ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ RASTKO JOVIC (ΡΑΣΤΚΟ ΓΙΟΒΙΤΣ) ΟΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ΣΤΙΣ ΠΑΥΛΙΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ RASTKO JOVIC (ΡΑΣΤΚΟ ΓΙΟΒΙΤΣ) ΟΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ ΣΤΙΣ ΠΑΥΛΙΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 RASTKO JOVIC HOUSEHOLD AND EUCHARIST IN THE EPISTLES OF PAUL DOCTORAL DISSERTATION SUBMITTED TO THE FACULTY OF THEOLOGY, ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SUPERVISOR: PROF. PETROS VASSILIADIS THESSALONIKI

3 Στην οικογένειά μου 3

4 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η σύγχρονη κοινωνία μας έχει την τάση να καθορίσει εκ νέου ό, τι θεωρείται σήμερα κοσμικό κράτος. Σε αυτό το πλαίσιο τοποθέτησε την Εκκλησία στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής. Επιπρόσθετα, ο ακραίος ατομικισμός που χαρακτηρίζει την κοινωνία περιορίζει, επίσης, τη συμμετοχή της Εκκλησίας στη δημόσια σφαίρα. Την ευχαριστιακή ταυτότητα της Εκκλησίας πρέπει να τη μεταφράσουμε σε δυναμική συμμετοχή στα προβλήματα της κοινωνίας. Μια νέα προσέγγιση και κατανόηση του ρόλου της Ευχαριστίας για τις κοινότητες του Παύλου θεωρείται σημαντική και αναγκαία, ώστε να καταλάβουμε ποια είναι ή οφείλει να είναι η κατάλληλη έκφραση της ευχαριστιακής ζωής και πόση σημασία ενέχει για τον σύγχρονο κόσμο. Οι σχετικά πρόσφατες μελέτες πραγματεύονται το θέμα χρησιμοποιώντας την κοινωνιολογική μέθοδο προσέγγισης των καινοδιαθηκικών δεδομένων. Παρόλο που οι ερευνητές ανοίγουν νέους ορίζοντες στην κατανόηση της ευχαριστιολογίας του αρχέγονου χριστιανισμού, νομίζουμε ότι ταυτόχρονα απέτυχαν να κάνουν διάλογο μεταξύ της Ευχαριστίας και των κοινωνιολογικών ερευνών στην περίοδο του αρχέγονου χριστιανισμού. Η κοινωνιολογική δυναμική της πρώτης χριστιανικής κοινωνίας οφείλεται όχι μόνο στη μήνυμα της Ανάστασης του Χριστού ή του ιδιαίτερου της εποχής του πρώτου αιώνα. Το ήθος της αλλαγής, της νέας πραγματικότητας και το νόημα του καθήκοντος για τους νέους ρόλους στην ευρύτερη κοινωνία γεννήθηκαν και αναβίωσαν στη πλαίσιο της Θείας Ευχαριστίας. Η συνειδητοποίηση αυτών των κοινωνιολογικών δεδομένων και των δυναμικών της Ευχαριστίας είναι σήμερα δυνατόν να ενδυναμώσει και να ελευθερώσει τις κοινωνίες από την λατρευτική της και μόνο κατανόηση. Η Θεία Ευχαριστία είναι η παρουσία της Βασιλείας του Θεού στο κοινωνικό περιβάλλον. Η εμπειρία αυτή 4

5 πρέπει να ωθεί την Εκκλησία στην πραγματοποίηση των αξιών της Βασιλείας του Θεού στο σύγχρονο κόσμο. Ευχαριστίες οφείλω στο σύμβουλο καθηγητή μου, Πέτρο Βασιλειάδη, για την υπομονή και υποστήριξη του κατά την εκπόνηση της εργασίας μου. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της τριμελούς επιτροπής μου κ. Παναγιώτης Σκαλτσής και π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Παντελή Καλαϊτζίδη για την υποστήριξη καθʹ όλη τη διάρκεια της μελέτης μου και ζωής μου στη Θεσσαλονίκη. Οφείλω τη μεγάλη μου ευγνωμοσύνη στις Αικατερίνη Πεκρίδου και Ελένη Κασσελούρη Χατζηβασιλειάδη, για την βοήθεια και την ανιδιοτελή αγάπη και υποστήριξη τους. Επιθυμώ, επίσης, να μνημονεύσω τους Παναγιώτη Θωμά και π. Gregory Edwards για όλες τις συζητήσεις που είχαμε και οι οποίες μου προσέφεραν πολύτιμη έμπνευση για την ολοκλήρωση της εργασία μου. Είμαι υποχρεωμένος να ευχαριστήσω θερμά το φιλανθρωπικό ʹΊδρυμα «Άρτος Ζωής» για την οικονομική βοήθεια και πολύτιμη συνδρομή του κατά την παραμονή μου στην Ελλάδα. Τέλος, ευγνωμοσύνη εκφράζω στην οικογένεια μου, στους γονείς μου Σάββα και Σλάβιτσα, ιδιαίτερα στη σύζυγό μου Μαρία για την υπομονή, την αγάπη και την υποστήριξη τους καθ όλη τη διάρκεια συυγραφής της εργασίας, κυρίως σε εκείνες τις στιγμές που μοιάζαν και ήταν αφόρητες. Ράστκο Γίοβιτς Βελιγράδι, Πάσχα

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Θεία Ευχαριστία και η κατανόησή της στη σύγχρονη θεολογική σκέψη Ευχαριστία, οίκος και κοινωνιολογική ανάλυση Το Πρόβλημα Η Μέθοδος της έρευνας Μέρος Αʹ Κεφάλαιο Πρώτο O Ναός της Ιερουσαλήμ (O οίκος του Θεού) 1.0. Εισαγωγή Σύντομη ιστορία του Ναού (Ο Οίκος του Κυρίου) Κοσμική διάσταση του Ναού Κοινωνικό περιβάλλον Οι Ιερείς Οι Λευίτες Ο Αρχιερέας Καθαρότητα και ακαθαρσία: Αποκλειστικότητα και Διαχωρισμός Ο Ιερός Λαός Η Ακαθαρσία ως δυσλειτουργία για τον «Ιερό λαό» Η Τάξη και ο Ναός Προσεγγίζοντας τον Θεό Η Θυσία Οικονομική δύναμη Συμπέρασμα.. 74 Κεφάλαιο Δεύτερο Οι Συναγωγές (Οίκος προσευχής) 2.0. Εισαγωγή (Οίκος προσευχής) Σύντομη ιστορική αναδρομή Η Αγιότητα της συναγωγής Κοινωνικός διαχωρισμός Μέσα Κοινωνικής Δύναμης Η τάξη της συναγωγής Συμπέρασμα

7 Μέρος Βʹ Κεφάλαιο Τρίτο Εβραϊκός οίκος 3.0 Η Συνάφεια του Εβραϊκού Οίκου Εβραϊκός οίκος (Το σπίτι του πατρός Bet Av) Οι Οίκοι Οικογενειακός τρόπος ζωής μέσα στον οίκο Η Αγιότητα του οίκου O Εβραϊκός οίκος ως θρησκευτική συνάφεια Αλληλεπικάλυψη της θρησκευτικής και της κοινωνικής ζωής στο πλαίσιο του οίκου Άνδρας και γυναίκα στην κοινωνία και την οικογένεια Γεύματα Η αγιότητα μετά την καταστροφή του Ναού Η κατ οίκον Εκκλησία στην Ιερουσαλήμ Συμπέρασμα Κεφάλαιο τέταρτο Ελληνικός οίκος 4.0. Εισαγωγή Ο Οίκος στον Ελληνικό κόσμο Οικογενειακός τρόπος ζωής Θρησκευτικός τρόπος ζωής..126 Κεφάλαιο Πέμπτο Ρωμαϊκός οίκος 5.0. Εισαγωγή Θρησκευτικός τρόπος ζωής Οικογενειακός τρόπος ζωής Οι γυναίκες Οι σκλάβοι Προστατευτικός τρόπος ζωής /Ο τρόπος ζωής στο σύστημα της πατρωνίας Συμπέρασμα

8 Μέρος Γʹ Κεφάλαιο Έκτο Αδελφική αγάπη στον οίκο: Διαλεκτική σχέση μεταξύ οικογένειας και Ευχαριστίας 6.0. Αδελφική αγάπη στην οικιακή δομή Εβραϊκή χρήση του όρου Ελληνορωμαϊκή χρήση του όρου Η πλασματική γλώσσα συγγένειας Κεφάλιο Έβδομο Προς Κορινθίους Α 11, Κοινωνική τάξη και η Ευχαριστία: Διαπάλη μεταξύ των αδελφών στην Ευχαριστία (Α Κορ 11,18 34) Ιστορία και συνάφεια Το σύστημα της πατρωνίας Δείπνο έκφραση της ανισότητας Το γεύμα της Θείας Ευχαριστίας ως δείπνο ενότητας Εσωτερική περιεκτικότητα περιεκτικότητα στο χώρο και το χρόνο Ἐν ἐκκλησίᾳ (Α Κορ 11,18) ἐν οἰκῶ (Α Κορ 11,34) Εξωτερική Περιεκτικότητα Η εναλλακτική κοινωνία της Ευχαριστίας Η «Περιορισμένη επανάσταση» Κεφάλαιο Όγδοο Α Προς Κορινθίους 5:1 13: Ευχαριστιακός Δυναμισμός στην οικιακή δομή 8.0. Κοινωνική συνάφεια στην περικοπή Α Κορ 5, Ο Ρωμαϊκός νόμος Θρησκευτική ρύθμιση Το περιβάλλον του οίκου Το πρόβλημα Κρίση της Θείας Ευχαριστίας Παράδοση στο Σατανά Εσωτερική και εξωτερική περιχώρηση Υπέρβαση του οίκου στην Ευχαριστία (Α Κορ 5, 1 11) Συμπέρασματα Κεφάλαιο Ένατο Προς τους Γαλάτες 2:12 15: Ευχαριστιακός αποκλεισμός μεταξύ των πιστών 9.0. Προς Γαλάτες 2,12 15 και Αντιόχεια Εκστρατεία εναντίον του Παύλου Η επαναστατική κατάσταση στην Παλαιστίνη ήταν εμφανής κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ʹ Η Χριστιανική ταυτότητα

9 9.4. Πέτρος και Ιάκωβος Νόμοι διατροφής και οίκος Το ζήτημα περιτομής Η περιχώρηση της Θείας Ευχαριστίας Κεφάλαιο Δέκατο Φιλήμων: Αδελφοσύνη που απελευθερώνει την Ευχαριστία Δημόσια επιστολή στην Εκκλησία Λειτουργική συνάφεια Απελευθέρωση Εναλλακτική κοινωνία της αδελφοσύνης Ευχαριστία και οικογένεια Συμπέρασμα Τελικές παρατηρήσεις: Η Αδελφική αγάπη στην οικογένεια Μέρος Δʹ Κεφάλαιο Ενδέκατο Προς μια Εκκλησιολογία του Οίκου: Οι Δευτερο παύλειες Επιστολές Προς Εφεσίους Εβραϊκή συνάφεια Ο οίκος και η μεταφορά του Ναού / Προς Εφεσίους 2,19 22 / 4, Ο Ναός οι πιστοί Ο Ναός Συμπέρασμα O Κοσμικός Χριστός Ο Χριστός δίνει την τάξη στην εκκλησία Χριστός δίνει την τάξη στον οίκο Τελικές παρατηρήσεις Η Λειτουργική / Ευχαριστιακή Συνάφεια Αυξάνουσα Κοινότητα Pater Familias Οι Σκλάβοι Γυναίκες Τελικές παρατηρήσεις Κατ οἶκον ἐκκλησίαν/ οἶκος τοῦ Θεοῦ/ ναὸν ἅγιον Οι Θεολογικές συνέπειες

10 Κεφάλαιο Δωδέκατο Οικιακή εκκλησιολογία: Οι Ποιμαντικές επιστολές Οἴκω Θεοῦ ἐστιν ἐκκλησία Θεοῦ Ο Θεός ως δεσπότης Οι κανόνες συμπεριφοράς του οίκου Κύριοι Κοινωνικό πλαίσιο και τάξεις της Εκκλησίας: Η Κοινωνική έννοια των αξιωμάτων Οι σκλάβοι και τα παιδιά Οι Γυναίκες: Η Ευχαριστιακή Τάξη του αποκλεισμού των γυναικών στο Α Τιμ 2, Σωτηρία μέσω της Υπακοής στους Κοινωνικούς Κανόνες της Εποχής Ο περιορισμός στην Τάξη του Οίκου Η Αποκλειστικότητα: Ο Ζων Ναός Συνέπειες της Ιδεολογίας του Ναού Το Αποτέλεσμα: Το Haustafeln ως Ευχαριστιακή τάξη ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

11 ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΑΠΘ ΔΒΜ Κ.Δ. Π.Δ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δελτίο Βιβλικών Μελετών Καινή Διαθήκη Παλαιά Διαθήκη BW8 Bible Works 8 GOTR HTR JSNT JTS JW LXX NIGTC PG RT SC SCI SVTQ TLG TNDT WCC Antiq. Hyp. Migr. Leg. Greek Orthodox Theological Review Harvard Theological Review Journal for the Study of the New Testament The Journal of Theological Studies Jewish Wars/ Ιστορία των Ιουδαϊκών Πολέμων Παλαιά Διαθήκη μετάφραση των Οʹ New International Greek Testament Commentary Patrologia Graeca, έκδ. J. P. Migne, Paris 1857 εξ. Revista Teologică Sources Chrétiennes, Paris Scripta Classica Israelica Saint Vladimir Theological Quarterly Thesaurus Linguae Graecae Theological dictionary of the New Testament World Council of Churches Jewish Antiquities/ Ιουδαϊκή Αρχαιολογία Hypothetica De Migratione Abrahami Legatio ad Gaium 11

12 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 0.1. Η Θεία Ευχαριστία και η κατανόησή της στη σύγχρονη θεολογική σκέψη Κατά τον 20 ο αιώνα, η Ορθόδοξη Εκκλησία και η θεολογία της επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον καθορισμό της ταυτότητάς, του ρόλου και της αποστολής τους στο σύγχρονο κόσμο. Στην προσπάθεια αυτή το ενδιαφέρον των ορθόδοξων θεολόγων επικεντρώθηκε στην κατανόηση της Θείας Ευχαριστίας, ως το κεντρικό γεγονός της αυτοσυνειδησίας, της λατρείας και γενικότερα της ζωής της Εκκλησίας. Στο θεολογικό χώρο έλαβε χώρα, λοιπόν, μια αργή, αλλά προοδευτική αλλαγή και μετατόπιση στην κατανόηση της Ευχαριστίας, η οποία παύει να θεωρείται πλέον απλή λατρεία και ορίζεται σε γεγονός, αποστολή και μαρτυρία. Με αναφορά μόνο στο τελετουργικό, η Eυχαριστία, μέχρι τον 20 ο αιώνα, κατανοείτο ως εσωτερική και εξατομικευμένη πράξη, που αφορούσε κυρίως τον κάθε πιστό. Αυτή η άποψη και θεολογική θέση υπήρξε η επικρατέστερη, ειδικά από τον 4ο αιώνα και εξής, εποχή δηλαδή που ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία και η λατρεία μεταφέρθηκε σιγά από τους πρώτους οίκους/εκκλησίες σε δημόσιους χώρους. Στη νέα αυτή πραγματικότητα, η Eυχαριστία μετατράπηκε σε στοιχείο αποκλειστικότητας. Η έννοια της περιεκτικότητας της Ευχαριστίας είχε, βέβαια, αμβλυνθεί ακόμα νωρίτερα, μέσω του ατομικισμού. 1 Διαφορετικές κοινωνικές και ιστορικές, λοιπόν, εξελίξεις επηρέασαν αυτήν την αλλαγή παραδείγματος στον Χριστιανισμό. 1 Ως μυστική τελετή η Ευχαριστία γίνεται σιωπηρά μέσα στον κόσμο, γίνεται ο άγιος τόπος χωρίς κοινωνική επίδραση. Αυτό το είδος κατανόησης της Ευχαριστίας στον Παύλο είναι διαφορετικό από αυτό που συναντάμε στον Ιγνάτιο, όπου η Ευχαριστία είναι φάρμακον ἀθανασίας. Στον Παύλο είναι η Ευχαριστία που οδηγεί τους ανθρώπους σε αδελφική σχέση, γεγονός που καταλήγει στην κοινότητα. Στον Ιγνάτιο, η Ευχαριστία «δεν υπηρετεί πια την θέσπιση καθημερινής πίστης μέσα στον κόσμο, αλλά τη διάκριση της ιερής σφαίρας από τον κόσμο». Βλ. Margaret Y. McDonald, The Pauline Churches: A Socio historical Study of Institutionalization in the Pauline and Deutero Pauline Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1988, σελ

13 Παρά την ποικιλία και τις διαφορές απόψεων σε διάφορα θέματα των παύλειων επιστολών, διαφορές που προκαλούν έκπληξη, στο θέμα της Θείας Ευχαριστίας έχει διαπιστωθεί από την έρευνα ότι επισημαίνουν το ίδιο στοιχείο. 2 Στον Παύλο είναι η Θεία Ευχαριστία που φέρνει τους ανθρώπους σε κοινωνία (fellowship) και που οδηγεί στην σύσταση της κοινότητας. Ήδη από τον 2ο μ.χ. αιώνα, ο Ιγνάτιος μιλά για την Ευχαριστία ως «φάρμακον ἀθανασίας». 3 Η Ευχαριστία «δεν υπηρετεί πλέον το να καθιερώσει την καθημερινή πίστη στον κόσμο, αλλά να θέσει τα όρια μεταξύ της Βασιλείας και του κόσμου». 4 Μέσα από αυτόν τον προσδιορισμό, η έμφαση δεν εντοπίζεται στον κοινοτικό χαρακτήρα της χριστιανικής σύναξης αλλά μετατοπίζεται σε πιο ατομικό, προσωπικό πλαίσιο. Ο Paul Bradshaw στο έργο του περιγράφει πως η εξατομίκευση της Ευχαριστίας συντελέστηκε τον 4ο αιώνα, όταν ο Χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία. 5 Κατά την άποψή του, οι άνθρωποι δεν συμμετείχαν τακτικά στην Θεία Ευχαριστία και αυτό οδήγησε σταδιακά στην αλλοίωση του αρχικού της χαρακτήρα. Αυτή η εξέλιξη είχε σημαντική επίδραση στην ίδια την κατανόηση της Ευχαριστίας. Ο Bradshaw τονίζει, επιπλέον, ότι για τους πιστούς έμοιαζε προφανές ότι η Ευχαριστία μπορεί να τελεσθεί και χωρίς αυτούς, πράγμα που προώθησε την ιδέα ότι η Λειτουργία αφορά κυρίως και μόνο τους ιερείς, χωρίς την απαραίτητη 2 Στον Παύλο, η κατανόηση της Ευχαριστίας ως εσχατολογικού γεγονότος που εισβάλλει στην ιστορία και την κοινωνική οργάνωση του δοθέντος χρόνου, αλλάζει με τον καιρό σε Ευχαριστία ως σωτηριολογικό γεγονός. Βλ. Πέτρος Βασιλειάδης, Ενότητα και μαρτυρία, Επίκεντρο: Θεσσαλονίκη, 2007, σελ Ιγνάτιος, Προς Εφεσίους 20.2: SC 10, Margaret Y. McDonald, The Pauline Churches: A Socio historical Study of Institutionalization in the Pauline and Deutero Pauline Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1988, σελ.61. Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας αντιθέτως ερμηνεύει τον όρο «φάρμακον ἀθανασίας» με κοινωνικό χαρακτήρα, βλ. John D. Zizioulas, Communion and Otherness: Further Studies in Personhood and the Church, Edinburgh: T&T Clark, Paul Bradshaw, Eucharistic Origins, SPCK, London, 2004, σελ Επίσης, Alexander Schmemann, Introduction to Liturgical Theology, Crestwood: St Vladimir s Seminary Press, 2003, σελ

14 ουσιαστική συμμετοχή των λαϊκών. Μέσω αυτής της διαδικασίας, η Θεία Ευχαριστία αποσυνδέθηκε από την κοινοτική δράση σʹ αυτήν επιπρόσθετα, έγινε αντικείμενο ατομικής ευλάβειας και ευσέβειας. Ο χαρακτήρας της Θείας Ευχαριστίας αλλοιώθηκε και από συλλογική πράξη που επηρεάζει την κοινότητα μετατράπηκε σε μέσο σημαντικό για την ατομική τελειοποίηση. 6 Ο Schmemann κατέληξε, επίσης, στο συμπέρασμα ότι η Εκκλησία, ύστερα από την επίσημη αναγνώρισή της το 313 μ.χ., «παρέμεινε περισσότερο από ποτέ στο κέντρο του κόσμου, αλλά περισσότερο ως η προστασία και επικύρωσή του, ως ο δικαστής του και ο νόμος, ως πηγή καθαγιασμού και σωτηρίας του, και όχι ως αποκάλυψη της Βασιλείας που έρχεται εν εξουσία, και που προσδίδει σʹ αυτόν τον κόσμο (η μορφή του οποίου παρέρχεται) κοινωνία στον αιώνα που έρχεται και την Ημέρα του Κυρίου». 7 Αυτή η επί μακρόν αποδεκτή θέση, ότι δηλαδή ο αρχικός χαρακτήρας της Ευχαριστίας αλλοιώνεται από τον 4 ο αιώνα κι εξής, δέχθηκε κριτική, πηγαίνοντας την έρευνα πίσω στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Οι επιστολές του Παύλου μαρτυρούν ότι αυτή η διαδικασία έλαβε χώρα πολύ νωρίτερα. Η κοινοτική κατανόηση της Ευχαριστίας δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστή στην πράξη της αρχέγονης Εκκλησίας. Οι αρχαιότερες περιγραφές της Ευχαριστίας στην Καινή Διαθήκη επιβεβαιώνουν αυτήν τη μετατόπιση στην σκέψη του Αποστόλου Παύλου και τον αγώνα του να δείξει το αν η Θεία Ευχαριστία πρόκειται να καταστεί τελετουργικό της σύναξης των πιστών, ή γεγονός της νέας εναλλακτικής κοινωνίας 8 (Γαλ 2 Α Κορ 11). Οι κανόνες οικιακής συμπεριφοράς (Household codes / Haustafeln) π.χ. που 6 Paul Bradshaw, Eucharistic Origins, London: SPCK, 2004, σελ Alexander Schmemann, Introduction to Liturgical Theology, Crestwood: St. Vladimir s Seminary Press, 2003, σελ Richard Horsley, «Paul s Assembly in Corinth: An Alternative Society» στο: Urban religion in Roman Corinth: interdisciplinary approaches. Daniel N. Schowalter, Steven J. Friesen, Boston: Harvard Theological Studies, Harvard Divinity School, 2005, σελ

15 εμφανίστηκαν στις δευτερο παύλειες και στις Ποιμαντικές επιστολές, είχαν το ρόλο τoυ καθαγιασμού και της προστασίας μιας δεδομένης τάξης της ενσωμάτωσης αυτής της τάξης στη ζωή της εκκλησιαστικής σύναξης. Η Εκκλησία πολύ νωρίς έχασε τον «εναλλακτικό» τρόπο ζωής της, δίνοντας περισσότερη έμφαση στην εσωτερική ζωή και την προσωπική σωτηρία του κάθε πιστού, και όχι στο πλήρωμα της εκκλησίας ως κοινωνίας στο σύνολό της. Η πραγμάτωση και ολοκλήρωση στο ευχαριστιακό γεγονός, όπως παρουσιάζεται στις παύλειες επιστολές, είναι κάτι που μπορούμε να ονομάσουμε «περιορισμένη επανάσταση», επανάσταση που επηρέασε τόσο τον ειδωλολατρικό αρχαίο κόσμο, όσο και τον Ιουδαϊκό θρησκευτικό κόσμο. Η «περιορισμένη επανάσταση» 9 του Παύλου ανέγειρε νέες κοινωνικές αξίες στην ειδωλολατρική κοινωνία. Εξάλλου, «το να γίνει κάποιος μέλος μιας χριστιανικής κοινότητας σήμαινε να ακολουθήσει έναν Κύριο εσταυρωμένο από την αυτοκρατορία, και να εισέλθει σε έναν τρόπο ζωής που αντιπαρατίθετο στην ομαλότητα του αυτοκρατορικού πολιτισμού». 10 Από την άλλη πλευρά, ο περιεκτικός χαρακτήρας του ευχαριστιακού γεγονότος, ο οποίος παρουσιάζεται στις πρωτο παύλειες 11 9 Αναφορικά με «επαναστατικές ιδέες» στον Παύλο, έχουν ήδη γραφτεί αρκετά από τους στον John Dominic Crossan, Jonathan L. Reed, In Search of Paul: How Jesusʹ Apostle Opposed Romeʹs Empire with Godʹs Kingdom. New York: HarperOne, HarperSanFrancisco, 2004.; Μία επίσης σημαντική επιστημονική συμβολή είναι: Petros Vassiliadis, «Equality and Justice in Classical Antiquity and in Paul: The Social Implications of the Pauline Collection», St Vladimir Theological Quarterly 36, (1992), σελ Πέτρος Βασιλειάδης, Χάρις Κοινωνία Διακονία: Ο κοινωνικός χαρακτήρας του προγράμματος της Λογείας, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, John Dominic Crossan, Marcus J. Borg, The First Paul: Reclaiming the Radical Visionary Behind the Church s Conservative Icon, New York: HarperCollins, 2010, σελ Πρωτο παύλειες: Προς Κορινθίους Α, Προς Κορινθίους Β, Προς Ρωμαίους, Προς Γαλάτας, Προς Φιλιππησίους, Προς Θεσσαλονικείς Α, Προς Φιλήμονα; «Δέυτερο παύλιες επιστολές»: κατά τους περισσότερους ερευνητές τις συναρμολόγησαν ή τις έγραψαν καποιες μαθητές του Παύλου. Μεταξύ δέυτερο παύλιες διακρίνουμε και Ποιμαντικές επιστολές: Α προς Τιμόθεον, Β προς Τιμόθεον, Προς Τίτον. Προς Εβραίους: επικρατεί γενικά η αντίληψη ότι η επιστολή δεν προέρχαται από τον Παύλο, Μόσχος Γκουτζιούδης, Ιωβηλαίο έτος, Μελχισεδέκ και η προς Εβραίους επιστολή: Συμβολή στη διαμόρφωση της χριστιανικής σωτηριολογίας, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρα, 2005, σελ James Dunn, The Theology of Paul the Apostle, London: T&T Clark, 2005, σελ. 13, 208; Margaret Y. MacDonald, The 15

16 επιστολές, εισχωρεί στον αποκλειστικό τρόπο της θρησκευτικής ζωής, όπως αυτός είναι γνωστός μέσω του Ιουδαϊσμού και του κοινωνικού περιβάλλοντός του, δηλαδή, από τους Ιουδαϊκούς οίκους. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι η θεολογία του Ωριγένη και η Σχολή της Αλεξανδρείας μετατόπισαν το σημείο αναφοράς της Εκκλησίας για πολλούς αιώνες. Η θεολογία τους εδραίωσε την ατομική ευχαριστιακή αντίληψη και την αποξένωση από τα προβλήματα του κόσμου. Η κοινωνική αξία του ευχαριστιακού γεγονότος ελαχιστοποιείται. Ζώντας ακόμα με ισχυρή την εσχατολογική προσδοκία, το είναι της Εκκλησίας συνδέεται με την εμπειρία της Βασιλείας του Θεού. Στη σφαίρα αυτή, η Εκκλησία αντελήφθη τον εαυτό της «ως την πραγματοποίηση των εσχάτων σε αυτόν τον κόσμο». 12 Ωστόσο, με την Αλεξανδρινή Σχολή, η εκκλησία έπαψε να αποτελεί τη «νέα ζωή» και «εικόνα των εσχάτων», αλλά μάλλον έγινε «μία εικόνα των απαρχών των όντων, της δημιουργίας». 13 Από τις Δευτερο παύλειες επιστολές, όπως και τις Ποιμαντικές επιστολές, μπορούμε να καταλάβουμε ότι αυτή η διαδικασία ήδη ελάμβανε χώρα νωρίς στην Χριστιανική κοινότητα. Οι Ποιμαντικές επιστολές, μέσω της θεολογίας, προσπάθησαν να δικαιολογήσουν τις κοινωνικές αξίες που προβλήθηκαν από τον αρχαίο κόσμο: εκείνες τις αξίες που η Εκκλησία τώρα καθαγίαζε. Οι ιστορικές περιστάσεις, που επηρέασαν μία τέτοια διαδικασία στις Pauline Churches: A Socio historical Study of Institutionalization in the Pauline and Deutero Pauline Writings, Cambridge: Cambridge University Press, 1988, σελ. 2 4; David G. Horrell, «From ἀδελφοὶ to οἶκος Θεοῦ: Social Transformation in Pauline Christianity», Journal of Biblical Literature 120/2, (2001), σελ ; Reidar Aasgaard, My Beloved Brothers and Sisters! Christian Siblingship in Paul, London, New York: T&T Clark International, A Continuum Imprint, 2004, σελ. 3; όμως James Dunn υποστηρίζει ότι και Προς Θεσσαλονικείς Β είναι πρώτο παύλεια. Στη διατριβή μου υιοθέτησα την άποψη της Margaret MacDonald: Πρωτο παύλειες: Προς Κορινθίους Α, Προς Κορινθίους Β, Προς Ρωμαίους, Προς Γαλάτας, Προς Φιλιππησίους, Προς Θεσσαλονικείς Α, Προς Φιλήμονα; Δέυτερο παύλιες: Προς Εφεσίους, Προς Κολοσσαείς; Ποιμαντικές επιστολές: Α προς Τιμόθεον, Β προς Τιμόθεον, Προς Τίτον. 12 Alexander Schmemann, Introduction to Liturgical Theology, Crestwood: SVS Press, 2003, σελ Petros Vassiliadis, Eucharist and Witness, Geneva: WCC Publications, 1998, σελ

17 Ποιμαντικές επιστολές, αφαίρεσαν από την Ευχαριστία το «γεγονός της αλλαγής», δίνοντας προτεραιότητα στον κονφορμισμό της δεδομένης κοινωνίας. Με την θεολογία της Σχολής της Αλεξάνδρειας, αυτή η κοινωνικο ιστορική διαδικασία έχει θεολογικά ολοκληρωθεί και διαμορφωθεί. Αντί να είναι ριζωμένη σταθερά στην ευχαριστιακή εμπειρία των τελευταίων ημερών, αυτό το είδος θεολογίας στερέωσε το ίδιο το είναι της Εκκλησίας στην Δημιουργία, ως τέλεια και αθάνατη ιδέα. Μια τέτοια κατανόηση, απομόνωσε την Ευχαριστία από την ιστορία και τα προβλήματά της. 14 Η σπουδαιότητά της επικεντρώθηκε στην ατομική σωτηρία της ψυχής. Η Βασιλεία του Θεού και η εμπειρία της διαιρέθηκαν σε διαμάχη για την ατομική σωτηρία, όπου η Εκκλησία άρχισε να μεταβάλλεται όλο και περισσότερο σε «θεραπευτήριο ψυχών.» 15 Κάθε ενδιαφέρον για την ιστορία ελαχιστοποιήθηκε και η προφητική φωνή της Ευχαριστίας, ως η συνείδηση της κοινότητας, σώπασε. Ο Ελβετός σοσιαλιστής Ragaz τόνισε ότι υπάρχει μια «τραγική ρωγμή μεταξύ εκείνων που πιστεύουν στο Θεό, αλλά δεν ενδιαφέρονται για τη Βασιλεία Του και των άθεων που θέλουν να χτίσουν τη Βασιλεία, αλλά που δεν πιστεύουν στο Θεό». 16 Σʹ αυτόν τον τύπο θεολογίας μπορούμε να εντοπίσουμε την παθητικότητα της Εκκλησίας προς την ιστορικότητα, αυτήν την απαραίτητη οριζόντια διάσταση της ζωής μας. Μια απαραίτητη προϋπόθεση για την αναζωογόνηση και μετατόπιση προς δράση στη σφαίρα των πολιτών, μπορεί να βρεθεί στις προσπάθειές μας προς την ανακάλυψη εκ νέου και την επανερμηνεία όλων των όρων που παρέμειναν για πολύ καιρό εγκλωβισμένοι στο «Αλεξανδρινό» πλαίσιο σκέψης. Αποτελεί εξαιρετικά επίπονη διαδικασία σήμερα η επαν ανακάλυψη και η διαφώτιση του 14 Η «πνευματικοποίηση» της ανθρωπολογίας οδήγησε συχνά στην υποτίμηση του κόσμου και την τάση αποχώρησης από την ιστορία. Βλ. Athanasios N. Papathanasiou, «Christian Anthropology for a Culture of Peace», στο Emmanuel Clapsis (επιμ.), Violence and Christian Spirituality: An Ecumenical Conversation, Geneva: WCC Publications, Holy Cross Orthodox Press, 2007, σελ , ιδ. σελ Petros Vassiliadis, Eucharist and Witness, Geneva: WCC Publications, 1998, σελ Παρατίθεται από το: In the World of the Church: A Paul Evdokimov Reader, Michael Plekon and Alexis Vinogradov (επιμ.), Crestwood: St Vladimir s Press, 2001, σελ

18 πραγματικού νοήματος πίσω από τους όρους όπως: πνευματικότητα, εσχατολογία, και λειτουργία. 17 Επιπλέον, είναι πιο σύνθετο να συνδεθούν όλοι αυτοί οι όροι με τα προβλήματα του πολιτισμού, παρά να μετατραπούν σε δικαιολογία ή απόδραση από τον πολιτισμό και την ιστορία. Σε όλα τα κείμενα των Ποιμαντικών επιστολών, η λειτουργική εμπειρία της Εκκλησίας δεν αποτέλεσε τάση φυγής από την ιστορία, αλλά κατανόηση και αιτιολόγηση αυτής της ιστορίας. Η έρευνα σύνολης της παράδοσης του corpus των επιστολών του Παύλου, μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμη στις προσπάθειές μας να αναθεωρήσουμε και να επαναξιολογήσουμε το αληθινό νόημα του ευχαριστιακού γεγονότος. Η κατανόηση της περιεκτικής (inclusive) και «επαναστατικής» πλευράς της Θείας Ευχαριστίας, θα μπορούσε να είναι σημαντικότερη σήμερα στο διάλογό μας με άλλες Χριστιανικές εκκλησίες. 18 Περιορισμένη στην πρόφαση της λατρείας (cult), η Θεία Ευχαριστία δεν μπορεί να έχει οποιοδήποτε νόημα και αξία για την Εκκλησία στο σύνολό της, αλλά μόνο για μεμονωμένα άτομα. Αντί να είναι η συνείδηση της Εκκλησίας, η Θεία Ευχαριστία έχει πολλάκις κατανοηθεί ως η συνείδηση του μεμονωμένου πιστού. Η «λατρειακή» (cultic) κατανόηση της Θείας Ευχαριστίας ως συνέπεια έχει την αποξένωση από την Εκκλησία και την κοινωνία. Η έκβαση μίας τέτοιας κατανόησης ήταν η αποκαλούμενη θεραπευτική εκκλησιολογία. 19 Αυτό το είδος 17 Μια πολύ ωραία ανάλυση για τα προβλήματα και τις προσπάθειες σύγχρονης ανάγνωσης της θεολογίας βλ. Ivana Noble, Tracking with God. An Ecumenical Fundamental Theology, Eugene: WIPF & Stock, 2010, σελ Ivana Noble, οπ.π., σελ. xvii. 19 Δημήτριος Κ. Πασσάκος, Ευχαριστία και Ιεραποστολή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997, σελ. 25. Κάποιοι από τους κύριους εκπροσώπους της εκκλησιολογίας αυτού του είδους είναι ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης και ο Ιερόθεος Βλάχος. Βλ. Ι. Σ. Ρωμανίδου, Το προπατορικόν αμάρτημα. Ήτοι: Συμβολαί εις την έρευναν των προυποθεσεων της διδασκαλίας περί προπατορικού αμαρτήματος εν τη μέχρι του Αγ. Ειρηναίου Αρχαία Εκκλησία εν αντιβολή προς την καθόλου κατεύθυνσιν της Ορθόδοξου και της Δυτικής μέχρι Θωμά του Ακινάτου Θεολογία, Αθήναι, Κριτικά διαβάζει τις προσπάθειες 18

19 θεολογίας ταυτίστηκε κυρίως με τη μοναστική ζωή, όπου τα έργα της Σχολής της Αλεξανδρείας βρήκαν γόνιμο έδαφος. 20 Από την άλλη πλευρά, το ενδιαφέρον για την νέα έρευνα της Καινής Διαθήκης και ο διάλογος με τον δυτικό χριστιανικό κόσμο, κυρίως τον προτεσταντικό και τις κριτικές φωνές στο ρωμαιοκαθολικό, έχουν επηρεάσει σημαντικά την κατανόηση της Θείας Ευχαριστίας στον Ορθόδοξο κόσμο. Εξατομικευμένη και αποσυνδεδεμένη από τον κόσμο, η Ευχαριστία σε πολλές περιπτώσεις κατέστη τελετουργικό στην περιφέρεια της εκκλησιαστικής ζωής. Υπό την επίδραση της Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας, η Θεία Ευχαριστία έγινε ένα από τα επτά μυστήρια. Αυτή η κατανόηση πρόσφατα έχει αλλάξει στην Ορθόδοξη θεολογία, αλλά όχι στην ζωή της Εκκλησίας. Η Μεγάλη Σύνοδος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που υποτίθεται θα μεταρρύθμιζε πολλές πτυχές της εκκλησιαστικής ζωής, ματαιώθηκε λόγω της κομμουνιστικής επανάστασης το Αυτή η Ιερά Σύνοδος της Ρώσικης Εκκλησίας εισηγήθηκε για πρώτη φορά, ότι οι Χριστιανοί πρέπει να κοινωνούν κάθε Κυριακή. 21 Αυτή υπήρξε θέση προς την απελευθέρωση της σκλαβιάς της Ευχαριστίας από τις λατρειακές μορφές. αυτές ο Παντελής Λ. Καλαϊτζίδης, Ελληνικότητα και Αντιδυτικισμός στη «Θεολογία του 60», Διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, 2008, σελ. 77. Ο Ρωμανίδης αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «Η Ορθοδοξία είναι μια θεραπευτικη αγωγή που θεραπεύει την ανθρώπινη προσωπικότητα», στο Ι. Σ. Ρομανίδου, Πατερική Θεολογία, Πρόλογος π. Γεωργίου Μεταλληνού, επιμέλεια σχόλια Μοναχού Δαμασκηνού Αγιορείτου, Παρακαταθήκη, Θεσσαλονίκη, 2004, σελ. 30. Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος (Βλάχος) είναι γνωστός από το βιβλίο του, Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεί, Λεβαδειά, Βλ. επίσης, Χρυσόστομος Σταμούλης, Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη Θεολογία, Αθήναι: Ινδικτος, Petros Vassiliadis, «Eucharistic and Therapeutic Spirituality», GOTR, Vol. 42, Nos. 1 2., (1997) και John D. Zizioulas, «The Early Christian Community» στο Christian spirituality: origins to the twelfth century, Bernard McGinn, John Meyendorff, Jean Leclercq (επιμ.), Crossroad, New York, Πέτρος Βασιλειάδη, LEX ORANDI: Λειτουργική Θεολογία και Λειτουργική Αναγέννηση, (2005), Αθήναι: ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2005, σελ Игумен Иларион (Алфеев), Tаинство веры: введение в православное догматическое богословие, Москва: Московское подворье Свято Троицкой Сергиевой Лавры, 2003, σελ

20 Από την εποχή του Nicholas Afanassieff και εξής, η Ευχαριστία έχει μετακινηθεί από την περιφέρεια προς στο κέντρο της Ορθόδοξης θεολογίας. Με την «Ευχαριστιακή Εκκλησιολογία» του, 22 η ουσία της Εκκλησίας δεν είναι πια ο κλήρος, αλλά οι άνθρωποι οι οποίοι είναι συνηγμένοι στο γεγονός της ευχαριστιακής κοινωνίας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η θεολογία του απέδωσε κοινωνικές διαστάσεις στην Ευχαριστία, αποσυνδέοντάς την από την αποκλειστικά τελετουργική κατανόηση της, η οποία ήταν κοινός τόπος την εποχή εκείνη. Ο Schmemann επέκρινε τη λατρευτική (cultic) κατανόηση της Ευχαριστίας, που την αποσυνδέει από την εκκλησιολογία: «Ἡ ἐκκλησιαστικὴ λατρεία ἔχασε τὴ λειτουργική της διάσταση, περιορίστηκε σὲ λατρευτικὲς κατηγορίες μόνο». 23 Ο Schmemann τόνισε τον εκκλησιολογικό (κοινοτικό) χαρακτήρα της Ευχαριστίας, προκειμένου να θεραπεύσει την Ευχαριστιακή αποξένωση από τον κόσμο και την Εκκλησία: από τη λατρευτική διάσταση και επίτευξη του ατομικού αγώνα. Στην προσπάθειά του, έδωσε προτεραιότητα στη Λειτουργία, ως σχεδόν τη μόνη εμπειρία της Βασιλείας του Θεού, που πρέπει να ενδυναμώνει τους Χριστιανούς στον κόσμο. 24 Ή αλλιώς, σύμφωνα με τον Σάββα Αγουρίδη: «Ἡ λειτουργία δὲν εἶναι παραμύθια, ἀλλὰ εἶναι ἡ σωστὴ ἑρμηνεία τοῦ τί πραγματικὰ συμβαίνει στὴ ζωή μας. Εἶναι δύναμη, καθοδήγηση καὶ φωτισμὸς γιὰ τὸ πὼς νὰ ἀντιμετωπίζεται ὁ ἀγῶνας τῆς ζωῆς. Ἂν δὲν εἶναι αὐτὸ ἡ λειτουργία, δὲν εἶναι χριστιανικὴ λειτουργία. 22 Nicolas Afanasiev, «Una Sancta», στο: Tradition Alive: On the Church and the Christian Life in Our Time, Michael Plekon (επιμ.), Lanham: A Sheed&Ward Book, Rowman & Littlefield Publishers, 2003, σελ ; Nicholas Afanassieff, «The Church Which Presides in Love», στο: The Primacy of Peter: Essays in Ecclesiology and the Early Church. (επιμ.) John Meyendorff, Crestwood: St Vladimir s Seminary Press, 1992, σελ Αλέξανδρος Σμέμαν, «Θεολογία καὶ Λειτουργία», στο Ἡ Ἀποστολὴ τῆς Ὀρθοδοξίας στὸ σύγχρονο κόσμο, Ἀθηναι, 1983, σελ «Schmemann s error lies in identifying the signs of the kingdom only in the liturgy, where they are glorious. But is that the case? Are the signs of the kingdom only evident in the liturgy?...no, signs of the Κingdom, while only fragmentary now in the time or history of this world, are nonetheless powerfully real for people who see with the eyes of faith», στο Bruce T. Morrill, Anamnesis as Dangerous Memory: Political and Liturgical Theology in Dialogue, Minnesota: A Pueblo Book, The Liturgical Press Collegeville, 2000, σελ

21 Εἶναι μία εἰδωλολατρική, ὑπὸ πλατωνικὲς ἐπιδράσεις, τελετουργία, εἶναι ὁ, τί ἄλλο, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἡ λειτουργία ποὺ ἔχουμε στὴν Ἀποκάλυψη καὶ στὴν Καινή Διαθήκη γενικότερα.» 25 Ο Ion Bria, δανειζόμενος από τον Αναστάσιο Αλβανίας τη φράση «Λειτουργία μετά τη λειτουργία», προσπάθησε να παρουσιάσει τις επιπτώσεις και την επιρροή, που η Ευχαριστία πρέπει να έχει στην καθημερινή ζωή των πιστών. 26 Όμοια ως προς αυτήν την κοινωνική κατανόηση της Ευχαριστίας, είναι και η θέση του Paul Evdokimov. 27 Τα έργα του μαρτυρούν την αναγκαιότητα για κοινωνική συμμετοχή. Ο Μητροπολίτης Ιωάννης Ζηζιούλας ανέπτυξε την θεολογία του γύρω από την Θεία Ευχαριστία, παρουσιάζοντας τουλάχιστον σε μερικές πτυχές την κοινωνική επίδρασή της: τα έργα του επέδειξαν ενδιαφέρον για τα οικολογικά προβλήματα, που το λειτουργικό ήθος μπορεί να επιλύσει. 28 Σχολιάζοντας την απροθυμία των Ορθοδόξων Εκκλησιών να επιληφθούν ζητημάτων της δημόσιας ζωής, ο Μητροπολίτης Ιωάννης Ζηζιούλας υποστηρίζει ότι οι Ορθόδοξοι έχουν δίκαιο όταν δίνουν προτεραιότητα σʹ εκείνα τα στοιχεία της παράδοσής τους, που αναφέρονται στην κεντρικότητα της εσχατολογίας. Κάνουν λάθος όταν αποσυνδέουν «την εσχατολογία από την ιστορία, τη θεολογία από την ηθική, και γενικά με το να είναι αδιάφοροι προς το να βρουν και να μαρτυρήσουν τον Θεό στη σφαίρα της ιστορίας». 29 Το ενδιαφέρον για τις κοινωνικές επιπτώσεις της 25 Σάββα Αγουρίδη, Ἡ Ἀποκάλυψη. Ἱστορικὴ καὶ συγχρονιστικὴ ἑρμηνευτικὴ προσπάθεια, Ἀθήνα, 1978, σελ Ion Bria, The Liturgy Αfter the Liturgy: Mission and Witness from and Orthodox Perspective. Geneva: WCC Publications, 1996, σελ Paul Evdokimov, «The Church and Society: The Social Dimension of Orthodox Ecclesiology», στο: In the World, of the Church: A Paul Evdokimov Reader. Crestwood: St Vladimir s Seminary Press, 2001, σελ ; In the World of the Church: A Paul Evdokimov Reader, Michael Plekon and Alexis Vinogradov (επιμ.), Crestwood: St Vladimir s Seminary Press, Ι Ζηζιούλα, Ἡ κτίση ὡς εὐχαριστία. Θεολογικὴ προσέγγιση στὸ πρόβλημα τῆς Οἰκολογίας, Ἀθήνα, John Zizioulas, «Eschatology and History»: Cultures in Dialogue: Documents from a Symposium in Honour of Philip A. Potter, Ed. T. Weiser, WCC, Geneva,

22 Ευχαριστίας και η τάση να αποσυνδεθεί από μόνο το τελετουργικό, είναι εμφανή στο έργο του π. Εμμανουήλ Κλάψη. 30 Αφήνοντας τον Ορθόδοξο χώρο, στην Δυτική Εκκλησία, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ʹ60 και συγκεκριμένα στη Λατινική Αμερική, αναπτύχθηκε η θεολογία της απελευθέρωσης. 31 Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος αυτής της θεολογίας, ο Gustavo Gutiérrez 32, είναι σήμερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Notre Dame στις ΗΠΑ. Το όραμά του, της θεολογίας της απελευθέρωσης, έχει σταθερά βασιστεί στην Ευχαριστιακή εμπειρία της Εκκλησίας. 33 Στην παρούσα μελέτη θα δείξουμε ότι η τάση επιστροφής στην Ευχαριστία αν και φαινόμενο σύγχρονο, θεμελιώνεται δυναμικά στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου και συγκεκριμένα στις αυθεντικές του επιστολές. Τη θεολογία του Αποστόλου Παύλου, σχετικά με την Ευχαριστία σε εκείνες τις επιστολές, θα μπορούσαμε να ορίσουμε και να χαρακτηρίσουμε ως «περιορισμένη επανάσταση» στην κοινωνία στην οποία έζησε. Ο Απόστολος Παύλος δεν ανέτρεψε την κοινωνία, πράγμα που θα είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της Εκκλησίας. Αυτό που προβάλλει, είναι η νέα κοινωνία στο γεγονός της Ευχαριστίας: κοινωνία που θα πρέπει να ενδυναμώσει τη σύναξη των πιστών στην καθημερινή τους ζωή. Ο Απόστολος στο έργο του αγωνίζεται ενάντια στις απολιθωμένες δομές του κόσμου 30 Emmanuel Clapsis, «The Eucharist as Missionary Event in a Suffering World», στο: Orthodoxy in Conversation, Brookline/Geneva: WCC Publications, Holy Cross Orthodox Press, 2000, σελ Emmanuel Clapsis, «Peace and Peacemaking as an Interfaith and Ecumenical Vocation: An Orthodox View», RT 92/4 (2010), σελ Για τη θεολογία της απελευθέρωσης και τις νέες τάσεις στην βιβλική ερμηνευτική βλ. στα ελληνικά Ελένη Κασσελούρη Χατζηβασιλειάδη, Φεμινιστική Ερμηνευτική. Ο παράγοντας Φύλο στη σύγχρονη βιβλική ερμηνευτική, Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 2003, σελ Gustavo Gutiérrez, A Theology of Liberation: History, Politics, and Salvation, (1988), Orbis Books, Maryknoll, Επίσης, του ιδίου: Essential Writings, James B. Nickoloff (επιμ.), Maryknoll: Orbis Books, Ο Daniel G. Groody από το Πανεπιστήμιο του Notre Dame ακολουθεί τον ίδιο θεολογικό δρόμο. Βλ. Daniel G. Groody (επιμ.), The Option for the Poor in Christian Theology, University of Notre Dame Press, Notre Dame, Επίσης, Daniel G. Groody, Globalization, Spirituality, Justice: Navigating the Path to Peace, Orbis Books, Maryknoll,

23 του, και η θεολογία του σχετικά με την Ευχαριστία, μέσα στις επιστολές του πολλές φορές έχει απορριφθεί από την κοινωνία. Στον τέταρτο κεφαλαιο της διατριβης μου τονίσαμε πως ποιμαντικές επιστολές δοθηκαν μεγαλη σημασία στο ρόλο του επισκόπου ως προς τις θεολογικές και κοινωνικές διαστάσεις του. Αυτή η σημασία παραπέμπει στο ενδιαφέρον του Παύλου για την ανάπτυξη της δομής της αρχέγονης Εκκλησίας. Ενώ οι δευτερο παύλειες επιστολές για πρώτη φορά ανέπτυξαν τη Χριστολογία στα πλαίσια της εκκλησιολογίας, και τον Χριστό ως κεφαλή της Εκκλησίας, οι Ποιμαντικές επιστολές δίνουν προτεραιότητα στον επίσκοπο και στον ρόλο του στην κοινότητα. Ο Nicholas Afanassieff στο έργο του σχετικά με την «Ευχαριστιακή Εκκλησιολογία», επικεντρώθηκε κυρίως στην ανάλυση του έργου του Αγίου Κυπριανού Καρχηδόνος, εξηγώντας την σύνδεση μεταξύ Χριστολογίας και του ρόλου του επισκόπου στην ανάπτυξη της παγκόσμιας εκκλησιολογίας. 34 Αυτό το είδος εκκλησιολογίας τείνει προς την αποκλειστικότητα (exclusivism) στα θέματα της εκκλησιολογίας και της Ευχαριστίας, κάτι που είναι καλά τεκμηριωμένο στο έργο του. 35 Η επιβεβαίωση του ρόλου του επισκόπου στις Ποιμαντικές επιστολές, αποτελεί φυσική συνέπεια της χριστολογικής διδασκαλίας, που εντοπίζεται στις δευτερο παύλειες επιστολές. Από αυτή την άποψη, μπορούμε καλύτερα να κατανοήσουμε ότι ο Άγιος Κυπριανός, στην επιβεβαίωση της Χριστολογίας σε θέματα εκκλησιολογίας, συμπεραίνει φυσικά ότι: «Ο επίσκοπος είναι στην Εκκλησία και η Εκκλησία στον επίσκοπο, και αν κανείς δεν είναι με τον επίσκοπο, 34 Nicolas Afanasiev, «Una Sancta», στο Tradition Alive: On the Church and the Christian Life in Our Time, Michael Plekon (επιμ.), Lanham: A Sheed&Ward Book, Rowman & Littlefield Publishers, 2003, σελ Αναφορικά με την αποκλειστικότητα στα θέματα εκκλησιολογίας βλ. Nicolas Afanasiev, «Una Sancta», οπ.π. σελ

24 δεν είναι στην Εκκλησία.» 36 Εάν εφαρμόσουμε αυτή την ανάλυση του Afanassieff, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η διαδικασία της παγκόσμιας εκκλησιολογίας και η αποκλειστικότητα (exclusivism) αναπτύχθηκαν μέσω των δευτερο Παυλείων και των Ποιμαντικών επιστολών, μέσω της επιβεβαίωσης της Χριστολογίας στην πρώτη, και του ρόλου του επισκόπου στις μεταγενέστερες. Ο περιεκτικός (inclusive) χαρακτήρας της Θείας Ευχαριστίας, δηλαδή, της εκκλησιολογίας, είναι εμφανής ειδικά στο Γαλ 2,12, που οδηγεί στην περιεκτική κατανόηση της κοινότητας. 37 Η αποσύνδεση από μόνη την λατρευτική (cultic) κατανόηση της Ευχαριστίας, προστάτευσε το γεγονός της Θείας Ευχαριστίας από την αποξένωση από τον κόσμο και την Εκκλησία αντίστοιχα. Η Ευχαριστιακή εκκλησιολογία, όχι μόνο υποστηρίζεται σαφώς στην Καινή Διαθήκη, αλλά μπορεί πραγματικά να παίξει σημαντικό ρόλο ως εργαλείο στον Οικουμενικό διάλογο, προς την επίτευξη της ενότητας. 38 Ο περιεκτικός χαρακτήρας της Θείας Ευχαριστίας στις πρωτο Παύλειες επιστολές, προστάτευσε την Ευχαριστία από την αποκλειστική κατανόηση, κυρίαρχη στην Ιουδαϊκή κοινωνική και θρησκευτική συνάφεια. Με άλλα λόγια, χωρίς τον Απόστολο Παύλο και την περιεκτική θεώρησή του, η οποία και οδήγησε στο άνοιγμα προς τον κόσμο και τον ελληνισμό και τα πέρατα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δηλαδή, την απο λατρευτική (de cultic) 36 Παρατίθεται από το: Nicolas Afanasiev, οπ.π. σελ. 13. Ο Μητροπολίτης Ζηζιούλας στην εργασία του εστίασε στη διόρθωση της οικουμενικής Εκκλησιολογίας του Κυπριανού, αλλά και της Ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας. Βλ. John D. Zizioulas, Eucharist, Bishop, Church: the Unity of the Church in the Divine Eucharist and the Bishop During the First Three Centuries, Brookline: Holy Cross Orthodox Press, James D. G. Dunn, «Notes and Comments: Should Paul Once Again Oppose Peter to His Face?», The Heythrop Journal 34/4 (1993), J. D. G. Dunn, «The Incident at Antioch (Gal ),» JSNT 18, (1983), Πέτρος Βασιλειάδης, Παύλος: Τομές στη Θεολογία του Α, Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2006, σελ

25 άποψη, η Θεία Ευχαριστία θα κατέληγε σε εργαλείο αποκλεισμού 39 και οι Χριστιανοί θα ήταν μια από πολλές ιουδαϊκές αιρέσεις. 40 Σ αυτό το πλαίσιο, πρέπει να ανατρέξουμε στη σχέση του οίκου και της Ευχαριστίας σε όλο το παύλειο corpus. 41 Διαλεκτική μεταξύ του εσχατολογικού γεγονότος, που πρέπει να διαφωτίσει την δεδομένη κοινωνική κατάσταση και την «πραγματοποιημένη εσχατολογία», στην οποία οι δομές του κόσμου αγιοποιήθηκαν. Με άλλα λόγια, τα κείμενα μαρτυρούν της ζωτικής σημασίας σχέση μεταξύ της Ευχαριστίας ως λατρείας (cult), ενσωματωμένης στη ζωή του οίκου, και της Ευχαριστίας ως γεγονότος, που εκφράζει την εσχατολογική Βασιλεία του Θεού, στην οποία η Θεία Ευχαριστία ενδυνάμωσε την «περιορισμένη επανάσταση» στο κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον της. Φαίνεται ότι σήμερα, η Ευχαριστία απέκτησε θεολογική επιβεβαίωση, ενώ παρερμηνεύεται ακόμα στην πρακτική ζωή της Εκκλησίας, όπου καθορίζεται ως αντικείμενο ευλάβειας ή λατρευτικής παράστασης. Κάθε φορά που οι θεολόγοι γράφουν για την Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι πρόθυμοι να υπογραμμίσουν την εμπειρία της Θείας Ευχαριστίας ως κέντρο της ζωής της. Δυστυχώς, αυτή η εμπειρία δεν είναι αυταπόδεικτη στην καθημερινή ζωή της Εκκλησίας. Η ακαδημαϊκή θεολογία επέτυχε ως ένα βαθμό την κατανόηση της Ευχαριστίας ως κοινωνικού κυρίως γεγονότος, ενώ συγχρόνως στην πράξη της Εκκλησίας, δεν έχουμε αυτή την πρόοδο. Εάν ο Μητροπολίτης Ζηζιούλας έχει δίκιο στην υπόθεσή 39 Στο Α Κορ 14,23 είναι προφανές ότι ο οίκος άσκησε περιεκτική επίδραση στην κοινότητα: «Ἐὰν οὖν συνέλθῃ ἡ ἐκκλησία ὅλη ἐπὶ τὸ αὐτὸ καὶ πάντες λαλῶσιν γλώσσαις, εἰσέλθωσιν δὲ ἰδιῶται ἢ ἄπιστοι, οὐκ ἐροῦσιν ὅτι μαίνεσθε». Από αυτούς τους στίχους θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε ότι η κοινωνία που βιώνεται στην κοινή τράπεζα μπορεί να είναι ανοικτή για τους απίστους με τον ίδιο τρόπο όπως για τους πιστούς, David L. Balch, «Rich Pompeiian Houses, Shops for Rent, and the Huge Apartment Building in Herculaneum as Typical Spaces for Pauline House Churches», Journal for the Study of the New Testament 27, (2004), σελ Πέτρος Βασιλειάδης, οπ.π., Για τη σχέση οίκου και ευχαριστίας βλ. στα ελληνικά Ελένη Κασσελούρη Χατζηβασιλειάδη, «Οίκος και πρωτοχριστιανικές κοινότητες», ΔΒΜ 23, (2005) σελ

26 του, ότι η «ακαδημαϊκή θεολογία μπορεί να ασχολείται με το δόγμα, αλλά είναι η κοινωνία της Εκκλησίας που κάνει τη θεολογία αλήθεια,» 42 τότε οι θεολόγοι οφείλουμε να αναλάβουμε ένα δύσκολο και εξαντλητικό έργο σήμερα. Εάν η Ευχαριστία είναι μαρτυρία της εσχατολογικής πραγματικότητας για τα έσχατα εντός όμως της ιστορίας και του ιστορικού πλαισίου, 43 τότε το λειτουργικό ήθος δεν μας επιτρέπει οποιοδήποτε διαχωρισμό μεταξύ της Θείας Ευχαριστίας και της ζωής που χαρακτηρίζεται από την ενεργή συμμετοχή στον κόσμο. Είναι το ήθος που πρέπει να φωτίσει τον κόσμο: «εάν στην Ευχαριστία ο κόσμος, διά των προσευχών της Εκκλησίας αγιάζεται και γίνεται η εκδήλωση της Βασιλείας του Θεού, τότε είναι η αποστολή της Εκκλησίας να είναι η ζωντανή ανάμνηση, και η ενεργή παρουσία της Βασιλείας του Θεού, όσο αυτό είναι δυνατό στο πλαίσιο των περιορισμών της ιστορίας». 44 Η κλήση μας είναι να μαρτυρήσουμε περί της Βασιλείας και να φέρουμε το εσχατολογικό της ήθος στο παρόν, μεταμορφώνοντας τον κόσμο. Εκφράζοντάς το διαφορετικά, αν και δεν έχουμε κληθεί να πραγματοποιήσουμε τη Βασιλεία του Θεού στη γη, έχουμε κληθεί να αποτρέψουμε τον κόσμο από το να γίνει κόλαση. 45 Σε πολλά σημεία, η αποστολή μας σήμερα είναι παρόμοια με αυτήν που ο Απόστολος Παύλος εξέφρασε μέσω των πρωτο παύλειων επιστολών του: να κάνουμε την Ευχαριστία γεγονός της Βασιλείας του Θεού, που επηρεάζει την ζωή κάθε προσώπου και της Εκκλησίας ως συνόλου. Η Θεία Ευχαριστία πρέπει να μας θρέψει ως δώρο του Θεού, στο οποίο «βιώνουμε την ανάγκη να μοιραστούμε τα δώρα του Θεού με τους αδελφούς και τις 42 John D. Zizioulas, Being As Communion, Crestwood: St Vladimir s Seminary Press, 2002, σελ Για τη σύνδεση μεταξύ Θείας Ευχαριστίας και πράξης: Petros Vassiliadis, Eucharist and Witness, Geneva: WCC Publications, Emmanuel Clapsis, «Wealth and Poverty in Christian Tradition», Orthodox Diakonia: The Social Witness and Service of the Orthodox Church, May 1 3, 2004, Valamo Monastery, Finland 45 Radovan Bigovic, Црква и друштво, Београд, 2000, σελ. 296 (στα σερβικά). 26

27 αδελφές μας» 46 Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ τόνισε ότι «ο Χριστιανισμός είναι πρωταρχικά μια λατρευτική κοινότητα. Προηγείται η λατρεία και ακολουθεί το δόγμα και η τάξη.» 47 Η σημερινή πραγματικότητα οδήγησε στην άποψη ότι η Ευχαριστία είναι το εξατομικευμένο επίτευγμα του καθενός και προσωπικός αγώνας ώστε να τηρηθούν ορισμένοι κανόνες. Από δώρο του Θεού, η Ευχαριστία μετατρέπεται σε δεδικαιωμένο μέσο σωτηρίας. Σε μια τέτοια λειτουργική συνάφεια, η κοινωνία διαμορφώνει ένα νέο ήθος αποκλεισμού και υπερηφάνειας, όπου δεν υπάρχει η ανάγκη του άλλου. Γιατί κάποιος να χρειαστεί, ή να αισθανθεί την ανάγκη για τον άλλο στο πλαίσιο της Θείας Ευχαριστίας, όταν την δικαιούται ατομικά μέσω της εξομολόγησης και της νηστείας; Με άλλα λόγια, περιορισμένο στις λατρευτικές (cultic) του διαστάσεις, το Δείπνο του Κυρίου, αναπτύσσει το ήθος του απομονωτισμού και της υπερηφάνειας. Ο απόστολος Παύλος απέδωσε ιδιαίτερη σημασία και προσοχή στην Ευχαριστία, καθορίζοντάς την ως το κέντρο της χριστιανικής ζωής. «Η ευχαριστιακή, επομένως, εκκλησιολογία χωρίς να αποκλείει την χρησιμότητα και της παγκόσμιας εκκλησιολογίας, θα πρέπει αναμφίβολα να την προσδιορίζει αποφασιστικά με βάση και γνώμονα την πεμπτουσία της Ευχαριστίας.» Ευχαριστία, οίκος και κοινωνιολογική ανάλυση Προϋπάρχουσες εργασίες σχετικά με τον οίκο και τη σημασία του στην πρώιμη Χριστιανική ζωή, εστίασαν κυρίως στην ιεραποστολική επιρροή του Emmanuel Clapsis, «Peace and Peacemaking as an Interfaith and Ecumenical Vocation: An Orthodox View», RT 92/4 (2010), σελ , ιδ Δημήτριος Κ. Πασσάκος, Θεολογία και κοινωνία σε διάλογο: Νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις στην Καινή Διαθήκη, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, 2001, σελ Πέτρος Βασιλειάδης, Παύλος Τομές Στη Θεολογία Του, Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρά, 2006, σελ Για τις απόψεις της σύγχρονης έρευνας βλ. Ελένη Κασσελούρη Χατζηβασιλειάδη, «Οίκος και πρωτοχριστιανικές κοινότητες», ΔΒΜ 23, (2005) 27

28 Ερευνητές της κοινωνικής και χωρικής δυναμικής του ελληνορωμαϊκού οίκου, τονίζουν κατά βάση δύο σημαντικά ζητήματα. Από τη μια πλευρά, οι ερευνητές επικεντρώθηκαν στην έρευνά τους στη σημασία του οίκου για τη χριστιανική (ιερα)αποστολή, και από την άλλη, εστίασαν στο να συγκρίνουν την κοινωνική δυναμική του πρώιμου Χριστιανισμού, με την δυναμική του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Σε μια τρίτη ομάδα, μπορούμε να τοποθετήσουμε εκείνους τους ερευνητές που εφάρμοσαν σύγχρονες ιδέες χειραφέτησης και απελευθέρωσης στον κόσμο του πρώτου αιώνα. Ελάχιστη ή καθόλου προσοχή δεν δόθηκε στην διαλεκτική μεταξύ του γεγονότος της Θείας Ευχαριστίας και της δυναμικής που ο οίκος γέννησε. Η Θεία Ευχαριστία και ο οίκος δεν έχουν θεωρηθεί ως αμοιβαία εξαρτώμενα φαινόμενα. Αν και η Θεία Ευχαριστία έχει τελεσθεί μέσα στο πλαίσιο του οίκου του Ελληνορωμαϊκού κόσμου, σχεδόν κανένας σύνδεσμος δεν έχει αναπτυχθεί μεταξύ των δυο προς το παρόν. Η άποψη ότι οι πρώτοι Χριστιανοί συνήθιζαν να συναντώνται σε σπίτια, δεν είναι κάτι νέο. Ήδη το 1694, ο Campegius Vitringa υποστήριξε ότι η αρχέγονη εκκλησία διαμορφώθηκε από τις κατ οίκον συναγωγές που υπήρχαν στον Ιουδαϊσμό. 50 Ύστερα από αυτήν την μελέτη, πολλοί ερευνητές όρισαν τους οίκους ως τόπους χριστιανικής σύναξης. 51 Η σημαντικότερη πρόοδος σημειώθηκε όταν ο F. V. Filson, έφερε στο φως την Dura Europos το Η σημαντικότερη προσφορά του υπήρξε η εξήγηση, ότι η καλύτερη κατανόηση των κατ οίκον εκκλησιών, 50 Campegius Vitringa, The Synagogue and the Church: Being an Attempt to Show That The Government, Ministers and Services of the Church were Derived From Those of the Synagogue, B. Fellows, Ludgate Street, London, W. Sanday και ο A.C. Headlam (1895) εστίασαν στις κατ οίκον εκκλησίες της Ρώμης στον σχολιασμό τους για την Προς Ρωμαίους. Ο Weiss ασχολήθηκε με το θέμα των κατ οίκον εκκλησιών με πολύ συντομία στο δίτομο έργο του: Johannes Weiss, Earliest Christianity: A History of the Period A.D., Vol.2. Gloucester: Peter Smith, 1970, σελ Floyd V. Filson, The Significance of the Early House Churches, Journal of Biblical Literature, 58/2, (1939), σελ ; Floyd V. Filson, Temple, Synagogue, and Church, The Biblical Archaeologist 7/4, (1944), σελ

29 μπορεί να διαφωτίσει την κοινωνική κατάσταση, την πολιτεία και τις εντάσεις που ήταν εμφανείς στον πρώιμο Χριστιανισμό. Άλλοι ερευνητές στο έργο τους βασίστηκαν κατά κύριο λόγο στην εργασία του Filson. O Οtto Michel έγραψε το 1954 το άρθρο σχετικά με τον οίκο στο Theological Dictionary of the New Testament (TDNT), όπου υπογραμμίζει τη σημασία τoυ οίκου στη ζωή των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. 53 Μετά από αυτόν, ο Ε. Α. Judge δημοσίευσε την εργασία του, 54 πραγματοποιώντας μια μεγάλη μετατόπιση στον τομέα της έρευνας. Εξαρτώμενος από το έργο του Filson, εστίασε περισσότερο στην κοινωνική σημασία που ο οίκος πρόσφερε στην χριστιανική σύναξη, παρά στην πραγματική φυσική συνάφεια του οίκου. Η εργασία του αποτέλεσε πηγή έμπνευσης, ιδιαίτερα σε σχέση με την κριτική της ευρέως αποδεκτής θέσης του Αδόλφου Deissmann 55 (1923), ότι οι Χριστιανοί προήλθαν από τις χαμηλότερες τάξεις της κοινωνίας. Αυτή η σημαντική ανακάλυψη στην έρευνα της Καινής Διαθήκης, επέφερε αργότερα μερικά κλασικά έργα στον τομέα αυτόν, όπως η εργασία του G. Theissen 56 (1973), ο οποίος εμπνεύστηκε πρώτιστα από την επιμονή του Judge για τις κοινωνικές επιπτώσεις που οι οίκοι είχαν σηματοδοτήσει. Λίγο αργότερα, ο Wayne Meeks (1983) ανέπτυξε ένα παρόμοιο έργο, 57 τονίζοντας την κοινωνική θέση ως σημαντικό παράγοντα για την καλύτερη κατανόηση των εκκλησιών που ιδρύθηκαν από τον Απόστολο Παύλο. Το νέο στοιχείο στην εργασία του υπήρξε η διεύρυνση του πλαισίου του πρώιμου Χριστιανισμού, όπως και η σπουδαιότητα που αποδίδεται στη Θεία Ευχαριστία, σʹ 53 Otto Michel, οἶκος, TDNT V 54 E.A.Judge, The Social Pattern of the Christian Groups In the First Century: Some Prolegomena to the Study of New Testament Ideas of Social Obligation, London: Tyndale, Adolf Deissmann, Light from the Ancient East: New Testament Illustrated by Recently Discovered Texts of the Graeco Roman World, Eugene: Wipf & Stock Publishers, Gerd Theissen, The Social Setting of Pauline Christianity, Edinburgh: T&T Clark, Wayne Meeks, The First Urban Christians. The Social World of the Apostle Paul, New Heaven: Yale University Press,