήλθαν σε αυτήν την κατάσταση από δική τους υπαιτιότητα. Ακόμη οι ανήλικοι που συμπλήρωσαν το 10 ο όχι όμως και το 14 ο έτος της ηλικίας καθώς και οι κωφάλαλοι θεωρούνται ικανοί για καταλογισμό των πράξεων τους κατά το άρθρο 917 ΑΚ, εκτός αν αποδείξουν πως ενήργησαν χωρίς διάκριση, δηλαδή δεν είχαν την απαιτούμενη ικανότητα αντίληψης του παράνομου χαρακτήρα της πράξης τους Ικανότητα να είναι κάποιος διάδικος Σύμφωνα με το άρθρο 62 εδάφιο α και 62 εδάφιο β ΚΠολΔ, όποιος έχει την ικανότητα να είναι υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων (ικανότητα δικαίου) έχει παράλληλα και 17

18 την ικανότητα να είναι διάδικος. Ικανότητα διαδίκου αποδίδεται κατ εξαίρεση και στις ενώσεις προσώπων που επιδιώκουν κάποιο σκοπό, ακόμη και αν δεν έχουν την μορφή σωματείου όπως και στις εταιρείες που δεν έχουν προσωπικότητα Ικανότητα δικαστικής παράστασης Στο πεδίο του δικονομικού δικαίου αντίστοιχη με την δικαιοπρακτική ικανότητα είναι η ικανότητα δικαστικής παράστασης.το άρθρο 63 1 εδάφιο α και εδάφιο β αναφέρει πως όποιος είναι ικανός για κάθε είδους δικαιοπραξία μπορεί να παρίσταται στο δικαστήριο με το δικό του όνομα, ενώ όποιος έχει περιορισμένη ικανότητα για δικαιοπραξία μπορεί να παρίσταται στο δικαστήριο με το δικό του όνομα μόνο σε εκείνες τις περιπτώσεις που είναι ικανός για δικαιοπραξία. Επιπλέον όσοι δεν μπορούν να παρίστανται στο δικαστήριο με το δικό τους όνομα κατά το άρθρο 64 1 μπορούν να εκπροσωπηθούν από τους νόμιμους αντιπροσώπους τους. Κατ εξαίρεση στα ασφαλιστικά μέτρα προκειμένου να αποτραπεί επικείμενος κίνδυνος μπορεί να παρίσταται και αυτός που δεν είναι ικανός για δικαιοπραξία. (άρθρο 63 2ΚΠολΔ) [23, 30, 47]. 4. Γενική και παροδική δικαιοπρακτική ανικανότητα Η ρύθμιση της δικαιοπρακτικής ικανότητας στον αστικό κώδικα είναι τόσο γενική την οποία περαιτέρω διακρίνουμε σε πλήρης ανικανότητα και περιορισμένη ικανότητα, όσο και παροδική η οποία διευκρινίζεται στα άρθρα 131,171 και 331 ΑΚ Ανίκανοι για δικαιοπραξία Η διάταξη του άρθρου 128 ΑΚ στον αντίποδα του άρθρου 127 ΑΚ αναφέρεται στα άτομα που είναι ανίκανα για κάθε δικαιοπραξία. Ειδικότερα σε αυτά τα άτομα εντάσσονται α) όποιοι δεν έχουν συμπληρώσει το δέκατο έτος της ηλικίας (νήπια) και β) όσοι τελούν σε καθεστώς πλήρους στερητικής δικαστικής συμπαράστασης. Α) Επομένως με κριτήριο την ηλικία κηρύσσεται ανίκανος για δικαιοπραξία αυτός που δεν έχει συμπληρώσει το 10 ο έτος της ηλικίας του ανεξάρτητα από την όποια πρώιμη ωριμότητα μπορεί να διαθέτει. 18

19 Β) Η δικαστική συμπαράσταση που έχει ως βασική αρχή τον σεβασμό της προσωπικότητας του πάσχοντος έχει αντικαταστήσει τους παλιούς δεσμούς της δικαστικής απαγόρευσης αλλά και της δικαστικής αντίληψης. Ειδικότερα κατά το άρθρο 1666 ΑΚ σε δικαστική συμπαράσταση υποβάλλονται τα εξής ενήλικα πρόσωπα: Α) όσοι λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής ή λόγω σωματικής αναπηρίας αδυνατούν να φροντίσουν μόνοι τους ολικά ή μερικά τις υποθέσεις τους. Ως ψυχική ή διανοητική διαταραχή νοείται οτιδήποτε μπορεί να επηρεάσει την ελευθερία διαμόρφωσης της βουλήσεως. Συγκεκριμένα αυτή η διαταραχή περιλαμβάνει τόσο τις γνήσιες ψυχώσεις όπως και τις λεγόμενες οργανοψυχικές παθήσεις που οφείλονται είτε σε παθολογοανατομικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου είτε σε άλλες διαταραχές στις οποίες μπορεί να συμπεριληφθεί και η γεροντική άνοια. Έγκυρη όμως από την άλλη θεωρείται εκείνη η δήλωση της βούλησης στην οποία δεν υφίσταται διατάραξη (ύπαρξη φωτεινού διαλείμματος) [58]. Επιπροσθέτως αυτή η διαταραχή δεν χρειάζεται να έχει μόνιμο χαρακτήρα αλλά θα πρέπει να έχει ως επακόλουθο την ολική ή μερική αδυναμία επιμέλειας των υποθέσεων του από την μεριά του πάσχοντος, είτε αυτές οι υποθέσεις έχουν προσωπικό είτε περιουσιακό χαρακτήρα. Παράλληλα η ύπαρξη μιας σωματικής αναπηρίας μπορεί να οδηγήσει στην υποβολή ενός ατόμου σε δικαστική συμπαράσταση εφόσον πάλι και σε αυτήν την περίπτωση υπάρχει η ίδια αδυναμία φροντίδας των ως άνω υποθέσεων εκ μέρους του πάσχοντος. Β) Όσοι λόγω ασωτίας, τοξικομανίας, αλκοολισμού εκθέτουν στον κίνδυνο της στέρησης τόσο τον εαυτό τους όσο και τον σύζυγο τους αλλά και τους κατιόντες ή τους ανιόντες τους. Ο ανήλικος από την άλλη μπορεί να υποβληθεί σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης κατά το τελευταίο έτος της ανηλικότητας του και τα αποτελέσματα της υποβολής του στο ως άνω καθεστώς αρχίζουν μόλις αυτός ενηλικιωθεί. Αρμόδιο δικαστήριο το οποίο δικάζει με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας για την θέση του πάσχοντος σε δικαστική συμπαράσταση είναι το Μονομελές Πρωτοδικείο του τόπου της συνήθους διαμονής του(άρθρο και ΚπολΔ). Αν ο πάσχων δεν έχει συνήθη διαμονή στην Ελλάδα αλλά έχει την ελληνική υπηκοότητα αρμόδιο δικαστήριο είναι αυτό της τελευταίας του συνήθους διαμονής στην ημεδαπή, και αν δεν υπάρχει ούτε 19

20 αυτή, τότε αρμόδιο δικαστήριο είναι αυτό της πρωτεύουσας του κράτους (άρθρο 801 2εδάφιο 1,2 ΚπολΔ). Το δικαστήριο έχει τις εξής δυνατότητες κατά την υποβολή ενός προσώπου σε δικαστική συμπαράσταση κατά το άρθρο 1676 ΑΚ: α) να υποβάλλει τον συμπαραστατούμενο σε καθεστώς πλήρους στερητικής δικαστικής συμπαράστασης, κηρύσσοντας τον έτσι ανίκανο για αυτοπρόσωπη παρουσία του σε όλες ανεξαιρέτως τις δικαιοπραξίες, τις οποίες σε αυτή την περίπτωση θα τις ενεργεί ο νόμιμος αντιπρόσωπος του. β) να τον υποβάλλει σε καθεστώς μερικής στερητικής δικαστικής συμπαράστασης, και να τον κηρύξει ανίκανο μόνο για ορισμένες δικαιοπραξίες. τις οποίες θα τις επιχειρεί στο όνομα του συμπαραστατούμενου πάλι ο νόμιμος αντιπρόσωπος του. γ) να τον υποβάλλει σε πλήρη επικουρική δικαστική συμπαράσταση σύμφωνα με την οποία το πρόσωπο δεν κηρύσσεται ανίκανο, απλά για την ισχύ όλων των δικαιοπραξιών θα απαιτείται η συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη. δ) να τον υποβάλλει σε περιορισμένη επικουρική δικαστική συμπαράσταση όπου και εδώ, προκειμένου οι συγκεκριμένες δικαιοπραξίες να έχουν ισχύ, απαιτούμενη είναι και πάλι η συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη. ε) να τον υποβάλλει σε ένα συνδυασμό στερητικής και επικουρικής δικαστικής συμπαράστασης, σύμφωνα με τον οποίο θα πρέπει να ορίζεται ρητά στην απόφαση του δικαστηρίου ποιες πράξεις ο συμπαραστατούμενος είτε δεν θα μπορεί να τις επιχειρεί ο ίδιος αυτοπροσώπως είτε δεν θα μπορεί να τις πράττει χωρίς την συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη. Τα αποτελέσματα της δικαστικής συμπαράστασης επέρχονται σύμφωνα με το άρθρο 1681 εδάφιο 1,2 ΑΚ από τη δημοσίευση της σχετικής (οριστικής) απόφασης για την υποβολή του πάσχοντος σε καθεστώς δικαστικής συμπαράστασης (πλην ειδικών περιπτώσεων όπως το άρθρο 1719 εδάφιο τελευταίο ΑΚ), ενώ για την έναρξη του λειτουργήματος του δικαστικού συμπαραστάτη απαιτείται όπως αναφέρει το εν λόγω άρθρο τελεσιδικία της απόφασης που τον διορίζει ενώ στο μεσοδιάστημα διορίζεται υποχρεωτικά προσωρινός δικαστικός συμπαραστάτης (άρθρο 1672 εδάφιο3 ΑΚ). Η δικαστική συμπαράσταση μπορεί να αρθεί εφόσον εκλείψουν οι λόγοι της με δικαστική απόφαση είτε αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο είτε μετά από αίτηση των προσώπων που δικαιούνταν να ζητήσουν την υποβολή στο ως άνω καθεστώς βάσει του άρθρου 1667 ΑΚ [31, 46]. 20

21 Επομένως όπως αναφέρει και το άρθρο 130 ΑΚ η δήλωση βούλησης που προέρχεται από δικαιοπρακτικά ανίκανα πρόσωπα είναι άκυρη είτε αυτή προέρχεται από πρόσωπα που υπάγονται στην ρυθμιστική εμβέλεια του άρθρου 128ΑΚ (ανίκανα για κάθε δικαιοπραξία) είτε από πρόσωπα που είναι ανίκανα κατά το άρθρο 133 ΑΚ για την συγκεκριμένη δικαιοπραξία. Η ακυρότητα της δήλωσης βουλήσεως των ως άνω προσώπων είναι γενική, δηλαδή περιλαμβάνει κάθε δήλωση βούλησης τους αλλά και απόλυτη με την έννοια πως η συγκεκριμένη ακυρότητα μπορεί να προβληθεί από οποιονδήποτε έχει έννομο συμφέρον και εναντίον οποιουδήποτε. Ο καλόπιστος αντισυμβαλλόμενος του δικαιοπρακτικά ανίκανου ατόμου που προέβη στην δήλωση δεν προστατεύεται [2] Περιορισμένως ικανοί για δικαιοπραξία Το άρθρο 129 ΑΚ ορίζει ποια πρόσωπα έχουν περιορισμένη ικανότητα για δικαιοπραξία. Την ικανότητα αυτή αναγνωρίζει στα πρόσωπα που συμπλήρωσαν το δέκατο έτος της ηλικίας τους (άρθρο 129 αριθμός 1), στα πρόσωπα που βρίσκονται σε μερική στερητική δικαστική συμπαράσταση (άρθρο 129 αριθμός 2, άρθρο 1666 και άρθρο ΑΚ) όπως και στα πρόσωπα που τελούν υπό επικουρική δικαστική συμπαράσταση (άρθρο 129 αριθμός 3, άρθρο 1666 και άρθρο ΑΚ). Ειδικότερα τα πρόσωπα αυτά μπορούν να επιχειρήσουν δικαιοπραξία κατά το άρθρο 133 ΑΚ μόνο σε εκείνες τις περιπτώσεις και με τους όρους που ορίζει ο νόμος. Ειδικότερα ο ανήλικος που συμπλήρωσε το δέκατο έτος της ηλικίας του κατά το άρθρο 134 ΑΚ μπορεί να επιχειρεί δικαιοπραξίες από τις οποίες αποκτά μόνο έννομο όφελος. Το όφελος αυτό εκλείπει όταν ο ανήλικος αναλαμβάνει υποχρεώσεις, ενώ το οικονομικό όφελος που μπορεί να επέρχεται από την δικαιοπραξία είναι αδιάφορο. Παράλληλα το άρθρο 135 αναφέρει πως ο ανήλικος που συμπλήρωσε το 14ο έτος της ηλικίας του μπορεί 1) να διαθέτει ελεύθερα κάθε τι που κερδίζει αφενός από την προσωπική του εργασία αφετέρου 2) κάθε τι που του δόθηκε για να το χρησιμοποιεί ή για να το για να το διαθέτει ελεύθερα. Η ικανότητα της διάθεσης περιλαμβάνει κάθε δικαιοπραξία που περιέχει διάθεση καθώς και οτιδήποτε έχει αποκτηθεί από την ως άνω διάθεση όσο και τις ενοχικές δικαιοπραξίες που αποτελούν την αιτία της διάθεσης. Το άρθρο 136 ΑΚ ορίζει πως ο ανήλικος που συμπλήρωσε το 15 ο έτος της ηλικίας του μπορεί να συνάπτει σύμβαση εργασίας ως εργαζόμενος εφόσον υπάρχει και γενική συναίνεση των ασκούντων την επιμέλεια του. Σε περίπτωση που δεν δοθεί η απαιτούμενη συναίνεση αποφασίζει το δικαστήριο ύστερα από αίτηση του ίδιου του ανηλίκου. Ως προς την έννοια της εργασίας θα πρέπει να γίνεται 21

22 διασταλτική ερμηνεία ώστε να περιλαμβάνει κάθε μορφής δραστηριότητα του ανηλίκου, ανεξάρτητα από όποια νομική μορφή είναι δυνατόν να προσλάβει αυτή η δραστηριότητα. Επίσης δεν εξετάζεται ούτε αν η σύμβαση εργασίας είναι έγκυρη ή άκυρη. Σχετικά με την δεύτερη δυνατότητα που παρέχεται στον δέκατοτεταρτοετή ανήλικο είναι πως σε αυτή μπορούν να υπαχθεί οτιδήποτε δίδεται στον ανήλικο από χαριστική αιτία πχ. διαθήκη, είτε για προσωπική του κατά κανόνα χρήση, είτε για δική του ανάλωση είτε ακόμη και για να το διαθέσει αυτός ελεύθερα και όπως ο ίδιος επιθυμεί. Τέλος στο άρθρο 137 ΑΚ ορίζεται πως ο έγγαμος ανήλικος μπορεί να επιχειρεί μόνος του κάθε δικαιοπραξία απαραίτητη για να συντηρεί ή για να βελτιώνει την περιουσία του ή για να αντιμετωπίζει τις ανάγκες τόσο της προσωπικής του συντήρησης και εκπαίδευσης όσο και τις τρέχουσες ανάγκες της οικογένειας του. Παράλληλα του δίνεται η δυνατότητα α) να εκμισθώνει για ένα χρονικό διάστημα που δεν μπορεί να υπερβαίνει την εξαετία τα ακίνητα του είτε αυτά είναι αστικά είτε αγροτικά, β) να εισπράττει προσωπικά μόνος του εισοδήματα από την περιουσία του και γ) να διεξάγει όλες τις δίκες που θα σχετίζονται με τις ως άνω δικαιοπραξίες. Αναφορικά με το πρόσωπο που τελεί, υπό μερική δικαστική συμπαράσταση, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, το δικαστήριο το κηρύσσει ανίκανο μόνο για ορισμένες δικαιοπραξίες ενώ για το πρόσωπο που τελεί σε επικουρική δικαστική συμπαράσταση η ισχύς όλων ή ορισμένων δικαιοπραξιών του εξαρτάται από την συναίνεση του δικαστικού συμπαραστάτη. Η ακυρότητα της δικαιοπραξίας που τελείται από τα πρόσωπα του άρθρου 129 ΑΚ κατά μια άποψη (η άποψη που μάλλον επικρατεί στη νομολογία και μέρος της θεωρίας είναι πως είναι απόλυτη (λαμβάνοντας υπόψη αφενός την ασφάλεια του δικαίου αφετέρου την σταθερότητα των συναλλαγών) ενώ κατά μία άλλη άποψη είναι σχετική (έχοντας ως επιχείρημα το συμφέρον του ανήλικου), και σε αυτή την περίπτωση την ακυρότητα της δικαιοπραξίας μπορούν συγκεκριμένα να επικαλεστούν ο αντιπρόσωπος, ο δικαστικός συμπαραστάτης, ο ανήλικος, ο συμπαραστατούμενος αλλά και οι καθολικοί όσο και ειδικοί διάδοχοι του [54, 20, 33]. 5. Παροδική δικαιοπρακτική ανικανότητα Το άρθρο 131 ΑΚ όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 16 Ν.2447/1996 περιλαμβάνει δύο περιπτώσεις σύμφωνα με τις οποίες αν συντρέχει διαζευκτικά μια από τις δύο, έχει ως συνέπεια η δήλωση βούλησης του ατόμου να είναι άκυρη. Συγκεκριμένα η πρώτη περίπτωση του άρθρου ΑΚ αναφέρει πως η δήλωση βούλησης του ατόμου είναι 22

23 άκυρη αν κατά τον χρόνο που έγινε το άτομο δεν είχε συνείδηση των πράξεων του. Έλλειψη συνείδησης υπάρχει όταν το πρόσωπο που επιχειρεί την πράξη δεν μπορεί να διαγνώσει την ουσία αλλά και το περιεχόμενο της πράξης του, χωρίς ωστόσο αυτή, να είναι επακόλουθο μιας ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής, αλλά μπορεί να είναι πρόσκαιρη διατάραξη η οποία μπορεί να οφείλεται σε μια κατάσταση παροδική. Κατ αυτή την έννοια είναι δυνατό να οφείλεται σε πυρετικό παραλήρημα, υπνωτισμό, χρήση τοξικών ουσιών, βαριά μέθη, εγκεφαλικό οίδημα, βαθύ γήρας κ.α. Η δεύτερη περίπτωση του άρθρου 131 1ΑΚ αναφέρει πως είναι άκυρη η δήλωση βούλησης αν κατά το χρόνο που έγινε το άτομο βρισκόταν σε ψυχική ή διανοητική διαταραχή που περιόριζε αποφασιστικά τη λειτουργία της βούλησης του. Όπως είχε αναφερθεί και ανωτέρω ψυχική ή διανοητική διαταραχή υπάρχει σε όλες εκείνες τις περιπτώσεις που επηρεάζεται ο ελεύθερος προσδιορισμός της βούλησης. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε οργανικές ψυχώσεις όσο και σε οργανικοψυχικές παθήσεις οι οποίες είναι αποτέλεσμα τόσο παθολογοανατομικών αλλοιώσεων του εγκεφάλου όσο και άλλων διαταραχών αυτού, επακόλουθο των οποίων είναι η εμφάνιση γεροντικής άνοιας, σχιζοφρένειας, παράνοιας, ολιγοφρένειας, έμμονων ιδεών, μαλάκυνση εγκεφάλου κ.α. Προκειμένου να τύχει εφαρμογής η δεύτερη αυτή περίπτωση του άρθρου 131 ΑΚ δεν είναι απαραίτητο να έχει εκλείψει τελείως η λειτουργία της βούλησης ούτε απαιτείται να είναι μόνιμη αλλά απαραίτητο είναι να υπάρχει περιορισμός αυτής σε σημαντικό βαθμό σε σχέση με συγκεκριμένες λειτουργίες της. Από την άλλη μεριά όμως αναγκαίο για την εφαρμογή της δεύτερης περίπτωσης του άρθρου 131 ΑΚ είναι η ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της διανοητικής διαταραχής και επίδρασης αυτής στη συγκεκριμένη δήλωση βούλησης. Αν η διαταραχή είναι μόνιμη και η τέλεση της πράξης έγινε σε χρονικό διάστημα που υπήρχε φωτεινό διάλειμμα η δικαιοπραξία είναι έγκυρη, ωστόσο σε περίπτωση φρενοβλαβή έχει υποστηριχτεί η άποψη να μη λαμβάνονται υπόψη τα φωτεινά διαλείμματα. Κρίσιμος χρόνος για την διαπίστωση της ακυρότητας είναι ο χρόνος της δήλωσης βούλησης και είναι αδιάφορη η ύπαρξη οποιωνδήποτε περιστάσεων εφόσον συντρέχουν αυτές είτε πριν είτε μετά τη δήλωση βούλησης. Σε περίπτωση συνδρομής μιας εκ των διαζευκτικών προϋποθέσεων που θέτει η διάταξη του άρθρου ΑΚ αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απόλυτη ακυρότητα της δήλωσης βούλησης του προσώπου και ακολούθως και της δικαιοπραξίας που την περιλαμβάνει. Την ακυρότητα αυτή έχει δικαίωμα να προτείνει όχι μόνο ο δηλών αλλά και εκείνος προς τον οποίο έγινε η δήλωση, οι καθολικοί και ειδικοί διάδοχοι αμφοτέρων όσο και κάθε τρίτος που έχει έννομο συμφέρον [3,7]. 23

24 Σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 131 ΑΚ οι κληρονόμοι μπορούν μέσα σε μια πενταετία από την επαγωγή (χρόνος θανάτου του κληρονομουμένου) να προσβάλλουν τις μη χαριστικές δικαιοπραξίες που έγιναν από τον κληρονομούμενο ή προς αυτόν 1) αν κατά την κατάρτιση της δικαιοπραξίας εκκρεμούσε διαδικασία για την υποβολή του κληρονομούμενου σε δικαστική συμπαράσταση λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής, που δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί ή αν μετά την κατάρτιση ο κληρονομούμενος υποβλήθηκε σε δικαστική συμπαράσταση για την παραπάνω αιτία, 2) αν η δικαιοπραξία καταρτίστηκε ενόσω αυτός βρισκόταν έγκλειστος σε ειδική για την κατάσταση του μονάδα ψυχικής υγείας και 3) αν η κατάσταση που επικαλούνται οι κληρονόμοι προκύπτει από την ίδια τη δικαιοπραξία που προσβάλλεται. Στους κληρονόμους που έχουν δικαίωμα προσβολής εμπίπτουν αφενός οι εκ του νόμου κληρονόμοι δηλαδή τόσο οι εξ αδιαθέτου όσοι και οι αναγκαίοι κληρονόμοι (νόμιμοι μεριδούχοι) όσο και οι εγκατάστατοι με διαθήκη κληρονόμοι. Οι κληρονόμοι μπορούν να προσβάλλουν όλες τις περιουσιακές δικαιοπραξίες, μονομερείς ή συμβάσεις, αμφοτεροβαρείς ή ετεροβαρείς όπως και αυτές που περιέχουν επίδοση εφόσον γίνονται με αντάλλαγμα.υποστηρίζεται η άποψη πως εμπίπτουν εδώ και οι δωρεές αιτία θανάτου εφόσον είναι ανταποδοτικές, καθώς και η πώληση με ευτελές τίμημα. Ως διαδικασία που δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί σύμφωνα με την παράγραφο 2 αριθμός 1 άρθρου 131 ΑΚ θεωρείται αυτή που ξεκίνησε με την κατάθεση της αίτησης για την υποβολή του ατόμου σε δικαστική συμπαράσταση αλλά δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί εξαιτίας του θανάτου του, που επακολούθησε και είχε ως αποτέλεσμα την βίαιη διακοπή της δίκης ( άρθρο ΚΠολΔ). Ως διαδικασία που δεν ολοκληρώθηκε θεωρείται αυτή που αφορά την υποβολή του προσώπου σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση όσο και σε μερική ή και επικουρική δικαστική συμπαράσταση (πλήρης ή μερική) ενώ θα πρέπει να γίνει δεκτό πως εδώ υπάγεται και η αίτηση για διορισμό προσωρινού δικαστικού συμπαραστάτη. Τέλος η μετά την κατάρτιση της δικαιοπραξίας υποβολή σε δικαστική συμπαράσταση έχει το νόημα της έκδοσης της οριστικής απόφασης για την υποβολή του ατόμου σε δικαστική συμπαράσταση μέχρι και το χρονικό σημείο του θανάτου του κληρονομούμενου. Αναφορικά με την περίπτωση άρθρου αριθμός 2 ΑΚ μπορούν οι κληρονόμοι, εφόσον ο κληρονομούμενος κατά την κατάρτιση της επαχθούς δικαιοπραξίας βρισκόταν έγκλειστος σε ειδική για την κατάσταση του μονάδα ψυχικής υγείας, να επικαλεστούν την ακυρότητα αυτών ανεξάρτητα αν τη δεδομένη στιγμή εκκρεμούσε διαδικασία για την 24