ΑΞΗΟΛΟΓΖΖ ΣΟΤ ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΤ ΣΟΤ ΔΚΦΟΒΗΜΟΤ ΚΑΗ ΜΔΛΔΣΖ ΣΖ ΥΔΖ ΣΟΤ ΜΔ ΣΖΝ ΠΡΟΧΠΗΚΟΣΖΣΑ Δ ΜΑΘΖΣΔ ΓΖΜΟΣΗΚΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ

Transcript

1 ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΡΑΚΖ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΟ ΣΜΖΜΑ ΓΖΜΟΣΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΥΟΛΖ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΑΓΧΓΖ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΟΤΓΧΝ ΚΑΣΔΤΘΤΝΖ: ΥΟΛΗΚΖ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ ΚΑΗ ΓΗΑΦΟΡΔΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΖΝ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ (ΓΗΑΠΟΛΗΣΗΜΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ, ΔΗΓΗΚΖ ΑΓΧΓΖ) ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΔΗΓΗΚΔΤΖ ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ: ΚΟΚΚΗΝΟ Μ. ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ, ΔΠΗΚΟΤΡΟ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΘΔΜΑ: ΑΞΗΟΛΟΓΖΖ ΣΟΤ ΦΑΗΝΟΜΔΝΟΤ ΣΟΤ ΔΚΦΟΒΗΜΟΤ ΚΑΗ ΜΔΛΔΣΖ ΣΖ ΥΔΖ ΣΟΤ ΜΔ ΣΖΝ ΠΡΟΧΠΗΚΟΣΖΣΑ Δ ΜΑΘΖΣΔ ΓΖΜΟΣΗΚΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ ΑΝΣΧΝΗΑΓΟΤ ΝΑΤΗΚΑ Α.Μ. 87 ΑΛΔΞΑΝΓΡΟΤΠΟΛΖ ΗΟΤΝΗΟ

2 DEMOCRITUS UNIVERSITY OF THRACE DEPARTMENT OF PRIMARY EDUCATION EDUCATIONAL SCIENCES POSTGRADUATE STUDIES PROGRAM FIELD OF STUDIES: SCHOOL PEDAGOGY AND DIVERSITY IN EDUCATION (CROSS-CULTURAL EDUCATION, SPECIAL EDUCATION) DISSERTARTION OF SPECIALIZATION SUPERVISING PROFESSOR: KOKKINOS M. CONSTANTINOS, ASSISTANT PROFESSOR SUBJECT: BULLYING ASSESSMENT AND ITS RELATION ΣΟ PERSONALITY IN ELEMENTARY SCHOOL STUDENTS ANTONIADOU NAFSIKA R.N. 87 ALEXANDROUPOLIS JUNE

3 ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΚΟΚΚΗΝΟ Μ. ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ, ΔΠΗΚΟΤΡΟ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΣΟΤ Π.Σ.Γ.Δ. ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ ΔΞΔΣΑΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ 1. ΚΟΚΚΗΝΟ Μ. ΚΧΝΣΑΝΣΗΝΟ, ΔΠΗΚΟΤΡΟ ΚΑΘΖΓΖΣΖ ΣΟΤ Π.Σ.Γ.Δ. ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 2. ΓΑΒΑΕΟΓΛΟΤ ΑΓΓΔΛΗΚΖ, ΚΑΘΖΓΖΣΡΗΑ ΣΟΤ Π.Σ.Γ.Δ. ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 3. ΜΠΑΡΟ ΒΑΗΛΔΗΟ, ΛΔΚΣΟΡΑ ΣΟΤ Π.Σ.Γ.Δ. ΣΟΤ ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟΤ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟΤ ΘΡΑΚΖ 3

4 Δπραξηζηίεο Οινθιεξψλνληαο ηελ κεηαπηπρηαθή εξγαζία εηδίθεπζεο κνπ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φζνπο κε ππνζηήξημαλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο ηεο θαη ζπλέβαιαλ νπζηαζηηθά ζηελ νινθιήξσζε ηεο. Καηαξρήλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ Κσλζηαληίλν Μ. Κφθθηλν, Δπίθνπξν θαζεγεηή ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο, γηα ηελ επηζηεκνληθή ηνπ θαζνδήγεζε ζηελ παξνχζα εξγαζία, αιιά θαη γεληθφηεξα γηα ηελ ππνζηήξημε ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα φισλ ησλ εηψλ ζπλεξγαζίαο καο, γηα ηε ζπκβνιή ηνπ ζηε ζηνρνζέηεζε κνπ θαη ηελ επίηεπμε ηεο. Δπηπιένλ, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ θ. Αγγειηθή Γαβάδνγινπ, Καζεγήηξηα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θξάθεο γηα ηελ ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζπκβνιή ηεο ζηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ παξνχζα κεηαπηπρηαθή εξγαζία εηδίθεπζεο. Οθείισ επίζεο, λα επραξηζηήζσ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο ησλ Γεκνηηθψλ ζρνιείσλ νη νπνίνη δέρζεθαλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζηε δηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηνπο γνλείο κνπ, ηνπο θίινπο κνπ θαη φινπο ηνπο αλζξψπνπο ηνπ πεξηβάιινληνο κνπ πνπ κε ζηήξημαλ θαη κνπ έδσζαλ βνήζεηα θαη δχλακε, φρη κφλν ζηελ εθπφλεζε ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, αιιά θαη γεληθφηεξα ζε θάζε κνπ πξνζπάζεηα ηα ηειεπηαία ρξφληα. Νασζικά Ανηωνιάδοσ Ιούνιος,

5 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Πεξίιεςε...ζει.14 Abstract...ζει. 15 Δηζαγσγή...ζει. 16 ΜΔΛΔΣΖ 1 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 1: Δθθνβηζκόο θαη ζπκαηνπνίεζε: Δλλνηνινγηθόο πξνζδηνξηζκόο θαη πεξηγξαθή 1.1 Δηζαγσγή...ζει Δλλνηνινγηθή δηαζάθεζε...ζει Μνξθέο θαη ηχπνη εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Ρφινη...ζει Θχηεο...ζει Θχκα...ζει Άιινη ξφινη...ζει Αηηηνινγηθνί παξάγνληεο θαη επηδξάζεηο...ζει Παξάγνληεο ζρεηηθνί κε ην παηδί...ζει Φχιν...ζει Ζιηθία...ζει Αθαδεκατθή επίδνζε, εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο θαη άιιεο παξεθθιίζεηο...ζει Φπρνινγηθνί θαη θνηλσληνγλσζηηθνί παξάγνληεο...ζει Παξάγνληεο ζρεηηθνί κε ηνπο γνλείο θαη γεληθφηεξα φζνπο εκπιέθνληαη ζηελ αλαηξνθή θαη δηαπαηδαγψγεζε ηνπ παηδηνχ...ζει. 47 5

6 1.5.3 Μεραληζκνί ηεο νκάδαο...ζει πλέπεηεο...ζει. 50 Κεθάιαην 2: Αμηνιόγεζε θαη κέηξεζε εθθνβηζκνύ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δηζαγσγή...ζει Απηφ- αλαθνξά (Self- report)...ζει Δηζαγσγή...ζει The Olweus Bully/ Victim Questionnaire...ζει The Life in School checklist...ζει Reynolds Bully Victimization scales for schools (RBVSS)...ζει Peer Relations Questionnaire- (PRQ)...ζει The School Climate Survey...ζει The SCAN- Bullying Questionnaire...ζει The Juvenile Victimization Questionnaire...ζει πκπεξάζκαηα- πδήηεζε...ζει Καηνλνκαζία νκνιφγσλ (Peer nomination)...ζει Δηζαγσγή...ζει The Participant role Questionnaire...ζει Άιια εξγαιεία θαηνλνκαζίαο νκνιφγσλ...ζει πκπεξάζκαηα- πδήηεζε...ζει Καηνλνκαζία εθπαηδεπηηθψλ (Teacher nomination)...ζει πλέληεπμε...ζει Δηζαγσγή...ζει 'Scripted-Cartoon Narrative of Bullying' (S.C.A.N. BULLYING)...ζει. 78 6

7 2.5.3 πκπεξάζκαηα- πδήηεζε...ζει Παξαηήξεζε...ζει πδήηεζε- ζπκπεξάζκαηα...ζει. 84 ΔΜΠΔΗΡΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 3: Αμηνιόγεζε ησλ ςπρνκεηξηθώλ ηδηνηήησλ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απηό αλαθνξάο 3.1 Ζ «Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο» (ΚΔΘΤ):...ζει Γείγκα...ζει Ζ εγθπξφηεηα θαη ε αμηνπηζηία ηεο Κιίκαθαο ηνπ Δθθνβηζκνχ θαη ηεο Θπκαηνπνίεζεο: Γηαδηθαζία ζηαηηζηηθήο αλάιπζεο... ζει. 90 Κεθάιαην 4: Απνηειέζκαηα...ζει Ζ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζην ζπλνιηθφ δείγκα...ζει Ζ εγθπξφηεηα θαη αμηνπηζηία ηεο θιίκαθαο ηνπ εθθνβηζκνχ γηα ην ζπλνιηθφ δείγκα...ζει Παξαγνληηθέο αλαιχζεηο κε βάζε ην θχιν...ζει Αγφξηα...ζει Κιίκαθα Θπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Κνξίηζηα...ζει

8 Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Παξαγνληηθέο αλαιχζεηο κε βάζε ηελ ηάμε θνίηεζεο...ζει Σεηάξηε ηάμε...ζει Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Πέκπηε ηάμε...ζει Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Έθηε ηάμε...ζει Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει. 120 Κεθάιαην 5: πκπεξάζκαηα γηα ηελ αμηνιόγεζε ηεο ΚΔΘΤ...ζει χλνιν δείγκαηνο...ζει Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Αλαιχζεηο κε βάζε ην θχιν...ζει Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Αλαιχζεηο κε βάζε ηελ ηάμε θνίηεζεο...ζει

9 5.3.1 Κιίκαθα ζπκαηνπνίεζεο...ζει Κιίκαθα εθθνβηζκνχ...ζει Δξσηεκαηνιφγην «Εσή ζην ζρνιείν»...ζει πδήηεζε θαη πξνηάζεηο......ζει. 130 ΜΔΛΔΣΖ 2 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 6: Πξνζσπηθόηεηα...ζει Δηζαγσγή...ζει Θεσξίεο ραξαθηεξηζηηθψλ...ζει Eysenck- Ζ ηεξαξρηθή ζεσξία...ζει Αμηνιφγεζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο βάζεη ηεο ζεσξίαο ηνπ Eysenck...ζει Κξηηηθή ζηε ζεσξία ηνπ Eysenck...ζει Ζ ζεσξία ηεο κεγάιεο πεληάδαο (The Big Five Factor Model)...ζει Κξηηηθή ζηε ζεσξία ηεο κεγάιεο πεληάδαο...ζει χγθιηζε ησλ δχν κνληέισλ...ζει Αλάπηπμε-ζηαζεξφηεηα πξνζσπηθφηεηαο θαη πξνζσπηθφηεηα ζηα παηδηά...ζει Υαξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη ζπκκεηέρνληεο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει

10 ΔΜΠΔΗΡΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 7: Ζ ζρέζε ησλ ραξαθηεξηζηηθώλ πξνζσπηθόηεηαο ηνπ καζεηή κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνύ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Μεζνδνινγία έξεπλαο...ζει θνπφο θαη επηκέξνπο ζηφρνη ηεο έξεπλαο...ζει Γείγκα...ζει Δξεπλεηηθά Δξγαιεία...ζει Γηαδηθαζία ζπιινγήο δεδνκέλσλ...ζει Αλάιπζε δεδνκέλσλ...ζει. 168 Κεθάιαην 8: Απνηειέζκαηα...ζει Μνξθέο θαη ηχπνη εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει πκπεξηθνξέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Καηαλνκή ζπκπεξηθνξψλ ζπκαηνπνίεζεο βάζεη ηνπ θχινπ ησλ καζεηψλ...ζει Καηαλνκή ζπκπεξηθνξψλ εθθνβηζκνχ βάζεη ηνπ θχινπ ησλ καζεηψλ...ζει Καηαλνκή ζπκπεξηθνξψλ ζπκαηνπνίεζεο βάζεη ηεο ηάμεο θνίηεζεο ησλ καζεηψλ...ζει Καηαλνκή ζπκπεξηθνξψλ εθθνβηζκνχ βάζεη ηεο ηάμεο θνίηεζεο ησλ καζεηψλ...ζει Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζηε ζπρλφηεηα δήισζεο ζπκπεξηθνξψλ ζπκαηνπνίεζεο...ζει

11 8.2.6 Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζηε ζπρλφηεηα δήισζεο ζπκπεξηθνξψλ εθθνβηζκνχ...ζει Δπίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηε ζπρλφηεηα δήισζεο ζπκπεξηθνξψλ ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηε ζπρλφηεηα δήισζεο ζπκπεξηθνξψλ εθθνβηζκνχ...ζει Ρφινο ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά...ζει Δπίδξαζε ηνπ θχινπ ζην ξφιν ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ηάμεο θνίηεζεο ζην ξφιν ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζην ξφιν ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζην ξφιν ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Μνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηνπ θχινπ ζηηο πηνζεηνχκελεο κνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ηάμεο θνίηεζεο ζηηο πηνζεηνχκελεο κνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζηηο πηνζεηνχκελεο κνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηηο πηνζεηνχκελεο κνξθέο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει

12 8.5 Σχπνη εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηνπ θχινπ ζηνπο πηνζεηνχκελνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ηάμεο θνίηεζεο ζηνπο πηνζεηνχκελνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζηνπο πηνζεηνχκελνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Δπίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηνπο πηνζεηνχκελνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Υαξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά...ζει Δπίδξαζε ηνπ θχινπ ζηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο...ζει Δπίδξαζε ηεο ηάμεο θνίηεζεο ζηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο...ζει Δπίδξαζε ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ζηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο...ζει Δπίδξαζε ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ησλ γνλέσλ ζηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο...ζει Ζ επίδξαζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πξνζσπηθφηεηαο ζην ξφιν ζπκκεηνρήο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Γηκεηαβιεηέο ζπζρεηίζεηο κεηαμχ ησλ κνξθψλ θαη ηχπσλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πξνζσπηθφηεηαο...ζει. 191 Κεθάιαην 9. ρνιηαζκόο επξεκάησλ...ζει

13 9.1 πκπεξηθνξέο ζπκαηνπνίεζεο θαη δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ...ζει πκπεξηθνξέο εθθνβηζκνχ θαη δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ...ζει Ρφινη ζπκκεηνρήο θαη δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ...ζει Μνξθέο θαη ηχπνη εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο: πρλφηεηα θαη ε ζρέζε ηνπο κε ηα δεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ καζεηψλ...ζει Υαξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη δεκνγξαθηθά δεδνκέλα καζεηψλ...ζει Υαξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη ξφινο ζπκκεηνρήο ηνπ καζεηή ζηα πεξηζηαηηθά...ζει Ζ ζρέζε κεηαμχ ησλ δηαζηάζεσλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει Ζ ζρέζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ πξνζσπηθφηεηαο κε ηηο κνξθέο θαη ηνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο...ζει πδήηεζε- ζπκπεξάζκαηα...ζει. 211 Κεθάιαην 10: Πεξηνξηζκνί θαη πξνηάζεηο γηα πεξαηηέξσ έξεπλα...ζει. 217 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...ζει. 219 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ...ζει

14 Πεξίιεςε θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, είλαη ε αμηνιφγεζε ησλ ςπρνκεηξηθψλ ηδηνηήησλ ελφο εξσηεκαηνινγίνπ απηφ-αλαθνξάο, ην νπνίν θαηαζθεπάζηεθε κε ζθνπφ ηελ δηεξεχλεζε ησλ εκπεηξηψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο καζεηψλ πξνεθεβηθήο θαη εθεβηθήο ειηθίαο (Κιίκαθα Δθθνβηζκνχ θαη Θπκαηνπνίεζεο- ΚΔΘΤ), θαζψο επίζεο θαη ε κειέηε ηεο ζρέζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ καζεηψλ ζηα πεξηζηαηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο ηνπο. Ζ δνκηθή εγθπξφηεηα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ εμεηάζηεθε κε ηε κέζνδν ηεο δηεξεπλεηηθήο παξαγνληηθήο αλάιπζεο (Exploratory Factor Analysis), ε νπνία ππέδεημε φηη ε θιίκαθα ηεο ζπκαηνπνίεζεο εξκελεχεηαη θαιχηεξα απφ 3 παξάγνληεο, ελψ ε παξαγνληηθή δνκή ηεο θιίκαθαο ηνπ εθθνβηζκνχ θάλεθε λα παξνπζηάδεη ζεκαληηθά πξνβιήκαηα, θαζψο νη αλαιχζεηο δελ επηβεβαίσζαλ ηελ χπαξμε ησλ παξαγφλησλ πνπ είρε ζρεδηαζηεί λα αμηνινγεί ε ΚΔΘΤ. Eπίζεο κειεηήζεθαλ νη επηδξάζεηο ηνπ θχινπ, θαη ηεο ηάμε θνίηεζεο ζηνπο επηκέξνπο παξάγνληεο. Γηα ηε κειέηε ηεο ζρέζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ καζεηψλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο, ρνξεγήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην απηφαλαθνξάο ΚΔΘΤ θαη ε Διιεληθή έθδνζε ηνπ Eysenck Personality Questionnaire- Junior (EPQ- J) ζε δείγκα 346 καζεηψλ δεκνηηθνχ. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα, νη καζεηέο νη νπνίνη πηνζεηνχζαλ ην ξφιν ηνπ επηζεηηθνχ ζχκαηνο εκθάληδαλ πςειφηεξα ζθνξ ζηελ θιίκαθα ηνπ ςπρσηηζκνχ θαη ηνπ λεπξσηηζκνχ, ελψ ηα ζχκαηα εθθνβηζκνχ, εκθάληδαλ ρακειά ζθνξ ζηελ εμσζηξέθεηα. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ςπρσηηζκνχ θαη ηνπ λεπξσηηζκνχ παξνπζίαδαλ ζεηηθή ζπζρέηηζε κε φιεο ηηο κνξθέο θαη ηνπο ηχπνπο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ελψ ην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο εμσζηξέθεηαο εκθάληδε αξλεηηθή ζπζρέηηζε κε ηηο εκπεηξίεο ζπκαηνπνίεζεο. πδεηάηαη ε ρξεζηκφηεηα ησλ επξεκάησλ ζηελ αλαγλψξηζε ησλ καζεηψλ πνπ βξίζθνληαη ζε θίλδπλν γηα ζπκαηνπνίεζε ή γηα επίδεημε αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο. Λέμεηο- Κιεηδηά: Δθθνβηζκφο, ζπκαηνπνίεζε, αμηνιφγεζε, ραξαθηεξηζηηθά, πξνζσπηθφηεηα, Eysenck. 14

15 Abstract The aim of present study is the evaluation of the psychometric properties of a self-report questionnaire designed to assess the bullying and victimization experiences of pre-adolescent and adolescent students (Bullying and Victimization Scale- BVS), as well as the examination of the relationship between the students experiences and their personality characteristics. The structural validity of the questionnaire was examined using Exploratory Factor Analysis, which indicated that the victimization scale is better defined by three factors, while the factor structure of the bullying scale was somewhat problematic, since the analyses did not confirm the existence of the factors that the BVS was designed to assess. Mean differences of factors scores in terms of gender and grade level are also investigated. In order to examine the relationship between the students bullying and victimization experiences and their personality characteristics, BVS and the Greek version of Eysenck Personality Questionnaire- Junior (EPQ-J) were administered to a sample of 346 students attending public schools. According to the results, aggressive victims were more likely to report more Psychoticism and Neuroticism traits, whereas children, who reported being victimized, viewed themselves as low in Extraversion. Psychoticism and Neuroticism were positively correlated to all forms of bullying and victimization, whereas Extraversion was negatively associated with victimization. Information based on stable personality traits may be useful for the identification of children at risk for antisocial behavior during the school years. Keywords: Bullying, Victimization, assessment, traits, personality, Eysenck. 15

16 Δηζαγσγή Σν ζπλερψο απμαλφκελν ζψκα εξεπλψλ πνπ δηεμάγνληαη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο επηδεηθλχεη πψο νη εκπεηξίεο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο είλαη ηδηαίηεξα ζπρλέο ζηελ παηδηθή θαη εθεβηθή ειηθία [e.g., Garcia and Perez, 1989 Hoover et al., 1993 Lagerspetz et al., 1988 Olweus, 1985 Rigby and Slee, 199 Slee, 1995 Smith, 1991 Whitney and Smith, ζην Mynard & Joseph, 2000)], ελψ έρεη πξνζδψζεη πινχην πιεξνθνξηψλ αλαθνξηθά κε ηε ζπρλφηεηα θαη ην είδνο ησλ πεξηζηαηηθψλ, ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπκκεηερφλησλ (π.ρ.: Olweus, 1993 Smith et al., 1999 Whitney and Smith, 1993 Chan et al., 2005) θαζψο θαη ηηο καθξνρξφληεο θαη ζνβαξέο ζπλέπεηεο πνπ ελδέρεηαη λα έρνπλ νη ζπκκεηέρνληεο (Hawker & Boulton, 2000 Monks et al., 2003). Ζ κέηξεζε θαη αμηνιφγεζε ηνπ θαηλνκέλνπ δελ έρεη δηεξεπλεζεί φκσο επαξθψο, θαζψο ν εθθνβηζκφο θαη ε ζπκαηνπνίεζε είλαη δχζθνιν λα νξηζηνχλ θαη λα κειεηεζνχλ (Cornell et al, 2006), κε απνηέιεζκα λα ππάξρεη έιιεηςε έγθπξσλ θαη αμηφπηζησλ εξγαιείσλ γηα ζπγθεθξηκέλεο πηπρέο ηνπ θαηλνκέλνπ (Cornell et al., 2006). Λίγα είλαη ηα εξγαιεία πνπ έρνπλ θαηαζθεπαζηεί απνθιεηζηηθά γηα ηε κέηξεζε ηνπ θαηλνκέλνπ, (Monks et al., 2003), ελψ ηα ππάξρνληα είλαη πεξηνξηζκέλα ζε ρξεζηκφηεηα θαη αλαθξηβή, θαζψο δελ έρνπλ ζηαζκηζηεί ζηα δηάθνξα αλαπηπμηαθά ζηάδηα ησλ παηδηψλ (Del Barrio, 1999). Σα κέζα αμηνιφγεζεο ηνπ εθθνβηζκνχ δηαθξίλνληαη ζε πνζνηηθά θαη πνηνηηθά, ελψ είλαη επίζεο δπλαηφ λα θαηεγνξηνπνηεζνχλ κε βάζε ηελ πεγή ζπιινγήο ησλ δεδνκέλσλ (O Moore, 2004). Οη πνζνηηθέο κέζνδνη είλαη νη ζπρλφηεξα ρξεζηκνπνηνχκελεο, θαζψο εζηηάδνπλ ζηε ζπρλφηεηα εκθάληζεο ησλ πεξηζηαηηθψλ θαη ην είδνο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο (O Moore, 2004). Χο πξνο ηελ πεγή ηνπο, ηα δεδνκέλα ησλ πνζνηηθψλ κεζφδσλ είλαη δπλαηφ λα πξνέξρνληαη απφ ηνλ ίδην ηνλ καζεηή (απηφ- αλαθνξά), ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπ (θαηνλνκαζία νκνιφγσλ) θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο ηνπ (θαηνλνκαζία εθπαηδεπηηθψλ). Αλαθνξηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηα πεξηζηαηηθά, ε βηβιηνγξαθία ππνδεηθλχεη πψο ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ θαίλεηαη λα ζρεηίδνληαη κε ηελ επηζεηηθή θαη ηελ αληί- θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά ηνπ (π.ρ.: Miller et al., 2003 McGhee, 1999). χκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ Eysenck, ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ κπνξεί λα πεξηγξαθεί 16

17 κε βάζε ηξείο δίπνιεο δηαζηάζεηο: ηελ εζσζηξέθεηα- εμσζηξέθεηα, ηνλ ςπρσηηζκφ θαη ηνλ λεπξσηηζκφ. Σν εζσζηξεθέο άηνκν, ζχκθσλα κε ηνλ Eyesenck, έρεη ηάζεηο ελδνζθφπεζεο, ραξαθηεξίδεηαη απφ εξεκία, είλαη ζπγθξαηεκέλν, ζηνραζηηθφ, νξγαλσηηθφ, θαη απνθεχγεη ηηο ξηςνθίλδπλεο απνθάζεηο. Αληίζεηα, ην εμσζηξεθέο άηνκν, ραξαθηεξίδεηαη απφ θνηλσληθφηεηα, πξνηηκά ηηο ζπλαζξνίζεηο, ηε ζπλαλαζηξνθή κε άιινπο αλζξψπνπο θαη δηαθξίλεηαη απφ απζνξκεηηζκφ θαη παξνξκεηηθφηεηα. Σα άηνκα κε αλεπηπγκέλε ηε δηάζηαζε ηνπ ςπρσηηζκνχ, έρνπλ ηελ ηάζε λα είλαη κνλαρηθά, απαζή, αδηάθνξα γηα ηνπο άιινπο θαη αληίζεηα ζηα θνηλσληθά ήζε, ελψ ηέινο, ν λεπξσηηζκφο, αθνξά ηελ ηάζε ηνπ αηφκνπ λα βηψλεη αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα, φπσο άγρνο, αλαζθάιεηα θαη ςπρνινγηθή πίεζε (Pelvin & Conolly, 2001). Πεξηνξηζκέλεο είλαη νη έξεπλεο πνπ κειεηνχλ ηε ζρέζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ καζεηή κε ην ξφιν πνπ πηνζεηεί ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο (π.ρ.: O Moore & Connolly, 2001 Coolidge et al., 2003). πλνιηθά, ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ππνδεηθλχνπλ φηη νη καζεηέο πνπ δξνπλ σο ζχηεο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, παξνπζηάδνπλ πςειφηεξα ζθνξ ζηηο δηαζηάζεηο ηνπ ςπρσηηζκνχ, ηεο εμσζηξέθεηαο θαη ηνπ λεπξσηηζκνχ. Σα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ θαίλεηαη λα έρνπλ ρακειά ζθνξ ζηε δηάζηαζε ηεο εμσζηξέθεηαο θαη πςειά ζηε δηάζηαζε ηνπ λεπξσηηζκνχ. Παξάιιεια, εξεπλεηέο ππνζέηνπλ φηη είλαη πηζαλφ ηα πςειά ζθνξ ζηε δηάζηαζε ηνπ λεπξσηηζκνχ λα αληηπξνζσπεχνπλ ηελ νκάδα εθείλε ησλ καζεηψλ πνπ δξα παξάιιεια θαη σο ζχηεο θαη σο ζχκα (επηζεηηθά ζχκαηα), ελψ ηέινο, ηα πεξηνξηζκέλα δεδνκέλα αλαθνξηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο ησλ ππνζηεξηθηψλ ησλ ζπκάησλ, ππνδεηθλχνπλ φηη απηνί παξνπζηάδνπλ ρακειφηεξν λεπξσηηζκφ απφ ηηο άιιεο νκάδεο ζπκκεηερφλησλ θαη πςειφηεξν ςπρσηηζκφ (π.ρ.: Coolodge et al., 2003). θνπόο ηεο εξγαζίαο θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, είλαη ε αμηνιφγεζε ησλ ςπρνκεηξηθψλ ηδηνηήησλ ελφο εξσηεκαηνινγίνπ απηφ-αλαθνξάο ην νπνίν θαηαζθεπάζηεθε κε ζθνπφ ηελ δηεξεχλεζε ησλ εκπεηξηψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο καζεηψλ πξνεθεβηθήο θαη εθεβηθήο ειηθίαο, θαζψο επίζεο θαη ε κειέηε ηεο ζρέζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ καζεηψλ ζηα πεξηζηαηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο. Ζ ζρέζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ καζεηψλ κε ηε 17

18 ζπκκεηνρή ηνπο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο ζα κειεηεζεί κε βάζε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ καζεηψλ (λεπξσηηζκφο, ςπρσηηζκφο, εμσζηξέθεηα), φπσο απηή πξνθχπηεη απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο ζην ζηαζκηζκέλν ζηα ειιεληθά εξσηεκαηνιφγην απηναλαθνξάο ηνπ Eysenck (JEPQ), θαζψο θαη ηνπ ξφινπ πνπ θαίλεηαη λα πηνζεηνχλ ζπρλφηεξα ζηα πεξηζηαηηθά (ζχηεο, ζχκα, επηζεηηθφ ζχκα). Αλαιπηηθφηεξα, νη επί κέξνπο ζηφρνη ηεο εξγαζίαο είλαη: λα ειεγρζεί ε θαηαζθεπαζηηθή εγθπξφηεηα ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ. λα ειεγρζεί εάλ νη ζπκπεξηθνξέο πνπ εμεηάδεη ην εξσηεκαηνιφγην αληηζηνηρνχλ ζε κηθξφηεξν αξηζκφ παξαγφλησλ ή ππέξ-παξαγφλησλ. λα δηεξεπλεζεί ε ζπρλφηεηα ζπκκεηνρήο ησλ ππνθεηκέλσλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ν ξφινο πνπ πηνζεηνχλε ζε απηά, θαζψο θαη ην είδνο ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο/ζπκαηνπνίεζεο πνπ επηδεηθλχνπλ. λα δηεξεπλεζεί ε ζρέζε ηνπ ξφινπ πνπ πηνζεηνχλ νη καζεηέο ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο κε ηηο θπξίαξρεο δηαζηάζεηο ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο. Ζ παξνχζα εξγαζία απνηειείηαη απφ δχν κειέηεο, νη νπνίεο θαηεπζχλνπλ θαη ηελ νξγάλσζε ηεο. Καζεκία απφ ηηο κειέηεο απνηειείηαη απφ έλα εκπεηξηθφ θαη έλα ζεσξεηηθφ θνκκάηη, θαη ζπλνιηθά ε εξγαζία απνηειείηαη απφ δέθα θεθάιαηα. ΜΔΛΔΣΖ 1 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Γίλεηαη αλαζθφπεζε ηεο ππάξρνπζαο βηβιηνγξαθίαο, αλαθνξηθά κε ην ππφ κειέηε ζέκα. ην πξψην θεθάιαην ζα γίλεη ελλνηνινγηθή δηαζαθήληζε ηνπ φξνπ θαη πεξηγξαθή ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, ζχληνκε αλαθνξά ζηνπο ξφινπο πνπ πηνζεηνχληαη, ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπκκεηερφλησλ, ζηε ζπρλφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ζηα είδε εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο πνπ παξαηεξνχληαη. ην δεχηεξν θεθάιαην ζα γίλεη αλαζθφπεζε ησλ κεζφδσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ θαηλνκέλνπ, θαη ζπγθεθξηκέλα ησλ κεζφδσλ 18

19 απηφ-αλαθνξάο (εξσηεκαηνιφγην, ζπλέληεπμε), ηηο θαηνλνκαζίεο νκνιφγσλ, ηηο θαηνλνκαζίεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ηεο παξαηήξεζεο, ελψ ζα ζρνιηαζηνχλ ηα ζεηηθά θαη αξλεηηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά κε βάζε ηε δηεζλή βηβιηνγξαθία. ΔΜΠΔΗΡΗΚΟ ΜΔΡΟ ην εκπεηξηθφ κέξνο ηεο πξψηεο κειέηεο, ζα πξαγκαηνπνηεζεί αμηνιφγεζε ησλ ςπρνκεηξηθψλ ηδηνηήησλ ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ απηναλαθνξάο πνπ κειεηάηαη. ην ηξίην θεθάιαην ζα παξνπζηαζηεί ε δνκή ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, ζα αλαιπζνχλ νη δηαζηάζεηο εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο ηηο νπνίεο θαηαζθεπάζηεθε λα αμηνινγεί, ζα πεξηγξαθεί ε κεζνδνινγία θαη νη αλαιχζεηο πνπ ζα πξαγκαηνπνηεζνχλ θαη ζα παξνπζηαζηεί ην δείγκα ηεο έξεπλαο. ην ηέηαξην θεθάιαην ζα παξνπζηαζηνχλ θαη ζα ζρνιηαζηνχλ ζπλνπηηθά ηα απνηειέζκαηα ησλ παξαγνληηθψλ αλαιχζεσλ θαη ζην πέκπην θεθάιαην ζα δηαηππσζνχλ ηα ζρεηηθά ζπκπεξάζκαηα. ΜΔΛΔΣΖ 2 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ ην ζεσξεηηθφ κέξνο ηεο δεχηεξεο κειέηεο, ζα κειεηεζεί ε ζρέζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ. ην έθην θεθάιαην ζα γίλεη βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε ηεο ππάξρνπζαο βηβιηνγξαθίαο αλαθνξηθά κε ηηο δηαζηάζεηο ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηνπο ξφινπο πνπ πηνζεηνχλ νη καζεηέο ζηα πεξηζηαηηθά. ΔΜΠΔΗΡΗΚΟ ΜΔΡΟ ην εκπεηξηθφ κέξνο ηεο δεχηεξεο κειέηεο (έβδνκν θεθάιαην), ζα πξαγκαηνπνηεζεί ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ δηαζηάζεσλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ καζεηή θαη ηνπ ξφινπ πνπ πηνζεηεί ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ζην φγδνν θεθάιαην ζα παξνπζηαζηνχλ θαη ζα ζρνιηαζηνχλ ηα απνηειέζκαηα ησλ ζπζρεηίζεσλ θαη ζην έλλαην θεθάιαην ζα ζρνιηαζηνχλ ζπλνιηθά ηα επξήκαηα ησλ αλαιχζεσλ. 19

20 Σέινο, ζην δέθαην θεθάιαην ηεο εξγαζία ζα παξνπζηαζηνχλ νη πεξηνξηζκνί ηεο εξγαζίαο θαη πξνηάζεηο πνπ πξνθχπηνπλ. 20

21 ΜΔΛΔΣΖ 1 ΘΔΧΡΖΣΗΚΟ ΜΔΡΟ Κεθάιαην 1: Δθθνβηζκόο θαη ζπκαηνπνίεζε: Δλλνηνινγηθόο πξνζδηνξηζκόο θαη πεξηγξαθή 1.1 Δηζαγσγή Σελ ηειεπηαία δεθαεηία παξαηεξείηαη νινέλα απμαλφκελε ελαζρφιεζε κε ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ, φρη κφλν απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα αιιά επίζεο απφ εθπαηδεπηηθνχο, ηζχλνληεο ηεο εθπαίδεπζεο, άηνκα πνπ απαζρνινχληαη ζην ρψξν ηεο ελεκέξσζεο θαη γνλείο. χκθσλα κε ηελ Berger (2007), ε απαξρή απηήο ηεο έθξεμεο ελδηαθέξνληνο έγηλε απφ «έλαλ επηζηήκνλα θαη ηξείο απηνθηνλίεο». Αλαθεξφκελε ζηηο ηξείο απηνθηνλίεο καζεηψλ ζηε Ννξβεγία (ζπκάησλ εθθνβηζκνχ) θαη ζηελ εξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ θαζεγεηή Olweus, ν νπνίνο ζπλεηζέθεξε ζεκαληηθά ζηελ εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ, ε Berger ζπλνςίδεη έηζη ηηο απαξρέο ηεο επηζηεκνληθήο κειέηεο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Ζ αηθλίδηα εξεπλεηηθή ζηξνθή δελ αληηζηνηρεί φκσο ζε αηθλίδηα εκθάληζε ή αχμεζε ηεο ζπρλφηεηαο ησλ πεξηζηαηηθψλ. Όπσο αλαδεηθλχεηαη απφ ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο δελ είλαη λέν θαηλφκελν, νχηε θαίλεηαη λα έρνπλ απμεζεί δξακαηηθά ηα ηειεπηαία ρξφληα. Σν πξψην άξζξν πνπ εληνπίδεηαη ζηε βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηνλ εθθνβηζκφ ρξνλνινγείηαη απφ ην 1897 (Koo, 2007), αιιά θαη ζε πξνγελέζηεξεο πεγέο γίλεηαη ιφγνο γηα πεξηζηαηηθά ηα νπνία εκπίπηνπλ κε ηα ζεκεξηλά θξηηήξηα ζηελ θαηεγνξία ηνπ θαηλνκέλνπ. πλεπψο, ελδέρεηαη ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο λα είραλ ηελ ίδηα ζπρλφηεηα εκθάληζεο (πξνθαλψο κε δηαθνξεηηθέο κνξθέο) ζε πξνγελέζηεξεο ρξνλνινγηθά πεξηφδνπο, αιιά λα κελ απνηεινχζαλ αληηθείκελν δεκφζηαο ζπδήηεζεο θαη λα κελ ιάκβαλαλ ηελ ίδηα κε ζήκεξα δηάζηαζε (Koo, 2007). Ζ αληίιεςε ησλ πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ σο «θπζηνινγηθνχ» γεγνλφηνο ζηε δσή ηνπ εθήβνπ ζε παιαηφηεξεο επνρέο, επηζεκαίλεηαη ζχκθσλα κε ηνλ Κνν (2007) απν ην γεγνλφο φηη φηαλ ην 1885 έλαο 12ρξνλνο καζεηήο ηνπ Kings School, ζην Cambridge ηεο Αγγιίαο ράλεη ηε δσή ηνπ εμαηηίαο εκπεηξηψλ εθθνβηζκνχ, ην γεγνλφο ζρνιηάδεηαη κελ, αιιά κέλεη αηηκψξεην. 21

22 Οη απαξρέο κειέηεο ηνπ θαηλνκέλνπ εληνπίδνληαη ην 1970 ζηε Ννξβεγία, ελψ γηα ηα επφκελα 30 ρξφληα, ν κεγαιχηεξνο φγθνο εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ πξνέξρεηαη απφ ηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο θαη ηδηαίηεξα απφ ην εξεπλεηηθφ έξγν ηνπ Olweus. Απφ ην 1980 θαη έπεηηα, ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ δηεπξχλεηαη θαη ζε άιιεο ρψξεο, φπσο ηελ Απζηξαιία, ηνλ Καλαδά, ηελ Ηαπσλία, ηελ Οιιαλδία, ην Ζλσκέλν Βαζίιεην θαη ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο Ακεξηθήο Γεδνκέλα απφ δηεζλείο έξεπλεο κεγάιεο θιίκαθαο, απνδεηθλχνπλ ηελ χπαξμε πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο ζε παγθφζκην επίπεδν, αλεμαξηήησο θνπιηνχξαο, πνιηηηθψλ θαη ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ. Πξφζθαηε έξεπλα ηεο Berger, ε νπνία ζπλνςίδεη ηα επξήκαηα εξεπλψλ Δπξσπατθψλ θαη κε ρσξψλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζε δείγκαηα κεγαιχηεξα ησλ 1000 καζεηψλ, ππνδεηθλχεη φηη ηα πνζνζηά ζπκαηνπνίεζεο θπκαίλνληαη απφ 9 έσο 32% θαη δηαθνξνπνηνχληαη θπξίσο κε βάζε ηηο πεγέο θαη ηα κέζα αμηνιφγεζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηνπο εξεπλεηέο, ηελ ειηθία ηνπ δείγκαηνο αιιά θαη εμαηηίαο άιισλ παξαγφλησλ (Berger, 2007). Πιήζνο εξεπλψλ απφ ηελ Ακεξηθή, ηνλ Καλαδά, ηελ Απζηξαιία, ηελ Ηαπσλία, ηελ Κίλα, ηελ Αγγιία, ηε Γεξκαλία, ηε Ννξβεγία, ηελ Ηηαιία, ηελ Ηζπαλία, ηελ Πνξηνγαιία, ηελ Σνπξθία, ηελ Διιάδα θαη πνιιέο άιιεο ρψξεο, επηβεβαηψλνπλ φηη ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο ιακβάλνπλ ρψξα παγθνζκίσο, θαη ζα πξέπεη λα αλακέλνληαη ζε φια ηα ζρνιεία θαη ζε θάζε ηάμε (McEachern, Kenny, Blake & Aluede, 2005). Παξφιαπηα, φπσο επηζεκαίλνπλ νη Smith θαη Brain (2000), ην γεγνλφο ηεο παληαρνχ χπαξμεο ηνπο, δελ ηα θαζηζηά ππφ θακία έλλνηα «θπζηνινγηθά». 1.2 Δλλνηνινγηθή δηαζάθεζε Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο αλήθεη ζηελ επξχηεξε θαηεγνξία ηεο επηζεηηθφηεηαο, ε νπνία απνηειεί έλαλ ζπρλά εξεπλψκελν ρψξν πνιιψλ επηζηεκψλ, ζε παηδηθφ θαη ελήιηθν πιεζπζκφ. Ζ δηεμνδηθή ελλνηνινγηθή δηαζάθεζε ησλ φξσλ βία, επηζεηηθφηεηα, θαζψο θαη ησλ επηκέξνπο θαηεγνξηψλ ηνπο, δελ εκπίπηεη κελ ζηα πιαίζηα ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, αιιά ζεσξείηαη ζθφπηκν λα γίλεη κηα ζχληνκε αλαθνξά ζηνπο φξνπο ψζηε λα θαηαζηνχλ ζαθή ηα δηαθξηηά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο γλσξίζκαηα, θαζψο ζπρλά ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ θαζνκηινπκέλε αιιά θαη ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία σο ζπλψλπκνη, πξνθαιψληαο ζχγρπζε (Orpinas & Horne, 2006). 22

23 Όπσο αλαθέξεη ε O Moore θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο, ειάρηζηνη δηαθσλνχλ κε ηε ζεψξεζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο βίαο σο ππνθαηεγνξίεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, αιιά πνιιέο δηαθσλίεο πθίζηαληαη αλαθνξηθά κε ην ηί θαζηζηά εθθνβηζκφ θαη ηί βία (O Moore, 2000). Δίλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα βξεζεί έλαο νξηζκφο ηεο βίαο, ηδηαίηεξα φζνλ αθνξά ζηα παηδηά θαη ζηνπο εθήβνπο. Δληνχηνηο, ε ελλνηνινγηθή δηαζάθεζε ηεο βίαο θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο είλαη απαξαίηεηε κε ζθνπφ λα πξνζδηνξηζηεί ε έθηαζε ηεο ζε Δπξσπατθφ επίπεδν, θαζψο επίζεο θαη γηα λα ζρεδηαζηνχλ πξνγξάκκαηα αληηκεηψπηζεο ηεο (O Moore, 2000). Οη επηζηήκνλεο ηεο ςπραλαιπηηθήο ζεσξίαο θαη νη εζνιφγνη ηζρπξίδνληαη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη έλα έλζηηθην εγγελέο ζηελ αλζξψπηλε θχζε. Ο νξγαληζκφο δειαδή παξάγεη επηζεηηθή ελέξγεηα ε νπνία ζπζζσξεχεηαη θαη ζηε ζπλέρεηα εθηνλψλεηαη κε επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο, θάηη πνπ είλαη αλαπφθεπθην. Ο Freud, κειεηψληαο ηελ επηζεηηθφηεηα απφ ηελ ςπραλαιπηηθή ζθνπηά, επίζεο ππνζηεξίδεη πσο απηή έρεη εγγελή αίηηα, ηα νπνία πξνυπάξρνπλ βηνινγηθά θαη φηη απηή γίλεηαη θαηαλνεηή κφλν ζαλ ζχκπησκα ςπρηθψλ δηαηαξαρψλ, ελψ o McDougall (2003), νξίδεη ηελ επηζεηηθφηεηα σο έλζηηθην θαη ππνζηεξίδεη πσο πξνυπάξρεη φπσο ην ζεμνπαιηθφ έλζηηθην θαη ην έλζηηθην ηεο πείλαο. Αληίζεηα, νη ππνζηεξηθηέο ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ ηζρπξίδνληαη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη απνηέιεζκα κάζεζεο, φπσο θάζε κνξθή θνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο (Μφηηε- ηεθαλίδε, Παπαζαλαζίνπ & Λαξδνχηζνπ, 2004). χκθσλα κε ηνλ Bandura, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά είλαη απνηέιεζκα κίκεζεο επηζεηηθψλ πξνηχπσλ κε ηα νπνία ην παηδί έξρεηαη ζε ζπρλή επαθή. Σέινο, ην νηθνινγηθφ κνληέιν εξκελείαο, ζεσξεί ηελ επηζεηηθφηεηα κέζα ζηα πιαίζηα γεληθφηεξσλ πεξηβαιινληηθψλ ζπλζεθψλ. χκθσλα κε απηή ηε ζεψξεζε, νη επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο δελ ζεσξνχληαη απνηέιεζκα ησλ ειιείςεσλ ή ησλ αλεπαξθεηψλ ησλ παηδηψλ, αιιά κέξνο κίαο ζπγθεθξηκέλεο κνξθήο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο (Κalliotis, 2002). Οη νξηζκνί πνπ έρνπλ δνζεί θαηά θαηξνχο απφ ηνπο εξεπλεηέο γηα ηελ επηζεηηθφηεηα πνηθίινπλ θαη δε βξίζθνληαη ζε απφιπηε ζπκθσλία. ηνπο απινχζηεξνπο νξηζκνχο σο επηζεηηθφηεηα ραξαθηεξίδεηαη θάζε ζπκπεξηθνξά πνπ έρεη σο ζθνπφ λα βιάςεη ην δέθηε (Anderson & Bushman, 2002), αιιά νη ζπγθεθξηκέλνη ζπγγξαθείο δε ραξαθηεξίδνπλ ηελ ηπραία πξφθιεζε βιάβεο σο επηζεηηθφηεηα, επεηδή απηή δελ 23

24 είλαη ζθφπηκε. Οη Dollard, Doob, Miller, Mowrer θαη Sears (1939), ππνζηεξίδνπλ φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά εθδειψλεηαη κε ζθνπφ λα ζίμεη, λα πξνθαιέζεη βιάβε ή λα ηξαπκαηίζεη ην άηνκν ζην νπνίν απεπζχλεηαη, αιιά σο κεηνλέθηεκα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νξηζκνχ αλαθέξεηαη ην φηη δίλεη έκθαζε ζηελ πξφζεζε ηνπ δξάζηε λα πξνθαιέζεη βιάβε ζην ζχκα, ε νπνία είλαη κάιηζηα δχζθνιν λα εθηηκεζεί, αθνχ δελ κπνξεί λα παξαηεξεζεί άκεζα. Απηφ ην πξφβιεκα επηρεηξνχλ λα απνθχγνπλ νη Parke θαη Slaby (1983) ππνζηεξίδνληαο φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά νξίδεηαη απφ ηηο επηπηψζεηο ηεο, νη νπνίεο είλαη αξλεηηθέο γηα ην ζχκα. Δληνχηνηο θαη απηφο ν νξηζκφο έρεη ακθηζβεηεζεί αθνχ δελ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ επηζεηηθέο φιεο νη ζπκπεξηθνξέο πνπ πξνθαινχλ βιάβε ή ηξαπκαηηζκφ ζηνλ απνδέθηε ηνπο (Coie & Dodge, 1998). Ο Brain (1994) ζπκπιεξψλνληαο ηνπο πξνεγνχκελνπο νξηζκνχο ππνζηεξίδεη φηη γηα λα ζεσξεζεί κηα ζπκπεξηθνξά σο επηζεηηθή πξέπεη: α) λα κπνξεί ελ δπλάκεη λα πξνθαιέζεη βιάβε ζηνλ απνδέθηε ηεο, β) λα γίλεηαη κε ζθνπφ λα βιάςεη ην ζχκα, γ) λα ζπλδέεηαη κε απμεκέλε δηέγεξζε ηνπ ζχηε θαη δ) λα πξνθαιεί απνζηξνθή ζην ζχκα. Σα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο απνηεινχλ είδνο επηζεηηθφηεηαο. Πξηλ ην πξψην Δπξσπατθφ ζεκηλάξην πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1987 ζρεηηθά κε ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ, φρη κφλν δελ ππήξρε κεγάιε επίγλσζε ζρεηηθά κε ην θαηλφκελν, αιιά επίζεο ππήξρε θαη κηα αβεβαηφηεηα κεηαμχ ησλ Δπξσπατθψλ ρσξψλ αλαθνξηθά κε ηε ιέμε πνπ ζα ήηαλ αληίζηνηρε ηνπ Bullying. Οη φξνη «εθθνβηζκφο θαη ζπκαηνπνίεζε» απνηεινχλ θαηά πξνζέγγηζε κεηάθξαζε ησλ φξσλ «bullying and victimization», νη νπνίνη αλ θαη είλαη επξέσο γλσζηνί θαη ρξεζηκνπνηνχληαη απφ κεγάιν κέξνο ησλ εηδηθψλ πνπ κειεηνχλ ην θαηλφκελν, εληνχηνηο δελ είλαη δηεζλείο (Smith & Brain, αλαθέξεηαη ζην Mishna, 2003). ηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο, φπνπ πξψηα κειεηήζεθε ην θαηλφκελν, ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο mobbing (ε αγγιηθή ιέμε mob ζπλήζσο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη κηα κεγάιε νκάδα αηφκσλ πνπ εκπιέθεηαη ζε παξελνριήζεηο) (Thompson, Arora & Sharp, 2002), ζηελ Ηαπσλία ν αληίζηνηρνπ πεξηερνκέλνπ φξνο «ijime», ζηελ Κνξέα ν φξνο «Wang-tta», ν νπνίνο θπξίσο αθνξά ηα πεξηζηαηηθά θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ απφ ηελ νκάδα ησλ νκνιφγσλ (Κνν, 2007), ελψ αληίζεηα νη γιψζζεο κεζνγεηαθψλ ρσξψλ φπσο ε Διιάδα, ε Ηζπαλία θαη ε Πνξηνγαιία δελ δηαζέηνπλ έλαλ φξν πνπ λα πεξηγξάςεη πιήξσο ην θαηλφκελν (π.ρ. Kalliotis, 2000). ηελ Διιάδα, αλαθνξά ζην θαηλφκελν έρεη γίλεη θαηά θαηξνχο κε ηνπο φξνπο 24

25 «επηζεηηθφηεηα», «εθθνβηζκφο θαη ζπκαηνπνίεζε», «ληαειίθη», θ.α., ρσξίο λα ππάξρεη φκσο θνηλή απνδνρή ησλ εξεπλεηψλ ζηε ρξήζε ελφο φξνπ (Kalliotis, 2000). Ο εθθνβηζκφο απνηειεί θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη παξαηεξείηαη ζε ρψξνπο φπνπ ζπγθεληξψλνληαη ζε θαζεκεξηλή βάζε ηα κέιε κηαο νκάδαο, φπσο γηα παξάδεηγκα ζε ζηξαηφπεδα, ζρνιεία, ρψξνπο εξγαζίαο, ή θαη ζε ζπίηηα (ελδν-νηθνγελεηαθφο εθθνβηζκφο) (Björkqvist et al., 1992). ηνπο ρψξνπο ζηνπο νπνίνπο εκθαλίδνληαη ηα πεξηζηαηηθά είλαη πηζαλφηεξν λα ππάξρνπλ πξνβιήκαηα ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ κειψλ θαζψο θαη ρακειή επίβιεςε (Smith & Sharp, 1994). Σν κεγαιχηεξν κέξνο ησλ εξεπλψλ, αθνξά ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ, ν νπνίνο ζπλήζσο παξαηεξείηαη φηαλ νκφινγνη είλαη παξφληεο (Orpinas & Horne, 2006). Οη φξνη «εθθνβηζκφο θαη ζπκαηνπνίεζε», ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα πεξηγξάςνπλ ηελ ζθφπηκε, απξφθιεηε θαη επαλαιακβαλφκελε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά (πξνο έλα ή πεξηζζφηεξα άηνκα), ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ θαηάρξεζε εμνπζίαο εθ κέξνο ελφο ή πεξηζζνηέξσλ ζπκκεηερφλησλ (Olweus, 1993) θαη ζηνρεχεη ζηελ πξφθιεζε ζσκαηηθνχ πφλνπ, ή ελφριεζεο. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ πνπ πξνηάζεθε ην 1986 απφ ηνλ Olweus, θαη απνηειεί αθφκα θαη ζήκεξα έλαλ απφ ηνπο ζπρλφηεξα ρξεζηκνπνηνχκελνπο ζην ρψξν, έλαο καζεηήο γίλεηαη ζχκα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο φηαλ εθηίζεηαη επαλεηιεκκέλα θαη γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζε αξλεηηθέο ελέξγεηεο απφ κέξνπο ελφο, ή πεξηζζνηέξσλ καζεηψλ (Olweus, 1993). Πιεζψξα νξηζκψλ έρεη πξνηαζεί απφ άιινπο εξεπλεηέο, ζηνπο νπνίνπο παξά ηηο δηαθνξνπνηήζεηο ηνπο εληνπίδνληαη θνηλά ζηνηρεία φζνλ αθνξά ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαηλνκέλνπ, ηα νπνία αθνξνχλ: α) ηελ πξφθιεζε πφλνπ ζην ζχκα, β) ηελ πξφζεζε απφ κέξνο ηνπ ζχηε, γ) ηε ζπζηεκαηηθφηεηα ησλ πεξηζηαηηθψλ θαη δ) ηελ αληηιακβαλφκελε δηαθνξά ηζρχνο κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ, απφ ηνπο ίδηνπο ή/ θαη ηνπο νκνιφγνπο ηνπο. Ο Κνν (2007) ζπκππθλψλεη απνδνηηθά ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, αλαθέξνληαο πψο ραξαθηεξίδνληαη απφ 4 «P»: Power (Ηζρχο), Pain (Πφλνο), Persistance (επηκνλή) θαη Premedition (πξνκειέηε). Σα παξαπάλσ θξηηήξηα έρνπλ σο ζθνπφ λα δηαρσξίζνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο, βίαο, επηζεηηθφηεηαο θαη εθθνβηζκνχ. Δληνχηνηο, νξηζκέλα απφ ηα θξηηήξηα ηνπ εθθνβηζκνχ έρνπλ ακθηζβεηεζεί απφ εξεπλεηέο, κε απνηέιεζκα ε δηάθξηζε λα θαζίζηαηαη δχζθνιε. Γηα παξάδεηγκα, ην θξηηήξην ηεο απνπζίαο ηεο πξφθιεζεο ησλ πεξηζηαηηθψλ, ακθηζβεηείηαη απφ 25

26 νξηζκέλνπο εξεπλεηέο, θαζψο ζηελ πεξίπησζε ηεο νκάδαο ησλ επηζεηηθψλ ζπκάησλ, γηα ηελ νπνία ζα γίλεη ιφγνπο ζηε ζπλέρεηα, ε ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα έρεη πξνθιεζεί (Stephenson and Smith, 1989). Πεγή δηακάρεο έρνπλ απνηειέζεη θαη ηα θξηηήξηα ηεο πξφζεζεο, ηεο επαλάιεςεο θαη ηεο δηαθνξάο δχλακεο κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ (O'Moore, 1994 Rigby, 2001). Έξεπλα ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο, έρεη δείμεη φηη ηα παηδηά δελ δίλνπλ ηελ ίδηα έκθαζε ζηε δπζαλαινγία ηεο δχλακεο ή ζηελ επαλαιακβαλφκελε ή ζθφπηκε θχζε ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Smith & Levan, 1995). Ο Guerin (2001), έρεη επίζεο δηαπηζηψζεη φηη ηα παηδηά (ειηθίαο εηψλ) δελ ζεσξνχλ φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά πξέπεη λα ζπκβαίλεη ηαθηηθά γηα νξίδεηαη σο εθθνβηζκφο. Δθθνβηζκφ κπνξεί λα απνηειέζεη θαη έλα κεκνλσκέλν ζνβαξφ πεξηζηαηηθφ, ην νπνίν ζα έρεη ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ζην ζχκα, γεγνλφο ην νπνίν αλαηξεί ελ κέξεη ηε ζεκαζία ηνπ θξηηεξίνπ ηεο επαλάιεςεο. Καηά ζπλέπεηα, ε εξκελεία ησλ παηδηψλ γηα ηνλ εθθνβηζκφ κνηάδεη κε ηηο πξάμεηο βίαο ή ηελ επηζεηηθφηεηα. Γεληθά ην δήηεκα ηεο ελλνηνινγηθήο δηαζάθεζεο ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο, θαη ε δηάθξηζε ηνπ θαηλνκέλνπ απφ ηηο ζπκπεξηθνξέο βίαο θαη επηζεηηθφηεηαο ιακβάλεη κεγαιχηεξεο δηαζηάζεηο θαη βαζκφ πνιππινθφηεηαο εάλ ιάβνπκε ππ φςηλ ηνπο νξηζκνχο ησλ ίδησλ ησλ καζεηψλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηνπο γηα ην θαηλφκελν. χκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, νη καζεηέο, ζπκκεηέρνληεο θαη κε ζηα πεξηζηαηηθά, νη εθπαηδεπηηθνί θαζψο θαη νη άιινη ελήιηθνη, αληηιακβάλνληαη, πεξηγξάθνπλ θαη νξίδνπλ ηα πεξηζηαηηθά ηνπ εθθνβηζκνχ δηαθνξεηηθά απφ φηη νη εξεπλεηέο (π.ρ. Terasahjo & Salmivalli, 2003). Οη νξηζκνί θαη νη αληηιήςεηο ηνπο είλαη απαξαίηεην λα ζπλππνινγίδνληαη θαηά ηε δηεξεχλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ, θαζψο επεξεάδνπλ ηε ζηάζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο, ηελ εξκελεία ηνπο γηα ηα πεξηζηαηηθά θαζψο θαη ηελ αληίδξαζε ηνπο. πλνιηθά, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ε εηθφλα πνπ έρεη ζρεκαηηζζεί απφ ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ην θαηλφκελν, εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνλ νξηζκφ πνπ δίλνπλ νη εξσηεζέληεο γη απηφ. Οη νξηζκνί θαη νη αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ γηα ην θαηλφκελν εμαξηψληαη απφ πνηθηιία παξαγφλησλ φπσο ην θχιν, ε ειηθία ηνπο θαη ην ξφιν πνπ πηνζεηνχλ ζηα πεξηζηαηηθά. Δξεπλεηηθά δεδνκέλα ππνδεηθλχνπλ φηη νη κηθξφηεξνη ζε ειηθία καζεηέο δε δηαθξίλνπλ ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ απν άιια είδε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο φπσο ν ζσκαηηθφο θαη ιεθηηθφο δηαπιεθηηζκφο, θαζψο δε ιακβάλνπλ ππ φςηλ ηνπο ηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηδηαίηεξα ηελ αζπκκεηξία δχλακεο κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ηελ πξφζεζε 26

27 ηνπ ζχηε, αιιά αληίζεηα δηαθξίλνπλ κφλν κεηαμχ επηζεηηθψλ θαη κε επηζεηηθψλ πεξηζηαηηθψλ (Smith, Cowie, Olafsson & Liefooghe, 2002 Monks & Smith, 2006). ε κεγαιχηεξε ειηθία, νη καζεηέο είλαη ζε ζέζε λα δηαθνξνπνηήζνπλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηα πεξηζηαηηθά, δηαρσξίδνληαο αθφκα θαη ηνπο ηχπνπο ηνπο (ζσκαηηθφο, ιεθηηθφο, θνηλσληθφο απνθιεηζκφο). Οη αιιαγέο απηέο πνπ παξαηεξνχληαη ζηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο, ελδέρεηαη λα νθείινληαη ζηε γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε. Οη εξκελείεο ησλ καζεηψλ γηα ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαζψο θαη ηα πεξηζηαηηθά ηα νπνία αλαγλσξίδνπλ σο εθθνβηζηηθά ελδέρεηαη λα επεξεάδνληαη επίζεο απφ ην θχιν ηνπο θαη απφ ην ξφιν ζπκκεηνρήο ηνπο ζε απηά. χκθσλα κε ηνπο Monk θαη Smith (2007), νη καζεηέο πνπ έρνπλ ππάξμεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ, ελδέρεηαη λα αλαγλσξίδνπλ ηνλ ηχπν ηνλ νπνίν έρνπλ βηψζεη ζπρλφηεξα, νη ζχηεο ελδέρεηαη λα κελ εληνπίδνπλ ην «απξφθιεην» ηνπ εθθνβηζκνχ ζε κηα πξνζπάζεηα λα δηθαηνινγήζνπλ ηηο πξάμεηο ηνπο, ελψ ηέινο ην θάζε θχιν ελδέρεηαη λα δίλεη έκθαζε ζηε κνξθή εθθνβηζκνχ πνπ ζπλεζίδεη λα ρξεζηκνπνηεί ή λα αληηκεησπίδεη (π.ρ. ηα θνξίηζηα αλαγλσξίδνπλ ζπρλφηεξα ηα έκκεζα πεξηζηαηηθά σο εθθνβηζκφ, ελψ ηα αγφξηα θπξίσο ηα άκεζα). Σα δεδνκέλα αλαθνξηθά κε ηνπο νξηζκνχο θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, είλαη αληηθξνπφκελα. Οη εθπαηδεπηηθνί θαίλεηαη γεληθφηεξα λα έρνπλ ειιηπή επίγλσζε ησλ εηδψλ θαη ηεο ζπρλφηεηαο ησλ πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζην ζρνιείν ή ηελ ηάμε ηνπο, ελψ παξάιιεια ζπρλά αληηιακβάλνληαη σο εθθνβηζκφ κφλν ηε ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα (αθφκα θη αλ δελ είλαη), θαζψο ελέρεη θαηά ηε γλψκε ηνπο άκεζεο θαη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ πγεία ηνπ καζεηή (Mishna, Scarcello, Pepler & Wiener, 2005). Σφζν νη ίδηνη, φζν θαη ην ππφινηπν πξνζσπηθφ ηνπ ζρνιείνπ, ηείλνπλ λα ππνηηκνχλ ην κέγεζνο ηνπ πξνβιήκαηνο θαη ζεσξνχλ φηη νη καζεηέο ηνπο είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζνπλ κφλνη ηνπο απηέο ηηο πξνθιήζεηο (Bradshaw, Sawyer & O'Brennan, 2007). Αλαθνξηθά κε ηνλ νξηζκφ πνπ δίλνπλ ζηα πεξηζηαηηθά, έξεπλα ησλ Boulton θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (Boulton, Bucci & Hawker, 1999) ππνδεηθλχεη φηη νη εθπαηδεπηηθνί δελ αληηιακβάλνληαη πεξηζηαηηθά ιεθηηθήο επίζεζεο, δηάδνζεο θεκψλ, επίκνλεο βιεκκαηηθήο επαθήο πνπ εθδειψλεη πξφθιεζε, θαζψο θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ σο είδε εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. ε παξφκνηα απνηειέζκαηα αλαθνξηθά κε ηηο αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαηαιήγεη θαη έξεπλα ησλ Monks θαη Smith (2006). Αληίζεηα, ζε έξεπλα ηνπ 27

28 Menisini θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (Menesini, Eslea, Smith, Genta, Giannetti, Fonzi & Costabile, 1997) νη εθπαηδεπηηθνί έδσζαλ πεξηζζφηεξν εμεδεηεκέλνπο θαη πεξηεθηηθνχο νξηζκνχο απφ ηνπο καζεηέο ηνπο. Ζ άγλνηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηελ πξαγκαηηθή έθηαζε ησλ πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ, είλαη πηζαλφ λα απνζαξξχλεη ηνπο καζεηέο λα εθκπζηεξεπηνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο ζε απηνχο (Mishna et. al., 2005). Γηαθνξέο κεηαμχ ησλ νξηζκψλ ηνπ θαηλνκέλνπ δελ εληνπίδνληαη κφλν κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ησλ καζεηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ, αιιά θαη κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ ρσξψλ. Γηα παξάδεηγκα, ν νξηζκφο ηνπ εθθνβηζκνχ ζηε Γαιιία, πεξηιακβάλεη φιεο ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο θαηάρξεζεο εμνπζίαο, φιεο ηηο κνξθέο ζρνιηθήο βίαο, θαη φιεο ηηο κηθξέο αιιά ζπρλέο εθδειψζεηο αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο πνπ αλαζηαηψλνπλ ηε ζρνιηθή δσήο (O Moore, 2000). ηελ Πνισλία, ηα θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο αλαθέξνληαη αδηάθξηηα σο επηζεηηθφηεηα θαη βία (Janowski, ζην O Moore, 2000), γεγνλφο ην νπνίν απνδεηθλεχεη φηη είλαη δχζθνιν λα ππάξμεη κηα δηάθξηζε κεηαμχ ηεο βίαο θαη ηνπ εθθνβηζκνχ, ηδηαίηεξα εθφζνλ ε βία δελ πεξηνξίδεηαη ζε θπζηθέο ελέξγεηεο. Με ηνλ φξν «βία» πεξηγξάθεηαη πνηθηιία ζπκπεξηθνξψλ, δηαζέζεσλ θαη πξάμεσλ νη νπνίεο πνηθίινπλ απφ ηελ απιή επηζπκία θαηαζηξνθήο αληηθεηκέλσλ, ηελ απεηζαξρία, θαη ηελ πξνζβνιή έσο ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηε ζεμνπαιηθή θαθνπνίεζε (Koo, 2007). Αλακθηζβήηεηα, φζν απμάλεηαη ην ελδηαθέξνλ γηα ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο, ζα ππάξμεη κεγαιχηεξε εξεπλεηηθή ελαζρφιεζε κε ηνλ νξηζκφ ηνπ θαη ηελ δηάθξηζε ηνπ απφ ηε βία θαη ηελ επηζεηηθφηεηα. Όπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο βίαο, έηζη θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ εθθνβηζκνχ, αλαθεξφκαζηε ζε επηζεηηθφηεηα, θαη ζχκθσλα κε νξηζκέλνπο εξεπλεηέο, ε ίδηα ε δηάθξηζε κεηαμχ ησλ φξσλ δε ζα πξέπεη απνηειεί πξνηεξαηφηεηα, αιιά ε πξφιεςε απηψλ ησλ ελεξγεηψλ. Δμαηηίαο ησλ παξαγφλησλ πνπ ήδε αλαθέξζεθαλ, ζπρλά, ζε κηα πξνζπάζεηα δηάθξηζεο κεηαμχ ηεο βίαο θαη ηνπ εθθνβηζκνχ, ράλνληαη επθαηξίεο πξφιεςεο θαη αληηκεηψπηζεο, εμαηηίαο ησλ πεξηνξηζηηθψλ θξηηεξίσλ πνπ ηίζεληαη (O Moore, 2000). Όπσο πξνηείλνπλ ε O Moore θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (2000), ν νξηζκφο ηεο βίαο ζα έπξεπε λα είλαη φζν ην δπλαηφ επξχηεξνο, ψζηε λα κελ πεξηνξίδνληαη νη επθαηξίεο παξέκβαζεο ζηηο ζνβαξέο θαη ζσκαηηθέο επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξεο. ηα πιαίζηα απηήο ηεο ινγηθήο, ν νξγαληζκφο Novas Res 28

29 πξνηείλεη ηνλ αθφινπζν επξή νξηζκφ γηα ηε βία: «Ζ βία είλαη επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία ελδέρεηαη λα είλαη ζσκαηηθή, ζεμνπαιηθή, ή λα αθνξά ςπρνινγηθή θαθνπνίεζε. Ζ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά πξαγκαηνπνηείηαη απφ έλα άηνκν ή απφ κηα νκάδα αηφκσλ ελάληηα ζε θάπνηνλ άιινλ ή ζε θάπνηνπο άιινπο. πκπεξηθνξά ζσκαηηθήο θαθνπνηίεζεο είλαη εθείλε θαηά ηελ νπνία έλα παηδί, έθεβνο ή κηα νκάδα, άκεζα ή έκκεζα πξνθαινχλ απεηιέο, ηξαπκαηηζκνχο ή ζάλαην ηνπ άιινπ ή ησλ άιισλ. Ζ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά κπνξεί λα πεξηιακβάλεη ζπξσμίκαηα, θνπλήκαηα, κπνπληέο, θισηζηέο, ηζηκπήκαηα ή θαςίκαηα, ή νπνηαδήπνηε άιιε κνξθή ζσκαηηθήο επίζεζεο ζηελ ηδηνθηεζία ελφο αηφκνπ. πκπεξηθνξά ζπλαηζζεκαηηθήο θαθνπνίεζεο είλαη φηαλ ππάξρνπλ ιεθηηθέο επηζέζεηο, απεηιέο, πεηξάγκαηα, γεινηνπνηήζεηο, θσλέο, απνθιεηζκφο θαη θαθφβνπιεο θήκεο. πκπεξηθνξά ζεμνπαιηθήο θαθνπνίεζεο είλαη φηαλ ππάξρεη ζεμνπαιηθή επίζεζε ή βηαζκφο» (O Moore). Όπσο παξαηεξνχκε, είλαη ιεπηά ηα φξηα κεηαμχ ησλ επηζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ, ησλ βίαησλ ζπκπεξηθνξψλ θαη ηνπ εθθνβηζκνχ, θαη εμαξηψληαη άκεζα απφ ηνλ νξηζκφ πνπ δίλεη ε θάζε νκάδα. ηε ζπλέρεηα, παξνπζηάδνληαη νη κνξθέο θαη νη ηχπνη ζπκπεξηθνξψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο. 1.3 Μνξθέο θαη ηύπνη εθθνβηζκνύ θαη ζπκαηνπνίεζεο Ζ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ελεξγεηψλ εθθνβηζκνχ θαη ζπκαηνπνίεζεο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ δήηεκα, θαζψο φπσο αλαθέξζεθε, πξνζθέξεη ζεκαληηθά ζε ζέκαηα αμηνιφγεζεο θαη παξέκβαζεο (Κνν, 2007). Δληνχηνηο, αλαδεηθλχεηαη φηη ε ζχλζεζε κηαο εληαίαο θαη απφιπηεο θαηεγνξηνπνίεζεο είλαη δχζθνιν εγρείξεκα, θαζψο δελ επηθξαηεί παγθφζκηνο νξηζκφο ηνπ θαηλνκέλνπ, ελψ επηπιένλ νξηζκέλεο ζπκπεξηθνξέο εκπίπηνπλ ζε παξαπάλσ απφ κηα θαηεγνξίεο ηαπηφρξνλα θαη ζε πνιιά πεξηζηαηηθά εκθαλίδνληαη πνιιέο εθθνβηζηηθέο ελέξγεηεο δηαθνξεηηθψλ εηδψλ (Orpinas & Horne, 2006). Ζ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ εθθνβηζηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ γίλεηαη ζπλήζσο: Α) Με βάζε ην ζθνπό ηνπο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηαθξίλνληαη νη θαηεγνξίεο ηεο πξνιεπηηθήο θαη αληηδξαζηηθήο επηζεηηθφηεηαο (proactive/ reactive aggression). 29

30 Πξνιεπηηθή νλνκάδεηαη ε επηζεηηθφηεηα ε νπνία είλαη εθνχζηα, πξαγκαηνπνηείηαη ζπλεηδεηά απφ ην άηνκν θαη ρξεζηκνπνηείηαη ιεηηνπξγηθά γηα ηελ επίηεπμε ζηφρσλ. πγθεθξηκέλα, ην άηνκν επηρεηξεί κέζσ ηεο επηζεηηθήο ηνπ ζπκπεξηθνξάο λα επεξεάζεη ή λα εμαλαγθάζεη θάπνην άιιν άηνκν λα θάλεη θάηη. Αληίζεηα, ε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα απνηειεί κηα πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα ακπλζεί απέλαληη ζε έλα εξέζηζκα απεηιεηηθφ, ή ζε έλα πνπ εθιακβάλεηαη σο ηέηνην. απηήλ ηελ πεξίπησζε, ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά δελ πεγάδεη απφ ην ίδην ην άηνκν αιιά πξνθαιείηαη απφ έλα δεχηεξν. Δξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε αληηδξαζηηθή θαη ε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα φρη κφλν έρνπλ δηαθνξεηηθά αίηηα, αιιά επηπιένλ ζπλδένληαη κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά πξνζσπηθφηεηαο θαη ηξφπν επεμεξγαζίαο πιεξνθνξηψλ (Dodge & Coie, ζην Toblin et al., 2005 Crick & Dodge, 1994). πγθεθξηκέλα, ππνζηεξίδεηαη φηη ε πξνιεπηηθή επηζεηηθφηεηα απαηηεί αλεπηπγκέλεο θνηλσληθέο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο θαη εθθξάδεηαη ζπλήζσο κέζσ ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο ή ηεο επηζεηηθφηεηαο ζρέζεσλ (Björkqvist et al., 1992 Kaukiainen et al., 1999 Kaukiainen et al., 1996), ελψ αληίζεηα ε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα δελ απαηηεί αλεπηπγκέλεο θνηλσληθέο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο θαη εθθξάδεηαη ζπλήζσο κέζσ ηεο άκεζεο ή/θαη ζσκαηηθήο επηζεηηθφηεηαο (Woods & Wolke, 2003 O Moore & Kirkham 2001 Kaukiainen et al., 1999). Β) Με βάζε ην θαλεξό ησλ ελεξγεηώλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηαθξίλνληαη νη θαηεγνξίεο ηνπ άκεζνπ θαη έκκεζνπ εθθνβηζκνχ (Direct/indirect bullying). Ο άκεζνο εθθνβηζκφο απνηειείηαη απφ αλνηρηέο επηζέζεηο ή απεηιέο ελαληίνλ ηνπ ζχκαηνο, νη νπνίεο κπνξεί λα είλαη ζσκαηηθέο, ή ιεθηηθέο, ελψ αληίζεηα ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα είλαη πεξηζζφηεξν ζπγθαιεκέλε, ιηγφηεξν εκθαλήο θαη κπνξεί λα πάξεη ηε κνξθή θνηλσληθήο απνκφλσζεο ή ζθφπηκνπ απνθιεηζκνχ απν κηα νκάδα (Olweus, 1993). Δλψ πξνγελέζηεξνη νξηζκνί ηεο έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο αλαθεξφληνπζαλ κφλν ζε ιεθηηθέο ελέξγεηεο, πην ζχγρξνλνη ζπκπεξηιακβάλνπλ θαη ζσκαηηθέο κνξθέο, ραξαθηεξίδνληαο ηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα σο θάζε ιεθηηθή θνηλσληθή ή ζσκαηηθή ελέξγεηα ε νπνία έρεη σο ζηφρν λα βιάςεη ην ζχκα, αιιά γίλεηαη κε πιάγηνπο ηξφπνπο ψζηε λα ζπγθαιπθζεί ε επηζεηηθή πξφζεζε ή λα παξνπζηαζζεί ζαλ κε επηζεηηθή (Bjorkqvist et al., 2001) 30

31 Γ) Με βάζε ηε θύζε ησλ ελεξγεηώλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηαθξίλνληαη νη ηχπνη ηνπ ζσκαηηθνχ, ιεθηηθνχ, ζρεζηαθνχ, θνηλσληθνχ, ζεμνπαιηθνχ θαη ηερλνινγηθνχ εθθνβηζκνχ (physical, verbal, social/psychological, sexual, cyber bullying). ηελ παξνχζα εξγαζία ζα ρξεζηκνπνηεζεί ε ηειεπηαία θαηεγνξηνπνίεζε γηα ηελ παξνπζίαζε ησλ εηδψλ ηνπ εθθνβηζκνχ. σκαηηθόο εθθνβηζκόο (physical bullying) Χο ζσκαηηθφο εθθνβηζκφο νξίδεηαη θάζε ζθφπηκε ρξήζε θπζηθνχ/ ζσκαηηθνχ κέζνπ κε ζθνπφ ηελ πξφθιεζε βιάβεο, αλαπεξίαο, ή αθφκα θαη ζαλάηνπ. ην ζσκαηηθφ/ θπζηθφ εθθνβηζκφ πεξηιακβάλνληαη ηα ζσκαηηθά ρηππήκαηα, ηα ρηππήκαηα κε φπια, νη θισηζηέο, ηα δαγθψκαηα, ηα θαςίκαηα, ε ξίςε αληηθεηκέλσλ, ή θάζε άιινπ είδνπο ζσκαηηθή επίζεζε, ε θαηαζηξνθή πξνζσπηθψλ αληηθεηκέλσλ, ζε αθξαίεο πεξηπηψζεηο ε αλζξσπνθηνλία θαη θαηά θάπνηνπο εξεπλεηέο ε θινπή ρξεκάησλ θαη άιισλ πξνζσπηθψλ αληηθεηκέλσλ (Elinoff et al., 2004; Orpinas & Horne, 2006). Δληνχηνηο, ε θινπή θαηεγνξηνπνηείηαη απφ νξηζκέλνπο εξεπλεηέο ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα, αθνχ ζπρλά πξαγκαηνπνηείηαη απνπζία ηνπ ζχκαηνο θαη ρσξίο απηφ λα γλσξίδεη κε βεβαηφηεηα ηνπο ζχηεο ηνπ. Δξεπλεηηθά δεδνκέλα ππνδεηθλχνπλ πψο ν ζσκαηηθφο εθθνβηζκφο ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο απφ ζχηεο λεαξήο ειηθίαο, ή ζχηεο νη νπνίνη δε δηαζέηνπλ ηηο πεξηζζφηεξν αλαπηπγκέλεο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ απαηηνχλ νη κνξθέο έκκεζνπ εθθνβηζκνχ (Woods & Wolke, 2003). Λεθηηθόο εθθνβηζκόο (verbal bullying) Χο ιεθηηθφο εθθνβηζκφο νξίδεηαη ε ζθφπηκε ρξήζε ιέμεσλ, εθθξάζεσλ θαη γεληθφηεξα ιεθηηθψλ κέζσλ κε ζθνπφ ηελ πξφθιεζε ςπρνινγηθήο ή ζπλαηζζεκαηηθήο βιάβεο. ην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ πεξηιακβάλνληαη απεηιέο γηα ζσκαηηθή ή άιιε βιάβε, ε γηα νπινρξεζία, θσλέο, ριεπαζκνί, θαζψο θαη αξλεηηθνί ή πξνζβιεηηθνί ραξαθηεξηζκνί. Παξφιαπηα, ε απεηιή κπνξεί εθηφο απφ ιεθηηθή λα είλαη γξαπηή, ή λα ζπκβνιίδεηαη κέζσ ζθίηζσλ, ρεηξνλνκηψλ θαη κνξθαζκψλ (Ross, 2006). Αληίζεηα, παξαδείγκαηα ηνπ έκκεζνπ εθθνβηζκνχ είλαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο κέζσ δηάδνζεο ςεκάησλ, θεκψλ θαη αξλεηηθψλ ζρνιίσλ θαηά ηνπ ζχκαηνο, ε απνθπγή θνηλσληθψλ ζπλαλαζηξνθψλ κε απηψλ θαη ν απνθιεηζκφο ηνπ απφ ηελ νκάδα ησλ 31

32 νκνιφγσλ κε δηάθνξα κέζα, θαη ηέινο ε θινπή, ε νπνία αλ θαη είλαη ζσκαηηθή πξάμε, εληνχηνηο γίλεηαη θξπθά (Archer & Coyne, 2005). Ο ιεθηηθφο εθθνβηζκφο ζπγθαηαιέγεηαη επίζεο ζηηο κνξθέο άκεζνπ, εθθνβηζκνχ. ρεζηαθόο εθθνβηζκόο, θνηλσληθόο εθθνβηζκόο [Relational bullying, social bullying] Οη φξνη «έκκεζνο», «θνηλσληθφο» θαη «ζρεζηαθφο» εθθνβηζκφο, ζπρλά ρξεζηκνπνηνχληαη ζηε βηβιηνγξαθία σο ηαπηφζεκνη, κε ηελ έλλνηα ηεο κε θαλεξήο επηζεηηθφηεηαο πνπ έρεη σο ζηφρν ηελ βιάβε ηνπ ζχκαηνο, ζπρλά κέζσ ηεο ρεηξαγψγεζεο ζρέζεσλ (Archer & Coyne, 2005). χκθσλα κε ηνλ Owens θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ (Owens, Shute & Slee, 2000), ε έκκεζε επηζεηηθφηεηα απνηειεί είδνο θνηλσληθήο ρεηξαγψγεζεο, θαηά ηελ νπνία ν ζχηεο ρεηξίδεηαη ηνπο άιινπο κε ζθνπφ λα επηηεζνχλ ζην ζχκα, ή κε άιια ιφγηα ρξεζηκνπνηεί ηελ θνηλσληθή δνκή κε ζθνπφ λα επηηεζεί ζην ζηφρν ηνπ ρσξίο λα εκπιαθεί πξνζσπηθά ζηελ επίζεζε. Απφ ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ζηνλ έκκεζν εθθνβηζκφ, ζεκαληηθφ ξφιν δηαδξακαηίδεη ν θνηλσληθφο πεξίγπξνο. Παξαδείγκαηα απηνχ ηνπ είδνπο ηεο επηζεηηθφηεηαο είλαη, ζχκθσλα κε ηε βηβιηνγξαθία, ν απνθιεηζκφο απφ ηα παηρλίδηα ή ηελ νκάδα ησλ νκνιφγσλ, ε δηάδνζε θεκψλ, ε απφζπξζε απφ κηα θηιηθή ζρέζε κε ην ζχκα, θηλήζεηο πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ αληηπάζεηα ηνπ ζχκαηνο απφ ην ζχλνιν ησλ νκνιφγσλ ηνπ θαη ηελ θαηαζηξνθή ησλ θηιηθψλ ηνπ ζρέζεσλ, ε δηαηήξεζε κπζηηθψλ, θαζψο θαη ε πξφθιεζε ακεραλίαο θαη ληξνπήο ηνπ αηφκνπ ζε δεκφζην ρψξν (Orpinas & Horne, 2006). Ο ρεηξηζκφο ηεο νκάδαο απαηηεί ζπγθεθξηκέλεο δεμηφηεηεο εθ κέξνπο ηνπ ζχηε, θαζψο θαη γλψζε ησλ κεραληζκψλ ιεηηνπξγίαο ηεο νκάδαο (Garandeau & Cillessen, 2006). Γεληθφηεξα θαίλεηαη λα ππάξρεη ζεηηθή ζρέζε αλάκεζε ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα θαη ηελ θνηλσληθή λνεκνζχλε (Björkqvist, ζην Owens, Shute & Slee, 2000), ελψ εξεπλεηηθά δεδνκέλα ππνδεηθλχνπλ φηη απηφ ην είδνο επηζεηηθφηεηαο παξαηεξείηαη ζπρλφηεξα ζηα θνξίηζηα (Owens, Shute & Slee, 2000) θαη ζπλδέεηαη κε ηελ επηζπκία ηνπο γηα ζηελέο θηιηθέο ζρέζεηο, θαζψο θαη κε ην ζεκαληηθφ ξφιν πνπ απηέο δηαδξακαηίδνπλ ζηε δσή ηνπο (Owens, Shute & Slee, 2000). Οη δηαθνξέο θχινπ δελ εληνπίδνληαη φκσο ζηα απνηειέζκαηα φισλ ησλ εξεπλψλ (Orpinas & Horne, 2006), ελψ νξηζκέλνη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ν έκκεζνο εθθνβηζκφο, ελδέρεηαη λα 32