EΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 EΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Πτυχιακή Εργασία: Μουσικοθεραπεία και ψυχική υγεία, ο ρόλος του κλινικού αυτοσχεδιασμού σε άτομα με ψυχικά νοσήματα Όνομα: Σταμάτιος Επώνυμο: Μανουσάκης Εξάμηνο: 14 ο Α.Μ.: Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Χριστίνα Αναγνωστοπούλου Αθήνα Ιούνιος

2 2

3 Ευχαριστίες Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κ. Χριστίνα Αναγνωστοπούλου για την ακαδημαϊκή υποστήριξη, την καθοδήγηση και τις συμβουλές της κατά την διάρκεια της έρευνας και συγγραφής της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την μουσικοθεραπεύτρια κ. Χριστιάνα Αδαμοπούλου η οποία με έφερε σε επαφή με τον μουσικοθεραπευτή του Ινστιτούτου ψυχικής υγείας παιδιών και ενηλίκων κ. Δημήτρη Κουκουράκη προκειμένου να παρακολουθήσω τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες ώστε να συγκεντρώσω το απαιτούμενο υλικό για την εργασία μου. Τέλος, θεωρώ υποχρέωση μου να αναφέρω την θεραπευτική ομάδα του Ινστιτούτου που η οποία με περιέβαλε με εμπιστοσύνη και αγάπη και μου πρόσφερε πλήθος γνώσεων και βοήθειας καθ όλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μου. Την υπεύθυνη του προγράμματος κοινωνικοποίησης και θεραπεύτρια μέσω θεάτρου, κ. Κλειώ Μαυρουδή η οποία κάνει το θεραπευτικό θέατρο, την κ. Ιωάννα Μίχου εικαστική θεραπεύτρια, την κ. Ερασμία Περδίου χοροθεραπεύτρια, την Ιωάννα Γεωργακοπούλου ψυχολόγο, τον Βαγγέλη Πανουσόπουλο ψυχολόγο και τον κ. Δημήτρη Κουκουράκη, μουσικοθεραπευτή ο οποίος με υπομονή και ενδιαφέρον από την πρώτη στιγμή με καθοδήγησε και με βοήθησε ιδιαίτερα στην εργασία μου αλλά κυρίως με δίδαξε πως ασκείται η επιστήμη της μουσικοθεραπείας στα πλαίσια της ψυχικής υγείας ενισχύοντας μου ακόμα περισσότερο το ενδιαφέρον για να ακολουθήσω επαγγελματικά αυτήν την κατεύθυνση. Κλείνοντας, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου και τα οικεία μου πρόσωπα για την υποστήριξη τους. Σταμάτης Μανουσάκης 27, Ιουνίου

4 4

5 Περιεχόμενα Εισαγωγή...9 Κεφάλαιο 1 ο : Μουσικοθεραπεία Ορισμός της μουσικοθεραπείας Η Βιολογία και η Ψυχολογία του ήχου.12 a. Η επίδραση της μουσικής στην Φυσιολογία του ανθρώπου 13 b. Η επίδραση της μουσικής στην Ψυχολογία του ανθρώπου Μηχανισμοί και Εφαρμογές της Μουσικοθεραπείας 18 a. Η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας σε μεμονωμένα άτομα 19 o Ατομική μουσικοθεραπεία αποδοχής.19 o Ενεργητική ατομική μουσικοθεραπεία...19 b. Η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας σε ομάδες...19 o Ομαδική μουσικοθεραπεία αποδοχής.19 o Ενεργητική ομαδική μουσικοθεραπεία Ο ρόλος του μουσικοθεραπευτή...20 a. Σχέση θεραπευτή και θεραπευόμενου Σχολές Μουσικοθεραπείας.22 a. Ψυχαναλυτική Μουσικοθεραπείας...23 b. Θεραπεία ελεύθερου αυτοσχεδιασμού της Juliette Alvin..24 c. Θεραπεία Φωνητικού αυτοσχεδιασμού..25 d. Παραλεκτική Θεραπεία..26 e. Συμπεριφορική Μουσικοθεραπεία.27 f. Μουσικοθεραπεία Nordoff-Robbins..28 g. Orff Μουσικοθεραπεία...30 h. Ανθρωποσοφική Μουσικοθεραπεία...31 i. Ενοποιητική Μουσικοθεραπεία..31 j. Το μοντέλο του Benenzon στην μουσικοθεραπεία.32 a. Ερωτηματολόγιο Benenzon...34 k. GIM μουσικοθεραπεία

6 Κεφάλαιο 2 ο : Ο κλινικός αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία Παράγοντες ορισμού της μουσικής κάτω από ένα κλινικό πρίσμα Μουσική Εμπειρία και όχι απλά μουσική Όψεις της μουσικής εμπειρίας Πιθανοί στόχοι ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού Ο αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία είναι μια διαδικασία Κλινική εφαρμογή Μια θεραπευτική διαδικασία Βασικές Θεραπευτικές μέθοδοι και Ικανότητες Μουσικός αυτοσχεδιασμός vs. Κλινικός αυτοσχεδιασμός Ο ρόλος του αυτοσχεδιασμού στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία με ενήλικες...58 Κεφάλαιο 3 ο : Ψυχανάλυση Ψυχική υγεία και Μουσικοθεραπεία Τι είναι η Ψυχανάλυση ; 60 a. Η Ψυχαναλυτική Διαδικασία Ψυχανάλυση και Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία ψυχώσεων..61 a. Το ψυχαναλυτικό πρίσμα Οι πιο σημαντικές καινοτομίες του Freud Κριτήρια καθορισμού παθολογικής συμπεριφοράς Μορφές παθολογικής συμπεριφοράς.65 a. Νευρώσεις.65 b. Ψυχώσεις...67 c. Διαταραχές του χαρακτήρα...69 d. Νοητικές Ανεπάρκειες Αίτια της παθολογικής συμπεριφοράς Η Ψυχωσική διάσταση..71 a. Η διάσταση της αποδιοργάνωσης 71 b. Το ψυχωσικό άγχος και η αυτοκτονία Η μουσικοθεραπεία στην ψυχική υγεία Μουσικοθεραπευτικές και ερευνητικές προσεγγίσεις στην ψυχική υγεία Η Ψυχοδυναμική προσέγγιση στη μουσικοθεραπεία με ενήλικες με προβλήματα ψυχικής υγεία

7 3.11 Η ρόλος της μουσικοθεραπείας στην θεραπεία και διαχείριση ψυχικών διαταραχών Μουσικοθεραπεία για ανθρώπους με σχιζοφρένεια ή άλλες ψυχώσεις Η χρήση της μουσικοθεραπείας σε ασθενείς με διαταραχή προσωπικότητας και σχιζοφρένεια Βελτιώνει η μουσικοθεραπεία την ψυχική υγεία των ενηλίκων ;...79 Κεφάλαιο 4 ο : Το πρόγραμμα Κοινωνικοποίησης στο Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων (Ι.Ψ.Υ.Π.Ε) Γενική μεθοδολογία Τι είναι το Πρόγραμμα Κοινωνικοποίησης ;..84 a. Ποιος είναι ο σκοπός του Προγράμματος Κοινωνικοποίησης ;.84 b. Τι περιλαμβάνει το πρόγραμμα Κοινωνικοποίησης ; Περιπτωσιολογικές Μελέτες Ασθενών (Case Study):...87 Κεφάλαιο 5 ο : Περιπτωσιολογική Μελέτη Ασθενούς Κεφάλαιο 6 ο : Περιπτωσιολογική Μελέτη Ασθενούς Κεφάλαιο 7 ο : Περιπτωσιολογικού Μελέτη Ασθενούς 3.98 Κεφάλαιο 8 ο : Επίλογος Κεφάλαιο 9 ο : Παραρτήματα.103 Βιβλιογραφία

8 8

9 Εισαγωγή Θεραπεία είναι τα μέτρα που λαμβάνουμε στα πλαίσια μιας ιατρικής κατάστασης. Ο όρος μπορεί να αναφερθεί σε μια διαδικασία που τελειώνει ή βελτιώνει την παθολογική κατάσταση, όπως είναι ένα φάρμακο, μια αλλαγή στον τρόπο ζωής ακόμα και μια φιλοσοφική νοοτροπία που βοηθά έναν ασθενή να θεραπευτεί. Τα τελευταία χρόνια ο όρος θεραπεία έχει συνδυαστεί με τέχνες όπως το θέατρο, την μουσική, τα εικαστικά και τον χορό δημιουργώντας νέα πεδία έρευνας και αξιοποίησης του όρου κάτω από ένα καλλιτεχνικό πρίσμα. Ο άνθρωπος στην μουσικοθεραπεία αντιμετωπίζεται σαν ένα σύνολο από τρία μέρη: το ψυχικό, το πνευματικό και το σωματικό. Τα τρία αυτά μέρη συνδέονται μεταξύ τους και χωρίς αμφιβολία επηρεάζονται όλα από την μουσική. Με την χορήγηση της μουσικής στον άνθρωπο έχουμε ψυχαγωγία (άγεται η ψυχή), ανάταση του πνεύματος και παρακίνηση σε χαλάρωση ή σε κίνηση του σώματος. Στην μουσικοθεραπεία λοιπόν χρησιμοποιούνται δομικά στοιχεία της μουσικής (ήχος, ρυθμός, μελωδία, αρμονία κτλ.) μέσα από ένα θεραπευτικό πρίσμα ώστε να ικανοποιηθούν διανοητικές, φυσικές και συναισθηματικές ανάγκες του ασθενούς. Τη σπουδαιότητα μιας αγωγής που θα φέρνει τον άνθρωπο από μικρή ηλικία σε επαφή με τον κόσμο των αισθητικών μορφών, τον κόσμο του ωραίου, του μεγάλου και του αληθινού την έχουν τονίσει όλοι οι μεγάλοι παιδαγωγοί από τον Πλάτωνα ως τον Jaques Emile Dalcroze, τον Karl Orff και άλλους (Χατζηδημητρίου, 1991). Πλήθος ερευνών έχει αποδείξει πως η μουσικοθεραπεία βρίσκει έδαφος σε πολλές ευπαθείς ομάδες (άτομα με ειδικές ανάγκες, ηλικιωμένους με άνοια, άτομα με ψυχικές ασθένειες, παιδιά και ενήλικες με εγκεφαλική παράλυση και τετραπληγία, βρέφη σε πρόωρο τοκετό κτλ.) επιφέροντας θετικά αποτελέσματα και βελτιώνοντας την ζωή τους. Εστιάζοντας λοιπόν στην σχέση της μουσικοθεραπεία με την ψύχωση και με τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές ασθένειες έγινε μια προσπάθεια προσέγγισης του θέματος αυτού βιβλιογραφικά/θεωρητικά αλλά και εμπειρικά έπειτα από την παρακολούθηση μουσικοθεραπευτικών συνεδριών δίπλα στον μουσικοθεραπευτή Κουκουράκη Δημήτρη στο Ινστιτούτο ψυχικής υγεία παιδιών και ενηλίκων στο τμήμα του προγράμματος κοινωνικοποίησης. Με αφορμή τις παρακολουθήσεις αυτών των συνεδριών επέλεξα τρία άτομα, μέλη του προγράμματος κοινωνικοποίησης μελετώντας τα ξεχωριστά, σχετίζοντας το ιστορικό και την πάθηση τους με την μουσική και τους αυτοσχεδιασμούς που δημιουργούσαν κατά την διάρκεια των συνεδριών. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μια παράθεση του ορισμού της επιστήμης της μουσικοθεραπείας μέσα από βιβλιογραφικές πηγές αλλά και από διεθνείς και ευρωπαϊκές ενώσεις μουσικοθεραπείας όπως η AMTA(Αμερικάνικη ένωση μουσικοθεραπείας) ή η Γερμανική ένωση μουσικοθεραπευτών. Στο δεύτερο κεφάλαιο, γίνεται λόγος για τις εφαρμογές της μουσικοθεραπείας. Εφαρμόζεται σε πολλές περιπτώσεις και με πολλούς τρόπους. Εν συνεχεία, γίνεται αναφορά στην σπουδαιότητα του ρόλου του μουσικοθεραπευτή μέσα στο πλαίσιο και το πόσο σημαντική είναι η θεραπευτική σχέση που πρέπει να δημιουργηθεί μεταξύ θεραπευτή θεραεπυομένου προκειμένου η θεραπεία να έχει μια θετική έκβαση. Τέλος, αναφέρονται και αναλύονται ποικίλες μουσικοθεραπευτικές σχολές και προσεγγίσεις. Η μουσικοθεραπεία μπορεί να είναι είτε ενεργητική (δημιουργώντας μουσική) 9

10 είτε παθητική (ακούγοντας μουσική). Εξετάζοντας την λοιπόν μέσα από την ενεργητική της εφαρμογή, αφού αυτή είναι και η μέθοδος ακολουθείται και στο ινστιτούτο, το τρίτο κεφάλαιο το οποίο είναι ίσως και το σημαντικότερο της εργασίας αναφέρεται στον ρόλο του κλινικού αυτοσχεδιασμού, βασικού συστατικού στης ενεργητικής μουσικοθεραπείας. Ποια είναι η διαφορά του με τον μουσικό αυτοσχεδιασμό, ποιες είναι οι βασικές τεχνικές που μπορεί ένας μουσικοθεραπευτής να χρησιμοποιήσει αλλά και πως τελείται μια διαδικασία κλινικού αυτοσχεδιασμού μέσα σε μία μουσικοθεραπευτική συνεδρία και ποια τα οφέλη του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι το ινστιτούτο ακολουθεί την ψυχαναλυτική μέθοδο στην θεραπεία των ψυχωσικών μελών στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια μικρή αλλά αναλυτική αναφορά στην ψυχαναλυτική διαδικασία και στην σχέση της με την μουσικοθεραπεία. Ακολουθούν, μελέτες και άρθρα που αναφέρονται όχι μόνο στην σχέση μουσικοθεραπείας και ψυχικής υγείας αλλά και τα οφέλη της σε αυτήν. Τέλος, από το πέμπτο μέχρι το όγδοο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην λειτουργία του προγράμματος κοινωνικοποίησης και ακολουθούν οι κλινικές περιπτώσεις των τριών μελών που επέλεξα να αναλύσω 10

11 Κεφάλαιο 1 ο : Μουσικοθεραπεία 1.1 Ορισμός Οι ορισμοί που έχουν διατυπωθεί για την επιστήμη της μουσικοθεραπείας είναι πολλοί. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει η ανάγκη ερμηνείας και ορισμού με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη σαφήνεια του αντικειμένου με τα οποία ασχολείται και εκφράζεται η μουσικοθεραπεία. Στο βιβλίο Μουσικές Βιταμίνες του Ηλία Σακαλάκ (2004) υπάρχουν οι εξής ορισμοί: Μουσικοθεραπεία είναι ο εμπλουτισμός της ανθρώπινης επιδεκτικότητας μέσω της προγραμματισμένης χρήσης της μουσικής επενέργειας στη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Μουσικοθεραπεία είναι η προγραμματισμένη χρήση της μουσικής, που επιδιώκει να συμβάλει στη θεραπεία παιδιών και ενηλίκων που αντιμετωπίζουν ειδικές ανάγκες, λόγω κοινωνικών, συναισθηματικών, σωματικών και διανοητικών προβλημάτων. Μουσικοθεραπεία είναι η ελεγχόμενη χρήση της μουσικής για την θεραπεία, αποκατάσταση, διαπαιδαγώγηση και εκπαίδευση των παιδιών και των ενηλίκων που πάσχουν από σωματικές, πνευματικές και συναισθηματικές διαταραχές. Μουσικοθεραπεία είναι η χρήση της μουσικής προς όφελος των θεραπευτικών επιδιώξεων, η αποκατάσταση, η διατήρηση και η βελτίωση της σωματικής και πνευματικής υγείας. Η Διεθνής ένωση για την Μουσικοθεραπεία ορίζει την μουσικοθεραπεία ως (Κορτασίδου, 2004): Την ειδική εφαρμογή της μουσικής στην υπηρεσία των ατόμων με ανάγκες στην πνευματική και σωματική υγεία, στην αποκατάσταση ή στην ειδική αγωγή. Η Γερμανική εταιρεία Μουσικοθεραπείας ορίζει την μουσικοθεραπεία ως (Κορτασίδου, 2004): Την σκόπιμη χρήση μουσικής ή μουσικών στοιχείων προκειμένου να επιτευχθούν θεραπευτικοί στόχοι, αποκατάσταση, στήριξη και παρέμβαση στην ψυχική και σωματική υγεία. Ο Bruscia (1989) δίνει τον εξής ορισμό: Μουσικοθεραπεία είναι μια συστηματική διαδικασία όπου ο θεράπων βοηθά τον πελάτη να θέλει να γίνει υγιής, χρησιμοποιώντας την μουσική εμπειρία και την σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ τους μέσω αυτής, ως μια δυναμική δύναμη αλλαγών. 11

12 Τέλος, η Αμερικάνικη ένωση Μουσικοθεραπείας (AMTA) ορίζει την μουσικοθεραπεία λέγοντας πως: Είναι η κλινική και τεκμηριωμένη χρήση μουσικών παρεμβάσεων για να επιτευχθούν ατομικοί στόχοι μέσα από μια θεραπευτική σχέση, από έναν επαγγελματία με προσόντα που έχει ολοκληρώσει ένα επικυρωμένο πρόγραμμα μουσικοθεραπείας. Βλέπουμε λοιπόν, συγκρίνοντας τους παραπάνω ορισμούς ότι στην μουσικοθεραπεία η χρήση της μουσικής αποτελεί μια εξειδικευμένη διεργασία του θεράποντος σκοπός του οποίου είναι να επιφέρει θετικά αποτελέσματα σε συγκεκριμένους τομείς του θεραπευόμενου, οι οποίοι χρήζουν αποκατάστασης ή στήριξης μέσω της σχέση που δημιουργείται και αναπτύσσεται ανάμεσα σε θεραπευτή θεραπευόμενο. 1.2 Η Βιολογία και η Ψυχολογία του ήχου Οι λόγιοι του 18 ου αιώνα διερωτώντο Τι είναι ήχος ; και έθεταν την παρακάτω ερώτηση, Εάν ένα δέντρο πέσει στο δάσος, όπου κανείς δεν είναι παρών, το τσάκισμα του δέντρου πάνω στο έδαφος παράγει ήχο ; Γνωρίζοντας τις φυσικές αρχές του ήχου μπορούμε να απαντήσουμε σωστά αυτή η ερώτηση. Η έννοια ήχος θα μπορούσε να ορισθεί με δυο διαφορετικούς τρόπους: Πρώτον, η επιστήμη της φυσικής ως ήχο ορίζει μια μηχανική διαταραχή, που διαδίδεται μέσα σε ένα ελαστικό μέσο με πεπερασμένη ταχύτητα και η οποία διεγείρει το αισθητήριο όργανο της ακοής, το αυτί, προκαλώντας ακουστικό αίσθημα Σύμφωνα με τον δεύτερο ορισμό τον οποίο αποδέχονται η Ψυχολόγοι και η Φυσιολόγοι, ο ήχος είναι μια αίσθηση, που οφείλεται στον ερεθισμό των ακουστικών νευρικών κέντρων. (Χαράλαμπος Χ. Σπυρίδης, 2005). Τοποθετώντας την έννοια ήχος σ ένα ευρύ φάσμα θα λέγαμε πως το ηχητικό ερέθισμα επιδρά σε οτιδήποτε υπάρχει πάνω στον πλανήτη Γη. Για να το καταστήσω πιο σαφές έχει γίνει γνωστό πως ακόμα και τα φυτά έχουν ποικίλες αντιδράσεις ανάλογα με το ηχητικό τους περιβάλλον. Στο Ιλινόις των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ένας κτηματίας έκανε το παρακάτω πείραμα. Τοποθέτησε σε δύο ξεχωριστά τμήματα του χωραφιού του τον ίδιο σπόρο και σε ίδιες συνθήκες καλλιέργειας και θερμοκρασίας με την διαφορά ότι στο ένα χωράφι τοποθέτησε ηχεία τα οποία μετέδιδαν μουσική 24 ώρες, ενώ στο άλλο όχι. Παρατήρησε ότι στο χωράφι με την μουσική το σιτάρι να φυτρώσει πολύ πιο γρήγορα, ο καρπός ήταν βαρύτερος και το χώμα πιο εύφορο (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). Η επιτυχία του πειράματος θεωρήθηκε τόσο μεγάλη που σήμερα στον Καναδά χρησιμοποιούν συστηματικά μουσική για την καλλιέργεια. Επίσης έχει αποδειχθεί η επίδραση της μουσικής ακόμα και στην κτηνιατρική καθώς έχει παρατηρηθεί πως τα ζώα εκδηλώνουν τις μουσικές τους προτιμήσεις μέσα από την βιολογική τους συμπεριφορά. 12

13 Όσο για τον άνθρωπο που είναι και το κομμάτι που μας ενδιαφέρει πολλά έχουν διαπιστωθεί μέσω των ερευνών σχετικά με την επίδραση του μουσικού ή ηχητικού ερεθίσματος στα διάφορα συστήματα λειτουργίας του οργανισμού αλλά και όσον αφορά στην επίδραση της μουσικής στην ψυχολογία του ανθρώπου από την σύλληψη του και καθ όλη την διάρκεια της ζωής του. Σημείο σύγκλισης των ερευνητών και των επιστημόνων είναι πως οι οργανικές αντιδράσεις του ανθρώπου στο μουσικό ερέθισμα εξαρτώνται άμεσα από την συγκινησιακή επίδραση που ασκεί η μουσική πάνω στον άνθρωπο. a. Η επίδραση της μουσικής στην Φυσιολογία του ανθρώπου Το ανθρώπινο σώμα αντιδρά με ποικίλους τρόπους στο άκουσμα της μουσικής, λίκνισμα του σώματος, κούνημα του κεφαλιού κτλ. Η μουσική αποτελεί ένα είδος ενέργειας το οποίο γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο από την αίσθηση της ακοής. Τα μουσικά ηχητικά κύματα μεταβιβάζονται αρχικά στο κανάλι του αυτιού και την μεμβράνη του τυμπάνου και στην συνέχεια σε άλλες ενδιάμεσες δομές του (εξωτερικό αυτί μεσαίο εσωτερικό αυτί). Ένας από τους πρώτους μελετητές σχετικά με την επίδρασης της μουσικής στην φυσιολογία του ανθρώπου ήταν ο Γάλλος φυσιολόγος Σαλπετριέρ. Ο Σαλπετριέρ μελέτησε το αποτέλεσμα της μουσικής στην ικανότητα εργασίας του ανθρώπου, διαπιστώνοντας πως τα ρυθμικά ερεθίσματα προκαλούν αύξηση της ικανότητας εργασίας και πως η απόδοση είναι μεγαλύτερη στο άκουσμα μιας μείζονας κλίμακας πάρα μιας ελάσσονας (Λιάνα Πρίνου- Πολυχρονιάδου,1991). Η φυσιολογική απόκριση είναι ένα συναισθηματικό συστατικό καθόλου υποκειμενικό το οποίο μέσα από πειράματα και μελέτες μας βοηθάει να εξετάσουμε κατά πόσο η μουσική διεγείρει συναισθήματα στους ακροατές. Ποικίλα πειράματα έδειξαν ότι κατά την μουσική ακρόαση μπορεί να διεγερθούν φυσιολογικές αντιδράσεις στον οργανισμό του ανθρώπου παρόμοιες με αυτές που διεγείρονται κατά την διάρκεια ενός συναισθηματικού ερεθίσματος όπως εναλλαγές στους παλμούς της καρδιάς, στην αναπνοή κτλ. (Hodges, 2010). Διαφορετικά κομμάτια μουσικής μπορούν να προκαλέσουν διαφορετικά μοτίβα φυσιολογικών αντιδράσεων(krumhansl, 1997). Γύρω στο 1950, Γάλλοι φυσιολόγοι μελέτησαν την επίδραση της μουσικής στην κινητικότητα, το νευροφυτικό σύστημα καθώς και στον εγκεφαλικό φλοιό. Μέσα στον εγκέφαλο ο θάλαμος, ο υποθάλαμος, η παρεγκεφαλίδα και τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, παίζουν ενεργό ρόλο στην επεξεργασία των μουσικών τόνων και των ρυθμών, μετατρέποντάς τους σε αναγνωρίσιμες μουσικές δομές και προσδίδοντάς τους διανοητικό και συναισθηματικό νόημα. Από παλαιότερες μελέτες έχει αποδειχθεί πως οι αντιδράσεις ακροατών σε ένα μουσικό ερέθισμα ενεργοποιούν αρκετές περιοχές του εγκεφάλου όπως περιοχές του υποφλοιού και του φλοιού του εγκεφάλου (ιππόκαμπος, αμυγδαλή κτλ) (Blood 13

14 & Zatore, 2001; Brown eta l., 2004 ; Koelsch et al., 2006). Δια μέσω του υποθαλάμου τα ερεθίσματα της μουσικής μεταφέρονται στα άλλα εγκεφαλικά κέντρα Η μελέτη, επομένως, των σωματικών αντιδράσεων προέρχεται και βασίζεται στη φυσιολογία, την ανατομία, τη νευρολογία και τη βιοχημεία και περιλαμβάνει μετρήσεις σε πολλές σωματικές αντιδράσεις, όπως κινητικές, μυϊκές, χημικές και άλλες, επικεντρωμένες σε εγκεφαλικές λειτουργίες. Η μουσική ακρόαση κάνει τους ανθρώπους να κλαίνε, να χαμογελάνε, να γελάνε κτλ. όπως παρατηρήθηκε από ηλεκτρομυογραφήματα τα οποία παρατηρούσαν τις συσπάσεις των μυών του προσώπου. Το κλάμα στην μουσική φαίνεται να συμβαίνει συχνότερα από τα υπόλοιπα συναισθήματα (Frey, 1985), και μπορεί να ξεκινήσει αμέσως μετά τα πρώτα δευτερόλεπτα ακρόασης ενός τραγουδιού. Οι Scherer και Zentner (2001), θέτοντας αρκετά αυστηρά κριτήρια υποστήριξαν πως ένα συναίσθημα το οποίο διεγείρεται εξ αιτίας της μουσικής θα πρέπει να περιλαμβάνει τον συγχρονισμό αν όχι όλων τότε των περισσότερων υποσυστημάτων του οργανισμού. Κάτι τέτοιο έγινε μετά από μια πειραματική μελέτη στην οποία 32 ακροατές άκουσαν τραγούδια της Pop μουσικής σκηνής με στενάχωρο ή εύθυμο χαρακτήρα. Μέσου ενός ηλεκτρομυογράφου λοιπόν μέτρησαν την μυϊκή αντίδραση των ατόμων αυτών και παρατήρησαν ότι η χαρούμενη μουσική διεγείρει περισσότερο τα ζυγωματικά. Οι Gabrielsson και Lindstrom (2001), στο τέλος της δεκαετίας του '80, πραγματοποίησαν μία μελέτη σχετικά με τις αντιδράσεις ατόμων που βίωσαν μία ισχυρή μουσική εμπειρία. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης έδειξαν ότι η πιο συχνή αντίδραση ήταν τα δάκρυα (από βούρκωμα μέχρι ασυγκράτητο κλάμα). Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτή η αντίδραση σχετιζόταν με θετικά συναισθήματα αν και υπήρχαν παραδείγματα όπου τα δάκρυα συνδεόταν με αίσθημα λύπης ή θλίψης. Αμέσως μετά σε συχνότητα ακολουθούσαν το ρίγος και το ανατρίχιασμα, η αίσθηση θερμότητας, η εφίδρωση, το αίσθημα κρύου, η μυϊκή χαλάρωση, η αλλαγή της αναπνοής, η αύξηση του καρδιακού ρυθμού, η αίσθηση βάρους στο στήθος, διάφορες στομαχικές αντιδράσεις, μυϊκή ένταση, τρόμος, κόμπος στο λαιμό, ζαλάδα, πόνος, ξηροστομία. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα και έρευνες η μουσική επηρεάζει (Σακαλάκ 2004): Τον καρδιακό ρυθμό Τον σφυγμό Την ηλεκτρομαγνητική αντίδραση (γαλβανική δερματική αντίδραση) Το ρυθμό της αναπνοής Την αρτηριακή πίεση Την μυϊκή ένταση Τον μυϊκό πόνο Τον όγκο του αίματος Την δερματική θερμοκρασία Την γαστρική κίνηση Τα ανακλαστικά της κόρης του ματιού Την οξυγόνωση του αίματος Τις ορμονικές εκκρίσεις 14

15 Σήμερα, η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας έχει βοηθήσει πολύ στο να επεκταθούν οι έρευνες, ωστόσο τα αποτελέσματα παλαιότερων μελετών που πραγματοποιήθηκαν δεν διαφοροποιούνται από τα σημερινά στα βασικά τους σημεία. Έρευνες του Dogiel (που αναφέρει ο Diserens, 1923) αναφέρουν ότι τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα, ανταποκρίνονται σε μουσικά και ακουστικά ερεθίσματα, αντίστοιχα, με μεταβολές στην κυκλοφορία του αίματος, την αρτηριακή πίεση και την καρδιακή συστολή (Σακαλάκ, 2004). Σύγχρονοι ερευνητές μελετούν τη δυνατότητα θεραπείας καρδιοπαθών με μουσική. Σημαντικές μελέτες έχουν δείξει την ευεργετική επίδραση της μουσικής ακρόασης σε επίπεδο στεφανιαίας μονάδας. Κατάλληλα επιλεγμένη μουσική, μπορεί να μειώσει τον αναπνευστικό ρυθμό, την καρδιακή συχνότητα και την αρτηριακή πίεση. Αξίζει να αναφερθεί η συμβολή του καθηγητή, ιατρού καρδιολόγου -, συνθέτη και μουσικοθεραπευτή Αθανάσιου Δρίτσα στην χρήση της μουσικής στην καρδιολογία. Στην Α Καρδιολογική Κλινική του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου έχει ξεκινήσει η συστηματική μελέτη των επιδράσεων της μουσικής ακρόασης σε διαφορετικές ομάδες ασθενών, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που νοσηλεύονται στη στεφανιαία μονάδα εντατικής θεραπείας. Οι ασθενείς εκτίθενται σε ακρόαση κατάλληλα επιλεγμένης μουσικής, μέσω κεντρική εγκατάστασης συστήματος ήχου, που αναμεταδίδει τη μουσική σε κάθε κλίνη της ΜΕΘ με ακουστικά. Η πλειοψηφία των ασθενών συμφωνεί ότι η μουσική σε χώρους όπως η στεφανιαία και καρδιοχειρουργική ΜΕΘ, το αιμοδυναμικό και ηλεκτροφυσιολογικό εργαστήριο μειώνει σημαντικά την αίσθηση του στρες κατά την διάρκεια της νοσηλείας ή παρεμβάσεων. Επίσης στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο μελετήθηκε η επίδραση της ακρόασης μουσικής πριν και κατά την διάρκεια τεστ κοπώσεως σε κυλιόμενο τάπητα και βρέθηκε ότι η έκθεση ασθενών σε χαλαρωτική μουσική μπορεί να μειώνει την καρδιακή συχνότητα έναρξης της δοκιμασίας, να βελτιώνει την ανοχή στην άσκηση και να οδηγεί σε ταχύτερους ρυθμούς πτώσης της καρδιακής συχνότητας και της αρτηριακής πίεσης κατά την φάση ανάνηψης (Δρίτσας, 2003). Επιπροσθέτως σε πολλά ερευνητικά κέντρα έχει μελετηθεί η σχέση ανάμεσα στον τύπο οργάνου και την επίδραση του στο συγκινησιακό επίπεδο. Επιστήμονες σχετίζουν την μελωδία με την σκέψη και τα πνευστά όργανα, την αρμονία με τα συναισθήματα και τα έγχορδα και τον ρυθμό με την θέληση και τα κρουστά (Λιάνα Πρίνου-Πολυχρονιάδου, 1991). Παρατηρούμε λοιπόν από τα παραπάνω πως οι οργανικές αντιδράσεις του ανθρώπου στο μουσικό ερέθισμα εξαρτώνται άμεσα από τη συγκινησιακή επίδραση που ασκεί η μουσική στον άνθρωπο και αυτό γιατί η μουσική τον αγγίζει σε ένα επίπεδο προλεκτικό αρχαϊκό της προσωπικότητας, ξεπερνώντας τις αντιστάσεις της διανόησης και της λογικής σκέψης. Η κατάλληλη μουσική οδηγεί αρχικά σε ένα στάδιο χαλάρωσης, εν συνεχεία η χαλάρωση προκαλεί ένα συναίσθημα ευφορίας που ευνοεί την δεκτικότητα σε εξωτερικά ερεθίσματα. Εδώ λοιπόν είναι και το σημείο καμπής, το σημείο δηλαδή στο οποίο η ακρόαση της μουσικής σταματά να είναι ένα μέσον χαλάρωσης και μετατρέπεται σε ένα μέσον θεραπευτικό (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). 15

16 Η μουσική όμως δεν επιδρά μόνο στις οργανικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού αλλά και στον ψυχισμό του. Τα συναισθήματα είναι σύντομες, έντονες και ραγδαίες μεταβαλλόμενες αντιδράσεις σε σημαντικές εκδηλώσεις στην ζωή του ανθρώπου τα οποία περιλαμβάνουν και τον συγχρονισμό δευτερευόντων λειτουργιών του οργανισμού οι οποίες συγχρονίζονται κατά την διάρκεια ενός συναισθηματικού επεισοδίου. b. Η επίδραση της μουσικής στην Ψυχολογία του ανθρώπου Ο Αριστοτέλης ( π.χ) στο έργο του Πολιτικά υποστηρίζει πως η ικανότητα της μουσικής να επιδρά στις ψυχικές καταστάσεις των ακροατών είναι συνδεδεμένη με την προσομοίωση με τον ένα ή τον άλλο χαρακτήρα (...) οι μουσικοί τόνοι διαφέρουν ουσιαστικά ο ένας από τον άλλο, ώστε κατά την ακρόασή τους εμφανίζεται σε μας διαφόρων ειδών διάθεση, και δε συμπεριφερόμαστε καθόλου κατά τον ίδιο τρόπο σε κάθε έναν από αυτούς, έτσι, παραδείγματος χάρη, ακούγοντας τους μουσικούς τόνους του ενός είδους δοκιμάζουμε μια διάθεση περισσότερο συμπονετική και θλιμμένη, ακούγοντας τους τόνους ενός άλλου είδους, τους λιγότερο αυστηρούς, απαλύνεται η διάθεσή μας, άλλοι μουσικοί τόνοι μας προκαλούν κατά βάση μια μέση ισορροπημένη διάθεση. Την τελευταία ιδιότητα την κατέχει ένα είδος τόνου, συγκεκριμένα ο δωρικός τρόπος. Σε ότι αφορά τον φρυγικό τόνο, αυτός επιδρά σε μας με διεγερτικό τρόπο. Από αυτό και μόνο το απόσπασμα μπορούμε να αντιληφθούμε το πώς η μουσική καθώς και τα διάφορα είδη αυτής μπορούν να μας διεγείρουν συγκινησιακά και επηρεάσουν την ψυχή και την ψυχολογία μας. Η επαφή μας με τον ρυθμό είναι μια εμπειρία προγεννητική. Ο ρυθμός είναι η πρώτη εμπειρία των αισθήσεων του εμβρύου μέσα στον μικρόκοσμο της μήτρας. Είναι γνωστό πως το έμβρυο μέσα στην μήτρα της μητέρας του αντιλαμβάνεται δονήσεις όπως τον ρυθμό της καρδιάς, της αναπνοής από την μητέρα του. Το έμβρυο αντιλαμβάνεται αυτές τις δονήσεις σαν ζωτικά σημάδια για την ύπαρξη του, επομένως η σύνδεση αυτή του εμβρύου με την μητέρα αποτελεί ένα είδος πρωταρχικής αρμονίας. Κατά την εμβρυική περίοδο, το τακτικότερο ερέθισμα που δέχεται το έμβρυο είναι ο ρυθμός των 72 χτύπων ανά λεπτό, δηλαδή ο κανονικός ρυθμός της καρδιάς της μητέρα. Η συχνότητα αυτή επιδρά ηρεμιστικά στο έμβρυο και διατηρείται σαν θεμελιώδης σωματική συγκινησιακή εμπειρία καθ όλη την διάρκεια της ζωής του. Για τον λόγο αυτό συχνά στην θεραπεία ψυχικών παθήσεων χρησιμοποιείται αυτός ο συγκεκριμένος ρυθμός (Λιάνα Πρίνου-Πολυχρονιάδου, 1991). Παρόμοιες θεραπευτικές μέθοδοι, που βασίζονται στις ενδομήτριες συλλήψεις, βρίσκονται πολύ κοντά στο εμβρυακό στάδιο και για τον λόγο αυτό εφαρμόζονται για την θεραπεία αυτιστικών παιδιών, όπου κατ εξοχήν ενδείκνυται η μουσικοθεραπεία και αυτό διότι τα παιδιά αυτά βρίσκονται πολύ κοντά στο εμβρυακό στάδιο αφού ο αυτισμός θεωρείται μια προέκταση και παραμόρφωση ενός εμβρυϊκού ψυχισμού. Μια έρευνα των Sloboda και Juslin το 2001 κατέδειξε πως υπάρχουν δύο ειδών συναισθήματα τα οποία προκαλεί η ακρόαση της μουσικής. Πρώτον, τα συναισθήματα που αφορούν την αισθητική αξία της μουσικής, δηλαδή το τι αντιλαμβάνεται κανείς ως ωραίο στην μουσική και δεύτερον τα συναισθήματα που παράγονται ή εκφράζονται από την μουσική, λίγο ή πολύ ανεξάρτητα από την αισθητική της αξία. Οι δύο κατηγορίες είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη και όπως επισημαίνουν είναι σημαντικό να γίνεται από τους ερευνητές μια σύνδεση των δύο ειδών έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση των ψυχολογικών πτυχών της μουσικής και των συναισθημάτων. 16

17 Τα συχνότερα συναισθήματα τα οποία φάνηκε να εμφανίζονται κατά την διάρκεια μιας μουσικής ακρόασης είναι η χαρά, η ηρεμία, η νοσταλγία, η αγάπη, η λύπη, η ελπίδα, ο ενθουσιασμός κτλ. (Juslin & Laukka, 2004 ; Sloboda, 1992 ; Wells & Hakanen, 1991 ; Zentner, Grandjean, & Scherer, 2008). Τα δομικά χαρακτηριστικά που φάνηκε να σχετίζονται με τη δημιουργία συναισθηματικών αντιδράσεων είναι οι συγκοπές, οι εναρμόνιες μετατροπίες, οι μελωδικές αποτζιατούρες και άλλες μουσικοθεωρητικές έννοιες οι οποίες αναφέρονται στην δημιουργία και τη διατήρηση ή διακοπή των μουσικών προσδοκιών. Θεωρείται ότι οι μουσικές προσδοκίες μπορούν να αυξήσουν τη συναισθηματική αντίδραση ακόμα και σε οικεία μουσική (Sloboda & Juslin, 2001:92). Επομένως όπως επισήμαναν οι Juslin και Zentner (2002), οι περισσότερες μελέτες έχουν ερευνήσει τη διάθεση στη μουσική, ενώ η κύρια παραδοχή σήμερα, είναι ότι η μουσική προκαλεί απλά συναισθήματα και διαθέσεις. Σύμφωνα με τη θεωρία της διέγερσης, η μουσική προκαλεί συναισθήματα στους ακροατές ανάλογα με αυτά που η ίδια εκφράζει. Η διέγερση κατά τον Becker (2001), είναι καθαρά μια καθολική αντίδραση στην μουσική ακρόαση, η οποία συνδυασμένη με μια εστιασμένη και ενσυνείδητη προσοχή, μπορεί να συνεισφέρει σε ακραίες καταστάσεις συναισθήματος. Παρ όλα αυτά θα πρέπει να γίνει ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην μουσική εμπειρία και στο συναίσθημα και αυτό γιατί είναι προφανές πως πολλές μουσικές εμπειρίες είναι πιθανό να μην περιλαμβάνουν καθόλου το στοιχείο του συναισθήματος. Όταν υπάρχουν συναισθήματα κατά την διάρκεια μιας μουσικής εμπειρίας υποδηλώνουν μια πιο βαθιά προσωπική σύνδεση του ακροατή με την μουσική εμπειρία. Παρακάτω, παραθέτονται οι μουσικές παράμετροι που διαμορφώνουν κάθε συναίσθημα, όπως αυτές καθορίστηκαν από ένα πείραμα των Gabrielsson και Juslin το Φόβος Τέμπο: Ακανόνιστο Ηχητικό επίπεδο: Χαμηλό Άρθρωση: Κυρίως staccato ή non-legato Χρονικές αποκλίσεις: Μεγάλες δομικές αναδιοργανώσεις τελική επιτάχυνση (όχι πάντα) Θυμός Τέμπο: Πολύ γρήγορο Ηχητικό επίπεδο: Δυνατό Άρθρωση: Κυρίως non-legato Χρονικές αποκλίσεις: Συνηθισμένες δομικές αναδιοργανώσεις αυξημένη αντίθεση ανάμεσα σε μεγάλες και μικρές αξίες Χαρά Τέμπο: Γρήγορο Ηχητικό επίπεδο: Συνηθισμένο ή δυνατό Άρθρωση: Staccato Χρονικές αποκλίσεις: Συνηθισμένες Θλίψη Τέμπο: Αργό Ηχητικό επίπεδο: Χαμηλό Άρθρωση: Legato Χρονικές αποκλίσεις: Συνηθισμένες, τελικό ritardando 17

18 Σοβαρότητα Τέμπο: Αργό ή συνηθισμένο Ηχητικό επίπεδο: Συνηθισμένο ή δυνατό Άρθρωση: Κυρίως legato Χρονικές αποκλίσεις: Σχετικά μικρές, τελικό ritardando Τρυφερότητα Τέμπο: Αργό Ηχητικό επίπεδο: Κυρίως χαμηλό Άρθρωση: Legato Χρονικές αποκλίσεις: Μειωμένες αντιθέσεις ανάμεσα σε μικρές και μεγάλες αξίες τελικό ritardando 1.3 Μηχανισμοί και Εφαρμογές της Μουσικοθεραπείας Η μουσικοθεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλές περιπτώσεις και με πολλούς τρόπους. Αυτό που χρειάζεται είναι ο θεραπευτής να προσαρμοστεί στο άτομο, στο χώρο, στις συνθήκες και να ενεργεί με ευαισθησία χρησιμοποιώντας σε κάθε περίσταση τις πιο κατάλληλες για το επιθυμητό αποτέλεσμα ψυχομουσικές τεχνικές. Υπολογίζεται, ότι τουλάχιστον τέσσερεις μηχανισμοί εμπλέκονται αποτελεσματικά και μάλλον ταυτόχρονα στην θεραπευτική διαδικασία, προσδίδοντας στην μουσική τον μοναδικό τρόπο επίδρασης της σε ολόκληρο το σώμα και την ψυχή. Ο πρώτος μηχανισμός που αφορά την συναισθηματική αντίδραση του ανθρώπου στην μουσική, έχει σχέση με το μεταιχμιακό σύστημα, δηλαδή ένα σύνολο δομών του εγκεφάλου σχετικά με τα συναισθήματα, τη μνήμη, την συμπεριφορά κλπ. Ο δεύτερος ο οποίος δρα σε γνωστικό και νοητικό επίπεδο αφορά την ιδιότητα της μουσικής να διεγείρει την φαντασία, τις σκέψεις, τους συνειρμούς κτλ. σχετίζεται με τον εγκεφαλικό φλοιό. Ο τρίτος μηχανισμός αφορά την ιδιότητα του ρυθμού της μουσικής να συντονίζει τους εσωτερικούς ρυθμούς στο σώμα και έχει σχέση με τον θάλαμο. Ο τέταρτος μηχανισμός ο οποίος άρχισε να ερευνάται σχετικά πρόσφατα αφορά τον ήχο ως αυτόματο ερέθισμα στα περιφερειακά επιδερμικά νεύρα. Τέλος, η πνευματικότητα και οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που υπάρχουν στο ομαδικό τραγούδι φαίνεται να παίζουν κυρίαρχο ρόλο στη διασφάλιση υγείας. Ενδεικτικά θα αναφερθούμε σε κάποιες μεθόδους μουσικοθεραπείας, τις οποίες θα μπορούσαμε να κατατάξουμε σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Τις μεθόδους αποδοχής, η οποία βασίζεται στην μουσική ακρόαση Τις ενεργητικές μεθόδους, η οποία βασίζεται στην ηχητική δημιουργία Τις ατομικές τεχνικές, όπου εφαρμόζεται σε μεμονωμένα άτομα Τις ομαδικές τεχνικές, οι οποίες εφαρμόζονται σε ομάδες Ακόμη μπορούν να συνυπάρχουν οι μέθοδοι μουσικοθεραπείας και με άλλες μορφές έκφρασης όπως κίνηση, χορός, πλαστικές και εικαστικές τέχνες, θεατρικό παιχνίδι, λεκτική έκφραση (Ledoux, 2000). 18

19 a. Η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας σε μεμονωμένα άτομα o Ατομική Μουσικοθεραπεία αποδοχής Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται στην Γαλλία πολλά χρόνια. Βασίζεται σ ένα ηχητικό πρόγραμμα που αποτελείται από τη σύνθεση τριών διαφορετικών μουσικών αποσπασμάτων. Το πρώτο μουσικό απόσπασμα πρέπει να ανταποκρίνεται στην ψυχολογική κατάσταση του θεραπευόμενου, ώστε να του προκαλεί κρίση, εκτόνωση και κάθαρση. Το δεύτερο μουσικό απόσπασμα, πρέπει να είναι μελωδικό και αρμονικό με σκοπό να ουδετεροποιεί την ένταση που προκάλεσε το πρώτο. Το τρίτο πρέπει να έχει επιλεγεί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να προκαλεί μια πρόοδο προς το επιθυμητό αποτέλεσμα, είτε αυτό είναι η χαλάρωση, η γαλήνη, είτε ένα συναίσθημα αισιοδοξίας. Ο θεραπευόμενος ακούει σιωπηλά αυτά τα τρία μουσικά παραδείγματα και η συνάντηση τελειώνει χωρίς να επακολουθήσει συζήτηση Σε κάθε επόμενη θεραπευτική συνάντηση που γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα, ο επισκέπτης αρχίζει να διηγείται τις εντυπώσεις της προηγούμενης φοράς, πριν περάσει σε καινούργιες μουσικές ακροάσεις (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). o Ατομική Μουσικοθεραπεία ενεργητική Βασίζεται στον ηχητικό διάλογο μεταξύ του μουσικοθεραπευτή και του θεραπευόμενου. Ο θεραπευτής, χρησιμοποιώντας κάποιο μουσικό όργανο ή ένα απλό ηχητικό αντικείμενο προσπαθεί να προκαλέσει το ενδιαφέρον του ασθενή μέσα από μια ποικιλία αυτοσχέδιων ήχων. Όλη του η προσοχή είναι συγκεντρωμένη στις αντιδράσεις του θεραπευόμενου, ώστε να μπορέσει να δημιουργήσει μια γέφυρα επικοινωνίας μαζί του. Στις ηχητικές απαντήσεις του θεραπευόμενου ανταπαντά προσεκτικά, προσπαθώντας σιγά-σιγά να τις οργανώσει προς το επιθυμητό αποτέλεσμα: χαλάρωση και ηρεμία ή ρυθμική και μελωδική ανάταση (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). b. Η εφαρμογή της Μουσικοθεραπείας σε ομάδες o Ομαδική Μουσικοθεραπεία Αποδοχής Η μέθοδος αυτή είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, γιατί επιτρέπει τη συνειδητοποίηση του πλούτου και της πληθώρας των συναισθημάτων και συγκινησιακών δονήσεων που καθορίζουν τη δυναμική μιας ομάδας. Πιο συγκεκριμένα: Επιτρέπει σε κάθε μέλος της ομάδας να συνειδητοποιήσει πως πέρα από τις προσωπικές του προτιμήσεις, συγκινήσεις, επιθυμίες η μουσική έχει άπειρες συναισθηματικές αποχρώσεις ανάλογα με την 19

20 συναισθηματική κατάσταση και ιδιοσυγκρασία του θεραπευόμενου. Με αυτόν τον τρόπο ο θεραπευόμενος εμβαθύνοντας καταλαβαίνει πως η πληθώρα των μουσικών προτιμήσεων έχει και πληθώρα συμβολικών προεκτάσεων όπως η ζωή. Διευκολύνεται η έκφραση, η ομιλία, η επικοινωνία καθώς η έκφραση του ενός παροτρύνει τον άλλον. Επιτρέπει στον θεραπευτή να εμβαθύνει στα προβλήματα του θεραπευόμενου, προσπαθώντας να κατανοήσει τις αιτίες των μουσικών του προτιμήσεων (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). o Ομαδική Ενεργητική Μουσικοθεραπεία Η μέθοδος αυτή βασίζεται κυρίως στον αυτοσχεδιασμό και έχει σαν στόχο την όσο το δυνατόν πιο πηγαία και αυθόρμητη επικοινωνία όλων των μελών της ομάδας. Υπάρχουν πολλές τεχνικές για να επιτευχθεί αυτό το αποτέλεσμα όπως: Η χρήση των οργάνων του συστήματος Orff. Η αναπαραγωγή και διεύρυνση ενός τυχαίου ηχητικού ερεθίσματος από τα μέλη της ομάδας σε συνεργασία. Η ομάδα δουλεύει αποκλειστικά και μόνο πάνω στην ανθρώπινη φωνή, ερευνώντας την ποικιλία των φωνητικών δυνατοτήτων των μελών, σε μια συλλογική προσπάθεια επικοινωνίας. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις όταν όλα τα μέλη τυγχάνει τα είναι μουσικοί η ομάδα δουλεύει πάνω στην ερμηνεία συγκεκριμένων μουσικών συνθέσεων (Λιάνα-Πρίνου Πολυχρονιάδου, 1991). Ο καθηγητής Σμόλτς του Πανεπιστημίου της Βιέννης ο οποίος εφαρμόζει την ενεργητική μουσικοθεραπεία αποδοχής συνοψίζει τα βασικά σημεία της μεθόδου ως εξής: Περιμένουμε τον πρώτο ήχο που θα ακουστεί από την ομάδα, τον επαναλαμβάνουμε, τον διευρύνουμε και τον σβήνουμε σιγά-σιγά Περιμένουμε τον πρώτο ήχο που θα ακουστεί από την ομάδα, προσθέτουμε σ αυτόν ένα διαφορετικό δικό μας ήχο την κατάλληλη στιγμή, ώστε να συνδυάζεται αρμονικά με αυτόν που ήδη ακούγεται στην ομάδα. Συνεχίζουμε πολύ προσεχτικά ακούγοντας τη σύνθεση της ομάδας προσέχοντας ώστε ο δικός μας ήχος να μην είναι παράταιρος με το σύνολο. Στο τέλος όλη η ομάδα συζητάει αυτήν την μουσική εμπειρία. Η ενεργητική ομαδική μουσικοθεραπεία ευαισθητοποιεί τα μέλη της ομάδας και τους επιτρέπει να συνειδητοποιήσουν σ ένα συμβολικό επίπεδο, τις ιδιαιτερότητες των διαπροσωπικών σχέσεων και την αξία της ομαδικής δημιουργίας. 1.4 Ο ρόλος του Μουσικοθεραπευτή Η ατμόσφαιρα που δημιουργεί η εφαρμογή της μουσικοθεραπείας επιδρά στην σχέση του ασθενή με τον θεραπευτή ή στην σχέση της ομάδας με τον θεραπευτή. Ο συνδετικός κρίκος είναι η μουσική την οποία καλείται να χειριστεί καταλλήλως ο θεραπευτής. Εξαρτάται από τον θεραπευτή αν η θεραπευτική σχέση θα ωριμάσει περισσότερο ή λιγότερο. Βασικά 20

21 γνωρίσματα που πρέπει να διαθέτει ο μουσικοθεραπευτής είναι η υπομονή, η κατανόηση, η ψυχραιμία και η δεκτικότητα. Οφείλει να έχει ψυχική ευελιξία να λαμβάνει, να κατανοεί και να αποκωδικοποιεί τα μηνύματα που του στέλνουν οι ασθενείς του. Όπως προαναφέραμε, με συνδετικό πόλο την μουσική, θεραπευόμενος και θεραπευτής ζουν μια κοινή συγκινησιακή περιπέτεια, που τους οδηγεί σε πλούσιες και συναισθηματικά φορτισμένες στιγμές αποκάλυψης του υποσυνείδητου. Μια περιπέτεια που συμβολίζει την συνάντηση μεταξύ δύο ατόμων ή μιας ομάδας δια μέσου του μυστηρίου της τέχνης που στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι η μουσική (Corey, 1996). Οι Καρτασίδου και Σταϊκόπουλος αναφέρουν πως ο θεραπευτής αναζητά έναν τρόπο επαφής με το άτομο και δημιουργεί το κατάλληλο συναισθηματικό κλίμα μέσω της μουσικής. Παράλληλα, οι Toolman και Coleman, (1994) υποστηρίζουν πως η δομή της θεραπευτικής σχέσης στοχεύει στην εστίαση της προσοχής, στο νόημα της κάθε έκφρασης όπου το άγχος, ο θυμός, η θλίψη και οι διάφορες σκέψεις και διαθέσεις μπορούν να εντοπισθούν και ερμηνευθούν από τον θεραπευτή. Μέσω της μουσικής αντανακλάται αυτό το οποίο ο θεραπευόμενος αισθάνεται και αντιλαμβάνεται, γεγονός το οποίο προσδίδει θάρρος στον θεραπευόμενο για να συνεχίσει να προσπαθεί να εκφράζεται. Ο θεραπευτής προσφέρει στήριξη και αποδοχή, προκειμένου να βοηθήσει τον ασθενή του ναι οδηγηθεί στην συναισθηματική του απελευθέρωση και αποδοχή του εαυτού του (Ψαλτοπούλου, 2005). Τέλος, ο θεραπευτής πρέπει να σχεδιάζει και να πραγματοποιεί μουσικοθεραπευτικές παρεμβάσεις, στηριζόμενος στο ιστορικό και τις σημαντικές εμπειρίες της ζωής κάθε ατόμου (Ζαχαρενάκης, 2011). a. Σχέση Θεραπευτή και Θεραπευόμενου Είναι γνωστό πως το βασικότερο συστατικό προκειμένου μια μουσικοθεραπευτική διαδρομή μεταξύ ενός μουσικοθεραπευτή και ενός θεραπευόμενου να έχει θετική έκβαση και για τους δυο είναι η μεταξύ τους σχέση που θα δημιουργηθεί. Το 50% της επιτυχίας μιας μουσικοθεραπευτικής διαδρομής οφείλεται στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ μουσικοθεραπευτή και θεραπευόμενου και το άλλο μισό στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες. Μεταξύ μουσικοθεραπευτή και θεραπευόμενου λοιπόν δημιουργείται ένα άτυπο θεραπευτικό συμβόλαιο σύμφωνα με το οποίο ο θεραπευτής είναι ένα άτομο το οποίο βρίσκεται εκεί προκειμένου να βοηθήσει τον ασθενή παρέχοντας του ένα συγκεκριμένο είδος υπηρεσιών το οποίο πρέπει να είναι σε θέση ψυχικά να λάβει ο ασθενής ώστε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα του. Είναι σημαντικό να τονισθεί σε αυτό το σημείο πως οι επαγγελματικές υπηρεσίες ενός μουσικοθεραπευτή οριοθετούνται και ορίζονται από τις ανάγκες του πελάτη οι οποίες αντιμετωπίζονται μέσω της μουσικής. Παρόλο που αυτό φαίνεται αυτονόητο και περιττό να ειπωθεί, η κύρια δουλειά ενός μουσικοθεραπευτή είναι να παρέχει μουσικές εμπειρίες με στόχο την προαγωγή της υγείας. Έτσι καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως οποιαδήποτε δουλειά σχετίζεται με την υγεία αλλά όχι την μουσική ή με την μουσική αλλά όχι με την υγεία δεν εντάσσεται στο πεδίο της μουσικοθεραπείας (Bruscia, 2014). 21

22 1.5 Σχολές Μουσικοθεραπείας Ένας άλλος εξ ίσου σημαντικός ορισμός για την μουσικοθεραπεία τον οποίο διατύπωσε ο Kenneth Bruscia λέει πώς Μουσικοθεραπεία είναι μια συστηματική διαδικασία παρέμβασης κατά την οποία ο θεραπευτής βοηθάει τον πελάτη να προάγει την υγεία, χρησιμοποιώντας μουσικές εμπειρίες και τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους με σκοπό την αλλαγή (Bruscia, 1998). Υπάρχουν διαφορετικές σχολές μουσικοθεραπείας τις οποίες ανάλογα με την εκπαίδευση τους, ακολουθούν οι μουσικοθεραπευτές προκειμένου να επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Σύμφωνα με τον Aigen(2014), στις αρχές του 1980, υπήρξε η πρώτη ανάγκη των μουσικοθεραπευτών να αναζητήσουν την καταγωγή της εργασία τους και να βρουν τις πρώτες απαντήσεις στους σαμάνους. Περίπου από το 2000 και μετά, μόνο οι μουσικοθεραπευτές στην προσπάθεια τους να δημιουργήσουν το θεωρητικό πλαίσιο γύρω από την επιστήμη της μουσικοθεραπείας επιχείρησαν να εμπεριέχουν στο σκεπτικό τους θεωρίες από άλλα πεδία όπως της ανθρωπολογίας, της κοινωνιολογίας και της εθνομουσικολογίας. Την ίδια περίοδο ανθρωπολόγοι, εθνομουσικολόγοι, ιστορικοί και κοινωνιολόγοι ξεκίνησαν να εστιάζουν στο να συλλάβουν την έννοια της μουσικοθεραπείας από ιστορική αλλά και πολιτισμική άποψη. Το γεγονός αυτό σήμαινε την διεύρυνση των οριζόντων των μουσικοθεραπευτών ακόμα και πέρα από τα πλαίσια ιατρικής και ψυχολογίας. Αυτό μας φέρνει και στα λόγια του Hans-Helmut Decker Voigt (2011) ο οποίος είπε πως η μουσικοθεραπεία έχει υπόβαθρο σε διάφορους επιστημονικούς κλάδους (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και κυρίως στις δεκαετίες δημιουργήθηκαν πέντε μουσικοθεραπευτικές προσεγγίσεις. Στις τέσσερις από αυτές ο θεραπευόμενος εμπλέκεται ενεργά στις συνεδρίες μουσικοθεραπείας χρησιμοποιώντας κυρίως τον αυτοσχεδιασμό ενώ η πέμπτη αφορά στην καθοδηγούμενη φαντασία γνωστή ως και Guide Imaginery Music (GIM) (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). Οι μουσικοθεραπευτικές προσεγγίσεις που θα αναλυθούν παρακάτω είναι κατά κύριο λόγο προσεγγίσεις ενεργητικής μουσικοθεραπείας με έντονο το στοιχείο του αυτοσχεδιασμού. 22

23 Ουμανιστικ ή Ψυχολογία Φαρμακευτ ική Μουσικοθε ραπεία Ψυχανάλυση Συμπεριφο ρισμός Σχήμα 2: Ο κλάδος της Μουσικοθεραπείας και οι διάφοροι επιστημονικοί κλάδοι με τους οποίους σχετίζεται a. Ψυχαναλυτική Μουσικοθεραπεία Η αναλυτική ή ψυχαναλυτική μουσικοθεραπεία είναι μια μορφή μουσικοκεντρικής ψυχοθεραπείας και βασίζεται σε μια συναλλαγή μεταξύ θεραπευτή θεραπευόμενου διαμέσου του μουσικού αυτοσχεδιασμού και της μουσικής ακρόασης (De Backer, 2013). Βασίζεται στην ψυχανάλυση και την θεωρία του υποσυνείδητου(metzner, 2001). Η ψυχαναλυτική μουσικοθεραπεία εμφανίσθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 από τους Mary Priestley, Peter Wright και Majorie Wardle (Metzner, 2001 ; Bruscia 1987). Παρόλα αυτά επειδή η Mary Priestley (1975, 1980) είναι υπεύθυνη για τις περισσότερες κλινικές μελέτες, έρευνες και αναλύσεις του μοντέλου, αυτού θεωρείται ιδρυτής του (Bruscia, 1987). Ως ψυχαναλυτική μουσικοθεραπεία ορίζεται η χρήση λέξεων και συμβολικών μουσικών αυτοσχεδιασμών σαν μέσον εξερεύνησης του εσωτερικού κόσμου του θεραπευόμενου. Χαρακτηριστικό της μεθόδου αυτής είναι ότι πριν τον αυτοσχεδιασμό που πρόκειται να κάνει ο ασθενής του δίνεται ένα εικονικό ή λεκτικό ερέθισμα, σαν τίτλος ο οποίος μπορεί να περιγράφει μια συναισθηματική κατάσταση, ιδέα, εικόνα, ανάμνηση, γεγονότα ή καταστάσεις (Bruscia, 1987). Η συγκεκριμένη μουσικοθεραπευτική προσέγγιση βρήκε εφαρμογή σε ενήλικες με συναισθηματική διαταραχή ή διαπροσωπικά προβλήματα αλλά και σε ζευγάρια τα οποία αντιμετώπιζαν προβλήματα στην σχέση τους. Στόχος της ψυχαναλυτικής μουσικοθεραπείας είναι να βοηθήσει τον θεραπευόμενο να συνειδητοποιήσει τις δυνατότητες του ώστε να μπορεί να επιτύχει τους προσωπικούς του στόχους. Οι συνεδρίες είναι κυρίως ατομικές παρόλα αυτά μπορεί να υπάρξουν και συνεδρίες σε δυάδες ακόμα και σε ομάδα. Σε μια ατομική συνεδρία ο ασθενής έχει την δυνατότητα 23

24 να χρησιμοποιήσει ένα μεγάλο εύρος μουσικών οργάνων ακόμα και την φωνή του (Bruscia, 1987). Σύμφωνα με τον De Backer (2013), οι παρεμβάσεις που χρησιμοποιούνται σ αυτό το είδος μουσικοθεραπείας περιλαμβάνουν την χρήση μεθόδων όπως μεταβίβαση, αντιμεταβίβαση, περιορισμό κτλ. Σαν ενεργητικοί μέθοδοι χρησιμοποιούνται ο ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, ενώ σαν παθητική μέθοδος χρησιμοποιείται η GIM μουσικοθεραπεία (Bonny, 1978 ; Metzner, 1996, 2001). b. Θεραπεία Ελεύθερου Αυτοσχεδιασμού της Juliete Alvin Αυτό το μοντέλο μουσικοθεραπείας ονομάστηκε έτσι από την Juliete Alvin διότι χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό σε συνδυασμό με την μουσική ακρόαση. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της είναι ότι κατά την θεραπευτική διαδικασία κανένας κανόνας, θέμα ή δομή δεν επιβάλλεται στον πελάτη, αλλά αφήνεται να εκφραστεί ελεύθερα σε ένα μουσικό όργανο και να δομήσει ο ίδιος τη σειρά και την ακολουθία των ήχων, μακριά από τα δεσμά της τονικότητας, της φόρμας και του ρυθμού (Bruscia, 1987). Κατά την άποψη της δημιουργού το συγκεκριμένο μοντέλο μουσικοθεραπείας είναι καθαρά μουσικό εξαιτίας του ελεύθερου αυτοσχεδιασμού και της μουσικής ακρόασης με την λεκτική επικοινωνία να λαμβάνει δευτερεύοντα ρόλο. Βέβαια, οι κλινικοί στόχοι δεν είναι διαφορετικοί από εκείνους της ακρόασης, της ερμηνείας, της σύνθεσης ή της κίνησης στην μουσική και πολλές τεχνικές του αυτοσχεδιασμού εντάσσονται και σε άλλες δραστηριότητες. Ελεύθερος αυτοσχεδιασμός σημαίνει δημιουργία ήχων ή μουσικής που συντίθενται στο παρόν μέσα από ένα μουσικό όργανο ή ακόμα και την φωνή. Σημαίνει την εύρεση μουσικών θεμάτων και μορφών χωρίς να απαιτούνται μουσικές ικανότητες ή να αξιολογείται ο αυτοσχεδιασμός με μουσικά κριτήρια. Οποιοδήποτε ρυθμικό μοτίβο, κλίμακα, μελωδία ή ακολουθία συγχορδιών δημιουργεί ο πελάτης θεωρείται προβολικό σε σχέση με τον εαυτό του και το δημιουργεί χωρίς να ακολουθεί κανένα κανόνα και χωρίς την συμμετοχή του θεραπευτή εκτός και αν αυτός το ζητήσει (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). Το μοντέλο αυτό της Juliete Alvin βρήκε κλινική εφαρμογή κυρίως σε παιδιά απροσάρμοστα, με αυτισμό, νοητική στέρηση, εγκεφαλικές κακώσεις, σωματικές αναπηρίες και απροσάρμοστους ενήλικες. Τα κλινικά προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει ο μουσικοθεραπευτής σε σχέση με τις παραπάνω ευπαθείς ομάδες είναι: υπερκινητικότητα, εγωκεντρισμός, αφοσίωση σε αντικείμενα, έλλειψη προσοχής, καθυστέρηση λόγου, μη δεκτικότητα στην επικοινωνία, κινητικά προβλήματα, απόσυρση, φοβίες, εμμονές, ψυχικά ξεσπάσματα, αρνητική διάθεση. Προϋποθέσεις που να σχετίζονται με την συμμετοχή του θεραπευόμενου σε ατομική συνεδρία μουσικοθεραπείας δεν υπάρχουν. Αντίθετα στην ομάδα ο θεραπευόμενος πρέπει να έχει φτάσει σε ένα σημείο λειτουργικότητας που να του επιτρέπει να σχετίζεται με ένα άλλο πρόσωπο μουσικά σε δυαδικό επίπεδο και να είναι ψυχολογικά έτοιμος να συνυπάρξει σε ομάδα. (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015) 24

25 Εστιάζοντας λίγο περισσότερο στον θεωρητικό προσανατολισμό της προσέγγισης η Juliette Alvin θεωρεί ότι μπορεί το συγκεκριμένο μοντέλο μουσικοθεραπείας να ενταχθεί στο πλαίσιο πολλών θεωριών Ψυχολογίας, συμπεριφοριστικής και ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης. Η ίδια στρέφεται περισσότερο στην θεωρία της ψυχανάλυσης και κυρίως της μουσικής ακρόασης με σκοπό να αφυπνισθούν οι λειτουργίες του εκείνου, εγώ, υπερεγώ αλλά και των μουσικών οργάνων ως μέσα προβολής ενός μεταβατικού αντικειμένου, την ερμηνεία μουσικών ανταποκρίσεων από την άποψη σεξουαλικού συμβολισμού και των ψυχοσεξουαλικών σταδίων, τη συσχέτιση του δίπολου μουσική όνειρο και των μεταβαλλόμενων επιπέδων συνείδησης, τη χρήση της ταυτότητας του θεραπευόμενου ως μέσο για την θεραπευτική διαδικασία και τέλος την χρήση του ελεύθερου αυτοσχεδιασμού ως μέσον αυτοπροβολής και ελεύθερου συνειρμού, τη χρήση της μουσικής ως μέσο διείσδυσης αμυντικών μηχανισμών, την ερμηνεία των μουσικών ανταποκρίσεων ως μηχανισμών άμυνας και τη χρήση της ευχαρίστησης ως κίνητρο για θεραπεία (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). c. Θεραπεία Φωνητικού Αυτοσχεδιασμού Δημιουργός αυτής της προσέγγισης είναι η Lisa Sokolov. Ως απαραίτητα στοιχεία έχει την αναπνοή, το toning (φωνητικός συντονισμός σώματος), τον φωνητικό αυτοσχεδιασμό, το τραγούδι, τη σωματική ευθυγράμμιση, το άγγιγμα, τις λεκτικές εικόνες και άλλες ψυχοθεραπευτικές τεχνικές. Αυτό το είδος μουσικοθεραπείες βρήκε κλινική εφαρμογή σε ενήλικες σε κρίση, σε κατάσταση πόνου, ασθενείς με εγκεφαλικά επεισόδια και καρκίνο, ψυχιατρικούς ασθενείς αλλά και ετοιμόγεννες γυναίκες. Μέσω αυτής της μεθόδου, οι ενήλικες πελάτες είναι δυνατόν να αποκτήσουν ευκαμψία στην φωνή αλλά και στο σώμα τους, ποικιλία στον τρόπο έκφρασης, να μειώσουν το άγχος τους και να ενισχύσουν τη επικοινωνία μεταξύ διάφορων πλευρών του εαυτού τους. Όταν πρόκειται για καταστάσεις πρωταρχικού ή δευτερεύοντος πόνου είναι βασικό ο θεραπευόμενος να μάθει να χρησιμοποιεί τον πόνο ως τρόπο έκφρασης να διοχετεύει με άλλα λόγια την αρνητική ενέργεια και δυσαρέσκεια που του προκαλεί ο πόνος σε κάτι δημιουργικό και ευχάριστο με σκοπό την ανακούφιση. Σε ασθενείς με εγκεφαλικά επεισόδια είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενισχυθεί και να επεκταθεί η φωνητική και η λεκτική έκφραση, να αποκατασταθούν οι γλωσσικές λειτουργίες και να προκληθούν νέες νευρολογικές συνδέσεις. Στους ψυχιατρικούς ασθενείς που είναι και η ευπαθής ομάδα η οποία θα μας απασχολήσει στην παρούσα εργασία η ενεργοποίηση και η κινητοποίηση της προσωπικής ευημερίας και του δυναμικού, όπως και η ενίσχυση της συνειδητότητας και της ομαδικής αλληλεπίδρασης αποτελούν καίριους στόχους. Τέλος, στον τοκετό οι στόχοι διακρίνονται σε εκείνους για την μητέρα, που είναι να αναπτύξει και να εξελίξει τεχνικές με βοηθούς την φωνή, το σώμα και την αναπνοή ώστε να φέρει τον πόνο σε ελεγχόμενα επίπεδα (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). Όσον αφορά τον θεωρητικό προσανατολισμό της συγκεκριμένης προσέγγισης, η Lisa Sokolov εμπνέεται από ένα μοντέλο ευημερίας, όπου ο θεραπευτής έχει ρόλο οδηγού ενώ ο θεραπευόμενος γνωρίζει ακριβώς τι χρειάζεται να κάνει για να 25

26 φτάσει σε ένα επίπεδο ευημερίας. Αυτό στηρίζεται στο γεγονός πως ο θεραπευόμενος γνωρίζει ήδη εσωτερικά τη διαδικασία του ξετυλίγματος της θεραπείας και της εξέλιξης της. Η θεραπεία φωνητικού αυτοσχεδιασμού χρησιμοποιεί πολλές πηγές όπως η Gestalt, με την εστίαση στο εδώ και τώρα, τον διάλογο, τα όνειρα κτλ. Από την θεωρία του Karl Jung, το μοντέλο δανείζεται την έννοια του προσωπικού και του συλλογικού ασυνειδήτου, του δημιουργικού εαυτού καθώς και την χρήση των συμβολισμών και των αρχέτυπων εικόνων ενώ από τον Wilhelm Reich δανείζεται τις ιδέες και απόψεις περί σχέσης σώματος και ψυχής, τη φύση της σωματικής ενέργειας, τη θωράκιση του χαρακτήρα και την διατήρηση των αναμνήσεων, τραυματικών εμπειριών κτλ. (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). d. Παραλεκτική Θεραπεία Η παραλεκτική θεραπεία είναι μια προσέγγιση μουσικοθεραπείας, που αναπτύχθηκε από την Evelyn Heimlich. Όπως υπονοείται από τον τίτλο της θεραπείας αυτής, ο θεραπευόμενος και ο θεραπευτής μέσω μη λεκτικών ενίοτε και λεκτικών καναλιών επικοινωνίας χρησιμοποιούν διάφορα μέσα όπως η ζωγραφική, ο λόγος, η μουσική, το ψυχόδραμα, την μίμηση κτλ. Ο κύριος σκοπός του θεραπευτή είναι να ικανοποιήσει τις εκφραστικές, επικοινωνιακές και θεραπευτικές ανάγκες του ασθενούς όπως αυτές προκύπτουν κάθε φορά. Αρχικά εφαρμόστηκε σε μη κοινωνικοποιημένα παιδιά, που αντιδρούσαν στην θεραπεία και δεν ανταποκρίνονταν σε συμβατικές μορφές λεκτικής ψυχοθεραπείας (Ντόρα Ψαλτοπούλου Καμίνη, 2015). Σ αυτήν την κατηγορία εντάσσονται άτομα με διαγνώσεις όπως ψυχώσεις, συναισθηματικές διαταραχές, νοητική καθυστέρηση, δυσκολίες μάθησης κτλ (Bruscia, 1987). Αυτή η μέθοδος μουσικοθεραπείας επικεντρώνεται κυρίως στις συναισθηματικές συγκρούσεις και ανάγκες του θεραπευόμενου και ο βασικότερος στόχος της είναι να εδραιώσει κανάλια θεραπευτικής επικοινωνίας μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου και όχι διδασκαλίας. Η συγκεκριμένη προσέγγιση, ανάλογα με την περίπτωση του κάθε ασθενούς μπορεί να χρησιμοποιήσει λεκτικά και μη λεκτικά κανάλια επικοινωνίας, όπως προαναφέρθηκε. Για τον λόγο αυτό μπορούμε να πούμε πως αναφερόμαστε σε μια πολυαισθητηριακή προσέγγιση. Ο αυτοσχεδιασμός με ήχους ή με κίνηση αποτελεί ιδιαίτερα κατάλληλο μέσο για παραλεκτική επικοινωνία. Λέγοντας αυτό εννοούμε πως ο θεραπευόμενος μπορεί να αυτοσχεδιάσει ήχους ή μουσική σε ρυθμικούς διαλόγους με τον θεραπευτή (Bruscia, 1987). Η παραλεκτική μουσικοθεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί ατομικά, δυαδικά, οικογενειακά, ομαδικά και δυαδικά αναφορικά με ομάδες. Η παραλεκτική θεραπεία περιλαμβάνει τέσσερις βασικές διαδικασίες: παρατήρηση, ελιγμό, εναλλαγή και αντιμετώπιση. Η παρατήρηση είναι μια συνεχόμενη εν εξελίξη διαδικασία. Ο θεραπευτής παρατηρώντας τα στοιχεία τα οποία εμφανίζονται κατά την διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας προσαρμόζει την μέθοδο του και την τακτική του εναλλάσσοντας την από στιγμή σε στιγμή (Heimlich, 1983). Γι αυτό και 26

27 ο θεραπευτής παρατηρεί τον θεραπευόμενο πριν, μετά και κατά την διάρκεια κάθε συνεδρίας. Σαν δεύτερο στοιχείο αναφέρουμε αυτό του ελιγμού. Η Heimlich ανέπτυξε ποικίλους ελιγμούς οι οποίοι μπορούν να βοηθήσουν στην θεραπευτική διαδικασία. Κάποιοι από αυτούς είναι αυτοσχεδιαστικοί ρυθμικοί διάλογοι, αυτοσχεδιαστικές ιστορίες, μουσικός αυτοσχεδιασμός, ο πειραματισμός με διάφορα μουσικά όργανα κτλ. Συνοψίζοντας, στον μη λεκτικό τρόπο επικοινωνίας θα εντάσσαμε την μουσική, τον χορό, την μίμηση δηλαδή καθαρά αισθησιοκινητικές μεθόδους που προάγουν την επικοινωνία ενώ στον λεκτικό θα αναφέραμε τρόπους όπως δραματουργία, ποιήματα, ιστορίες. Και στις δύο περιπτώσεις βλέπουμε να υπάρχει το στοιχείο του ήχου και της κίνησης ενώ και οι δύο περιλαμβάνουν οποιοδήποτε μέσο μπορεί να κινήσει και να ενεργοποιήσει της αισθητηριακές εμπειρίες και λειτουργίες του θεραπευόμενου (άγγιγμα, ακοή, όραση κτλ.) (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). Η δημιουργός της παραλεκτικής μουσικοθεραπείας διαπίστωσε πως υπάρχουν έξι στόχοι που συνεχώς προσαρμόζονται. Οι στόχοι αυτοί είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους και συμπεριλαμβάνουν επιμέρους στόχους ανάλογα με τον πληθυσμό, τα κλινικά προβλήματα και τον ασθενή, την δυάδα ή την ομάδα. Οι στόχοι αυτοί είναι: Εκπλήρωση των βασικών αναγκών του πελάτη, δηλαδή γαλούχηση, αποδοχή, ψυχοκοινωνική στήριξη, διέγερση, αναγνώριση, ευχαρίστηση, ανθρώπινη εγγύτητα, έγκριση από ενήλικες σταθερότητα και ασφάλεια Ανάπτυξη της αίσθησης του εαυτού, δηλαδή σωματική συνειδητότητα και αντίληψη, εξατομίκευση και αποχωρισμός από τους γονείς αίσθηση ασφάλειας, αυτοαποδοχή, αυτονομία και συναισθήματα ικανότητας και άρτιας μάθησης. Ελευθερία αυτοέκφρασης, δηλαδή επέκταση του φάσματος των συναισθημάτων προς έκφραση, επέκταση της χρήσης των εκφραστικών μέσων και υλικών, αύξηση του αυθορμητισμού και προώθηση της προσωπικής ελευθερίας και παράλληλη παρεμπόδιση στερεοτυπικών περιορισμών. Πρόωθηση της επικοινωνίας με άλλους, αύξηση ανοχής στο τι εκφράζεται ώστε να μην υπάρχουν διαστρεβλώσεις, άνεση στο να συζητιούνται δύσκολα συναισθήματα, λόγος με συνοχή, ικανότητα ανάπτυξης σχέσεων με εμπιστοσύνης με ενήλικες χωρίς άγχος Ανακούφιση από οδυνηρά συναισθήματα και τέλος Περιορισμό των συμπτωμάτων ώστε να υπάρχει προσανατολισμός προς συμπεριφορές σύμφωνα με την ηλικία και την βέλτιστη ανάπτυξη (Ντόρα Ψαλτοπούλου-Καμίνη, 2015). e. Συμπεριφορική Μουσικοθεραπεία Η συμπεριφορική μουσικοθεραπεία αναπτύχθηκε κυρίως στις ΗΠΑ και είναι μια από τις συνηθέστερες μεθόδους μουσικοθεραπείας (Bonde & Pedersen, 2002). Σύμφωνα με τον Bruscia η μουσική χρησιμοποιείται σαν ενισχυτικός ή διεγερτικός παράγοντας προσαρμοστικών συμπεριφορών απορρίπτοντας παράλληλα τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές (Bruscia, 1987) 27

28 f. Μουσικοθεραπευτικό σύστημα Nordoff Robbins Έπειτα από μια συνεργασία 17 χρόνων ο Αμερικάνος πιανίστας Paul Nordoff και ο Άγγλος καθηγητής ειδικής αγωγής Clive Robbins δημιούργησαν ένα αυτοσχεδιαστικό μοντέλο θεραπείας το οποίο ονόμασαν Creative Music Therapy. Το μοντέλο αυτό σχεδιάστηκε κυρίως για παιδιά με ειδικές ανάγκες και ευρύ φάσμα αναπηριών όπως ψυχώσεις, αυτισμό, συναισθηματικές διαταραχές και μαθησιακές δυσκολίες. Αργότερα εφαρμόστηκε σε παιδιά με προβλήματα ακοής αλλά και σε ενήλικες με διάφορα ιατρικά προβλήματα όπως αδιαφορία, ηχολαλία, αρνητισμό, αντίσταση, παθητικότητα, απόσυρση, εξάρτηση, ανασφάλεια, αποδιοργάνωση του εγώ, έλλειψη αυτοελέγχου, έλλειψη ελευθερίας στην έκφραση, ακοινώνητη συμπεριφορά. Η μέθοδος Nordoff-Robins είναι ανθρωποκεντρική και έχει την βάση της στην πεποίθηση ότι όλοι ακόμα και οι δυσλειτουργικοί ή άρρωστοι άνθρωποι έχουν την δυνατότητα να ανταποκριθούν στην μουσική. Κύριοι στόχοι της δημιουργικής μουσικοθεραπείας (creative music therapy) είναι η ανάπτυξη της αυτοέκφρασης, της επικοινωνίας και των ανθρωπίνων σχέσεων. Βοηθάει στην ενίσχυση των διαπροσωπικών σχέσεων και της δημιουργικότητας (Bruscia, 1987). Η δημιουργική μουσικοθεραπεία μπορεί να πραγματοποιηθεί ατομικά ή σε group. Στην ομαδική δημιουργική μουσικοθεραπεία ιδανικά δύο μουσικοθεραπευτές δουλεύουν σαν ομάδα όπου ο ένας αυτοσχεδιάζει στο πιάνο προκειμένου να εντάξει τον ασθενή στην θεραπευτική διαδικασία του αυτοσχεδιασμού ενώ ο άλλος θεραπευτής βοηθάει τον θεραπευόμενο να απαντήσει και να συμμετάσχει στον αυτοσχεεδιασμό. Η ατομική δημιουργική μουσικοθεραπεία μπορεί να διαιρεθεί σε τρείς επιμέρους φάσεις. Η συνάντηση μουσικοθεραπευτή και παιδιού μουσικά Η πρόκληση μουσικών απαντήσεων κατά την διάρκεια της συνεδρίας και Η ανάπτυξη μουσικών ικανοτήτων και η έκφραση της ελευθερίας Το πέρασμα από την μια φάση στην άλλη είναι κάτι το οποίο εξαρτάται από τον πελάτη και φυσικά από την αλληλεπίδραση του με τον μουσικοθεραπευτή. Έτσι υπάρχει η περίπτωση μια συνεδρία να αφιερωθεί μόνο σε μια φάση αλλά και να περάσουν ασθενής και θεραπευτής από όλες τις φάσεις πολλές φορές. Η συνάντηση μουσικοθεραπευτή και παιδιού μουσικά προϋποθέτει να συντεθεί αυτοσχεδιαστική μουσική από τον θεραπευτή η οποία να αντικατοπτρίζει την συναισθηματική κατάσταση του παιδιού. Σκοπός αυτής της φάσης είναι να δημιουργηθεί μουσική επαφή και συμπάθεια μεταξύ τους. Ο θεραπευτής καλείται να ανακαλύψει ο θεραπευτής της μουσικές τάσεις του παιδιού ώστε να αναπτύξουν μεταξύ τους μια σχέση αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης. Η μουσική αντανάκλαση είναι η συνηθέστερη τεχνική (Bruscia, 1987). Η πρόκληση μουσικών απαντήσεων εμπεριέχει την χρήση ποικίλων τεχνικών από τον θεραπευτή, που στοχεύουν στην προσέλκυση του θεραπευόμενου στον μουσικό αυτοσχεδιασμό. Βασικές τεχνικές που χρησιμοποιεί για την επίτευξη αυτού του 28

29 στόχου είναι η παρουσίαση διάφορων μουσικών οργάνων, ο αυτοσχεδιασμός μουσικών μοτίβων ικανών να διεγείρουν σκέψεις και ιδέες για φωνητικό ή οργανικό αυτοσχεδιασμό κτλ. Τελικός σκοπός είναι να μπορέσει ο θεραπευόμενος να αναπτύξει ένα μουσικό λεξιλόγιο μέσω του οποίου να μπορεί να εκφράσει τις ανάγκες του αλλά και να οικοδομήσει πάνω σε αυτό την σχέση του με τον θεραπευτή (Bruscia, 1987). Τέλος, η ανάπτυξη μουσικών ικανοτήτων, μπορεί να περιλαμβάνει την εγκαθίδρυση ενός βασικού επαναλαμβανόμενου ρυθμού (beat), δημιουργώντας ρυθμικά patterns ή μελωδικά μοτίβα ή ακόμα και δημιουργώντας μια ενορχήστρωση για μια μελωδική φράση. Η έκφραση της ελευθερίας αναπτύσσεται με την εξερεύνηση των μουσικών επιλογών που έχει στην διάθεση του ο θεραπευόμενος πχ πάνω σ ένα επαναλαμβανόμενο ρυθμικό beat μπορεί να ανακαλύψει την δυνατότητα να αυτοσχεδιάσει μουσικά γρήγορα ή αργά, δυνατά ή σιγά. Αντίστοιχα πάνω σ ένα μελωδικό μοτίβο μπορεί να χρησιμοποιήσει λέξεις ακόμα και την απόδοση του μελωδικού μοτίβου ψηλά ή χαμηλά τονικά. Με την διαδικασία της ανακάλυψης ο θεραπευόμενος προσέχει πως υπάρχουν πολλές επιλογές μουσικής συναναστροφής με τον θεραπευτή αλλά και ένα διαρκές μουσικό δούναι και λαβείν μουσικά μεταξύ των δυο κάτι που μπορεί να προβάλλει στην καθημερινή του επαφή με τους ανθρώπους στην κοινωνία (Bruscia,1987). Όπως καταλαβαίνουμε η φύση της μουσικής παίζει τον ουσιαστικότερο ρόλο στη θεραπευτική διαδικασία. Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε και τον θεωρητικό προσανατολισμό της συγκεκριμένης μεθόδου. Αρχικά ο Steiner, εισηγητής της ανθρωποσοφίας και ευρυθμίας ανθρωπιστικών διαστάσεων της Θεοσοφίας, επηρέασε στη διαμόρφωση των ιδεών των υποστηρικτών της Nordoff Robbins μουσικοθεραπείας. Θέματα όπως η ύπαρξη του ανθρώπου, η φύση και ο σκοπός της ελευθερίας, το νόημα της εξέλιξης, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση, η ζωή μετά τον θάνατο και πριν τη γέννηση αποτελούν βασικό πυρήνα αναζήτησης και έχουν ως γνώμονα το πνεύμα. Σχετικά με τη μουσικοθεραπευτική αυτή προσέγγιση, οι μουσικές ανταποκρίσεις θεωρούνται καθρέφτης της ψυχολογικής και εξελικτικής κατάστασης του ατόμου, και αποκαλύπτουν χαρακτηριστικά προόδου και παθολογικά στοιχεία, έχοντας διαγνωστικές ιδιότητες (Gustroff, 2009). Τραβώντας το σχοινί, οι Nordoff και Robbins πιστεύουν στη φυσική εσωτερική ανταπόκριση κάθε ανθρώπου στη μουσική και στο ότι σε κάθε προσωπικότητα υπάρχει ένας μουσικός εαυτός, το λεγόμενο μουσικό παιδί. Αυτός ο όρος μπορεί να παραλληλισθεί με την έννοια του αστρικού σώματος της θεωρίας του Steiner, του μέρους δηλαδή στο ανθρώπινο σώμα που βρίσκονται τα ένστικτα, οι παρορμήσεις, τα πάθη και τα συναισθήματα τα οποία λειτουργούν με βάση τους ρυθμούς, τις μελωδίες και τις αρμονίες του σύμπαντος. Τα μουσικά διαστήματα είναι από τα χαρακτηριστικότερα μελωδικά στοιχεία στην μουσική τα οποία θεωρούνται ότι στην θεραπεία έχουν την δικιά τους ζωντανή ύπαρξη. Ακόμα και αυτή η διάσταση της θεραπευτικής προσέγγισης βασίζεται στην άποψη του Steiner πως οι άνθρωποι μαθαίνουν εσωτερικά, δηλαδή βιώνουν εσωτερικά τις παρορμήσεις τους, 29

30 τα κίνητρα, τα συναισθήματα τους παρά παρατηρώντας την εξωτερική συμπεριφορά τους (Gustroff, 2009). Παράλληλα με την θεωρία της Θεοσοφίας του Steiner Οι Nordoff και Robbins ταυτίστηκαν και με άλλες ανθρωπιστικές θεωρίες σχολών ψυχολογίας. Ο Ruud ταύτισε την σχολή της creative music therapy με την θεραπεία σχέσεων των Axline και Moustakas. Η Axline ανέπτυξε μια προσέγγιση μη κατευθυντικής παιγνιοθεραπείας, που χαρακτηρίζεται από οκτώ αρχές, οι οποίες συναντώνται και στο μοντέλο Nordoff Robbins. Αυτές οι αρχές είναι: Ζεστή και φιλική σχέση ανάμεσα σε ασθενή και θεραπευτή Αποδοχή του ασθενή Επιτρεπτική σχέση που ενθαρρύνει την έκφραση των συναισθημάτων Επαγρύπνηση στην αναγνώριση και την αντανάκλαση των συναισθημάτων του θεραπευόμενου Βαθύς σεβασμός στην ικανότητα του παιδιού να κάνει προσωπικές επιλογές και να λύνει προβλήματα για τον ίδιο Μη κατευθυντική προσέγγιση της θεραπεία όπου ο θεραπευτής περισσότερο ακολουθεί τον θεραπευόμενο για να καταλήξει η θεραπεία στις απαιτήσεις της πραγματικότητας Παράλληλα ο Moustakas όρισε την θεραπευτική διαδικασία ως μια φυσιολογική εξέλιξη και ανάπτυξη, όπου ο θεραπευόμενος χρειάζεται και ζητά βοήθεια και ο θεραπευτής την προσφέρει. Τέλος, οι Nordoff Robbins συσχέτισαν τους θεραπευτικούς στόχους για προσωπική ωρίμανση με τις ανθρωπιστικές απόψεις του A. Maslow, δηλαδή την αποδοχή και τη διοχέτευση των παρορμήσεων και των κινήτρων, τη θεώρηση της θεραπείας ως μιας διαδικασίας ανάπτυξης κατά την οποία αναζητούνται και εξελίσσονται οι δυνατότητες του θεραπευόμενου αλλά και τη θεώρηση της θεραπείας ως μιας διαδικασίας αυτοπραγμάτωσης, όπου αναπτύσσεται η ικανότητα για αυτοέκφραση, επιλογή και εσωτερική μάθηση (Ντόρα Ψαλτοπούλου Καμίνη, 2015). g. Orff μουσικοθεραπεία Η ιδέα της Orff μουσικοθεραπείας πήρε σάρκα και οστά τον 20 ο αιώνα από τον συνθέτη Carl Orff γνωστό και για τα μουσικοπαιδαγωγικά συστήματα Orff. Ο πυρήνας της Orff φιλοσοφίας είναι η στοιχειώδης μουσική η οποία προσδιορίζεται ως μια καθολική ανάγκη και για μουσική δημιουργία μέσα από φυσικούς ρυθμούς οι οποίοι προκύπτουν από την κίνηση και τον λόγο. Η στοιχειώδης μουσική εξελίσσεται σε στάδια τα οποία ανταποκρίνονται στην εξέλιξη της μουσικής των ειδών (Bruscia, 1987). Τα μοντέλα θεραπείας και ειδικής αγωγής Orff έχουν βρει κλινική εφαρμογή σε παιδιά, ενήλικες, εφήβους με ευρύ φάσμα αναπηριών. Στην μουσικοθεραπεία Orff 30

31 είναι συνηθέστερο να γίνονται ομαδικές συνεδρίες χωρίς αυτό παράλληλα να αποκλείει τις ατομικές οι οποίες πραγματοποιούνται με ασθενείς ιδιαίτερα επιθετικούς οι οποίοι δεν μπορούν να ανταποκριθούν και να ωφεληθούν από την υπόλοιπη ομάδα (Colwell, 2013). Μια συνεδρία Orff μουσικοθεραπείας συνήθως ξεκινάει με ένα ζέσταμα το οποίο προετοιμάζει τον/τους θεραπευόμενους για την κυρίως δραστηριότητα. Οι συστάσεις και οι γνωριμίες των μελών γίνονται κατά την διάρκεια της συνεδρίας. Μόλις η ομάδα είναι έτοιμη συναισθηματικά, γνωστικά και κοινωνικά ο θεραπευτής προχωράει στον βασικό κορμό της συνεδρίας που ξεκινάει μόλις ο θεραπευτής παρουσιάσει στην ομάδα μια πρωτόλεια ιδέα με σκοπό τον ατομικό και ομαδικό αυτοσχεδιασμό. Η πρωτόλεια αυτή ιδέα μπορεί να είναι ηχητική, μουσική, ρυθμική, κινητική, οργανική και έχει σκοπό να προσκαλέσει τον θεραπευόμενο στο να απαντήσει αντιστοίχως στον θεραπευτή. Όλη η παραπάνω διαδικασία φυσικά προϋποθέτει τον συντονισμό από τον μουσικοθεραπευτή ο οποίος θα ορίσει ποιος, πως και πότε θα απαντήσει ώστε το τελικό αποτέλεσμα να έχει μια επιθυμητή ροή. Σκοπός του αυτοσχεδιασμού στην Orff μουσικοθεραπεία αλλά και γενικότερα σχεδόν σε όλες της μορφές και συνεδρίες ομαδικής μουσικοθεραπείας είναι η ανακάλυψη του προσωπικού αλλά και ομαδικού εαυτού του καθενός και πως αυτός αλληλεπιδρά με τον υπόλοιπο κόσμο, γεγονός που βρίσκει προεκτάσεις και στην κοινωνική και καθημερινή ζωή (Bruscia, 1987). Αφού εξερευνηθεί για αρκετή ώρα αυτή η πρωτόλεια ιδέα που ο μουσικοθεραπευτής πρότεινε το επόμενο στάδιο είναι η ομάδα να σταθεροποιήσει αυτήν την ιδέα μέσω συζήτησης ή δραστηριοτήτων γύρω από τα συναισθήματα που τους έκανε αυτός ο αυτοσχεδιασμός να νιώσουν και αν αλλά και πως πιστεύουν ότι αλληλεπίδρασαν με την υπόλοιπη ομάδα. Αυτός ο κύκλος μουσικής διέγερσης, συντονισμού, αναζήτησης και σχηματισμού μπορεί να κρατήσει μια ολόκληρη συνεδρία ή μπορεί ακόμα και να επαναληφθεί. Στο τέλος κάθε συνεδρίας ο μουσικοθεραπευτής παρουσιάζει μια δραστηριότητα για αποχαιρετισμό (Bruscia, 1987). Τέλος, η Orff μουσικοθεραπεία ακολουθεί τα ουμανιστικά και αναπτυξιακά μοντέλα καθώς λαμβάνει υπόψη στην θεραπευτική διαδικασία την οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον του θεραπευόμενου(voigt,2001; Johanna Schmid, 2014) h. Ανθρωποσοφική μουσικοθεραπεία Η ανθρωποσοφική μουσικοθεραπεία έχει στόχο να ενώσει τα ανθρωποσοφικά ιδεώδη με την μουσικοθεραπευτική διαδικασία (Damen, 2004). Σύμφωνα με τον σύλλογο της Βόρειας Αμερικάνικης Ανθρωποσοφικής μουσικοθεραπείας, ανθρωποσοφική μουσικοθεραπεία ορίζεται ως Η σκόπιμη χρήση μουσικών στοιχείων με πρόθεση την ισορροπία και την ενσωμάτωση των τεσσάρων στοιχείων του ανθρώπινου είδους: το εγώ, το αστρικό, το αιθερικό και το φυσικό. (Florshutz, 2009) i. Ενοποιητική Μουσικοθεραπεία Η ενοποιητική μουσικοθεραπεια δημιουργήθηκε και εξελίχθηκε από τον Peter Simpkins (1983) σαν αποτέλεσμα της δουλειάς του με παιδιά με άτυπες πολλαπλές 31

32 διαγνώσεις. Αργότερα ενσωμάτωσε την μέθοδο αυτή σε παιδιά με ψυχιατρικά προβλήματα. Βασικός στόχος αυτού του είδους μουσικοθεραπείας είναι, όπως λέει και το είδος της μουσικοθεραπείας αυτής να ενώσει διάφορες πτυχές του ψυχισμού του ασθενή όπως την ψυχή με το σώμα, τις αισθήσεις, το εγώ με το εκείνο και το υπερεγώ, το ασυνείδητο με το συνειδητό, την μη λεκτική με την λεκτική εμπειρία, τον εαυτό του ασθενούς με τον υπόλοιπο κόσμο. Ο θεραπευτής ενώνει την λεκτική διαδικασία της θεραπείας με την μουσική δια μέσω του πιάνου και της φωνής ως βασικά μουσικά όργανα. (Frohne-Hagemann, 2009) Κάθε συνεδρία οργανώνεται σε τέσσερα στάδια, την προσοχή, την εμπλοκή του θεραπευόμενου στην διαδικασία, την διαδικασία και την ενοποίηση. Βασικό χαρακτηριστικό της ενοποιητικής μουσικοθεραπείας είναι πως ο θεραπευτής δίνει την δυνατότητα στον ασθενή να αποκαλύψει τον εαυτό του μέσω του αυτοσχεδιασμού αυθόρμητα και όποτε εκείνος νιώσει έτοιμο χωρίς να περιμένει από τον θεραπευτή να του δώσει κάποιο μοτίβο πάνω στο οποίο θα χρειαστεί να αυτοσχεδιάσουν όπως την Orff μουσικοθεραπεία. Στην περίπτωση που ο ασθενής δεν ανταποκρίνεται λεκτικά ή μουσικά ο θεραπευτής δουλεύει με σκοπό να αποσπάσει μια οποιαδήποτε αντίδραση και έπειτα την εντάσσει στην όλη διαδικασία εμπλέκοντας έτσι και τον θεραπευόμενο. Αν ο ασθενής ανταποκριθεί μουσικά ο μουσικοθεραπευτής τον εμπλέκει σε έναν μουσικο αυτοσχεδιαστικό διάλογο ενώ αν ανταποκρίνεται λεκτικά ο μουσικοθεραπευτής απαντάει λεκτικά και σε δεύτερο επίπεδο προσπαθεί να ενσωματώσει τα λεκτικά στοιχεία σε ένα μουσικό αυτοσχεδιασμό (Bruscia,1987). Η ενοποιητική μουσικοθεραπευτική προσέγγιση συνδυάζει τα κοινωνικά και ψυχολογικά στοιχεία της Gestalt θεραπείας, του ψυχοδράματος, της ψυχανάλυσης και της δημιουργικής αυτό-συνειδητοποίησης (Frohne-Hagemann, 2009). j. Το μουσικοθεραπευτικό μοντέλο του Benenzon Σύμφωνα με τον Kirkland (2013) το μοντέλο μουσικοθεραπείας του Benenzon είναι κατά κύριο λόγο ένα ψυχαναλυτικό μοντέλο. Χρησιμοποιώντας ένα ενοποιητικό μοντέλο το μουσικοθεραπευτικό μοντέλο του Benenzon είναι ευέλικτο στην επιλογή μεθόδων και τεχνικών(paipare, 2013). Η Θεραπεία Benenzon ορίστηκε ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μοντέλα μουσικοθεραπείας κατά το 9 ο Παγκόσμιο Συνέδριο Μουσικοθεραπείας το Νοέμβριο του Ο καθηγητής και δημιουργός του συγκεκριμένου μουσικοθεραπευτικού μοντέλου άρχισε το σχεδιασμό της θεραπείας το 1969 και από τότε εξελίσσεται μέσω συνεχόμενων κλινικών εφαρμογών, εκπαίδευσης και εποπτείας μουσικοθεραπευτών σε διαφορές χώρες της Αμερικής και της Ευρώπης. Η Θεραπεία Benenzon εφαρμόζεται μεταξύ άλλων στον αυτισμό και σε διάχυτες διαταραχές της ανάπτυξης σε νοητική υστέρηση, αισθητηριακές και κινητικές διαταραχές, διαταραχές επικοινωνίας, αφασία και μειωμένη ακοή, τη νόσο του Αλτσχάιμερ και άνοια, στο κώμα, σε ασθενείς τελικού σταδίου, σε χρόνιους ασθενείς με μακρά νοσηλεία, σε ασθενείς με εξαρτήσεις (ναρκωτικά, κάπνισμα, αλκοόλ), σε 32

33 ψυχιατρικές διαταραχές, σε ψυχοσωματικές ασθένειες και διατροφικές διαταραχές (Kirkland, 2013). Η Θεραπεία Benenzon ορίζεται ως ψυχοθεραπεία, δηλαδή, ως μη-λεκτική συσχετιστική θεραπεία (non verbal relational therapy) που έχει να κάνει με τον άνθρωπο και όχι απαραίτητα με τον ασθενή. Εντάσσεται στη μεθοδολογία και τεχνική των μη λεκτικών ψυχοθεραπειών. Είναι δηλαδή ένα είδος ψυχοθεραπείας, όπου κατά το Καθηγητή Dr. Benenzon, χρησιμοποιεί τα σωματικο-ηχητικο-μη λεκτικά στοιχεία για να αναπτύξει, να επεξεργαστεί, να αναλύσει και να ενισχύσει ένα δεσμό ή μια σχέση μεταξύ του θεραπευτή και του ασθενή (ή κάποιας ομάδας ασθενών) με σκοπό την απόκτηση ευεξίας στη ζωή του ασθενούς. Ο πιο πάνω στόχος επιτυγχάνεται με την ενδυνάμωση του «Εγώ» μέσα από μια καθαρτική πορεία και εξέλιξη που ενεργεί διαμέσου της Ηχητικής μας Ταυτότητας (ΗΤΑ), το οποίο αντιπροσωπεύεται από ηχητικές, ακουστικές και κινησιακές ενέργειες που χαρακτηρίζουν τον κάθε άνθρωπο (Kirkland, 2013). Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως το θεωρητικό υπόστρωμα βασίζεται σε έξι πυλώνες: τέχνη, λογοτεχνία, φιλοσοφία, μουσική εκπαίδευση, ψυχολογία και κβαντική φυσική. Βασικά σημεία της συγκεκριμένης θεραπευτικής διαδικασίας είναι: Η ρήση ότι η ελευθερία του καθενός σταματάει εκεί που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου. Το μη-λεκτικό επιτρέπει την έκφραση των όσων δεν έχουμε σκεφτεί, περισσότερο από αυτά που έχουμε συλλάβει και συνειδητοποιήσει Η εξάσκηση της ρύθμισης του θεραπευτή καθορίζεται από την πρόθεση πραγματοποίησης της αυτοεκπληρούμενης προφητείας Αφουγκραζόμαστε μέσω των όσων έχουμε αφουγκραστεί και των όσων έχουμε ακόμα να αφουγκραστούμε Επιλύοντας τα όσα έχουν δεθεί και έχουν να δεθούν, δένοντας Η εσκεμμένη έλλειψη πρόθεσης Πράττω εκεί που δεν υπάρχει (Λακάν) Παρακάτω θα παραθέσω το ερωτηματολόγιο μουσικοθεραπείας που δημιούργησε ο μουσικοθεραπευτής Rolando Benenzon. Με βάση το μοντέλο αυτού του ερωτηματολογιού σκιαγραφείται το ηχητικό μωσαϊκό της προσωπικότητας κάθε ατόμου. Συνήθως στην κλασσική ψυχολογική προσέγγιση δεν λαμβάνουμε υπ όψιν μας όλον αυτόν τον κόσμο των ήχων, που αποτελεί μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα κάθε ανθρώπου. Αν ο ενδιαφερόμενος είναι σε θέση να μας δώσει τις πληροφορίες που θέλουμε, είτε γιατί είναι ένα πολύ μικρό παιδί, είτε γιατί έχει κάποια πάθηση που τον εμποδίζει να μιλήσει, τότε συγκεντρώνουμε αυτές τις πληροφορίες ρωτώντας τους γονείς, συγγενείς. Ούτως ή άλλως οι γνώμες, οι αναμνήσεις και τα λεγόμενα φίλων, συγγενών και γνωστών για έναν ασθενή εφ όσον είναι αντικειμενικά είναι πολύτιμα στη συμπλήρωση της γνώσης μας για κάθε άτομο (Λιάνα Πρίνου-Πολυχρονιάδου, 1999). 33

34 Ερωτηματολόγιο Rolando Benenzon Όνομα, Επώνυμο Ηλικία Φύλο Ερωτηματολόγιο υπογεγραμμένο από τον θεραπευτή Χώρα καταγωγής Περιοχή καταγωγής Προτιμήσεις και ιδιαιτερότητες των γονιών στον τομέα της μουσικής Ηχητικές αναμνήσεις από την περίοδο της εγκυμοσύνης Ηχητικές αναμνήσεις της γέννησης και των πρώτων ημερών της ζωής Τραγούδια και κινήσεις νανουρίσματος που συνήθιζε η μητέρα Ηχητικό περιβάλλον της παιδικής ηλικίας Αντιδράσεις γονιών στους ήχους και τους θορύβους Αντιδράσεις του ασθενή στους ήχους και τους θορύβους Χαρακτηριστικοί ήχοι του σπιτιού Ήχοι της νύχτας και ήχοι του σώματος Μουσική ιστορία της οικογένειας, μουσική παιδεία των γονιών, μουσική παιδεία του ασθενή Πρώτες επαφές με κάποιο όργανο Μουσικό και ηχητικό περιβάλλον στο οποίο ζει σήμερα Συνειρμοί που προκαλούνται από τους ήχους Μουσικές και ηχητικές προτιμήσεις και απορρίψεις Προτιμήσεις και απορρίψεις μουσικών οργάνων Το κεφάλαιο αυτό θα κλείσει με την παρουσίαση μιας τελευταία αλλά ιδιαιτέρως σημαντικής σχολής μουσικοθεραπείας, αυτής της Guided Imagery music. k. Gim μουσικοθεραπεία Η Gim μουσικοθεραπεία δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε από την Helen Bony, η οποία συνδύασε τεχνικές χαλάρωσης και ακρόαση έργων κλασσικής μουσικής με στόχο να βάλει τους θεραπευόμενους σε μια κατάσταση ψυχοθεραπευτικής ύπνωσης (Abrams, 2013). Ο σύλλογος μουσικής και απεικόνισης (2014) περιγράφει την μέθοδο Bonny ως μουσική εξερεύνηση του συνειδητού, όπου συγκεκριμένα κλασσικά μουσικά παραδείγματα χρησιμοποιούνται ώστε να διεγείρουν και να διατηρήσουν μια δυναμική απελευθέρωσης των εσωτερικών εμπειριών του θεραπευόμενου. (Abrams, 2013) Στην Ελλάδα μουσικοθεραπεύτρια και εκπρόσωπος του συγκεκριμένου μοντέλου μουσικοθεραπείας είναι η Ευαγγελία Παπανικολάου. 34

35 Κεφάλαιο 2 ο : Ο κλινικός αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία Ο μουσικοθεραπευτής χρησιμοποιεί ένα ευρύ φάσμα μουσικών εμπειριών δουλεύοντας με ασθενείς. Ενώ υπάρχουν διάφοροι ορισμοί οι οποίοι επικαλούνται την μουσική ως το κύριο μέσον θεραπείας στην μουσικοθεραπεία, υπάρχουν κ άλλοι ορισμοί με πιο συγκεκριμένες φράσεις όπως μουσική εμπειρία, μουσική δραστηριότητα κτλ. Το βασικό σημείο που πρέπει να κατανοηθεί είναι πως στην περίπτωση που χρειάζεται να εξερευνηθούν οι θεραπευτικές δυνατότητες της μουσικής στο έπακρον, θα πρέπει να εισχωρήσουμε βαθύτερα από τους παραδοσιακούς ορισμούς περί μουσικής ψάχνοντας και διερευνώντας την σημασία και ερμηνεία της μουσικής μέσα από άλλα πρίσματα και επιστήμες. (Bruscia, 2014) 2.1 Παράγοντες ορισμού της μουσικής κάτω από ένα κλινικό πρίσμα Για τους μουσικοθεραπευτές είναι πρόκληση το γεγονός ότι οι ήδη υπάρχοντες ορισμοί της μουσικής δεν αναφέρουν καθόλου στο πως η μουσική λειτουργεί θεραπευτικά. Παρόλα αυτά υπάρχουν πολλοί παράγοντες οι οποίοι εξηγούν το πώς η χρήση της μουσικής μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά, και είναι αυτοί οι οποίοι θα αναλυθούν εκτενώς παρακάτω όπως η μη επικριτική οπτική, οι προτεραιότητες της θεραπείας και η μουσική ως άτομο, περιεχόμενο, διαδικασία και προϊόν. a. Η μη επικριτική οπτική Στο μουσικοθεραπευτικό πλαίσιο είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό πως για την συμμετοχή των ασθενών σε ένα πρόγραμμα μουσικοθεραπείας δεν απαιτούνται μουσικές γνώσεις και ικανότητες. Στην πραγματικότητα, οι θεραπευόμενοι ως επί το πλείστον δεν έχουν καμία μουσική γνώση και μερικές φορές τα προσωπικά και ψυχικά προβλήματα που έχουν παρεμβάλλονται στην ικανότητα τους βιώσουν την εμπειρία της μουσικής στο σύνολο της (Bruscia, 2014). Πολλές φορές οι ασθενείς αδυνατούν να παίξουν ή να τραγουδήσουν ενώ μερικές φορές η μουσική που παράγουν δεν έχει καμία μελωδική ή ρυθμική συνοχή. Επίσης τις περισσότερες φορές δεν παίζουν ούτε τραγουδούν τις σωστές νότες οι οποίες προκύπτουν μέσα σε έναν κλινικό αυτοσχεδιασμό. Τις περισσότερες φορές στα πλαίσια ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού οι θεραπευομένοι αντιμετωπίζουν την μουσική κάτω από ένα διερευνητικό και ίσως διασκεδαστικό πρίσμα παρά κάτω από ένα καλλιτεχνικό και δημιουργικό όπως θα έκανε ένας μουσικός σε αντίστοιχη περίπτωση (Bruscia, 2014). Επιπροσθέτως πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι θεραπευόμενοι έχουν και οι ίδιοι μουσικές προτιμήσεις και δεν ενδιαφέρονται πάντα να ακούνε την μουσική την οποία ο μουσικοθεραπευτής θα προτείνει στις συνεδρίες για θεραπευτικούς ή αισθητικούς σκοπούς. Βασικό στοιχείο είναι το γεγονός πως οι ασθενείς πολλές φορές δεν είναι συναισθηματικά έτοιμοι να βιώσουν την μουσική εμπειρία της συνεδρίας καθώς αυτό θα τους έφερνε σε άμεση επαφή με τα προσωπικά τους προβλήματα τα όποια προφανώς και δυσκολεύονται 35

36 να αντιμετωπίσουν και να επιλύσουν. Καμιά φορά ακόμα και η καλύτερη μουσική η οποία μπορεί να ταιριάζει απόλυτα στις ανάγκες του θεραπευόμενου μπορεί να φέρει τον ασθενή σε μια δύσκολη κατάσταση συναισθηματικά, ψυχικά και σωματικά (Bruscia, 2014). Για όλους τους παραπάνω λόγους, είναι σημαντικό οι μουσικές ικανότητες και προτιμήσεις του ασθενούς να μην επικρίνονται. Ο ρόλος του μουσικοθεραπευτή στην προκειμένη περίπτωση είναι διττός. Από την μία να βοηθήσει το θεραπευόμενο να βελτιώσει όσο μπορεί τις μουσικές του ικανότητες και από την άλλη να κατανοήσει και να σεβαστεί την μουσική προσπάθεια του ασθενούς σε οποιοδήποτε επίπεδο και αν είναι ακόμα και αν είναι σε επίπεδο στο οποίο παράγουν μόνο ήχους ανεξαρτήτως της αισθητικής και καλλιτεχνικής ουσίας της μουσικής. Αυτό που ενδιαφέρει τον μουσικοθεραπευτή είναι η θεραπευτική διαδικασία και όχι το αισθητικό αποτέλεσμα γι αυτό τον λόγο η μουσική η οποία επιλέγεται για ακρόαση ή δημιουργείται στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες οφείλει να έχει κλινικό σκοπό και χρησιμότητα απέναντι στον θεραπευόμενο (Bruscia, 2014). Στην περίπτωση που η μουσική η οποία χρησιμοποιείται στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες είναι ηχογραφημένη, είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από την αισθητική και την ποιότητα η οποία χρειάζεται ώστε να κινητοποιήσει τον ασθενή προκειμένου να ενταχθεί στο θεραπευτικό πλαίσιο της συνεδρίας. Λόγω του ότι κάθε μουσικό έργο εμπλέκει τον θεραπευόμενο σε μια σωματική, συναισθηματική και ψυχική διαδικασία πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο που θα προσεγγίσει ο θεραπευτής τον ασθενή. Στην περίπτωση που εμπλέκεται ο ασθενής στο να δημιουργήσει ο ίδιος μουσική η μουσική που παράγεται είναι αντίστοιχη της θεραπευτικής ωριμότητας που παρουσιάζει ο θεραπευόμενος. Όποιος έχει παραστεί σε μουσικοθεραπευτική συνεδρία κατά την οποία ο θεραπευόμενος εξέφραζε τις συναισθηματικές του δυσκολίες μέσω της μουσικής θα παρατηρούσε ότι το μουσικό αποτέλεσμα το οποίο παρήγαγε ήταν τελείως άτονο ή μονότονο στοιχείο που εξωτερικεύει τις συναισθηματικές εμπλοκές που βιώνει ο ασθενής. Η ομορφιά της μουσικής στον κλινικό αυτοσχεδιασμό βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια και την δομή της μουσικής, πηγάζει από την ψυχή και όταν ένας ασθενής μπορεί να βρει την ψυχή του μέσω της μουσικής τότε η μουσική είναι όμορφη (Bruscia, 2014). b. Προτεραιότητες της θεραπείας Στην μουσικοθεραπεία βασική προτεραιότητα είναι ο θεραπευτής να ανιχνεύσει και να αντιμετωπίσει τις ανάγκες και τα προβλήματα του ασθενούς μέσω της μουσικής. Όπως προαναφέραμε αυτό σημαίνει ότι η μουσική πρέπει να έχει κλινικό θεραπευτικό στόχο και όχι απαραίτητα αισθητικό. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως απαγορεύεται ασθενής και θεραπευτής την ώρα που δημιουργούν μουσική να τους απασχολήσει το αισθητικό κριτήριο (Bruscia, 2014). 36

37 Ο Aigen (1995) υποστηρίζει ότι πρέπει να διευρυνθούν τα κριτήρια αισθητικής της μουσικής στην μουσικοθεραπεία. Ακολουθώντας την θεωρία του John Dewey, προτείνει την μουσική ως τέχνη και την μουσική ως θεραπευτική τέχνη. Αυτές οι δύο έννοιες δεν διαφέρουν μεταξύ τους καθώς οι αισθητική ποιότητα της μουσικής συνδέεται με την διαδικασία της ζωής και κατ επέκταση της φύσης (Aigen, 1995). Συνεχίζει λέγοντας πως αυτό το οποίο φέρνει έναν άνθρωπο στην ανάγκη να ξεκινήσει κάποιας μορφής θεραπεία είναι η ανικανότητα του να βιώσει τις διάφορες πτυχές του εαυτού του και της ζωής του σαν συστατικά ενός μεγαλύτερου συνόλου η αίσθηση του οποίου δίνει νόημα και λόγω στην ζωή του ανθρώπου. Συνδέοντας το με την μουσική αυτό είναι που ονομάζουμε αισθητική ιδιότητα της μουσικής στην οποία ενσωματώνεται ο δυναμισμός της μελωδίας, η αρμονική και η ρυθμική δομή, συστατικά τα οποία έχουν την δυνατότητα να πλαισιώσουν τις πρώτες μουσικές εμπειρίες ενός ατόμου σε μια συνολικότερη και πιο ολοκληρωμένη μουσική εμπειρία (Aigen, 1995). c. Η μουσική ως Άνθρωπος, Διαδικασία, Προϊόν και Περιεχόμενο Κάθε μουσική εμπειρία εμπλέκει έναν ορισμένο αριθμό ατόμων, μια συγκεκριμένη μουσική διαδικασία, ένα μουσικό προϊόν και ένα μουσικό περιεχόμενο. Στην μουσικοθεραπεία, αυτά τα στοιχεία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα αν όχι αδιαχώριστα, στην πραγματικότητα το βασικότερο σημείο της μουσικοθεραπείας είναι να βρεθεί η σχέση ανάμεσα στα στοιχεία αυτά (Bruscia, 2014). Οι σχέσεις μεταξύ του ατόμου, της διαδικασίας και του μουσικού προϊόντος στην μουσική μπορεί να φαίνονται προφανείς, κάτι τέτοιο όμως δεν είναι ευρέως αποδεκτό και στον τομέα της μουσικοθεραπείας φέρνει στην επιφάνεια μια σειρά ερωτήσεων όσον αφορά την αισθητική: Που ακριβώς εδράζεται η μουσική στο άτομο, στην διαδικασία ή στο προϊόν και πως αυτό καθορίζει τα όρια αυτού που ορίζουμε μουσική εμπειρία ; Σε ποιο από αυτά τα στοιχεία πρέπει να εφαρμοστούν αισθητικά και καλλιτεχνικά κριτήρια ; Μήπως η σημασία της ομορφιάς της μουσικής βρίσκει έδαφος στην προσωπικότητα του ασθενούς, στην διαδικασία στην οποία εμπλέκεται ο ασθενής ώστε να συμμετάσχει στην μουσική εμπειρία ή μήπως στο τελικό αποτέλεσμα ; (Bruscia, 2014) Σύμφωνα με τον Bruscia υπάρχει μόνο μια απάντηση στις παραπάνω ερωτήσεις πάντα από μια μουσικοθεραπεευτική σκοπιά. Τα όρια της μουσικής συμπεριλαμβάνουν όλα τα παραπάνω στοιχεία, τον άνθρωπο, την διαδικασία, το προϊόν και το περιβάλλον. Η μουσική εδράζεται ταυτόχρονα σε όλες τις παραπάνω συνιστώσες. Γι αυτό και μέσα από ένα κλινικό πρίσμα η σημασία και η ομορφιά της μουσικής που παράγει ο θεραπευόμενος μπορεί να βρεθεί είτε στον ίδιο τον θεραπευόμενο, είτε στην μουσική που παράγει, είτε στο περιεχόμενο της 37

38 μουσικής την ώρα που δημιουργεί, είτε στην όλη διαδικασία. Όταν ένας ασθενής βιώνει συναισθήματα δύσκολα για εκείνον στο να τα εκφράσει η μουσική μπορεί να αντικατοπτρίσει αυτές τις δυσκολίες και η ομορφιά θα βρει βάση στην διαδικασία την οποία επέλεξε ο θεραπευόμενος ώστε να εκφράσει αυτά τα συναισθήματα. Όταν ο θεραπευόμενος αντιμετωπίζει δυσκολίες τις οποίες καλείται ξεπεράσει, το μουσικό προϊόν που παράγει κατά την διάρκεια ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού δεν είναι όμορφο επειδή η μουσική που παράγεται είναι τέλεια αλλά επειδή ο αγώνας του θεραπευόμενου είναι σημαντικός και την κάνει όμορφη (Bruscia, 2014). 2.2 Μουσική Εμπειρία και όχι απλά μουσική Η επιστήμη της μουσικοθεραπείας δεν ασχολείται απλώς με την χρήση μουσική αλλά με την χρήση της μουσικής εμπειρίας. Η λέξη εμπειρία πίσω από την λέξη μουσική υποδηλώνει ότι η ουσία της θεραπείας δεν βρίσκεται μόνο στην μουσική αλλά και στην εμπειρία που βιώνει εκείνη την στιγμή ο ασθενής. Γι αυτό και ο ρόλος του μουσικοθεραπευτή δεν είναι απλώς να επιλέξει και να διαχειριστεί την κατάλληλη μουσική ανάλογα με την περίπτωση του ασθενούς αλλά και να διαμορφώσει μέσω των θεραπευτικών συνεδριών την μουσική του εμπειρία. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η μουσικοθεραπεία είναι μια βιωματική μορφή θεραπείας. Η βασική ιδέα των βιωματικών θεραπειών είναι ότι ο ασθενής δουλεύει και επιλύει τα διάφορα προβλήματα του μέσω θεραπευτικού μέσου που προσφέρει η εκάστοτε θεραπεία. Στην περίπτωση της μουσικοθεραπείας το μέσον είναι η μουσική, στην χοροθεραπεία ο χορός κτλ (Bruscia, 1987). Όταν ο στόχος είναι ψυχοθεραπευτικός, ο θεραπευόμενος εμπλέκεται στην μουσική εμπειρία η οποία έχει σαν στόχο να προκαλέσει διάφορα συναισθήματα και δυναμικές τα οποία θα συζητηθούν αργότερα. Εστιάζοντας λοιπόν στην μουσική εμπειρία και όχι μόνο στην μουσική, γίνεται κατανοητό πως οι μουσικοθεραπευτικοί μέθοδοι οι οποίες δρομολογούνται κατά την διάρκεια μιας συνεδρίας βασίζονται στις εμπειρίες του ασθενούς και όχι στην πρόθεση του θεραπευτή να διαμορφώσει τις εμπειρίες του θεραπευόμενου. Για παράδειγμα εάν ένας θεραπευτής παίζει μουσική και ο θεραπευόμενος δεν συμμετέχει και απλά ακούει τότε η μέθοδος αυτή αυτομάτως γίνεται μια παθητική μέθοδος μουσικοθεραπείας. Για να θεωρηθεί ενεργητική και κλινικά αυτοσχεδιαστική η μουσικοθεραπευτική μέθοδος θα πρέπει ο ασθενής να αυτοσχεδιάζει ανεξάρτητα από το τι κάνει ο θεραπευτής εκείνη την στιγμή, εάν ακούει ή παίζει μαζί με τον ασθενή (Bruscia, 2014). Επομένως ερχόμαστε σε αυτό το σημείο να πούμε ότι η μουσικοθεραπεία ορίζεται και πλαισιώνεται από τον βαθμό στον οποίο η εμπειρία του ασθενούς περιλαμβάνει την χρήση της μουσικής και όχι με το αν ο θεραπευτής συμμετέχει ενεργά στο να δημιουργεί μουσική (Bruscia, 2014). Μουσικοθεραπεία έχουμε όταν ο θεραπευόμενος βιώνει την μουσική θεραπευτικά μέσα από την σχέση που δημιουργείται μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου όπως αναφέρω και στο κεφάλαιο 1.4 Ο ρόλος του μουσικοθεραπευτή. 38

39 2.3 Όψεις της Μουσικής Εμπειρίας Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να περιγράψει τις ποικίλες όψεις της μουσικής εμπειρίας οι οποίες θέτουν τα θεμέλια για την πρακτική της μουσικοθεραπείας. Τα θεμέλια της μουσικοθεραπείας θεωρείτο ότι ήταν καθαρά εμπειρικά και τα στοιχεία που αποδεικνύουν την θεραπευτική δυναμική της μουσικής βρίσκουν έδαφος σε ποικίλα επιστημονικά πεδία όπως της βιολογίας, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας της μουσικής καθώς και αυτό της ίδιας της μουσικοθεραπείας. Ακόμα πιο πρόσφατα, σημαντική ανακάλυψη στο κομμάτι της πρακτικής της μουσικοθεραπείας αποτέλεσε η χρήση της μουσικής στην καθημερινότητα των ανθρώπων (De Nora, 2000). Οι όψεις της μουσικής εμπειρίας χωρίζονται σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες φυσική, συναισθηματική, ψυχική, σχετική οι οποίες περικλείουν κοινές υποκατηγορίες κάποιες από τις οποίες θα αναλυθούν παρακάτω (Bruscia, 2014). Φυσική Όψη Συναισθηματική Ψυχική Όψη Διασυνδετική Όψη Όψη Ακουστική Ακουστική Ακουστική Ακουστική Αυτοσχεδιαστική Αυτοσχεδιαστική Αυτοσχεδιαστική Αυτοσχεδιαστική Αναδημιουργική Αναδημιουργική Αναδημιουργική Αναδημιουργική Συνθετική Συνθετική Συνθετική Συνθετική a. Φυσική Όψη o Ακουστική: Η ακρόαση της μουσικής κάτω από ένα φυσικό/σωματικό πρίσμα είναι μια καθαρά σωματική εμπειρία. Οι δονήσεις και οι ήχοι οι οποίοι περιλαμβάνονται στην μουσική διεισδύουν σε κάθε πτυχή του σώματος μας καθώς ακούμε. Δεν ταξιδεύει ο ήχος μόνος μέσω του αυτιού μας στον εγκέφαλο όπου έπειτα από πολύπλοκες διεργασίες μεταφέρεται στο νευρικό μας σύστημα, αλλά εισχωρεί και σε άλλα σημεία του σώματος μας όπως το δέρμα (ανατρίχιασμα), στους μυς (χαλαρή μουσική/χαλάρωμα των μυών, έντονη μουσική/σφίξιμο των μυών) κτλ. Οι φυσικές ιδιότητες του ήχου και των δονήσεων όπως πχ η συχνότητα, η περιβάλλουσα πλάτους κτλ και ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι ιδιότητες δομούνται και οργανώνονται μέσα σε ένα μουσικό κομμάτι καθορίζουν και πως το σώμα μας θα αντιδράσει. Η σωματική μας αντίδραση κατά την διάρκεια μιας μουσικής ακρόασης είτε αυτή είναι παθητική είτε παίζουμε μουσική οπότε είναι ενεργητική εξαρτάται καθαρά από την υγεία, σωματική και ψυχική, και την ακεραιότητα του σώματος μας (Bruscia, 2014). Η μουσική ακρόαση συνήθως περιγράφεται ως δεκτική ή ακόμα και παθητική μουσική εμπειρία όταν συγκρίνεται με αυτοσχεδιαστικούς ή αναδημιουργικούς τρόπους μουσικής έκφρασης. Πολλοί παρόλα αυτά λογομαχούν και διαφωνούν υποστηρίζοντας πως η μουσική ακρόαση κάθε άλλο παρά παθητική δεν είναι αφού υποβάλλει το 39

40 σώμα, το μυαλό και την ψυχή σε ποικίλες εσωτερικές διεργασίες (Bruscia, 2014). Τα οφέλη της μουσικής ακρόασης στην θεραπεία είναι πολλαπλά. Η μουσική μπορεί να διεγείρει και να ηρεμήσει το αυτονομικό σύστημα του ανθρώπου. Μπορεί να επηρεάσει τις σωματικές δομές και λειτουργίες όπως τους παλμούς της καρδιάς, την γαλβανική δερματική αντίδραση, τις ορμονικές εκκρίσεις κτλ. Για παράδειγμα η ακρόαση μουσικής μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα συνείδησης, έντασης, άγχους, χαλάρωσης, πόνου και ενέργειας (Bruscia, 2014). o Αυτοσχεδιαστική: Η αυτοσχεδιαστική μουσική τώρα εμπλέκει το σώμα με πολλούς τρόπους. Στον φωνητικό αυτοσχεδιασμό, το σώμα ενός ανθρώπου είναι και το ίδιο το μουσικό όργανο, προκαλεί δονήσεις οι οποίες επιστρέφουν πίσω στο σώμα. Στον οργανικό αυτοσχεδιασμό, το σώμα ενός ανθρώπου δημιουργεί δονήσεις σε σώματα στην προκειμένη περίπτωση τα μουσικά όργανα τα οποία αντηχούν επιστρέφοντας τις δονήσεις που παράγουν στο σώμα. Ορατά και αόρατα μέρη του σώματος δημιουργούν τις παραγόμενες δονήσεις κατά την διάρκεια παιξίματος του μουσικού οργάνου με ποικίλους τρόπους. Κάθε όργανο κατά την διάρκεια εκτέλεσης της εμπλέκει διάφορα μέρη του σώματος σε συνάρτηση με το πώς πρέπει να κρατάμε το όργανο, πως παίζεται κτλ (Bruscia, 2014). o Αναδημιουργική: Τραγουδώντας ή παίζοντας ήδη υπάρχοντα μουσικά έργα ή τραγούδια εμπλέκει το σώμα και τις αισθήσεις με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως και ο αυτοσχεδιασμός. Η βασική διαφορά είναι ο βαθμός των απαιτήσεων που χρειάζονται προκειμένου να εκτελεσθεί ένα μουσικό έργο ή τραγούδι. Στον μουσικό και δη κλινικό αυτοσχεδιασμό δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη μουσική δομή, ο θεραπευόμενος δημιουργεί βήμα προς βήμα την μουσική που παράγεται προσαρμόζοντας παράλληλα την μουσική ανάλογα με τις φυσικές δυνατότητες και μουσικές γνώσεις που έχει. Αντιθέτως, στην εκτέλεση ήδη συντεθειμένης μουσική ο τραγουδιστής ή οργανοπαίχτης οφείλουν να ακολουθήσουν μια ήδη υπάρχουσα μουσική δομή, επομένως θα πρέπει να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του έργου που πρόκειται να εκτελέσουν. Αυτό απαιτεί από τον εκτελεστή να έχει τον έλεγχο του σώματος καθώς παράγει τους απαιτούμενους ήχους με τον τρόπο που έχει ορίσει ο συνθέτης. Ερχόμενοι τώρα στο θεραπευτικό κομμάτι το οποίο και μας ενδιαφέρει η εκτέλεση ήδη συντεθειμένης μουσικής βοηθάει τον θεραπευόμενο να βελτιώσει και να μπορέσει να ελέγξει διάφορα μέλη του σώματος του, να αναπτύξει και να ενσωματώσει αισθητικές ικανότητες, να δομήσει ή να μετατρέψει την συμπεριφορά του, να χτίσει αυτοπειθαρχία και να μπορέσει να θέσει στον εαυτό του την επίτευξη ενός στόχου ο οποίος στην προκειμένη περίπτωση είναι η εκτέλεση ενός μουσικού κομματιού (Bruscia, 2014). 40

41 o Συνθετική: Η σύνθεση μουσικής είναι μια σωματική διαδικασία στον βαθμό που ο συνθέτης χρησιμοποιεί το σώμα του προκειμένου να συνθέσει ένα μουσικό έργο ή ακόμα και να το εκτελέσει. Έτσι, σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη μορφή ενεργητικής μουσικής δημιουργίας, η σύνθεση απαιτεί τις λιγότερες σωματικές απαιτήσεις. b. Συναισθηματική Όψη o Ακουστική: Είναι ευρέως γνωστό πως η ακρόαση μουσικής προκαλεί στον άνθρωπο ένα μεγάλο εύρος συναισθημάτων ακόμα και αναμνήσεων. Καθ όλη την διάρκεια της ζωής μας, τα συναισθήματα που βιώνουμε ακούγοντας μουσική μας δίνουν και σημαντικές πληροφορίες όπως το ποια μουσική μας αρέσει, τι συναισθήματα μας προκαλούνται ακούγοντας διάφορα ήδη μουσικής κτλ. Φυσικό επόμενο λοιπόν είναι να επιλέγουμε και να αποθηκεύουμε στην μνήμη μας συγκεκριμένα κομμάτια μουσικής που προτιμούμε από ένα είδος, ακόμα και μουσικούς συγκεκριμένους που μας αρέσει να ακούμε. Τελικά, δημιουργούμε ένα ολόκληρο ρεπερτόριο μέσα από το οποίο απεικονίζονται μέσω της μουσικής ακρόασης άνθρωποι, γεγονότα, δυσκολίες και θρίαμβοι της ίδιας μας της ζωής. Δεδομένου αυτών των αρκετά εσωτερικών συνδέσεων, η ακρόαση της μουσικής διεισδύει εύκολα στον συναισθηματικό μας κόσμο και στις αναμνήσεις μας. Κυριολεκτικά η μουσική που ακούμε μαρτυρεί όλη μας την ζωή (Bruscia, 2014). o Αυτοσχεδιαστική: Εξετάζοντας το ζήτημα από μια συναισθηματική σκοπιά, μέσω του αυτοσχεδιασμού δίνεται η δυνατότητα στον θεραπευόμενο να εξωτερικεύσει διάφορα ερεθίσματα που έχει, όπως συναισθηματικές εμπλοκές αλλά και να εκφράσει τα συναισθήματα του. Επειδή κάθε αυτοσχεδιασμός είναι μια μοναδική και άκρως προσωπική διαδικασία αυτοέκφρασης, δίνει την δυνατότητα στον κάθε άνθρωπο θεραπευόμενο ή μη να αναγνωρίσει την προσωπικότητα του (Bruscia, 2014). Σύμφωνα με τον Bruscia (1987) είναι διαδικασία μοναδική και ξεχωριστή για κάθε άνθρωπο το πώς επιλέγει έναν ήχο, διαχειρίζεται ένα μουσικό στοιχείο και οργανώνει την μουσική διαδικασία είναι μοναδικό και ξεχωριστό για τον κάθε άνθρωπο. Αυτή η μοναδικότητα γίνεται αντιληπτή από το άτομο που αυτοσχεδιάζει επειδή ο αυτοσχεδιασμός του δίνει την δυνατότητα και το ερέθισμα καθώς και τις συναισθηματικές δομές που χρειάζεται προκειμένου να φέρει στην επιφάνεια το περιεχόμενο του ψυχισμού του και του (Bruscia, 2014). Ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να είναι μια μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας ή μπορεί να περιλαμβάνει αυτοσχέδιες λέξεις κατά την 41

42 διάρκεια του ή στο τέλος του όπου δίνεται συνήθως η δυνατότητα στον θεραπευόμενο ή στην ομάδα να εκφράσει λεκτικά την μουσική εμπειρία που βίωσε. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να εκφράσει κρυφές σκέψεις και πτυχές αλλά και συναισθήματα χωρίς ουσιαστικά να αποκαλυφθούν ή μπορεί να βοηθήσει η μουσική ώστε να έρθουν στην επιφάνεια (Bruscia, 2014). Ο αυτοσχεδιασμός μας φέρνει σε επαφή με το εδώ και το τώρα κάτι το οποίο θα αναλύσω αργότερα σε επόμενο κεφάλαιο το οποίο θα ασχολείται με τον ρόλο του αυτοσχεδιασμού στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία με ενήλικες (Bruscia, 2014). o Αναδημιουργική Ο ρόλος του εκτελεστή στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι να προσαρμόσει τους ήχους που ο συνθέτης έχει δημιουργήσει μέσα από το δικό του εννοιολογικό και συναισθηματικό πρίσμα τηρώντας πάντα τα όρια που έχει θέσει ο συνθέτης. Για τον λόγο αυτό η επανεκτέλεση ήδη συντεθειμένης μουσικής είναι θα μπορούσαμε να πούμε μια διαμάχη ανάμεσα στην ελευθερία και στα όρια τελείως διαφορετικής φύσεως από αυτήν του αυτοσχεδιασμού. Είναι γνωστό πως ένα κομμάτι εκτελεσμένο από δυο διαφορετικούς εκτελεστές θα ακουστεί τελείως διαφορετικά και αυτό συμβαίνει για δυο λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι πως οι ήχοι παράγονται σε συνέργεια με το σώμα του εκτελεστή επομένως αντικατοπτρίζουν και χαρακτηριστικά του σώματος του. Ο δεύτερος λόγος είναι πως τα νοήματα και τα συναισθήματα που εκφράζονται κατά την εκτέλεση ενός κομματιού έχουν ρίζες στα προσωπικά βιώματα και εμπειρίες του εκτελεστή. Αυτός είναι και ο λόγος που ο αυτοσχεδιασμός και η εκτέλεση ήδη συντεθειμένης μουσικής χτίζει την μουσική ταυτότητα ενός ατόμου (Bruscia, 2014). o Συνθετική: Στην συγκεκριμένη περίπτωση η πρόκληση για έναν συνθέτη δεν είναι το να βρει τους κατάλληλους ήχους, τις κατάλληλες αρμονικές διαδοχές και μελωδίες προκειμένου ένα δημιουργήσει ένα έργο αλλά το να τοποθετήσει αυτές τις διαδοχές, ιδέες και μελωδίες με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλεί στον ακροατή μια διαδοχή συναισθημάτων κατά την ακρόαση του έργου. Μέσω της σύνθεσης του ο συνθέτης ξεδιπλώνει με την μουσική ιδέες και συναισθήματα όπως αυτά ξεδιπλώνονται, αναπτύσσονται, γίνονται πολυπλοκότερα ή απλούστερα στην ζωή. Είναι δηλαδή ένας αρχιτέκτονας των συναισθημάτων μέσω της μουσικής (Bruscia, 2014). 42

43 c. Ψυχική όψη o Αυτοσχεδιαστική: Ο αυτοσχεδιασμός απαιτεί ακρόαση καθώς η μουσική ξεδιπλώνεται κατά την διάρκεια του αλλά και προσοχή της μουσικής που έχει ήδη ακουστεί πριν και κατά την διάρκεια του αυτοσχεδιασμού. Επομένως, ο αυτοσχεδιασμός είναι έλεγχος της προσοχής μεταξύ ακρόασης και εκτέλεσης της μουσικής. Όπως και η μουσική ακρόαση έτσι και ο αυτοσχεδιασμός μπορεί να οδηγήσει σε μη φυσιολογικές καταστάσεις του συνειδητού. Αυτό συμβαίνει όταν το άτομο που αυτοσχεδιάζει απορροφάται τόσο πολύ από αυτήν την διαδικασία ώστε η πραγματικότητα του εδώ και του τώρα αρχίζει να ξεθωριάζει και έρχεται ο εκτελεστής σε επαφή με βαθύτερα μέρη του ψυχισμού του. Υπάρχουν δυο πιθανά επίπεδα συζήτησης γύρω από έναν αυτοσχεδιασμό. Το πρώτο είναι να συζητηθούν πιθανές σημασίες και δυναμικά που δημιουργήθηκαν κατά τον αυτοσχεδιασμό τα οποία συζητιούνται στο τέλος. Αυτό απαιτεί λεκτική εξήγηση πάνω στην μουσική που δημιουργήθηκε. Το δεύτερο είναι να ξεκινήσει πάλι ένας μουσικός αυτοσχεδιασμός με στόχο αυτή την φορά να εκφράσει μια εικόνα, έναν στίχο ή και ένα συναίσθημα που δημιουργήθηκε από τον προηγούμενο. Μπορεί ακόμα να γίνει και συνδυασμός των δυο παραπάνω, δηλαδή μέσω των λεκτικών ερμηνειών που αποδόθηκαν για τον πρώτο αυτοσχεδιασμό, ένας δεύτερος θα μπορούσε να ξεκινήσει ώστε να αποδώσει μουσικά ότι ειπώθηκε προηγουμένως. Το άτομο που αυτοσχεδιάζει επομένως είναι σε μια συνεχή κατάσταση αυτοακρόασης, αυτοπροσδιορισμού μέσω του αυτοσχεδιασμού και αυτοελέγχου. Μιλάμε πάντα για άτομα με υγιή ψυχισμό καθώς θα παρατηρήσουμε σε επόμενα κεφάλαια πως άτομα με διαταραγμένο ψυχισμό δεν μπορούν να ακολουθούσουν τις παραπάνω διαδικασίες και πολλές φόρες όπως έχει προαναφερθεί λόγω ποικίλλων συναισθηματικών εμπλοκών πολλές φορές δεν συμμετέχουν καν σε μια διαδικασία κλινικού αυτοσχεδιασμού (Bruscia, 2014). o Συνθετική: H βασική διαφορά της σύνθεσης από τον αυτοσχεδιασμό είναι ότι δεν απαιτεί αυτοσχέδιες αποφάσεις που πρέπει να παρθούν εκείνη την στιγμή. Ο συνθέτης μπορεί να πάρει όσο χρόνο χρειάζεται προκείμενου να αναζητήσει, να βρει και να οργανώσει τους ήχους που επιθυμεί. Η σύνθεση απαιτεί όλες τις ψυχικές διεργασίες που απαιτεί και η ακρόαση, απλά στην ακρόαση ψάχνουμε τις διάφορες δομές και σχέσεις που υπάρχουν στην μουσική που ακούμε ενώ στην σύνθεση δημιουργούμε αυτές τις σχέσεις (Bruscia, 2014). Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως η ακρόαση είναι η αίσθηση των ιδεών και των συναισθημάτων που παρουσιάζονται από τον δημιουργό και το μέσον που τον φέρνει σ επαφή με τον εκτελεστή και τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Εκτελεστής και ακροατής βιώνουν το εδώ και το τώρα κατά την διάρκεια που ξεδιπλώνεται μια μουσική δημιουργία. Η σύνθεση είναι μια 43

44 μορφή επικοινωνίας του δημιουργού με τα μέλη της ομάδας. Το να δημιουργείς μουσική είναι σαν να αφηγείσαι την ζωή μουσικά. (Bruscia, 2014). Ο Koelsch (2013) παρουσιάζει επτά βασικές κοινωνικές λειτουργίες της μουσικής: o Την επικοινωνία o Την κοινωνική νόηση o Την συμπάθεια o Την επαφή o Τον συντονισμό o Την συνεργασία και o Την κοινωνική συνοχή 2.4 Πιθανοί στόχοι ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού Εστιάζοντας περισσότερο στην αυτοσχεδιαστική μουσική εμπειρία ο θεραπευόμενος δημιουργεί μουσική παίζοντας κάποιο όργανο είτε τραγουδώντας, αυτοσχέδιες μελωδίες, ρυθμούς, τραγούδια ή επανεκτελώντας μουσικά έργα και τραγούδια. Μπορεί να αυτοσχεδιάζει μόνος του ή μέσα σε μια ομάδα. Ανάλογα με τις δυνατότητες του μπορεί να επιλέξει οποιοδήποτε μουσικό μέσο επιθυμεί όπως την φωνή του, κάποιο μουσικό όργανο, το σώμα του (body percussion) κτλ. Ο θεραπευτής βοηθάει τον θεραπευόμενο δίνοντας του τις κατάλληλες οδηγίες, προτείνοντας του ίσως κάποια μουσική ιδέα ή δομή πάνω στην οποία θα βασισθεί ο κλινικός αυτοσχεδιασμός. Σε άλλες περιπτώσεις ο κλινικός αυτοσχεδιασμός μπορεί να είναι τελείως ελεύθερος (Wigram, 2004). Στόχοι ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού θα μπορούσαν να είναι: Η δημιουργίας θεραπευτικής σχέσης μέσω της μη λεκτικής επικοινωνίας Ένας τρόπος αυτοέκφρασης και προσδιορισμού ταυτότητας Η αναζήτηση ποικίλων πτυχών του εαυτού σε σχέση με τους άλλους Η αναγνώριση, έκφραση και διεργασία πάνω στην επίλυση δύσκολων συναισθημάτων για έναν θεραπευόμενο Ανάπτυξη σεβασμού του εαυτού Επίλυση διαπροσωπικών αλλά και ομαδικών προβλημάτων Ανάπτυξη της φαντασίας, του αυθορμητισμού και της δημιουργικότητας Ενεργοποίηση και ανάπτυξη των αισθήσεων και τέλος Ανάπτυξη αντιληπτικής και γνωστικής ικανότητας. Όλα τα παραπάνω βρίσκουν εφαρμογή σε ποικίλες ευπαθείς ομάδες ατόμων όπως άτομα με ειδικές ανάγκες, παιδιά με ψυχαναγκαστικές διαταραχές, ενήλικες με οριακές προσωπικότητες και ψυχικές ασθένειες, παιδιά με αυτισμό, ενήλικες με νευρώσεις κτλ. 44

45 2.5 Ο αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία είναι μια διαδικασία Ο αυτοσχεδιασμός στην επιστήμη της μουσικοθεραπείας είναι μια διαδικασία η οποία μπορεί να είναι εξαιρετικά γρήγορη ή πάρα πολύ αργή ή ακόμα και να ποικίλει η ταχύτητα κατά την διάρκεια. Ο Kenneth E. Bruscia (1987) στο βιβλίο του Improvisational Models of music therapy κάνει λόγο για 64 τεχνικές αυτοσχεδιασμού οι οποίες εφαρμόζονται στην μουσικοθεραπεία. Διαχωρίζει τις τεχνικές αυτές σε τεχνικές που αφορούν την δομή, την εκμαίευση συναισθημάτων, λόγου, επικοινωνίας -, την οικειότητα, την ενσυναίσθηση, την διαδικασία, την συναισθηματική εξερεύνηση, τον διάλογο. Οι τεχνικές αυτές είναι και μουσικές αλλά και λεκτικές και πάντα οργανωμένες κάτω από ένα θεραπευτικό πρίσμα. Πολλοί μουσικοθεραπευτές όσον αφορά τις παραπάνω τεχνικές αλλά και γενικότερα τις τεχνικές αυτοσχεδιασμού στην μουσικοθεραπεία τις ονομάζουν κλινικές τεχνικές ή θεραπευτικές μέθοδους ή μουσικοθεραπευτικές τεχνικές. Ο Tony Wigram στο βιβλίο του Improvisation: Methods and techniques for music therapy, clinicians, educators and students αναφέρεται ξεκάθαρα σε δύο κατηγορίες, την μουσική τεχνική και την θεραπευτική τεχνική (Wigram T., 2004). Με τον όρο μουσική τεχνική, ορίζει έναν τρόπο παιξίματος ο οποίος χαρακτηρίζεται καθαρά από μουσικές παραμέτρους ενώ με τον όρο θεραπευτική τεχνική, ορίζει έναν τρόπο συμπεριφοράς όπου η πρόθεση και η προσέγγιση που γίνεται χαρακτηρίζεται από θεραπευτικές παραμέτρους (Wigram T., 2004). Η διαδικασία της απόκτησης ικανοτήτων αυτοσχεδιασμού για έναν μουσικοθεραπευτή και η εφαρμογή αυτών είναι μια ισορροπημένη διαδικασία μεταξύ της γνώσης και της δημιουργικότητας, ένας συνδυασμός των δυο αυτών παραμέτρων οι οποίες με οδηγό την έμπνευση μπορούν να οδηγήσουν σε εξαιρετικά αποτελέσματα μουσικά και θεραπευτικά (Wigram T., 2004) Η ικανότητα του μουσικοθεραπευτή να ισορροπεί τα μουσικά στοιχεία παίζει έναν σημαντικότατο ρόλο στην εξέλιξη του αυτοσχεδιασμού. Ο συνδυασμός μουσικών στοιχείων όπως το τονικό ύψος και η συχνότητα, το τέμπο και ο παλμός, ο ρυθμός, η ένταση του ήχου, η διάρκεια, η μελωδία και η αρμονία χαρακτηρίζουν το ύφος και το είδος της μουσικής που κάποιος ακούει. Επομένως η ικανότητα του μουσικοθεραπευτή να είναι ευέλικτος και πολυποίκιλος όταν αυτοσχεδιάζει με έναν θεραπευόμενο είναι σημαντική. Γι αυτό και στην μουσικοθεραπεία οι μουσικοθεραπευτές εκπαιδεύονται σε ένα μεγάλο εύρος μουσικών ειδών και τεχνικών ώστε να μπορούν να συναντήσουν την ιδιοσυγκρασία και τις μουσικές προτιμήσεις του κάθε θεραπευόμενου με σκοπό να δημιουργήσουν μια ισχυρή θεραπευτική σχέση (Wigram, 2004). Για τους ανθρώπους που εργάζονται στον τομέα της μουσικοθεραπείας, οι μουσικές τεχνικές που κατέχουν θα πρέπει να συνδυάζονται με θεραπευτικές μεθόδους ώστε να επιτευχθεί ο επιθυμητός στόχος. Δουλεύοντας με ασθενείς οι μουσικές αλλά και οι θεραπευτικές τεχνικές εφαρμόζονται σε ένα πλαίσιο το οποίο κάποιες φορές καθορίζεται από κανόνες, τους οποίους θέτει ο μουσικοθεραπευτής (Bruscia, 1987). 45

46 Όπως έχει προαναφερθεί στην πλειονότητα τους οι θεραπευόμενοι είναι άτομα τα οποία δεν έχουν σχεδόν καμία μουσική εκπαίδευση, άρα ο θεραπευτής είναι απαραίτητο να ορίσει κάποια δομή. Για παράδειγμα ένας καθαρά μουσικός κανόνας κατά την διάρκεια μιας θεραπευτικής συνεδρίας θα ήταν Ας ξεκινήσουμε να παίζουμε πολύ σιγά, μετά ξαφνικά να δυναμώσουμε και έπειτα να χαμηλώσουμε τον ήχο μας αρκετά. Μουσικά εκφρασμένο αυτό θα ήταν κάπως έτσι pp ff p δηλαδή ο θεραπευτής ζητάει από τον θεραπευόμενο να ξεκινήσουν ένα αυτοσχεδιασμό ο οποίος θα έχει απότομες μουσικές εξάρσεις. Αυτού του είδους ο κανόνας όμως θα μπορούσε πέρα από το καθαρά διδακτικό ύφος του να δοθεί θεματικά, Ας σκεφτούμε ένα μέρος στο οποίο αισθανόμαστε ασφάλεια και άνεση ώστε να μπορούμε να αποδώσουμε μουσικά αυτό το συναίσθημα. Ύστερα σταδιακά θα βγούμε έξω από αυτόν τον χώρο και θα βρεθούμε έξω σε ένα επικίνδυνο και δύσκολο περιβάλλον. Όταν αρχίσουμε να νιώθουμε ανασφαλείς και φοβισμένοι σε αυτόν τον δύσκολο κόσμο τότε θα επιστρέψουμε πίσω στο άνετο και ασφαλές μέρος που ήμασταν πριν. Και οι δυο παραπάνω αυτοσχεδιασμοί θα είχαν πιθανόν την ίδια εξέλιξη και κατάληξη αλλά στην πρώτη περίπτωση οι κανόνες ήταν μόνο μουσικοί ενώ στην άλλη θεματικοί και περιγραφικοί. Οι κανόνες διαφέρουν από περίπτωση σε περίπτωση και από θεραπευόμενο σε θεραπευόμενο. 2.6 Κλινική εφαρμογή Μια θεραπευτική διαδικασία Η εφαρμογή του αυτοσχεδιασμού σε ένα κλινικό επίπεδο μπορεί να κατανοηθεί σαν μια διαδικασία η οποία χαρακτηρίζεται από διαφορετικές λειτουργίες. Ο Wigram έχει δημιουργήσει ένα ακρωνύμιο προκειμένου να αιτιολογήσει την λειτουργία του αυτοσχεδιασμού στην μουσικοθεραπεία. Το ακρωνύμιο αυτό είναι η λέξη M.U.S.I.C (Wigram T., 2004). M (Motivation = κίνητρο) Ποιο είναι το κίνητρο το οποίο θα πείσει έναν θεραπευόμενο ώστε να συμμετέχει ενεργά σε μια τέτοια εμπειρία ; Τι περιμένει ο θεραπευόμενος να αποκομίσει από την διαδικασία του κλινικού αυτοσχεδιασμού ; Τι πρέπει να κάνουμε και γιατί ; U (Understanding = κατανόηση) Είναι υποχρέωση του μουσικοθεραπευτή να ακούσει την μουσική που δημιουργεί ο θεραπευόμενος, να κατανοήσει τις επιπτώσεις που έχει αυτή η εμπειρία στον ψυχισμό του θεραπευόμενου λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό και τις ανάγκες του ασθενούς. Παράλληλα ο θεραπευτής πρέπει να λειτουργεί με το ένστικτο του προσπαθώντας μέσω της γλώσσας του σώματος, την λεκτική και εκφραστική επικοινωνία, τις μουσικές ή μη μουσικές συμπεριφορές να κατανοήσει τα συναισθήματα του θεραπευόμενου την εκάστοτε στιγμή. S (Sensitivity = Ευαισθησία) Όταν ακούει ο θεραπευτής την μουσική που δημιουργεί ο ασθενής πρέπει να με ευαισθησία και κατανόηση να προσεγγίζει μουσικά ή λεκτικά αυτά τα οποία ο θεραπευόμενος παίζει γιατί έτσι δημιουργείται μια μορφή επικοινωνίας. I (Integration = Ενσωμάτωση) Η ενσωμάτωση αναφέρεται στην διαδικασία της σύνδεσης της μουσικής του θεραπευτή και του θεραπευόμενου, σε μια κοινή μουσική εμπειρία. Η πορεία της μουσικής, η δομή της, η ελευθερία της καθιερώνει ένα πλαίσιο στην μουσική το οποίο αντικατοπτρίζει τα προβλήματα του θεραπευόμενου, χαρακτηριστικά της 46

47 προσωπικότητας του, στοιχεία που φαίνονται καθαρά από την μουσική που δημιουργεί. Ο αυτοσχεδιασμός και η θεραπευτική διαδικασία σε αυτό το σημείο ενσωματώνονται και αναπτύσσονται στην πορεία του χρόνου. C (Containment = Εμπερίεξη) Πολλές φορές ο θεραπευτής οφείλει να επιτρέψει στον εαυτό του να είναι ανοικτός σε όλα τα συναισθήματα τα οποία μεταφέρει και παράγει ο θεραπευόμενος και να αποδεχθεί αυτά συναισθήματα. Η μουσική του θεραπευτή και οι θεραπευτικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί στον κλινικό αυτοσχεδιασμό παρέχουν χώρο στον θεραπευόμενο ώστε να εκφράσει ποικίλα και αντιθετικά πολλές φορές συναισθήματα τα οποία αποτελούν υλικό επεξεργασίας και ανάλυσης για τον μουσικοθεραπευτή. Σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι να γίνει λόγος για την ησυχία. Η εμπειρία της μουσικής δημιουργίας περιλαμβάνει την ησυχία στην αρχή αλλά και στο τέλος, στοιχείο εξ ίσου σημαντικό με όλη την υπόλοιπη μουσική διαδικασία. 2.7 Βασικές Θεραπευτικές Μέθοδοι και Ικανότητες Οι θεραπευτικές μέθοδοι οι οποίοι εφαρμόζονται στην μουσικοθεραπεία και χρησιμοποιούν τον αυτοσχεδιασμό είναι πολλές. Εκτός από τις 64 μεθόδους που αναφέρει ο Bruscia (1987) στο βιβλίο του Improvisational models of music therapy, τα τελευταία δώδεκα χρόνια έχουν αναφερθεί κι άλλες τεχνικές και μέθοδοι που έχουν χρησιμοποιηθεί ( Coding 2000, 2002 ; Pedersen 2002 ; Staum 2000 ; Wigram and Bonde 2002 ; Wigram and De Backer 1999a, 1999b ; Wigram, Pedersen and Bonde 2002). Στον αυτοσχεδιασμό στην μουσικοθεραπεία χρειάζεται ένας προσαρμοστικός και ευέλικτος ρόλος στον τρόπο που ο θεραπευτής δημιουργεί μουσική. Ο μουσικοθεραπευτής δεν παραμένει αγκιστρωμένος σε μια συγκεκριμένη μουσική τεχνική κατά την διάρκεια του αυτοσχεδιασμού, έχει την δυνατότητα να αλλάξει και να εμπλέξει διάφορες μουσικές τεχνικές κατά την διάρκεια (Wigram, 2004). a. Καθρέφτισμα(Mirroring), μίμηση(imitating) και αντιγραφή(copying) Το καθρέφτισμα η μίμηση και η αντιγραφή είναι τεχνικές οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των τεχνικών ενσυναίσθησης. Ο Bruscia έχει περιγράψει την τεχνική του καθρεφτίσματος σαν συγχρονισμό κάνει ο θεραπευτής κάνει ότι ακριβώς και ο πελάτης την ίδια στιγμή. Ο Wigram κρατάει τον πυρήνα αυτού του ορισμού διευρύνοντας τον όμως λίγο υποστηρίζοντας πως Καθρέφτισμα είναι το να ακολουθεί ο θεραπευτής ακριβώς τον πελάτη μουσικά, εκφραστικά και μέσω της γλώσσας του σώματος. Τότε ο πελάτης θα δει την συμπεριφορά του στην συμπεριφορά του θεραπευτή. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μουσικά μόνο στην περίπτωση που ο θεραπευόμενος παίζει μια μουσική απλή και προβλέψιμη ώστε ο θεραπευτής να μπορεί να ανταποκριθεί ακριβώς σε αυτό που ο ασθενής παίζει (Wigram T., 2004). Στην περίπτωση που η μουσική δεν είναι τόσο απλή και προβλέψιμη ώστε ο τότε χρησιμοποιείται μια παρόμοια τεχνική η οποία ονομάζεται καθρέφτισμα close enough σύμφωνα με το οποίο ο μουσικοθεραπευτής καθρεφτίζει την μουσική του θεραεπυόμενου αλλά όχι πανομοιότυπα (Wigram, 2004). 47

48 Εννοιολογικά, μπορούμε να δούμε τις ταυτότητες του μουσικοθεραπευτή και θεραπευόμενου στο καθρέφτισμα σε μια συμβιωτική σχέση, στην οποία συγχωνεύονται αλλά και διαχωρίζονται (Wigram, 2004). Μουσικοθεραπευτής Θεραπευόμενος Εικόνα 1. Μουσική Εγγύτητα στο καθρέφτισμα Ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος βρίσκονται μέσα σε δύο κύκλους όπου η ενσωμάτωση του ενός κύκλου στον άλλον δείχνει την εγγύτητα του μουσικού υλικού Η μίμηση ή η αντιγραφή είναι επίσης τεχνικές ενσυναίσθησης. Η μίμηση έχει περιγραφεί από τον Bruscia ως Αναπαραγωγή της απάντησης του θεραπευόμενου αφού η μουσική πρόταση έχει ολοκληρωθεί. Παρόλο που οι μέθοδοι του καθρεφτίσματος και της αντιγραφής είναι αρκετά απλές, μπορεί να γίνουν επικίνδυνες αν χρησιμοποιηθούν σε περιπτώσεις ασθενών με παράνοια για παράδειγμα ή αποδιοργάνωση της σκέψης, ασθενείς για τους οποίους αυτοί οι μέθοδοι μπορούν να διεγείρουν αισθήματα φόβου, ανασφάλειας ακόμα και κοροϊδίας και να διαταραχθεί έτσι η θεραπευτική σχέση (Wigram, 2004). b. Αντιπαραβολή(Matching) Η μέθοδος της αντιπαραβολής σύμφωνα με τον Wigram είναι μια από τις σημαντικότερες μουσικοθεραπευτικές τεχνικές. Είναι μια τεχνική ενσυναίσθησης όπως και οι προηγούμενες η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να γίνει μια μουσική συνάντηση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Ο Wigram ορίζει ως αντιπαραβολή Την αυτοσχέδια μουσική η οποία είναι συμβατή στον τρόπο παιξίματος του θεραπευόμενου καθώς διατηρεί το ίδιο τέμπο, δυναμική, ποιότητα και πολυπλοκότητα των μουσικών στοιχείων. (Wigram, 1999a). Για να επιτευχθεί ένα ταίριασμα σύμφωνα με τους μουσικούς όρους θα πρέπει ο θεραπευτής να παράγει μουσική όχι ταυτόσημη με αυτήν του θεραπευόμενου αλλά στο ίδιο ύφος και ποιότητα. Έτσι ο θεραπευόμενος αντιλαμβάνεται ότι ο θεραπευτής ακολουθεί και συνταιριάζει το παίξιμο του με το δικό του. 48

49 Εννοιολογικά, στην περίπτωση της αντιπαραβολής θα παρατηρούσαμε δυο διαφορετικές ταυτότητες θεραπευτής, θεραπευόμενος μέσα σε μία μουσική σχέση, όπου συγκλίνουν μουσικά αλλά με στοιχεία διαφορετικότητας (Wigram, 2004). Μουσικοθεραπευτής Θεραπευόμενος Εικόνα 2. Μουσικές Συνδέσεις στην αντιπαραβολή Η Pavlicevic (1997) από την άλλη στο βιβλίο της Music therapy in Context παρουσιάζει μια άλλη προσέγγιση του όρου αντιπαραβολή λέγοντας πως αντιπαραβολή είναι ένα μερικό καθρέφτισμα εννοώντας με αυτό πως ο θεραπευόμενος παίζει ένα συγκεκριμένο και προβλέψιμο μουσικό μοτίβο και θεραπευτής καθρεφτίζει το μοτίβο αυτό αλλά όχι επακριβώς. c. Ενσυναισθητικός (empathic) αυτοσχεδιασμός και αντανάκλαση(reflecting) Το καθρέφτισμα, η μίμηση και η αντιγραφή είναι τεχνικές που αφορούν κατά κύριο λόγο το πώς τα μουσικά στοιχεία που παράγει ο θεραπευόμενος και χειρίζεται ο θεραπευτής επιδρούν στο συναίσθημα, στον τρόπο έκφρασης και στην γλώσσα του σώματος του ασθενούς. Ο ενσυναισθητικός αυτοσχεδιασμός και η αντανάκλαση απαιτούν απαντήσεις και μουσικούς διαλόγους οι οποίοι συνδέονται με την συναισθηματική κατάσταση του ασθενούς (Wigram, 2004). o Ενσυναισθητικός αυτοσχεδιασμός Είναι μια θεραπευτική μέθοδος η οποία εφαρμόστηκε για πρώτη φορά από την Juliette Alvin. Στην αρχή της θεραπευτικής συνεδρίας ο μουσικοθεραπευτής αποδίδει μουσικά - αυτοσχεδιαστικά στο βασικό μουσικό του όργανο την παρούσα συναισθηματική κατάσταση του ασθενούς. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι μουσικοθεραπευτής θα πρέπει να λάβει υπόψη την στάση του σώματος του ασθενούς την συγκεκριμένη στιγμή, τις εκφράσεις του προσώπου, την συμπεριφορά του την συγκεκριμένη ημέρα σε συνδυασμό πάντα με την γνώση της προσωπικότητας του ασθενούς 49

50 και τα χαρακτηριστικά του. Σκοπός της τεχνικής αυτής είναι όχι μέσω της μουσικής να αλλάξει η συναισθηματική κατάσταση του ασθενούς αλλά να ακούσουν οι ασθενείς την παρούσα συναισθηματική τους κατάσταση. Επί παραδείγματι αν ένας ασθενής έρθει στον χώρο θεραπείας με άγχος, ταραγμένος και αποσυντονισμένος θα ήταν μια ιδανική ευκαιρία η συνεδρία να ξεκινήσει με ένα ενσυναισθητικό αυτοσχεδιασμό όχι για να χαλαρώσει την συναισθηματική φόρτιση του ασθενούς αλλά για να του δείξει μια υποστηρικτική και ενσυναισθητική επιβεβαίωση (Wigram, 2004). o Αντανάκλαση (Reflecting) Αυτή η τεχνική αναλύεται επαρκώς στο βιβλίο του Bruscia Improvisational Models of music therapy ορίζοντας την σαν Αντιπαραβολή των συναισθημάτων, της συμπεριφοράς και της διάθεσης του ασθενούς (Bruscia, 1987). Ο ορισμός αυτός θα μπορούσε εύκολα να ταυτισθεί με τον ορισμό της αντιπαραβολής(matching) ή του καθρεφτίσματος (mirroring) όμως σε αντίθεση με τους παραπάνω ορισμούς ο θεραπευτής δεν παίζει μουσική ταυτόσημη ή παρόμοια με αυτή του ασθενούς αλλά αρκετά διαφορετική έχοντας ως θεραπευτικό στόχο όχι να καθρεφτίσει και να μιμηθεί την μουσική του ασθενούς αλλά να κατανοήσει την παρούσα συναισθηματική κατάσταση του θεραπευόμενου. Μπορεί να και πάλι να συγχέεται η έννοια αυτή με την έννοια του ενσυναισθητικού αυτοσχεδιασμού όμως εδώ η διαφορά είναι ότι στον κλινικό αυτοσχεδιασμό με την τεχνική της αντανάκλασης συμμετέχουν και θεραπευτής και θεραπευόμενος ενώ στον ενσυναισθητικό αυτοσχεδιασμό μόνο ο θεραπευτής (Wigram, 2004). Εννοιολογικά, στην αντανάκλαση μπορούμε να δούμε δυο διαφορετικές μουσικές ταυτότητες όπου είναι μεν ξεχωριστές μουσικά, συγκλίνουν δε συναισθηματικά. Βασικό στοιχείο της τεχνικής αυτής είναι ο μουσικοθεραπευτής να δίνει χώρο στον θεραπευόμενο και χρόνο πριν ξεκινήσει να αντανακλά την μουσική του. 50

51 Μουσικοθεραπευτής Θεραπευόμενος Εικόνα 3. Οι κύκλοι αντικατοπτρίζουν διαφορετικές μουσικές ταυτότητες αλλά με συναισθηματική εμπάθεια d. Γείωση(Grounding), Κράτημα(Holding), Containment(Εμπερίεξη) Η γείωση, το κράτημα και η εμπερίεξη είναι τεχνικές ιδιαίτερα χρήσιμες όταν ο θεραπευτής έχει να αντιμετωπίσει άτομα των οποίων ο τρόπος παιξίματος είναι άστατος, συνεχόμενος και ασυνάρτητος. Δίνοντας έναν ορισμό στον όρο γείωση θα λέγαμε πως Γείωση είναι η δημιουργία ενός σταθερού μουσικού υπόβαθρου ώστε να λειτουργήσει σαν άγκυρα στην μουσική του ασθενούς. (Wigram, 2004). Χαρακτηριστικά τα οποία θα μπορούσαν να εφαρμοσθούν στην τεχνική της γείωσης είναι να παίζει ο μουσικοθεραπευτής στο πιάνο οκτάβες ή πέμπτες στις χαμηλές περιοχές του, στην περίπτωση που χρησιμοποιεί τύμπανο να κρατάει έναν σταθερό ρυθμό, η χρήση συγχορδιών κυρίως τονικής φύσεως όπως τονική και δεσπόζουσα (Wigram, 2004). o Γείωση Η τεχνική της γείωσης χωρίζεται σε δυο κατηγορίες την ρυθμική και την τονική γείωση καθώς και επέκταση της που είναι η αρμονική. Ρυθμική γείωση Η ρυθμική γείωση είναι ένας τρόπος να παρέχει ο θεραπευτής τα θεμέλια και την βάση πάνω στην οποία ο θεραπευόμενος θα δημιουργήσει μουσική. Σύμφωνα με τον Bruscia (1987) Ρυθμική γείωση είναι το κράτημα ενός βασικού ρυθμού προκειμένου να αυτοσχεδιάσει ο πελάτης. Βασικό στοιχείο στην ρυθμική γείωση είναι ότι ο μουσικοθεραπευτής δεν επιβάλλει κάποιο μέτρο στον ασθενή πάνω στο οποίο θα βασισθεί ο αυτοσχεδιασμός. Αυτό θα ήταν ιδιαίτερα περιοριστικό και καθοδηγητικό για τον ασθενή και θα διατάρασσε τον πηγαίο αυτοσχεδιασμό του. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι ο τρόπος παιξίματος του μουσικοθεραπευτή ο οποίος, όπως είπαμε, θα 51

52 πρέπει να είναι σταθερός και ρυθμικός αλλά και ιδιαίτερα περιορισμένος δίνοντας έτσι τον χώρο στον θεραπευόμενο να παίξει σύνθετα. Η διαδικασία του σταθερού παιξίματος από τον θεραπευτή είναι ουσιαστικά το grounding παρέχει δηλαδή στον θεραπευόμενο την μουσική ασφάλεια να αναπτύξει τις μουσικές του ιδέες χωρίς να εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό μουσικά και ο θεραπευτής (Wigram, 2004). Τονική γείωση Στην μελωδική γείωση ο θεραπευτής παίζοντας κάποιο μπάσο όργανο ή παίζοντας στις χαμηλές περιοχές του πιάνου θεμελιώνει ένα τονικό υπόβαθρο το οποίο πάλι λειτουργεί σαν άγκυρα στις αυτοσχεδιαστικές περιηγήσεις του θεραπευόμενου. Ο Wigram (2004) ορίζει ως τονική γείωση Την χρήση μιας συγχορδίας, μιας οκτάβας ή μιας πέμπτης η οποία συγκλίνει τονικά με την μουσική που δημιουργεί ο πελάτης. Ο Bruscia (1987) το ορίζει σαν τονικό κέντρο γύρω από το οποίο αυτοσχεδιάζει ο θεραπευτής. Θα μπορούσαμε με όρους αρμονίας της μουσικής να παρομοιάζαμε την τονική γείωση με την λειτουργική αρμονία η οποία περιγράφει το σύνολο των σχέσεων μεταξύ των συγχορδιών ενός τονικού χώρου με άξονα το τονικό του κέντρο και την κεντρική του συγχορδία (Wigram, 2004). Αρμονική γείωση Η τονική γείωση μπορεί να επεκταθεί στην αρμονική γείωση. Σε αυτήν την περίπτωση εμπεριέχονται είτε τονικές είτε πεντατονικές αρμονίες κατά την διάρκεια ενός αυτοσχεδιασμού (Wigram, 2004). Συνδυασμός τονικής και ρυθμικής γείωσης Η ρυθμική και η τονική γείωση μπορούν να συγχωνευθούν ώστε να αποδώσουν στον κλινικό αυτοσχεδιασμό ένα ακόμα πιο ασφαλές πεδίο δημιουργικότητας για τον θεραπευόμενο (Wigram, 2004). o Κράτημα (Holding) και Εμπερίεξη(Containing) Το κράτημα και η εμπερίεξη είναι παρόμοιες μέθοδοι. Η τεχνική του κρατήματος θα μπορούσε κάλλιστα να παρομοιασθεί με αυτήν της γείωσης καθώς παρέχει στον θεραπευόμενο ο οποίος έχει ένα 52

53 ασυνάρτητο παίξιμο χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση ή κορύφωση, ένα πάτημα. Επομένως τεχνικές όπως η τονική γείωση θα ήταν χρήσιμες σε αυτήν την περίσταση. Οι συνεχείς και σε μεγάλη διάρκεια ήχοι χωρίς δυναμικές εξάρσεις παρέχουν το ασφαλές πλαίσιο που έχει ανάγκη ο ασθενής. Ο θεραπευτής πρέπει να παίζει κατά κύριο λόγο αργά και σταθερά (Wigram, 2004). Σύμφωνα με τον Wigram (2004) κράτημα είναι Ένα πλαίσιο τονικό ή ρυθμικό πάνω στο οποίο θα βασισθεί ο ασθενής ώστε να αυτοσχεδιάσει. Ο Bruscia (1987) προτείνει έναν διαφορετικό ορισμό στον όρο holding εμπεριέχοντας μέσα και τα συναισθήματα του θεραπευόμενου. Ορίζει επομένως ως κράτημα Ένα μουσικό υπόβαθρο το οποίο αντικατοπτρίζει τα συναισθήματα του ασθενούς. Η εμπερίεξη από την άλλη υποδηλώνει μια διαφορετική διαδικασία στην περίπτωση που η μουσική του θεραπευόμενου είναι πολύ δυνατή και χαοτική. Θεραπευτικά πρέπει να επιτρέπεται στον ασθενή κάτι τέτοιο, επομένως ο θεραπευτής θα πρέπει μέσω της εμπερίεξης να δίνει στον ασθενή την δυνατότητα να αντιληφθεί ότι το παίξιμο του είναι δυνατό με αυτοπεποίθηση και ξεκάθαρο στα αυτιά του θεραπευόμενου (Wigram, 2004). e. Διάλογος(Dialoguing) Η μουσική είναι έκφραση με ποικίλους τρόπους. Ο διάλογος μέσω της μουσικής είναι ένας από αυτούς. Είναι αυτό που ονομάζουμε ερώτηση απάντηση στην μουσική και είναι κάτι που μπορεί να γίνει ακόμα και μόνο από έναν άνθρωπο μουσικά. Δεν υπάρχει κάποιος σαφής μουσικοθεραπευτικός ορισμός για να εκφράσει τον διάλογο. Ο Wigram τον έχει ορίσει ως Μια διαδικασία μουσικής επικοινωνίας μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Υπάρχουν δύο κύριες μορφές διαλόγου, ο εναλλασσόμενος και ο συνεχόμενος. o Εναλλασσόμενος Διάλογος Στον εναλλασσόμενο διάλογο, θεραπευτής και θεραπευόμενος δημιουργούν μουσική μαζί και κάποια στιγμή ξεκινάει μια διαδικασία μουσικού διαλόγου μεταξύ τους τον οποίο συνεννοούνται είτε με κάποια κοινή χειρονομία είτε με κάποιο σύνθημα που έχουν ορίσει. Ο εναλλασσόμενος διάλογος απαιτεί από τον μουσικοθεραπευτή ή τον θεραπευόμενο παύση στο παίξιμο τους ώστε να δίνεται χρόνο στον άλλον να εκφράσει την ιδέα του μουσικά (Wigram, 2004). 53

54 o Συνεχόμενος Διάλογος Στον συνεχόμενο διάλογο, κατά την διάρκεια της μουσικής δημιουργίας ξεκινάει ένας διάλογος μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου στον οποίο παίζουν και οι δύο ταυτόχρονα και συνεχόμενα. Στο παίξιμο τους οι μουσικές τους ιδέες και δυναμικές είναι ευδιάκριτες αλλά δεν υπάρχει κάποια παύση στην μουσική διαδικασία (Wigram, 2004). Συνεπώς παρατηρούμε ότι σε έναν μουσικό διάλογο υπάρχουν πολλοί τρόποι να επικοινωνήσουν μουσικά ο θεραπευτής με τον ασθενή του. Κάποιοι από αυτούς είναι: Θεραπευτής και θεραπευόμενος παίζουν εναλλάξ με παύσης κατά την διάρκεια της μουσικής Θεραπευτής και θεραπευόμενος παίζουν εναλλάξ χωρίς παύση κατά την διάρκεια της μουσικής Ο θεραπευτής ή ο θεραπευόμενος διακόπτει τον άλλον Θεραπευτής και θεραπευόμενος παίζουν ταυτόχρονα και συνεχόμενα Ο τρόπος παιξίματος του μουσικοθεραπευτή είναι ενσυναισθητικός και παρόμοιος με τον τρόπο παιξίματος του ασθενούς Ο τρόπος παιξίματος του θεραπευτή είναι τελείως αντίθετος από αυτόν του θεραπευόμενου ή και αντίστροφα Ο μουσικός διάλογος κάτω από μια θεραπευτική οπτική μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί όταν οι ασθενείς εξαιτίας της πάθησης τους δεν έχουν την δυνατότητα να ακολουθήσουν μια διαδικασία μουσικού διαλόγου (ασθενείς με αυτισμό) ή επειδή έχουν έντονη λογόρροια δεν δίνουν χώρο στον άλλον να εκφράσει τις μουσικές ιδέες του και να κάνουν μια μουσική συζήτηση (ασθενείς με σύνδρομο Asperger). Παρόλα αυτά ο Bruscia έχει προτείνει δυο μεθόδους που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο θεραπευτής ώστε να εκμεταλλευτεί την μέθοδο και τα οφέλη του διαλόγου σε μια θεραπευτική συνεδρία. Είναι η παρεμβολή και η δημιουργία χώρου (Wigram T., 2004). o Παρεμβολή Ο θεραπευτής περιμένει να υπάρξει κάποια στιγμή παύσης στην μουσική του ασθενούς και εκεί παρεμβάλλει την μουσική του γεμίζοντας το κενό αλλά και δημιουργώντας διάλογο με τον θεραπευόμενο (Wigram, 2004). o Δημιουργία χώρου Ο θεραπευτής αφήνει χώρο κατά την διάρκεια του δικού του αυτοσχεδιασμού παίζοντας μεγάλες αξίες και κάνοντας μεγάλες παύσεις δίνοντας έτσι την δυνατότητα στον ασθενή να τον διακόψει με το δικό του μουσικό υλικό (Wigram, 2004). 54

55 Επειδή όμως υπάρχει και η πιθανότητα πολλοί ασθενείς να μην μπορούν να κατανοήσουν τα σημάδια εκείνα τα οποία θα εμπλέξουν θεραπευτή και θεραπευόμενο σε έναν μουσικό διάλογο υπάρχουν κάποιες τεχνικές οι οποίες μουσικά ή μέσω υποδείξεων του θεραπευτή βοηθούν τον θεραπευόμενο να συμμετάσχει σε μια διαδικασία θεραπευτικού διαλόγου. Αυτές οι τεχνικές είναι τα μουσικά συνθήματα ή τα συνθήματα χειρονομίας (Wigram, 2004). o Μουσικά συνθήματα Τα μουσικά συνθήματα μπορεί να είναι: Αρμονικά: Η υπόδειξη μέσω αρμονικών συνθημάτων μπορεί να γίνει με το άκουσμα κάποιας τέλειας ή πλάγιας πτώσης από τον θεραπευτή η οποία θα δώσει στον θεραπευόμενο να καταλάβει ότι κάτι καινούργιο ξεκινάει. Ρυθμικά: Τα ρυθμικά συνθήματα μπορεί να υποδηλώνονται με το άκουσμα κάποιου ρυθμικού μοτίβου το οποίο να κάνει εμφανές ότι την στιγμή που ακούγεται δίνεται το σήμα ότι το άτομο που αυτοσχεδιάζει ολοκληρώνει την μουσική του ιδέα και δίνει ταυτόχρονα και τον απαιτούμενο χώρο στον άλλον να ξεκινήσει να παίζει. Μελωδικά: Τα μελωδικά συνθήματα συνήθως αποτελούνται από μια ξεκάθαρη μελωδική φράση ανιούσας ή κατιούσας μορφής που δείχνει το τέλος μια μουσικής ιδέας και την αρχή μιας καινούργιας. Δυναμικά και ηχοχρωματικά: Υπάρχουν πολλοί τύποι δυναμικών και ηχοχρωματικών συνθημάτων οι οποίοι μπορούν να υποδηλώσουν χώρο στον θεραπευτή ή τον θεραπευόμενο προκειμένου να δημιουργήσουν διάλογο. Παραδείγματος χάριν το crescendo σε μια φράση μπορεί να υποδηλώνει το τέλος της ή ένα accelerando μπορεί να δείχνει παύση και χώρο για να ξεκινήσει ο άλλος (Wigram, 2004). o Συνθήματα Χειρονομίας Δεδομένου του ότι πολλοί ασθενείς δεν μπορούν να ανταποκριθούν στα μουσικά συνθήματα μπορεί να είναι απαραίτητο να δημιουργήσουν θεραπευτής και θεραπευόμενος κάποια συνθήματα χειρονομίας τα οποία θα έχουν ακριβώς την ίδια λειτουργία με τα μουσικά μόνο που δεν θα είναι τέτοια (Wigram, 2004). Κάποιες ιδέες ίσως είναι: Να δείξει ο θεραπευτής στον θεραπευόμενο ότι σταματάει να παίζει με το να βγάλει τα χέρια πάνω από το όργανο ή να παγώσει την κίνηση του πάνω στο όργανο κοιτώντας με 55

56 f. Συνοδεία(Accompanying) νόημα τον θεραπευόμενο δίνοντας του να καταλάβει ότι πρέπει να σταματήσει πριν ξεκινήσουν να παίζουν πάλι. Μέσω της βλεμματικής επαφής αν υπάρχει να δείξει ο θεραπευτής πρόκειται να παίξει και έπειτα με τον ίδιο τρόπο κοιτώντας το όργανο που κρατάει ο θεραπευτής να τον παρακινήσει να παίξει Να δείξει ξεκάθαρα με το χέρι ποιανού σειρά είναι να παίξει Τέλος, η συνοδεία είναι μια από τις πιο χρήσιμες και υποστηρικτικές τεχνικές στον αυτοσχεδιασμό στην μουσικοθεραπεία. Στην περίπτωση που ο ασθενής είναι λειτουργικός και αυτόνομος ενθαρρύνεται αυτός ο τρόπος προσέγγισης δίνοντας την δυνατότητα στον θεραπευόμενο να πάρει έναν πιο σολιστικό ρόλο στην θεραπευτική διαδικασία (Wigram, 2004). Ο Wigram (2000b) ορίζει ως συνοδεία Την δημιουργία ρυθμικού, αρμονικού ή μελωδικού υπόβαθρου το οποίο υποβόσκει δυναμικά στην μουσική του ασθενούς ώστε να του δοθεί η δυνατότητα να λειτουργήσει ως σολίστας. Αν το εξηγούσαμε με περισσότερους μουσικούς όρους θα λέγαμε πως η ερμηνεία της φράσης το μουσικό υπόβαθρο υποβόσκει δυναμικά σημαίνει πως αν ο θεραπευόμενος παίζει f ο θεραπευτής θα παίζει mf, αν ο ασθενής παίζει πάνω από το μεσαίο C η συνοδεία του θεραπευτή θα είναι κάτω από το μεσαίο C. Η συνοδεία, ιδιαίτερα στο πιάνο έχει κάποια βασικά χαρακτηριστικά όπως το να είναι απλή και επαναλαμβανόμενη, να έχει συγκεκριμένη αρμονική και ρυθμική διαδοχή κτλ. 2.8 Μουσικός αυτοσχεδιασμός vs. Κλινικός Αυτοσχεδιασμός Τα τελευταία 15 χρόνια η Ευρωπαϊκή μουσικοθεραπεία έχει στην φαρέτρα της πληθώρα βιβλιογραφίας η οποία έχει αντληθεί και δημιουργηθεί σε συνεργασία με παρεμφερή επιστημονικά πεδία με στόχο να βελτιώσει και να εμπλουτίσει την μουσικοθεραπευτική σκέψη. Αυτή η βιβλιογραφία έχει χτισθεί πάνω στην πρώτη γενιά μουσικοθεραπευτών όπως η Juliette Alvin, Mary Priestley, Paul Nordoff & Clive Robins και άντλησε ιδέες, θεωρίες και απόψεις από συναφή επιστημονικά πεδία όπως η ψυχανάλυση (Hughes, 1995 ; John, 1992 ; Steele, 1984 ; Towse, 1991), η αναπτυξιακή ψυχολογία (Bunt, 1994 ; Pavlicevic, 1997 ; Robarts, 1998), η μουσικολογία (Ansdell, 1997 ; Lee, 1995), η μουσική ψυχολογία (Lee, 1995 ; Pavlicevic, 1997), η ανθρωπολογία (Ruud, 1998) και η ιατρική (Aldridge, 1996 ; Ruud, 1998). Ο αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία και συγκεκριμένα ο κλινικός αυτοσχεδιασμός έχει όπως έχουμε ήδη αναφέρει σαν στόχο την συνάντηση θεραπευτή και θεραπευόμενου σε ένα θεραπευτικό επίπεδο. Εδώ είναι και το σημείο όπου πρέπει να γίνει σαφής διαχωρισμός του μουσικού αυτοσχεδιασμού και του κλινικού αυτοσχεδιασμού. Η φύση του κλινικού μουσικοθεραπευτικού αυτοσχεδιασμού είναι περίπλοκη, συνήθως οι μουσικοθεραπευτές 56

57 ορίζουν και ερμηνεύουν τον μουσικοθεραπευτικό αυτοσχεδιασμό κάτω από ένα ιατρικό, νευρολογικό, κοινωνικό, ψυχολογικό και ψυχοδυναμικό πρίσμα (Wigram, 2004). Αντιθέτως, ο μουσικός αυτοσχεδιασμός είναι η μουσική συνάντηση μεταξύ δυο εκπαιδευμένων μουσικών, οι οποίοι παίζουν μαζί σε ελεύθερο στυλ παραθέτοντας ο καθένας σε συνεργασία τις μουσικές ιδέες του. Βασίζονται ο ένας στον άλλον, για τις μουσικές ιδέες που θα ακουστούν, ανταποκρίνεται ο ένας στα μουσικά συνθήματα του άλλου και επικοινωνούν μουσικά και μη λεκτικά (Ruud ; Shlogler, 1998). Παρόλο που η διαδικασία του μουσικού αυτοσχεδιασμού μεταξύ δυο μουσικών είναι μια μοναδική διαδικασία η οποία δεν μπορεί να επαναληφθεί πανομοιότυπα, αναπόφευκτα ο ένας μουσικός αντλεί από τον άλλον την γνώση των μουσικών ειδών, τις αυτοσχεδιαστικές τεχνικές καθώς και σε κάποιο βαθμό μπορούν να προβλέψουν τις μελωδικές κινήσεις που θα κάνει στον αυτοσχεδιασμό του ο καθένας (Sudnow, 1978). Διαβάζοντας τα παραπάνω και αντικαθιστώντας την λέξη εκπαιδευμένοι μουσικοί με τις λέξεις θεραπευτής θεραπευόμενος θα ήταν νομίζω αρκετά περίπλοκο για κάποιον να μην μπερδέψει την παραπάνω περιγραφή με την περιγραφή ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού. Επομένως τίθεται το ερώτημα, Σε ποιο επίπεδο ο αυτοσχεδιασμός με έναν θεραπευόμενο χαρακτηρίζεται μουσικός και σε ποιο κλινικός ; Το 1970 στην Αγγλία έγινε πολλή συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα, έτσι προκειμένου να διασαφηνιστεί αυτή η διαφορά δημιουργήθηκε μια επιστημονική ομάδα μουσικοθεραπευτών αποτελούμενη από τους Abram K. ; Caird S. ; Mure M. ; O Leary C ; Wainer H. ; Wardle M. ; Wigram T. ; Williams A. ; Zallick S. Αρχικά, έπρεπε να ορίσουν τον μουσικό αυτοσχεδιασμό και να παραθέσουν έναν ευρύτερο ορισμό σε σχέση με τις ανάγκες της μουσικοθεραπείας. Έτσι ως μουσικός αυτοσχεδιασμός ορίστηκε Οποιοσδήποτε συνδυασμός ήχων και δημιουργίας ήχων σε ένα ορισμένο πλαίσιο το οποίο έχει αρχή, μέση και τέλος. (Pavlicevic, 2000). Σε αυτόν τον ορισμό συμπεριλαμβάνονται όλων των ειδών οι ήχοι οι οποίοι μπορούν αν χαρακτηρισθούν ως μουσικός αυτοσχεδιασμός και σε θεωρητικό επίπεδο υποστηρίζονται από τις απόψεις της Juliette Alvin η οποία υποστηρίζει πως από τότε που ο Stravinsky ξεκίνησε να χρησιμοποιεί atonal και παράφωνους ήχους για την δημιουργία μουσικής, ένα μουσικό ρεύμα το οποίο αργότερα ονομάτηκε νέα μουσική έτσι και ο οποιοσδήποτε ήχος παράφωνος ή μη μπορεί να ενταχθεί στο πλαίσιο του μουσικού αυτοσχεδιασμού (Pavlicevic, 2000). Περνώντας τώρα στον ορισμό του δεύτερου σκέλους που είναι ο κλινικός αυτοσχεδιασμός, ακούστηκαν πολλές απόψεις οι οποίες συζητήθηκαν καταλήγοντας πως κλινικός αυτοσχεδιασμός είναι Η χρήση του μουσικού αυτοσχεδιασμού σε ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και υποστήριξης το οποίο δημιουργείται από τον θεραπευτή για τον θεραπευόμενο ώστε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του. Με άλλα λόγια, ο κλινικός αυτοσχεδιασμός δεν έχει σαν στόχο το να δημιουργηθεί ωραία μουσική αλλά να δημιουργηθεί μια οικεία διαπροσωπική σχέση μεταξύ θεραπευτή και ασθενή μέσω του μουσικού γεγονότος (Brown & Pavlicevic, 1997 ; Nordoff &B Robbins, 1977 ; Pavlicevic, 1997). Φυσικά αυτό δεν απορρίπτει την δυνατότητα κατά την διάρκεια 57

58 ενός κλινικού αυτοσχεδιασμού να δημιουργηθεί μια εκπληκτική μουσική σύνθεση (Pavlicevic, 2000). 2.9 Ο ρόλος του αυτοσχεδιασμού στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία με ενήλικες Ο αυτοσχεδιασμός στην μουσικοθεραπεία κάτω από ένα ψυχοδυναμικό πλαίσιο μπορεί να λειτουργήσει με τρεις τρόπους: Βιωματική εμπειρία του εδώ και του τώρα, Μέσον επικοινωνίας μεταξύ του συνειδητού και του ασυνείδητου και Συμβολική γλώσσα. (Austin, 1996) Ο Winnicott (1971) έγραψε για την σχέση δημιουργικότητας και παιξίματος. Η άποψη του ήταν πως η θεραπεία ξεκινάει την στιγμή που ο ασθενής θα μάθει να παίζει, διότι το παίξιμο είναι η πηγή της δημιουργικότητας και μόνο έτσι κάποιος μπορεί να μάθει τον εαυτό του. Η δημιουργικότητα είναι κεντρική ιδέα στην ψυχολογία του Carl G. Jung (1968, 1969). Η ιδέα του Jung είναι ότι βρίσκουμε τον εαυτό μας, γινόμαστε ο εαυτό μας δουλεύοντας μέσα από την διαδικασία των συμβόλων που βρίσκονται στις διάφορες τέχνες. Ο Rollo May (1975) περιέγραψε την δημιουργική τέχνη σαν μία έντονη συνάντηση μεταξύ ενός ανθρώπου και του εσωτερικού του κόσμου. Ο μουσικοθεραπευτής γεφυρώνει τους κόσμους της τέχνης και της επιστήμης, ο ψυχοδυναμικός μουσικοθεραπευτής γεφυρώνει τις θεωρίες και τις τεχνικές της ψυχανάλυσης με την μουσικοθεραπεία (Austin, 1996). Η ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία είναι μια δημιουργική διαδικασία η οποία χρησιμοποιεί την μουσική και τον διάλογο μέσα σε μια θεραπευτική σχέση (θεραπευτή θεραπευόμενου) με σκοπό να δημιουργηθεί ένας διάλογος μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου τόσο για τον ασθενή όσο και για τον θεραπευτή. Η ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία εμπνέεται από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες της μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης, της απώθησης, της ανάπτυξης του Εγώ κτλ. Η δημιουργική διαδικασία της ανακάλυψης και ενσωμάτωσης των πτυχών του ασυνείδητου στον ψυχισμό του ασθενούς βοηθάει τον ασθενή να κατανοήσει ακριβώς ποιος είναι (Austin, 1996). Εστιάζοντας λίγο περισσότερο σ αυτό που είπαμε στην αρχή του κεφαλαίου σχετικά με την βιωματική ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία του εδώ και του τώρα, μουσικοθεραπευτές όπως ο Aigen (1991, 1995), ο Amir (1995), ο Hesser (1998) και η Kenny (1985, 1989) έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στην αισθητική εμπειρία της μουσικής. Αναφέραμε σε προηγούμενα κεφάλαια πως ένας κλινικός αυτοσχεδιασμός φυσικά και δεν απαιτεί μουσικές γνώσεις από την μεριά του θεραπευόμενου ούτε φυσικά και προϋποθέτει ότι το αποτέλεσμα θα είναι καλαίσθητο, αυτό όμως δεν αποκλείεται. Η Kenny (1989) εστιάζει στην αισθητική, δημιουργική διαδικασία και στην μουσική προσωπικότητα και του θεραπευτή αλλά και του θεραπευόμενου. (p.17). Ο Aigen (1995) δίνει έμφαση στην ανάγκη εδραίωσης και υπεροχής της αισθητικής για τον προσδιορισμό των κλινικών παρεμβάσεων. (p.254). Ένα ζωτικό στοιχείο στον αυτοσχεδιασμό στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία είναι το βιωματικό στοιχείο στην μουσική εμπειρία. Είναι αυτό που λέμε η μουσική στιγμή όπου η μουσική που παράγεται την συγκεκριμένη χρονική στιγμή ηχεί στα βάθη της ψυχής του ασθενούς μπορώντας έτσι μέσω της μουσικής να κοιτάξει ο μέσα στην ψυχή του, να κοιτάξει τον εαυτό του. Η μουσική στιγμή είναι μια στιγμή θεραπείας, όπου συντελείται αλλαγή. 58

59 Το κεφάλαιο 1.4(a) έρχεται να επιβεβαιώσει τα όσα είπαμε καθώς είναι ιδιαίτερα σημαντικό στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία η ανθρώπινη επαφή, η σχέση θεραπευτή θεραπευόμενου. Με στόχο να έρθει η ωρίμανση, η θεραπεία και η αλλαγή του ασθενούς πρέπει ο θεραπευόμενους να ξέρει και να είναι σίγουρος πως τα συναισθήματα του θα ακουστούν και θα κατανοηθούν πραγματικά από τον θεραπευτή του και κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει μόνο μέσα σε μια ισχυρή θεραπευτική σχέση (Austin, 1996). Περνώντας τώρα στο επόμενο συστατικό που είναι η ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία σαν γέφυρα μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου, η μουσική μπορεί να δώσει φωνή σε αυτό που δεν είναι ακουστό. Μπορεί να φωτίσει τον αόρατο κόσμο μέσα μας, τον κόσμο του ασυνείδητου. Είναι το μέσον που μπορεί να μας βοηθήσει να εκφράσουμε μη λεκτικά αυτό που ασυνείδητα αισθανόμαστε και είτε δεν το καταλαβαίνουμε είτε δεν θέλουμε να το πούμε γιατί μας δυσκολεύει. Αυτός ο τρόπος χρήσης της μουσικής είναι ιδιαίτερα χρήσιμος όταν μουσικοθεραεπυτές δουλεύουν με ασθενείς σε κατάθλιψη, με ψύχωση ή με παράλυση και αυτισμό. Μέσα από ένα ψυχαναλυτικό πρίσμα, η μουσική θεωρείται σαν μια γλώσσα που δίνει συμβολική έκφραση στα περιεχόμενα του ασυνείδητου. Η Mary Priestley (1994), ιδρύτρια της αναλυτικής μουσικοθεραπείας υποστηρίζει πως το βίωμα του συναισθήματος συμβολικά στην μουσική μειώνει τον ψυχικό πόνο της συνολικής εμπειρίας. Η Scheiby (1991), βαθιά επηρεασμένη από την Priestley λέει πως Οποιαδήποτε μουσική δομή ένας πελάτης παρουσιάζει σε έναν αυτοσχεδιασμό είναι ένας καθρέπτης της ψυχολογικής και κυρίαρχης λειτουργίας του. (p.289). Η Tyson (1981), στην μουσικοθεραπευτική προσέγγιση της συμπεριλαμβάνει την μουσική του θεραπευόμενου σαν μια συμβολική διαδικασία. Πιστεύει πως η μουσική από μόνη της μπορεί να είναι ένα υποκατάστατο ή ένα χαμένο κυρίαρχο αντικείμενο. Λέει Στην μεταβατική φάση, είναι το μουσικό όργανο το οποίο ο πελάτης ακουμπά και κρατάει σαν ένα σύμβολο σχέσης. (p.71). Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως ο τρόπος με τον οποίο η συμβολική επικοινωνία μεταξύ θεραπευόμενου και της μουσικής που δημιουργεί θα ερμηνευθεί εξαρτάται από τον προσανατολισμό που θα δώσει ο μουσικοθεραπευτής και πως θα κατευθύνει τον διάλογο και την μετέπειτα συζήτηση (Austin, 1996). Βλέπουμε λοιπόν πως η μουσική επιδρά και στα τρία επίπεδα του ανθρώπινου ψυχισμού, σαν βιωματική εμπειρία του εδώ και του τώρα, σαν ένα μέσον επικοινωνίας μεταξύ του συνειδητού και του ασυνείδητου και σαν μια συμβολική γλώσσα. Οι διαφορετικές όμως μουσικοθεραπευτικές σχολές που αναφέρονται και στο κεφάλαιο 1.5 δίνουν και διαφορετική ερμηνεία στην μουσική. Είναι σημαντικό λοιπόν ο μουσικοθεραπευτής να έχει ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο. 59

60 Κεφάλαιο 3 ο : Ψυχανάλυση Ψυχική υγεία και Μουσικοθεραπεία Το παρόν κεφάλαιο ουσιαστικά θα αποτελέσει τον διασυνδετικό κρίκο μεταξύ μουσικοθεραπείας και ψυχικής υγείας και θα μας δώσει να καταλάβουμε μέσα από μελέτες και έρευνες με ποιον τρόπο συνδέονται αυτές οι δύο επιστήμες. Για να επιτευχθεί η σύνδεση αυτή είναι σημαντικό να αναφερθούν κάποια στοιχεία κλινικής ψυχολογίας προκειμένου να κατανοηθούν ψυχιατρικοί, ψυχαναλυτικοί και ψυχολογικοί όροι σε συνάφεια με την μουσικοθεραπευτική πρακτική η οποία στην προκειμένη περίπτωση ακολουθεί το ψυχοδυναμικό ψυχαναλυτικό μοντέλο. 3.1 Τι είναι η Ψυχανάλυση ; Βλέποντας τον τίτλο θα περίμενε κανείς πως το συγκεκριμένο υποκεφάλαιο θα μπορούσε να καλύψει σε όγκο την υπόλοιπη εργασία όμως θα αναφερθώ όσο πιο σύντομα γίνεται στο τι είναι η ψυχανάλυση και γύρω από ποιους κλάδους περιστρέφεται η ψυχαναλυτική πρακτική. Η Ψυχανάλυση λοιπόν είναι τόσο μια θεωρία όσο και μια θεραπευτική πρακτική. Ιδρύθηκε από τον Sigmund Freud μεταξύ 1885 και 1939 και συνεχίζει να αναπτύσσεται από ψυχαναλυτές σ ολόκληρο τον κόσμο. Το πεδίο της ψυχανάλυσης έχει τέσσερα θεμελιώδη πεδία εφαρμογής τα οποία είναι η πρώτον η Θεωρία του πως λειτουργεί ο νους, δεύτερον η Θεραπευτική μέθοδος για ψυχικά προβλήματα, τρίτον και τέταρτον μία μέθοδος έρευνας και ένας τρόπος προσέγγισης των πολιτισμικών και κοινωνικών φαινομένων. Ο Freud λέει χαρακτηριστικά πως Ονομάσαμε ψυχανάλυση την εργασία μέσω της οποίας φέρουμε στην συνείδηση του ασθενούς τον απωθημένο ψυχισμό που έχει μέσα του Τα συμπτώματα και οι παθολογικές εκδηλώσεις του ασθενούς όπως όλες οι ψυχικές του λειτουργίες, είναι εξαιρετικά σύνθετης φύσης, και τα στοιχεία της σύνθεσης αυτής εν τέλει είναι κίνητρα, ενορμητικές κινήσεις. Ο ασθενής ωστόσο δεν γνωρίζει τίποτε ή ελάχιστα για τα ενεχόμενα επί μέρους κίνητρα. Του μαθαίνουμε λοιπόν να κατανοεί την σύνθεση αυτών των εξαιρετικά πολύπλοκων ψυχικών σχηματισμών. (Freud, 1918). a. Η Ψυχαναλυτική Διαδικασία Μια βασική έννοια της ψυχαναλυτικής θεωρίας είναι η ψυχαναλυτική διαδικασία - το λεγόμενο processing η οποία από την μία μεριά αναφέρεται στις φάσεις και στην πορεία της θεραπείας και από την άλλη στην στάση του θεραπευτή απέναντι στον ασθενή. Αφορά δε, την συνεχή διαπλοκή στη συναισθηματική σχέση με τον ασθενή, όσο και την εξελικτική πορεία και αλληλεπίδραση αυτής της σχέσης που θα οδηγήσει στο θεραπευτικό αποτέλεσμα στοιχεία και επιδιώξεις τα οποία αναφέρθηκαν και στα προηγούμενα κεφάλαια όπου γίνονταν λόγος για τους στόχους της μουσικοθεραπευτικής πρακτικής και του κλινικού αυτοσχεδιασμού. Η έννοια ψυχαναλυτική διαδικασία αναφέρεται επίσης στη συνεχή εναρμόνιση θεωρίας και πράξης, στη δυνατότητα θεωρητικοποίησης όχι μονάχα του κλινικού υλικού αλλά και της σχέσης του αναλυτή με τον ασθενή (Σακελλαρόπουλος, 1994). 60

61 Όπως αναφέραμε και στο υποκεφάλαιο 1.4(a) είναι ιδιαίτερα σημαντικό όπως στην μουσικοθεραπεία έτσι και στην ψυχανάλυση να δημιουργηθεί μια ισχυρή θεραπευτική σχέση μεταξύ ψυχαναλυτή και ασθενή η οποία θα καθορίσει κιόλας και την πορεία της θεραπείας. Βέβαια εδώ, η θεραπευτική σχέση είναι πιο δύσκολο να επιτευχθεί για τον θεραπευτή, διότι αν και λειτουργεί συνεχώς με ένα ψυχαναλυτικό πρίσμα θα πρέπει να προσαρμόζει διαρκώς την διαδικασία στον συγκεκριμένο ασθενή και στην συγκεκριμένη φάση της ψύχωσης του. Σ αυτά τα προβλήματα οφείλεται η μεγάλη καθυστέρηση στην ανάπτυξη της ψυχανάλυσης των ψυχωσικών. (Racamier. P. C., 1956). 3.2 Ψυχανάλυση και Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία Ψυχώσεων Ο Freud υποστήριζε σθεναρά πως η ψυχανάλυση δεν εφαρμόζεται στις ψυχώσεις. Σε διάφορα κείμενα του το αναφέρει με σαφήνεια. Πολύ γρήγορα όμως από τη δεκαετία του 20 και του 30 αλλά κυρίως από τις δεκαετίες του 40 και του 50, ψυχαναλυτές αρχίζουν να διευρύνουν την θεωρία και την τεχνική στη θεραπεία των ψυχώσεων. Με το πέρασμα του χρόνου έγινε γνωστό ότι προσφέροντας στον ασθενή την αίσθηση της αφοσίωσης και της σταθερότητας και με την ταυτόχρονη λειτουργία της κατάλληλης τεχνικής τροποποιείται η επιθετική, καχύποπτη ή παραληρηματικά διωκτική στάση του ψυχωσικού απέναντι στον θεραπευτή. Βλέπουμε λοιπόν πως τέτοιες πρακτικές είναι απαραίτητες και στην ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία αλλά και στην μουσικοθεραπεία όπου με μέσον την μουσική και την εφαρμογή τεχνικών όπως αυτές που αναφέρθηκαν παραπάνω πχ εμπερίεξη, δημιουργείται η σταθερότητα μέσω της οποίας ο θεραπευόμενος θα μπορέσει να αισθανθεί ασφάλεια και να ελαττώσει τυχόν υποτροπές και επικίνδυνες συμπεριφορές. Ο Racamier (1956) λέει Το συναίσθημα, το πλέον επικίνδυνο και το πλέον γενικό στην αντιμεταβιβατική σχέση με τον ψυχωσικό, είναι ο φόβος ή ακριβέστερα η αγωνία. (Σακελλαρόπουλος, 1994). a. Το Ψυχαναλυτικό πρίσμα Με τον όρο ψυχαναλυτικό πρίσμα εννοείται ο τρόπος που βλέπει ο θεραπευτής και κατανοεί το υλικό της θεραπείας και την φροντίδα που παρέχει για τον ασθενή του (Σακελλαρόπουλος, 1994). Ειδικότερα στο κομμάτι της θεραπείας, η έννοια του ψυχαναλυτικού πρίσματος προϋποθέτει το να πιστεύει ο θεραπευτής σταθερά ότι οι ψυχολογικοί ασυνείδητοι μηχανισμοί είναι πράγματι εκείνοι που έδρασαν και δρουν σε όλες τις περιοχές συμπτωμάτων του ασθενούς και είναι εκείνοι που αν τροποποιηθούν θα φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα (Σακελλαρόπουλος, 1994). 3.3 Οι πιο σημαντικές καινοτομίες του Freud Ο Freud ξεκίνησε να εργάζεται με υστερικούς ασθενείς. Μέσω της δουλειάς του με την συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα κατάλαβε ότι τα συμπτώματα από τα οποία έπασχαν ενσάρκωναν ένα νόημα που ταυτοχρόνως κρύβονταν και φανερώνονταν. Σταδιακά συνειδητοποίησε ότι όλα τα νευρωσικά συμπτώματα ήταν αγγελιοφόροι μεταφοράς 61

62 απωθημένου επομένως ασυνείδητου ψυχικού περιεχομένου. Αυτό τον οδήγησε να εγκαταλείψει την θεραπεία της ύπνωσης και να εισάγει τους ελεύθερους συνειρμούς που άλλαξε ριζικά την επικοινωνία και την επαφή μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Καθώς οι ασθενείς καλούνταν να του πουν οτιδήποτε τους έρχονταν στο νου, εξέφραζαν στον Freud συνειρμούς που οδηγούσαν πίσω σε απωθημένα παιδικά βιώματα, επιθυμίες και φαντασιώσεις που είχαν καταλήξει σε ασυνείδητες συγκρούσεις οι οποίες αφότου περνούσαν στο συνειδητό μπορούσαν να εξαλειφτούν. Η διαδικασία αυτή αποτέλεσε τον θεμελιώδη κανόνα της ψυχανάλυσης και δεν μετεξελίχθηκε μόνο σε δραστική θεραπευτική μέθοδο αλλά και σε αποτελεσματικό εργαλείο για τη μελέτη του ανθρώπινου ψυχισμού. Οι αρχικές ανακαλύψεις του Freud, τον οδήγησαν σε ορισμένες ριζοσπαστικές νέες έννοιες όπως : Το Ασυνείδητο: Η ψυχική ζωή εκτείνεται πέραν αυτού που είναι συνειδητό και επίσης πέραν αυτού που είναι προσυνειδητό. Μείζον τμήμα του ψυχισμού μας είναι ασυνείδητο, και είναι προσβάσιμο μόνο με ψυχανάλυση. Τα πρώιμα παιδικά βιώματα: Είναι κράμα φαντασιώσεων και πραγματικότητας. Χαρακτηρίζονται από παθιασμένες επιθυμίες, ανεξέλγκτες ορμές και βρεφικά άγχη. Η πείνα, για παράδειγμα, αναμοχλεύει την επιθυμία καταβρόχθισης των πάντων αλλά και τον φόβο ότι θα καταβροχθιστούμε από τον κάθε άλλο, η επιθυμία ελέγχου και ανεξαρτησίας, συνδέεται με φόβους χειραγώγησης ή εγκατάλειψης, η αγάπη για έναν γονέα μπορεί να ενέχει την απώλεια αγάπης για τον άλλον. Οι πρώιμες επομένως επιθυμίες και οι πρώιμοι φόβοι καταλήγουν σε συγκρούσεις που όταν δεν μπορούν να επιλυθούν απωθούνται και γίνονται ασυνείδητες. Η Ψυχοσεξουαλική Ανάπτυξη: Ο Freud αναγνώρισε ότι η σταδιακή ωρίμανση των σωματικών λειτουργιών που επικεντρώνονται στις ερωτογενείς ζώνες (στόμα, πρωκτός, γεννητικά όργανα) συνοδεύεται από βιώματα ευχαρίστησης και φόβου, τα οποία βιώνονται σε σχέση με τα φροντίζοντα το βρέφος αντικείμενα και αυτά δομούν την ανάπτυξη του ψυχισμού του. Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα: Είναι το κύριο σύμπλεγμα όλβων των νευρώσεων. Το παιδί στην ηλικία των τεσσάρων έως έξι συνειδητοποιεί την σεξουαλική φύση της σχέσης των γονιών του, από την οποία έχει αποκλειστεί. Τα αισθήματα ζήλιας και αντιπαλότητας που έρχονται στο προσκήνιο πρέπει να διευθετηθούν μαζί με τα ερωτήματα του ποιο είναι το αρσενικό και ποιο το θηλυκό, ποιόν μπορεί ν αγαπάει και ποιόν μπορεί να παντρευτεί πώς γίνονται και πώς γεννιούνται τα μωρά κτλ. Ο τρόπος απάντησης στα ερωτήματα αυτά θα διαμορφώσει τον χαρακτήρα του ψυχισμού του ενήλικα και το υπερεγώ. Η Απώθηση: Είναι η δύναμη που κρατάει ασυνείδητες τις επικίνδυνες φαντασιώσεις που σχετίζονται με τα ανεπίλυτα τμήματα των παιδικών συγκρούσεων Τα όνειρα είναι εκπληρώσεις επιθυμιών: Πολύ συχνά εκφράζουν την εκπλήρωση βρεφικών σεξουαλικών επιθυμιών ή φαντασιώσεων. Εφόσον εμφανίζονται 62

63 μεταμφιεσμένα χρειάζονται ανάλυση για να αποκαλύψουν του ασυνείδητο νόημα τους. Ο Freud αποκάλεσε την ερμηνεία των ονείρων ως την βασιλική οδό προς το ασυνείδητο. Η Μεταβίβαση: Είναι η καθολική τάση του ανθρώπινου ψυχισμού να θεωρεί και να ταυτίζει νέες καταστάσεις σύμφωνα με πρότυπα πρωταρχικών βιωμάτων. Στην ψυχανάλυση η μεταβίβαση προκύπτει μόνο όταν ο ασθενής θεωρεί τον αναλυτή ως γονική φιγούρα, με τον οποίο μπορεί να αναβιώσει τις πιο σημαντικές παιδικές συγκρούσεις ή τραύματα, όπως στην αρχική σχέση παιδιού και γονιού. Ο ελεύθερος συνειρμός: Αναφέρεται στην ανάδυση σκέψεων, συναισθημάτων και φαντασιώσεων, όταν αυτά δεν αναστέλλονται από περιορισμούς λόγω φόβου, ενοχής και ντροπής. Το Εγώ, το Εκείνο και το Υπερεγώ: Το Εγώ είναι η βασική έδρα του συνειδητού, ο μεσολαβητής του ψυχισμού που ασκεί τις απωθήσεις και στερεώνει τις ποικίλες ορμές και τάσεις προτού μεταφρασθούν σε πράξεις. Το Εκείνο είναι το ασυνείδητο τμήμα του ψυχισμού, το μέρος των απωθημένων και απροσπέλαστων μνημονικών ιχνών της πρώτης εποχής της ζωής. Το Υπερεγώ είναι ο οδηγός και η συνείδηση του νου, εκεί που συγκρατούνται οι απαγορεύσεις προς τήρηση και τα ιδανικά προς επιδίωξη. Για να φτάσουμε όμως στο σημείο να διαγνώσουμε έναν ασθενή με ψύχωση ή νεύρωση είναι σαφές ότι πρέπει να πληροί κάποια κριτήρια τα οποία θα τον εντάξουν στις συγκεκριμένες κατηγορίες ευπαθών ομάδων. 3.4 Κριτήρια καθορισμού παθολογικής συμπεριφοράς Μολονότι δεν υπάρχει κάποιος κοινά αποδεκτός ορισμός καθορισμού του ψυχικά υγιούς ατόμου, οι εννοιολογικές απόπειρες οι οποίες έχουν γίνει συγκλίνουν στην άποψη πως ψυχικά υγιές δεν είναι ένα άτομο από το οποίο απουσιάζουν ψυχικές και συναισθηματικές διαταραχές αλλά ένα άτομο το οποίο εμπλουτίζεται με ευρεία κλίμακα θετικών ψυχολογικών καταστάσεων όπως ικανότητα στις προκλήσεις της ζωής, αυτονομία, θετική αυτοεικόνα, ικανότητα σκέψης και μάθησης θετική συνύπαρξη κτλ (Παρασκευόπουλος, 1981). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (1998) Ψυχική υγεία είναι η κατάσταση της συναισθηματικής ευεξίας, όπου το άτομο μπορεί να ζει και να εργάζεται με άνεση μέσα στην κοινότητα και να ικανοποιείται από τα προσωπικά του χαρακτηριστικά και τα επιτεύγματα.. Ένας ευρύτερος ορισμός της ψυχικής υγείας ο οποίος προτάθηκε στη Μεγάλη Βρετανία λαμβάνει υπόψη τους παρακάτω τομείς ικανοτήτων: Την ικανότητα του ατόμου για ψυχολογική, συναισθηματική και νοητική ανάπτυξη. Την ικανότητά του να δημιουργεί, να αναπτύσσει και να διατηρεί διαπροσωπικές σχέσεις αμοιβαίας ικανοποίησης. 63

64 Την ικανότητά του να κατανοεί τον εσωτερικό κόσμο των άλλων για να επιδείξει «ενσυναίσθηση». Την ικανότητά του να αντιμετωπίζει το ψυχολογικό στρες ως αναπτυξιακή διαδικασία έτσι ώστε να μην παρεμποδίζει και να μη βλάπτει την περαιτέρω εξέλιξή του Τίθεται λοιπόν το ερώτημα, τι είναι φυσιολογική και τι αποκλίνουσα συμπεριφορά ; Αυτή η απάντηση ορίζεται με δύο είδη κριτηρίων: Τα στατιστικά και τα λειτουργικά κριτήρια. a. Στατιστικά κριτήρια Τα στατιστικά κριτήρια ορίζουν την παθολογική συμπεριφορά με βάση την συχνότητα εμφανίσεως κάθε συμπτώματος στον γενικό πληθυσμό. Κάθε μορφή συμπεριφοράς που συναντάται σε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού και δεν διαφέρει σημαντικά από την μέση τυπική συμπεριφορά, θεωρείται φυσιολογική, ενώ οι μορφές συμπεριφοράς που είναι ασυνήθεις και παρουσιάζουν σημαντική απόκλιση από το μέσο, θεωρούνται παθολογικές (Παρασκευόπουλος, 1981). Η εφαρμογή των στατιστικών κριτηρίων όμως παρουσιάζουν δυσκολίες διότι οι σπάνιες περιπτώσεις γιατί οι σημαντικές αποκλίσεις από το μέσο, το φυσιολογικό, γίνονται προς δύο κατευθύνσεις: το λιγότερο και το περισσότερο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα άτομα με διανοητική καθυστέρηση και τα εξαιρετικά ευφυή. Και οι δυο κατηγορίες εντάσσονται στις ασυνήθεις περιπτώσεις, αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να πούμε πως τα άτομα αυτά εμφανίζουν κάποια παθολογία ; Στην πράξη οι δυσκολίες αυτές παρακάμπτονται λαμβάνοντας κάθε φορά ως παθολογική μόνο την απόκλιση που σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα και τις γενικά παραδεκτές αξίες αντιπροσωπεύει την ανεπιθύμητη μορφή συμπεριφοράς (Παρασκευόπουλος, 1981). b. Λειτουργικά Κριτήρια Τα λειτουργικά κριτήρια εντοπίζουν την διαφορά μεταξύ ομαλής και παθολογικής συμπεριφοράς, όχι στην συχνότητα εμφανίσεως και κατά συνέπεια στο είδος και στο μέγεθος της αποκλίσεως από το σύνηθες, αλλά στις επιπτώσεις που έχει η κάθε μορφή συμπεριφοράς στην προσαρμογή του ατόμου. Μορφές συμπεριφοράς που βοηθούν το άτομο να ζήσει αρμονικά, τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους, θεωρούνται φυσιολογικές. Όσες όμως δυσκολεύουν την προσωπική και διαπροσωπική ζωή θεωρούνται παθολογικές (Παρασκευόπουλος, 1981). Έχουν προταθεί πέντε τομείς που μπορούν να αποτελέσουν λειτουργικά κριτήρια για την διαφοροποίηση ανάμεσα στην ομαλή και στην παθολογική συμπεριφορά (Παρασκευόπουλος, 1981): Ο βαθμός ανάπτυξης των ψυχοκοινωνικών λειτουργιών Η κοινωνική προσαρμογή 64

65 Η άσκηση αυτοελέγχου και αυτοσυγκρατήσεως Οι αξιολογήσεις της συμπεριφοράς του ατόμου από τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος του και Το αυτοσυναίσθημα. Πρακτικά λοιπόν ο καθορισμός μιας συμπεριφοράς ως παθολογικής γίνεται με βάση έναν συνδυασμό στατιστικών και παθολογικών κριτηρίων. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως τα όρια ανάμεσα στην φυσιολογική και στην παθολογική συμπεριφορά είναι και σε συνάρτηση των εκάστοτε ψυχοκοινωνικών αντιλήψεων (Παρασκευόπουλος, 1981). 3.5 Μορφές Παθολογικής Συμπεριφοράς Η παθολογική συμπεριφορά έχει πολλές και διάφορες μορφές οι οποίες διαφέρουν σε πλείστες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα στον βαθμό σοβαρότητας της διαταραχής, στον τομέα της ψυχικής υγείας που επηρεάζει, στην περίοδο της ζωής που εμφανίζεται η διαταραχή (Παρασκευόπουλος, 1981). Η παθολογική συμπεριφορά διακρίνεται σε τέσσερις μεγάλες διαγνωστικές κατηγορίες που είναι: οι νευρώσεις, οι ψυχώσεις, οι διαταραχές του χαρακτήρα και οι νοητικές ανεπάρκειες a. Οι Νευρώσεις Οι νευρώσεις ή ψυχονευρώσεις είναι ελαφριάς μορφής ψυχικές διαταραχές της προσωπικότητας με κύριο χαρακτηριστικό τους μια έντονη εσωτερική ανησυχία που εκδηλώνεται με υπερβολικό άγχος, νευροφυτικές διαταραχές (ταχυπαλμία, εφίδρωση, συχνοουρία, αυξημένη πίεση κτλ.) Το νευρωσικό άτομο υποφέρει από συναισθήματα κατωτερότητας και ανεπάρκειας, διακατέχεται από μια μόνιμη αγωνία αν έπραξε σωστά και αδυνατεί να πάρει αποφάσεις που τον ενδιαφέρουν άμεσα (Παρασκευόπουλος, 1981). Σε δύο άρθρα του το 1924 ο Freud έχει προσδιορίσει την νεύρωση λέγοντας πως Η νεύρωση είναι το αποτέλεσμα μιας σύγκρουσης ανάμεσα στο Εγώ και στο Αυτό. Κάθε νεύρωση διαταράσσει την σχέση του ασθενούς με την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον Adler Οι νευρώσεις οφείλονται στο συναίσθημα μειονεξίας που δημιουργείται από τη σύγκρουση ανάμεσα στην ορμή για επικράτηση και στην αδυναμία του ατόμου να ικανοποιήσει την ορμή αυτή με θετικό τρόπο. Ο Langen θεωρεί πως νεύρωση είναι μια ιδιαίτερη μορφή μιας ψυχοαντιδραστικής εξέλιξης κατά την οποία φτάνουμε σε αυτοτέλεια συμπλεγμάτων τα οποία δημιουργούνται από μια εσωτερική σύγκρουση. 65

66 Τέλος, κατά τον Schwidder στην βάση της νεύρωσης βρίσκεται η διαταραχή στην εξέλιξη και την επεξεργασία των συγκρούσεων, η οποία είναι ανεπαρκώς κατανοητή στον ασθενή και της οποίας τα αίτια και οι παθογενετικές συνθήκες φτάνουν μέχρι την παιδική ηλικία. Η διαταραχή είναι αρχικά ψυχογενής και εξαρτάται κυρίως από την επίδραση του περιβάλλοντος. Οι πιο συνήθεις μορφές νευρώσεων είναι: Η Αγχώδης Νεύρωση: Χαρακτηρίζεται από έναν αόριστο και γενικευμένο φόβο που μπορεί να ενταθεί ως τον πανικό. Το άτομο με αγχώδη νεύρωση παρουσιάζει αδυναμία συγκέντρωσης, τάσεις υπερκινητικότητας, αϋπνία κτλ. Οι Φοβίες: Χαρακτηρίζονται από έντονο φόβο που δεν προέρχεται από πραγματική, λογική αιτία. Η συγκεκριμένη κατηγορία περιλαμβάνει πλήθος υποκατηγοριών όπως είναι η ακροφοβία, αγοραφοβία, μυσοφοβία, κτλ. Η φοβία θα μπορούσε να θεωρηθεί κάτι ανάμεσα στον φόβο και στο άγχος. Ο φόβος είναι μια φυσική αντίδραση αυτοπροστασίας προς κάποιο επικίνδυνο αντικείμενο. Το άγχος, είναι επίσης φυσιολογική αντίδραση οργανικής εγρήγορσης προς την επίτευξη στόχου. Η φοβία από την άλλη είναι πραγματικός φόβος αλλά προς μη πραγματικές απειλές. Η ιδεοληπτική Ψυχαναγκαστική νεύρωση: Χαρακτηρίζεται από έμμονες ιδέες και επίμονη επανάληψη μιας σειράς ενεργειών. Είναι παρορμήσεις που βιώνονται ως παρείσακτες, ακατάλληλες και προκαλούν σημαντικό άγχος και αγωνία ( Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Πολλά ψυχικώς υγιή άτομα παρουσιάζουν ιδεοληψίες και επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, χωρίς όμως αυτές να προκαλούν άγχος και έκπτωση στην ποιότητα ζωής. Οι ιδεοληψίες είναι επαναλαμβανόμενες και επίμονες σκέψεις, παρορμήσεις ή εικόνες, τις οποίες το άτομο προσπαθεί να εξουδετερώσει ή να καταπιέσει και είτε δεν τα καταφέρνει είτε δυσκολεύεται πολύ να το κάνει. Καταναγκασμοί είναι σκέψεις ή πράξεις που προκαλούν ανακούφιση. Χρησιμοποιούνται για να καταπιέσουν τις ιδεοληψίες (Getzfeld, 2009). Η Υποχονδρία: Χαρακτηρίζεται από μια διαρκή ενασχόληση με την σωματική υγιεινή και την καθαριότητα.. Ενώ το άτομο είναι οργανικά υγιές, κατατρέχεται συνεχώς από τον φόβο ότι είναι άρρωστο ( Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Η Νευρωσική κατάθλιψη: Χαρακτηρίζεται από υπερβολική ευαισθησία σε δυσάρεστα γεγονότα που γίνεται μόνιμη θλίψη ή παρατεταμένη απελπισία ( Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Οι Ψυχοσωματικές διαταραχές: Οι συγκεκριμένες διαταραχές περιλαμβάνουν οργανικά συμπτώματα όπως ημικρανίες, στομαχόπονο, άσθμα κτλ. Πρόκειται για σωματοποιητικές διεργασίες με γενεσιουργό αίτιο κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα (Παρασκευόπουλος, 1981). 66

67 Η Υστερία: Σε βαριές περιπτώσεις έχει ως αποτέλεσμα την εκδήλωση σοβαρών σωματικών συμπτωμάτων όπως απώλεια λειτουργικής ικανότητας των αισθητηρίων οργάνων. Οι συνηθέστερες μορφές υστερίας είναι η υστερική παράλυση, υστερική τύφλωση, η υστερική αλαλία και η υστερική αμνησία (Παρασκευόπουλος, 1981). b. Οι Ψυχώσεις Οι ψυχώσεις είναι οι πιο βαριές μορφές ψυχικών διαταραχών. Είναι το είδος των ψυχικών παθήσεων που βρίσκονται πιο κοντά σε αυτό που ο άνθρωπος ονομάζει κοινώς τρέλα. Ο όρος ψύχωση εισάγεται το 1845 από τον Αυστριακό Ernst Von Feuchtersleben στο σύγγραμμα του Εγχειρίδιο ιατρικής ψυχολογίας. Ο όρος δηλώνει κατ αυτόν την ψυχονοητική αρρώστια, ενώ η νεύρωση που αναφέρουμε παραπάνω περιλαμβάνει τις παθήσεις του νευρικού συστήματος, από τις οποίες ορισμένες μόνο εκδηλώνονται με συμπτώματα ψύχωσης (Hunter R. A. and Macalpine I., 1967). Το κοινό χαρακτηριστικό των διαφόρων μορφών ψυχώσεων είναι ότι το άτομο έχει χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Διεγείρεται περισσότερο από εσωτερικές νόρμες, υπακούει σε μια εξωπραγματική λογική και ζει στον δικό του κόσμο. Συχνά οι συναισθηματικές του αποκρίσεις είναι απρόσφορες. Τα άτομα με ψύχωση δεν μπορούν να ανταποκριθούν επαγγελματικά και κοινωνικά καθώς η σκέψη, το συναίσθημα, η επικοινωνία και η συμπεριφορά του ατόμου είναι βαριά διαταραγμένα. Πολλές φορές μπορεί να γίνει επικίνδυνος για τον εαυτό του και για τους άλλους, σε αυτήν την περίπτωση απαιτείται νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική (Παρασκευόπουλος, 1981). Εν κατακλείδι, η ψύχωση αποτελεί μια κατεξοχήν συνοριακή περιοχή που θέτει εν αμφιβόλω τις πιο θεμελιώδεις βεβαιότητες των ανθρώπων: τα αισθητήρια όργανα και την πίστη στα δεδομένα τους, την αντικειμενικότητα της πραγματικότητας, το μέσα και το έξω του υποκειμένου, την αλήθεια αλλά και το βίωμα του κατακερματισμού της ψυχής. Οι ψυχώσεις διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, τις οργανικές, όσες δηλαδή έχουν βιολογικά οργανικά αίτια πχ βλάβη του εγκεφάλου, δυσλειτουργία των αδένων κτλ. και σε λειτουργικές στις οποίες η διαταραχή της προσωπικότητας προέρχεται κυρίως από ψυχοκοινωνικά αίτια (Παρασκευόπουλος, 1981). Οι συνηθέστερες μορφές ψυχώσεων είναι: Η Σχιζοφρένεια: Η σχιζοφρένεια χαρακτηρίζεται από διαταραχές στην σκέψη, στο συναίσθημα και στην κίνηση στοιχεία που οδηγούν τον άρρωστο σε λειτουργική έκπτωση. Οι διαταραχές στην σκέψη συνίστανται στη μεταβολή του τρόπου σχηματισμού των εννοιών και των κρίσεων που οδηγούν σε παρερμηνείες της πραγματικότητας και, μερικές φορές σε παραγωγή ψευδαισθήσεων (ακουστικές, οπτικές, οσφρητικές κτλ.). Επίσης πολλές φορές ο ασθενής οδηγείται σε αλλόκοτες παραληρηματικές ιδέες (πχ έλεγχος της σκέψης κτλ.). Οι διαταραχές στο συναίσθημα περιλαμβάνουν αμφιθυμικές καταστάσεις (το άτομο αγαπάει και μισεί με την ίδια ένταση το 67

68 ίδιο πρόσωπο), υποτονικό θυμικό (ο ασθενής μένει απαθής, ασυγκίνητος και αδιάφορος σε διάφορα συγκινησιογόνα ερεθίσματα), απρόσφορες συναισθηματικές αποκρίσεις (χαίρεται στο άκουσμα ότι κάποιο συγγενικό πρόσωπο πέθανε). Οι διαταραχές στον κινητικό τομέα συχνά περιλαμβάνουν αδράνεια, εσωστρέφεια, απόσυρση, παλινδρόμηση σε παιδικά πρότυπα κτλ. (Μπαλλής, 2000). Η σχιζοφρένεια δεν είναι μια προσωπικότητα σε σχάση όπως πολλοί πιστεύουν, προέρχεται από το σχίζω (θρυμματίζω, σπάω) και φρην (νους) επειδή προκαλεί στους ανθρώπους που τη βιώνουν μεγάλη αδυναμία να σκεφτούν καθαρά και να αισθανθούν φυσιολογικά συναισθήματα. Είναι πιθανώς η πιο εξουθενωτική νόσος που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι ψυχίατροι. Η σχιζοφρένεια προσβάλλει τους ανθρώπους όταν αυτοί προετοιμάζονται να μπουν στην περίοδο της πιο έντονης δημιουργικότητας και παραγωγικότητας καθιστώντας τους περισσότερους από αυτούς ανίκανους να επιστρέψουν στην ενήλικη ζωή (Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Σύμφωνα με τα παραπάνω λοιπόν θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως σχιζοφρένεια κατά το DSM IV TR μια ασθένεια η οποία συνοδεύεται από ένα σύνολο συμπτωμάτων όπως είναι οι ψευδαισθήσεις, οι παραληρηματικές ιδέες, η επιδείνωση των κοινωνικών, επαγγελματικών και διαπροσωπικών σχέσεων. Η σχιζοφρένεια χαρακτηρίζεται επίσης και από πέντε υπότυπους τους οποίους θα αναφέρω επιγραμματικά ( Getzfeld, 2009 ; Black, D. ; Andreasen, N., 2011): o Παρανοϊκός o Αποδιοργανωμένος (ηβηφρενική σχιζοφρένεια) o Αδιαφοροποίητος o Υπολειμματικός και o Κατατονικός Οι παράγοντες που επηρεάζουν την κλινική εικόνα είναι η ηλικία έναρξης, το φύλλο, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση, τα ερεθίσματα και η συναισθηματική φόρτιση. Η Παράνοια: Αποτελεί μια χρόνια και επίμονη διαταραχή που εμφανίζεται με βραδεία, ύπουλη έναρξη σε άτομα μέσης ή μεγάλης ηλικίας. Το περιεχόμενο των παραληρητικών ιδεών μπορεί να είναι ερωτικό, διωκτικό, μεγαλείου, σωματικό ή μεικτό (Τριποδιανάκης, Δ. Σ., 2009). Βασικό χαρακτηριστικό της παράνοιας είναι ότι οι παραληρηματικές ιδέες του παρανοϊκού είναι πλήρως μελετημένες χωρίς κενά. Η Μανία Μελαγχολία: Η μανία μελαγχολία ανήκει στην κατηγορία των μειζόνων συναισθηματικών διαταραχών συμπεριφοράς. Χαρακτηρίζεται από 68

69 περιοδική εμφάνιση ακραίων συναισθηματικών καταστάσεων, αφενός καταθλιπτικής κατάπτωσης φάση μελαγχολίας και αφετέρου πλεονάζουσας συναισθηματικής έξαρσης φάση μανίας. Οι δύο φάσεις αυτές μπορεί να διαδέχονται η μία την άλλη, οπότε έχουμε την λεγόμενη μανιοκαταθλιπτική (διπολική ή κυκλική) ψύχωση. Μπορεί όμως να επαναλαμβάνεται περιοδικά μόνο η μια φάση, οπότε έχουμε την λεγόμενη μονοφασική ψύχωση ( Παρασκευόπουλος, 1981). Στην φάση της μανίας τα συμπτώματα είναι: ζωηρή έκφραση, θυμική έξαρση, υπερεκτίμηση του Εγώ, ιδεόρροια λογόρροια, υπερκινητικότητα, αύξηση ερωτικής επιθυμίας. Στην φάση της μελαγχολίας παρουσιάζονται συμπτώματα όπως: αθυμία, κατήφεια, παραμελημένη εμφάνιση, αναποφασιστικότητα, ανορεξία, απώλεια βάρους, ευσυγκινησία κτλ. Είναι σημαντικό εδώ να αναφέρουμε πως οι παραπάνω κατηγορίες ψύχωσης περιλαμβάνουν όπως αναφέρουμε και στην περίπτωση της σχιζοφρένειας πλήθος υπότυπων απλώς αυτές είναι τρεις μεγάλες κατηγορίες ψυχώσεων. c. Διαταραχές του χαρακτήρα Οι διαταραχές του χαρακτήρα αναφέρονται σε πράξεις που αντίκεινται συστηματικά στο ηθικό, στο κοινωνικά καθιερωμένο, στην έννομη τάξη. Ενώ στις δύο προηγούμενες κατηγορίες ψυχικών παθήσεων η διαταραχή είναι κυρίως ενδοπροσωπική και ζημιώνει το ίδιο το άτομο, στις διαταραχές του χαρακτήρα η παθολογική απόκλιση είναι αντικοινωνική και στρέφεται εναντίων των άλλων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαταραχή γνωστή ως ψυχοπαθητική προσωπικότητα. Τα ψυχοπαθητικά άτομα δείχνουν παντελή έλλειψη φιλαλληλίας, στερούνται κάθε είδος συναισθηματικής προσκολλήσεως, δείχνουν αναλγησία ή νιώθουν ικανοποίηση παραβαίνοντας τους κανόνες. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ότι προβαίνουν σε αντικοινωνικές πράξεις χωρίς κανένα ίχνος ενοχής και μετάνοιας (Παρασκευόπουλος, 1981). d. Νοητικές Ανεπάρκειες Οι νοητικές ανεπάρκειες χαρακτηρίζονται από ελλιπή ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών. Τα σύνδρομα που προκαλούνται από εγκεφαλικές βλάβες είναι: η πνευματική καθυστέρηση ή ολιγοφρενείς, το σύνδρομο ελαφριών εγκεφαλικών βλαβών και η καθυστέρηση της ψυχικής εξέλιξης. Ο όρος διανοητική/νοητική καθυστέρηση αναφέρεται στις συνήθεις κλίμακες γενικής νοημοσύνης (Binet, Wechsler). Υπάρχουν τρεις βαθμίδες νοητικώς καθυστερημένων (Παρασκευόπουλος, 1981): Οι εκπαιδεύσιμοι: Το νοητικό τους πηλίκο κυμαίνεται από Αφομοιώνουν σχολικές γνώσεις και δεξιότητες σε βαθμό που να μην θεωρούνται αναλφάβητοι. Στον κοινωνικό τομέα μπορούν να ενταχθούν στο σύνολο ως ανειδίκευτοι εργάτες και να ζήσουν ως ανεξάρτητοι, αυτάρκεις πολίτες. 69

70 Οι ασκήσιμοι: Το νοητικό τους πηλίκο κυμαίνεται από Δεν έχουν την ικανότητα να αποκτήσουν ούτε τις στοιχειώδεις σχολικές γνώσεις εκτός από μεμονωμένες λέξεις, φράσεις και αριθμητικές πράξεις. Μπορούν να ασκηθούν σε βασικούς κανόνες αυτοεξυπηρέτησης και να απασχολούνται παραγωγικά κάτω από εποπτεία. Οι ιδιώτες: Το νοητικό πηλίκο τους κυμαίνεται κάτω από το 25. Έχουν τόσο μεγάλη ανεπάρκεια ώστε είναι ουσιαστικά ανίκανοι να επωφεληθούν από οποιαδήποτε μορφή μάθησης και άσκησης. Χρειάζονται συνεχή ιατρική φροντίδα και επίβλεψη. Οι περισσότεροι περιθάλπονται σε ιδρύματα για όλη τους την ζωή. Όλα τα παραπάνω θα μπορούσαν να συνοψιστούν στον παρακάτω πίνακα: Νευρώσεις Ψυχώσεις Διαταραχές Χαρακτήρα Νοητικές Ανεπάρκειες Αγχώδεις νεύρωση Σχιζοφρένεια Ψυχοπαθητική Εκπαιδεύσιμοι Προσωπικότητα Ασκήσιμοι Ιδιώτες Φοβίες Παράνοια Σεξουαλικές Διαστροφές Μογγολοειδής Ιδιωτεία Υστερία Μανία Μελαγχολία Αλκοολισμός Κρετινισμός Ιδεοληπτική Φαρμακευτική Υδροκεφαλία νεύρωση εξάρτηση Νευρωσική Tay - Sachs Κατάθλιψη Υποχονδρία Ψυχοσωματικές διαταραχές Πίνακας 1. Συνοπτικός πίνακας μορφών παθολογικής συμπεριφοράς 3.6 Αίτια παθολογικής συμπεριφοράς Τα αίτια της παθολογικής συμπεριφοράς διακρίνονται σε οργανικά και ψυχολογικά. Τα οργανικά αίτια περιλαμβάνουν βλάβες του εγκεφάλου και των αισθητηρίων οργάνων ή δυσλειτουργία των ενδοκρινών αδένων, χρωμοσωμικές ανωμαλίες κτλ. Τα ψυχολογικά αίτια αναφέρονται στις προσωπικές εμπειρίες του ατόμου μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον και το κοινωνικό (Παρασκευόπουλος, 1981). Γι αυτό λέγεται κιόλας πως η ψύχωση είναι μια οικογενειακή ασθένεια. Όπου συνήθως η γονείς είναι εκείνοι οι οποίοι έχουν την ψυχωσική δομή και το παιδί μέσα από την δύσκολη οικογενειακή ζωή που βιώνει λόγω των γονιών του εκφράζει το σύμπτωμα της ψύχωσης, κατακερματίζεται το Εγώ του και γίνεται ψυχωσικό. Σχετικά με τα ψυχολογικά αίτια έχουν διατυπωθεί ποικίλες θεωρίες. Ο Freud θεωρεί ως αίτια της παθολογικής συμπεριφοράς τις διάφορες άλυτες συγκρούσεις, ψυχοσεξουαλικής κυρίως φύσεως που ανάγονται στα πρώτα χρόνια της ζωής. Ο Adler θεωρεί ως αίτια της παθολογικής συμπεριφοράς το συναίσθημα μειονεξίας που δημιουργείται από την παρεμπόδιση ορμής για επικράτηση. Παρόμοια άποψη έχει διατυπώσει και για την ερμηνεία των νευρώσεων. Οι συμπεριφοριστές Watson και Skinner αποδίδουν την παθολογική συμπεριφορά σε χωροχρονικές συνεξαρτήσεις του τύπου ερέθισμα αντίδραση και αντίδραση αμοιβή (Παρασκευόπουλος, 1981). 70

71 Γενικά, πιστεύεται ότι τα αίτια των ψυχικών διαταραχών πρέπει να αναζητούνται στις διάφορες συναισθηματικές εντάσεις, απογοητεύσεις και συγκρούσεις που δοκίμασε το άτομο και τις οποίες δεν μπόρεσε να ξεπεράσει με θετικό τρόπο. 3.7 Η Ψυχωσική διάσταση Όταν μιλάμε για ψύχωση θα ήταν παράλειψη να μην αναφέραμε την ψυχωσική διάσταση του ασθενούς. Όταν λέμε ψυχωσική διάσταση αναφερόμαστε στις ψευδαισθήσεις και στις παραληρητικές ιδέες, δυο κατηγορίες ψυχωσικών συμπτωμάτων που καταδεικνύουν την σύγχυση του ασθενούς σε σχέση με την απώλεια της πραγματικότητας και σε σχέση με την απώλεια του ίδιου και του εξωτερικού κόσμου. Οι ψευδαισθήσεις στην ψύχωση είναι όπως έχουμε αναφέρει παραπάνω αντιλήψεις που βιώνονται χωρίς κάποιο εξωτερικό ερέθισμα στα αισθητήρια όργανα και έχουν ποιοτική ομοιότητα με μια πραγματική αντίληψη. Αυτές μπορεί να είναι ακουστικές οι οποίες βιώνονται ως θόρυβοι, μουσική ή πιο τυπικά ως λόγος φωνές. Οπτικές όπως μικρές λάμψεις φωτός, άτομα, ζώα ή αντικείμενα. Οι οσφρητικές και οι γευστικές συνήθως βιώνονται μαζί και είναι δυσάρεστες γεύσεις ή οσμές (Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Οι αισθητικές ψευδαισθήσεις μπορεί να βιώνονται από τον ασθενή ως μια αίσθηση ότι κάποιος τους ακουμπάει ή ότι έντομα κινούνται κάτω από το δέρμα τους κτλ. Οι παραληρητικές ιδέες τώρα περιλαμβάνουν διαταραχή στη σκέψη κυρίως παρά στην αντίληψη. Οι παραληρητικές ιδέες μπορεί να έχουν περιεχόμενο μεγαλείου, θρησκευτικό, μηδενιστικό, ερωτικό, σεξουαλικό ή διωκτικό. a. Η Διάσταση της αποδιοργάνωσης Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται ο αποδιοργανωμένος λόγος, η αλλόκοτη συμπεριφορά και το απρόσφορο συναίσθημα. Η αποδιοργάνωση του λόγου ή αλλιώς διαταραχή της σκέψης θεωρήθηκε το πιο σημαντικό σύμπτωμα από τον Euglen Bleuler, Ελβετό ψυχίατρο που του ανατέθηκε ο καθορισμός του όρου πρώιμη άνοια και επέλεξε τον όρο σχιζοφρένεια δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην διαταραχή της σκέψης (Black, D. ; Andreasen, N., 2011). Οι μανιακοί ασθενείς έχουν συχνά διαταραχές του λόγου ο οποίος μπορεί να είναι και χωρίς λογική. Οι καταθλιπτικοί ασθενείς εμφανίζουν διαταραχές σκέψης λιγότερο συχνά απ ότι οι μανιακοί ασθενείς, αλλά έχουν φτωχό λόγο. Πολλοί ασθενείς με σχιζοφρένεια έχουν διάφορους τύπους αποδιοργάνωσης τόσο της κινητικής τους κατάστασης (κατατονική εμβροντησία, κατατονική διέγερση) όσο και της κοινωνικής τους συμπεριφοράς (στερεοτυπίες, αρνητισμός), οι οποίες αποτελούν μια άλλη όψη αυτής της διάστασης. Παθολογικές κινητικές συμπεριφορές είναι οι εξής (Black, D. ; Andreasen, N., 2011): Είναι προφανές λοιπόν πως η διάσταση της αποδιοργάνωσης, οι ψευδαισθήσεις και οι παραληρητικές μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντική έκπτωση της ποιότητας ζωής των ασθενών και σε έναν βίο διαρκούς άγχους αγωνίας και στρες. Το ψυχωσικό άγχος επομένως σε αυτές τις περιπτώσεις είναι κάτι το αναπόφευκτο. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι αυτή η ποιότητα ζωής πέραν του ψυχωσικού άγχους μπορεί να οδηγήσει και τον ασθενή στο απονενοημένο διάβημα μην μπορώντας πλέον να αντιμετωπίσει της δυσκολίες της ασθένειας. 71

72 b. Το ψυχωσικό άγχος και η αυτοκτονία Το ψυχωσικό άγχος πρόκειται για το αρχαϊκό άγχος που εμφανίζει ο ψυχωσικός κυρίως στην οξεία φάση της ασθένειας. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την διάσπαση του Εγώ του ατόμου και έτσι είναι ιδιαίτερα βαθύ, επώδυνο και απροσδιόριστα απειλητικό για τον άνθρωπο που το βιώνει ( Παρασκευόπουλος, 1981). Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας δυσκολίας στην θεραπεία των ψυχώσεων είναι η αντιμετώπιση της αυτοκτονίας, ειδικότερα ως προς τα συναισθήματα που γεννάει στον θεραπευτή. Οι ιδέες αυτοκτονίας και η γνήσια αυτοκτονική διάθεση συναντώνται σε σχιζοφρενείς ασθενείς ( Παρασκευόπουλος, 1981). 3.8 Η μουσικοθεραπεία στην ψυχική υγεία Η σύγχρονη έρευνα στην παιδοψυχολογία και την ψυχοβιολογία έχει αποδείξει ότι ο άνθρωπος έχει μια έμφυτη τάση στη μουσικότητα από την στιγμή της γέννησης του, χρησιμοποιώντας ήχους και μουσικά στοιχεία για να επικοινωνήσει με το περιβάλλον του. Ο ήχος μας ακολουθεί σε όλη την ενήλικη ζωή μας. Μιλάμε και εκφραζόμαστε με ρυθμό, με διαφορετικά ηχοχρώματα και τονικά ύψη. Έτσι λοιπόν, η μουσική μπορεί να θεωρηθεί ένα φαινόμενο με θεμελιώδη επιρροή στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτός είναι και ένας σημαντικός λόγος που έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί για να προάγει ατομική ή συλλογική εκφραστικότητα με κοινούς θεραπευτικούς στόχους και ανάγκες συναισθηματικής, πνευματικής ή σωματικής φύσης (Καζαντζής, 2004). Η επιστήμη της μουσικοθεραπείας αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν ένα σύνολο από τρία μέρη: το ψυχικό, το πνευματικό και το σωματικό. Τα τρία αυτά μέρη συνδέονται μεταξύ τους και σαφώς επηρεάζονται από την μουσική. Σήμερα, η μουσικοθεραπεία αποτελεί μια αναγνωρισμένη, ερευνητικά τεκμηριωμένη και αποτελεσματική ψυχολογική παρέμβαση για την φροντίδα και τη στήριξη παιδιών και ενηλίκων με ψυχικές διαταραχές. Είναι πολλά τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει ένας άνθρωπος με ψυχική διαταραχή. Μερικά από αυτά είναι η έλλειψη κινήτρου, η κοινωνική απόσυρση και η μειωμένη συναισθηματική εμπειρία και ανταπόκριση. Η μουσικοθεραπεία μπορεί να έχει θετική επίδραση βοηθώντας στην έκφραση και επεξεργασία των αρνητικών συναισθημάτων που αισθάνεται ένα άτομο με ψυχική διαταραχή. Σύμφωνα με τους Wilson LB, Smith SD (2000), παρατηρήθηκε ότι η μουσικοθεραπεία βοηθάει άτομα με συναισθηματικές και ψυχικές διαταραχές σε ποσοστό 22%. Τα κριτήρια αξιολόγησης που χρησιμοποίησαν οι ερευνητές στην συγκεκριμένη μελέτη τόσο για το μέρος της διάγνωσης όσο και για το μέρος της θεραπείας είναι η μουσική αντίληψη, η μουσική έφεση, η μουσική προτίμηση και το αίσθημα ικανοποίησης των ακουσμάτων (Καζαντζής, 2004). 37% Μουσική Αντίληψη 29% Μουσική Έφεση 12% Μουσική Προτίμηση 2% Αίσθημα ικανοποίησης των ακουσμάτων 72

73 Η μουσικοθεραπεία δρα σε όλο το φάσμα της ψυχικής υγείας είτε σε παιδιά είτε σε ενήλικες που αντιμετωπίζουν άγχος, κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές, κρίσεις πανικού, εθισμό και κατάχρηση ουσιών, διαταραχή μετατραυματικού στρες, φοβίες, νευρώσεις, ψυχώσεις κτλ. Υπάρχει πλήθος βιβλιογραφικών αναφορών για τις ευεργετικές επιδράσεις της μουσικής σε ψυχιατρικούς ασθενείς (Beutler 1994 ; Bohnert, 1999 ; Brotons, 2000 ; Thaut, Michael, 1999). Οι ψυχιατρικά ασθενείς αντιλαμβάνονται την μουσική περίπου με τον ίδιο τρόπο που την αντιλαμβάνεται ένα υγιές άτομο. Φυσικά και η μουσικοθεραπεία συντελεί στο να βελτιωθούν οι σχέσεις μεταξύ ασθενών καθώς και να ενισχυθεί η ομαδική συνοχή και η ενσωμάτωση ελπίδας και αλτρουισμού (Goldberg, Mc Niel, Binder, 1988 ; Cassity Michael, 1976). Για τους καταθλιπτικούς ασθενείς βρέθηκε ότι μέσω μουσικοθεραπευτικών παρεμβάσεων εξωτερικεύουν τα συναισθήματα που καταπίεζαν στον εσωτερικό τους κόσμο για μεγάλο χρονικό διάστημα (Smeijsters, H. Van Den Hurk, J., 1999). Επίσης μέσω της μουσικοθεραπείας βρέθηκε ότι διεγείρονται τα εξής συναισθήματα: χαλάρωση, αγάπη, χαρά, λύπη, ευλάβεια (Schoe, 2001). Η μουσικοθεραπεία λοιπόν έχει πλήθος εφαρμογών σε άτομα με ψυχικά νοσήματα κάτι το οποίο θα αναλυθεί μέσα από πλήθος ερευνών και άρθρων στην συνέχεια. 3.9 Μουσικοθεραπευτικές και ερευνητικές προσεγγίσεις στην ψυχική υγεία Όπως με την πάροδο του χρόνου η επιστήμη της μουσικοθεραπείας έχει ενταχθεί και εξελιχθεί σε διάφορα ευπαθή πλαίσια έτσι έχει γίνει και με την εισαγωγή και εφαρμογή της στον χώρο της ψυχικής υγείας. Στο κομμάτι αυτό θα επικεντρωθούμε σε δυο αντιθετικές Ευρωπαϊκές συνεισφορές στον χώρο της μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία. Αυτήν της Mary Priestley με την Αναλυτική Μουσικοθεραπεία και στην Μουσικοθεραπεία προσανατολισμένη στις πηγές (Resource Oriented music therapy) της Rolvsjord. Στην προσέγγιση της Priestley ο θεραπευόμενος ενθαρρύνεται να μιλάει για θέματα τα οποία τον απασχολούν κατά την διάρκεια της μουσικοθεραπευτικής συνεδρίας όπως στην κλασσική ψυχανάλυση, πριν περάσει στην εξερεύνηση αυτών μέσα από την μουσικοθεραπευτική πρακτική και τον αυτοσχεδιασμό. Η Priestley υποστηρίζει πως όλο το αυτοσχεδιαστικό δρώμενο που λαμβάνει χώρα κατά την διάρκεια της μουσικής διάδρασης μπορεί να αναλυθεί και να λογισθεί ως αντανάκλαση ποικίλων εσωτερικών διαδικασιών του ασθενούς (Priestley, 1975, 2012) κάτι το οποίο είναι εμφανές και θα παρατηρηθεί και στο πρακτικό μέρος της εργασίας. Από την άλλη μεριά η προσέγγιση, της Rolvsjord στηρίζεται σε ένα πλαίσιο συνδυασμού στοιχείων από την ψυχοθεραπεία και την θετική ψυχολογία σε αντίθεση με αυτό της Priestley η οποία προσεγγίζει το θέμα καθαρά ψυχαναλυτικά. Εστιάζει περισσότερο στο πως η βελτίωση της ποιότητας ζωής τροφοδοτείται από θετικές συναισθηματικές εμπειρίες. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως ενισχύονται μόνο οι θετικές εμπειρίες και αποφεύγεται η επαφή με τα προβλήματα του ασθενούς. Αντιθέτως, έχοντας σαν βάση τα προβλήματα του θεραπευόμενου ενδυναμώνονται τα θετικά του στοιχεία και αναγνωρίζονται προκείμενου να μπορέσει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα του (Rolvsjord, 2005). Πρακτικά αυτό σημαίνει πως ο αυτοσχεδιασμός και η λεκτική επικοινωνία μπορεί να χρησιμοποιηθεί αλλά δεν είναι και απαραίτητος στην προσέγγιση της Rolvsjord, η οποία δίνει πολύ μεγάλη ευελιξία στις μουσικές δραστηριότητες κατά την διάρκεια της συνεδρίας. Οι μουσικές 73

74 δραστηριότητες μπορεί να περιλαμβάνουν σύνθεση μουσικής, εκτέλεση τραγουδιών κτλ. Η Rolvsjord υποστηρίζει πως η καθημερινή επαφή με την μουσική μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για την μουσικοθεραπευτική πρακτική στα άτομα με ψυχικές ασθένειες (Bunt, 2014). Η μουσικοθεραπεία σε άτομα με ψυχώσεις συνήθως γίνεται σε ομάδα. Πολλοί μουσικοθεραπευτές οι οποίοι δουλεύουν με ομάδες ανακάλυψαν πως οι θεραπευτικοί παράγοντες που έχει ορίσει ο Irvin D. Yalom βρίσκουν εφαρμογή στην δουλειά τους και είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι. Συνολικά είναι έντεκα αλλά μια σύντομη περιγραφή των πρώτων τεσσάρων και η επιγραμματική αναφορά των υπολοίπων θα δώσει μια ξεκάθαρη εικόνα στο πως οι παράγοντες αυτοί λειτουργούν μέσα σε μια ομάδα (Bunt, 2014): Εγκατάσταση της ελπίδας - Στην αρχή κάθε διαδικασίας όταν δουλεύουμε με μια ομάδα η εγκατάσταση ενός αισθήματος ελπίδας είναι προαπαιτούμενο τόσο για τα μέλη όσο και για τον θεραπευτή. Η κατανόηση πως στην μουσικοθεραπεία δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος παιξίματος μπορεί να κινητοποιήσει το αίσθημα ενδιαφέροντος και περιέργειας γύρω από την μουσική δημιουργία και τον αυτοσχεδιασμό και συνήθως αυτό μεταδίδεται από το ένα μέλος στο άλλο. Καθολικότητα - Μέσα στην ομάδα στόχος είναι να δοθούν οι ευκαιρίες για να μοιραστούν τα μέλη μεταξύ τους άγχη, προβληματισμούς και φόβους που τους απασχολούν και να προτείνουν λύσεις ο ένας στον άλλον αλλά είναι και ένα μέρος όπου η χαρά και η ευχαρίστηση είναι στοιχεία που μπορεί να υπάρξουν κατά καιρούς μέσα στην ομάδα και ανάμεσα στα μέλη της. Η μουσική και το τραγούδι ενώνει τους ανθρώπους και έτσι πολλές δυσκολίες και προβλήματα μπορούν να ξεπεραστούν. Μετάδοση Πληροφοριών - Μπορεί μέσω της επικοινωνίας των μελών σε μια ομάδα ένα μέλος να δώσει παραδείγματος χάριν πληροφορίες για το πώς παίζεται ένα όργανο. Γεγονός που θα συμβεί στα πλαίσια κοινωνικοποίησης, αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας των μελών της ομάδας. Αλτρουισμός - Η ομαδική μουσικοθεραπεία σε άτομα με ψυχικές ασθένειες και όχι μόνο δίνει πολλές ευκαιρίες για αλληλοϋποστήριξη των μελών. Στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες αναπτύσσεται ένα αίσθημα ευαισθησίας στις ανάγκες του άλλου και αυτό μπορεί να φανεί μέσα από τους μουσικούς διαλόγους μεταξύ των μελών κατά την διάρκεια ενός αυτοσχεδιασμού. Πολλά μέλη από ομάδες έχουν πει πως η μουσική μέσα στις ομάδες μπορεί να τους κάνει να ξεχάσουν τα προβλήματα τους βοηθώντας τους να δουν τα πράγματα από μια διαφορετική οπτική γωνία. Διορθωτική ανακεφαλαιοποίηση της οικογενειακής ομάδας Ανάπτυξη κοινωνικοποιητικών τεχνικών Μιμητικές συμπεριφορές Διαπροσωπική μάθηση Συνεκτικότητα ομάδας Κάθαρση Υπαρξιακοί παράγοντες 74

75 Εφόσον μιλάμε για ομάδες θα ήταν λάθος μας να μην αναφερθούμε το πώς κάποιες θεωρίες ομάδων έχουν επηρεάσει την μουσικοθεραπευτική πρακτική. Ο αναλυτής ομάδων S.H. Foulkes χρησιμοποιώντας μια αναλογία παρομοιάζει τον μουσικοθεραπευτή με τον μαέστρο μιας ορχήστρας ο οποίος διευθύνει και οργανώνει τις μουσικές φωνές αυτής. Σχολιάζοντας τον Foulkes η Heidi Ahonen Eerikainen γράφει Ο θεραπευτής είναι ο μαέστρος για τους θεραπευόμενους οι οποίοι έχουν ο καθένας τον δικό τους ήχο, παρόλα αυτά όλοι μαζί φτιάχνουν μουσική. Κάθε όργανο χρειάζεται προκειμένου να δημιουργηθεί το όλον. Ο θεραπευτής/μαέστρος καθοδηγεί την πορεία του μουσικού έργου ώστε να δημιουργήσει μια αρμονική θεραπευτική ατμόσφαιρα. (Bunt, 2014). Όπως και στην ατομική μουσικοθεραπεία έτσι για την ομαδική υπάρχουν πολύ ξεκάθαρες αντιθετικές απόψεις για το πώς πρέπει να εφαρμόζεται. Ο Ansdell για παράδειγμα περιγράφει την ομαδική μουσικοθεραπεία με ένα γκρουπ που ονομάζει Musical Minds. Σ αυτή την ομάδα δίνεται λιγότερη έμφαση στην ενδοπροσωπική και διαπροσωπική επικοινωνία και ασχολούνται κυρίως με το να παίξουν μουσική και να τραγουδήσουν με στόχο να αναπτύξουν μέσω αυτής της διαδικασία το αίσθημα του ανήκειν. Οι έρευνες όμως πάνω στην εφαρμογή της μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία συνεχίζονται και ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δυο σχετικές μελέτες, αυτή της Άννας Μαράτου και των συναδέλφων της γύρω από την επίδραση της μουσικοθεραπείας στην κατάθλιψη και αυτή της Karin Mossler και των συναδέλφων της γύρω από την μουσικοθεραπεία και την σχιζοφρένεια. Τα ευρήματα της Μαράτου δείχνουν πως η μουσικοθεραπεία βρίσκει έδαφος σε άτομα με κατάθλιψη και σχετίζεται ιδιαίτερα με την βελτίωση της διάθεσης τους. Από τις πέντε μελέτες που έκανε η Μαράτου γύρω από αυτό το θέμα, τρεις ήταν με ηλικιωμένους ανθρώπους και μια με εφήβους, η πέμπτη μελέτη που έγινε δεν έδειξε καμία μεταβολή. Η συνεδρίες μουσικοθεραπείας έλαβαν μέρος για έξι με δέκα εβδομάδες (Bunt, 2014). Περνώντας στην μελέτη στης Karin Mossler καταλήγει λέγοντας πως η μουσικοθεραπεία σε αντιδιαστολή με τις κλασσικές θεραπευτικές πρακτικές σε άτομα με σχιζοφρένεια βοηθάει την ψυχική τους ισορροπία και την κοινωνική λειτουργικότητα τους εφόσον βέβαια οι μουσικοθεραπευτικές πρακτικές γίνονται σε μια σταθερή και μακροχρόνια βάση (Bunt, 2014) Η Ψυχοδυναμική Προσέγγιση στη μουσικοθεραπεία με ενήλικες με προβλήματα ψυχικής υγείας Η ψυχοδυναμική προσέγγιση στη μουσικοθεραπεία εστιάζει σε ασυνείδητους μηχανισμούς και πλευρές της συμπεριφοράς, παραλληλίζοντας τη σχέση μουσικής ως μη λεκτική επικοινωνία, με τα πρώιμα προλεκτικά στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου. Ξεκινώντας από την πρωταρχική μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας που είναι η σχέση μητέρας βρέφους βρίσκουμε τα θεμελιώδη δυναμικά αλληλεπίδρασης που για ψυχαναλυτές όπως ο Winnicott (1960), ο Bion (1962), ο Stern (1985) και ο Bowlby (1969), αφορούν τους τρόπους που η μητέρα μέσω του μητρικού ενστίκτου καταλαβαίνει τις ανάγκες του μωρού της και του τις παρέχει. Γι αυτόν τον λόγο η ψυχοδυναμική προσέγγιση στην μουσικοθεραπεία στηρίζεται στην παρατήρηση μητέρας βρέφους, όπου εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην κλινική του Travistock στο Λονδίνο με την Ester Bick (1964) (Κουκουράκης, 2011). 75

76 Όροι που ήδη έχουν αναφερθεί και αναλυθεί σε προηγούμενα κεφάλαιο όπως το holding (κράτημα), containment (εμπερίεξη), affect attunment (συναισθηματική εναρμόνηση) (Stern, 1985), attachment theory (θεωρία της προσκόλλησης) (Bowlby, 1969) και ο μεταβατικός χώρος (transitional space) (Winnicott, 1953), βρίσκουν χώρο εφαρμογής στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραεπευτική πρακτική και σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου (Κουκουράκης, 2011). Σύμφωνα με τον Winnicott (1960), ένα βρέφος μπορεί να νιώσει καταστροφικά συναισθήματα άγχους τα οποία απαλύνονται μόνο όταν η μητέρα είναι ικανή να συντονιστεί συναισθηματικά και να δώσει το κατάλληλο κράτημα (holding) στο μωρό της. Αν κάτι τέτοιο δεν συμβεί η πρωτόγονη αγωνία που προκαλείται από τα συναισθήματα που συνδέονται με αυτήν την έλλειψη κρατήματος μπορεί να ωθήσει το μωρό σε μια ψυχωτική κατάσταση ως μηχανισμό άμυνας. Έτσι το μωρό προβάλλει/εξωτερικεύει τα ολέθρια συναισθήματα που του δημιουργούνται από την κατάσταση αυτή στη μητέρα ώστε να αμυνθεί. Το τίμημα όμως αυτού του τύπου συναισθηματικής προβολής είναι η έλλειψη συναισθηματικής ολοκλήρωσης. Επομένως για την ομαλή συναισθηματική ανάπτυξη ενός βρέφους, η μητέρα πρέπει να δεχθεί τα αρνητικά συναισθήματα του μωρού, να τα εμπεριέξει (containment) και να τα επεξεργαστεί ώστε να επιστραφούν στο μωρό της σε μια μη απειλητική για αυτό μορφή. Ο Bion (1962) αναλόγως αναφέρεται σε αυτήν την διεργασία όταν κάνει λόγο για πλαισίωση. Περνώντας τώρα αυτό το μοτίβο σχέσης στην ψυχοδυναμική μουσικοθεραπευτική πρακτική ο μουσικοθεραπευτής αποτελεί μια μητρική φιγούρα για τον θεραπευόμενο και καλείται να πλαισιώσει και να επεξεργαστεί τα δύσκολα συναισθήματα των θεραεπυόμενων επιστρέφοντας τα σε μια πιο διαχειρίσιμη μορφή (Κουκουράκης, 2011) Η ρόλος της μουσικοθεραπείας στην θεραπεία και διαχείριση ψυχικών διαταραχών Το 2006 η Edwards Jane, διευθύντρια στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα μουσικοθεραπείας στο Πανεπιστήμιο του Limerick, έκανε μια έρευνα σχετικά με το αν η μουσικοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει στην θεραπεία και την διαχείριση των ψυχικών διαταραχών. Στα νοσοκομεία και στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η μουσικοθεραπεία συνήθως προσφέρεται δια μέσου ατομικών και ομαδικών συνεδριών η οποία ακολουθείται από μια διαδικασία ανάλυσης και αξιολόγησης. Οι μουσικοθεραπευτές δεν εργάζονται βάση συγκεκριμένου πρωτοκόλλου αλλά με βάση τις ανάγκες των ασθενών, τα ενδιαφέροντα τους, το ιστορικό των ασθενών αλλά και τις μουσικοθεραπευτικές τεχνικές που βρίσκουν εφαρμογή στους ασθενείς. Οι ομαδικές συνεδρίες μουσικοθεραπείας έχουν σαν στόχο να αλληλεπιδράσουν οι ασθενείς μεταξύ τους δια μέσου της μη λεκτικής επικοινωνίας, δηλαδή μέσω της μουσικής και του αυτοσχεδιασμού ενώ αντίθετα στόχος των ατομικών μουσικοθεραπευτικών συνεδριών είναι η άμεση υποστήριξη των αναγκών των ασθενών. Όπως έχει αναφερθεί και σε προηγούμενα κεφάλαια στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες οι ασθενείς μπορεί να αυτοσχεδιάσουν ελεύθερα χρησιμοποιώντας διάφορα όργανα είτε να συνθέσουν όλοι μαζί ένα κομμάτι ή τραγούδι. Μερικές φορές οι ασθενεί μπορεί να φέρουν δικιά τους μουσική ή τραγούδια για να ακούσει ο θεραπευτής και η υπόλοιπη ομάδα. Οι μουσικοθεραπευτές είναι εκπαιδευμένοι, πιστοποιημένοι θεραπευτές οι οποίοι ανταποκρίνονται στις εναλλασσόμενες, πολλές φορές, συμπεριφορές των ασθενών μέσω μουσικών προσεγγίσεων και στρατηγικών προκειμένου να διατηρήσουν μια αποτελεσματική και θεραπευτική ροή μέσα στην συνεδρία. Σε προηγούμενες έρευνες πάνω σε μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες ομάδας παρατηρήθηκαν θετικές αλλαγές στην συμπεριφορά 76

77 αρκετών ασθενών με ψυχικά προβλήματα. Μια από αυτές τις μελέτες συμπέρανε πως Η μουσικοθεραπεία αποτέλεσε χρήσιμη θεραπευτική οδό για ασθενείς οι οποίοι δεν ήταν σε θέση να συμμετέχουν σε λεκτική ψυχοθεραπεία. Συγκεκριμένα η μουσικοθεραπεία συμβάλλει θετικά σε ασθενείς οι οποίοι δυσκολεύονται ιδιαίτερα στο να εκφράσουν λεκτικά τα συναισθήματα τους. Αυτά τα συμπεράσματα καταδεικνύουν πως η μουσικοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει στην θεραπεία ενηλίκων με χρόνια ψυχικά προβλήματα οι οποίοι παρουσιάζουν τέτοιες συμπεριφορές. (Edwards, 2006). Μια πρόσφατη ακόμα έρευνα σχετικά με την επίδραση της μουσικοθεραπείας σε ασθενείς με σχιζοφρένεια και σχιζοφρενικόμορφες διαταραχές έδειξε πως σε αντιδιαστολή με τις παραδοσιακές μεθόδους θεραπείας υπερείχε σημαντικά στην βελτίωση της συνολικής κατάστασης του ασθενούς. Βρέθηκε πως η ψυχολογική κατάσταση και η κοινωνική λειτουργικότητα μπορεί επίσης να βελτιωθεί αν οι ασθενείς παρακολουθούν έναν επαρκή αριθμό μουσικοθεραπευτικών συνεδριών. Μια μετά-ανάλυση από 19 μελέτες οι οποίες ασχολήθηκαν με την επίδραση της μουσικής σε ψυχωτικά συμπτώματα έδειξε ότι η μουσική είναι αποτελεσματική στην αντιμετώπιση και ελάττωση των συμπτωμάτων της ψύχωσης. Η χρήση ηχογραφημένης ή ζωντανής μουσικής δεν έπαιξε κάποιο ρόλο στο αποτέλεσμα. Σε μια μουσικοθεραπευτική μελέτη στο Royal Edinburgh Hospital των Pavlicevic, Trevarthen και Duncan με ασθενείς οι οποίοι πάσχουν από χρόνια σχιζοφρένεια, μια ομάδα λάμβανε σε εβδομαδιαία βάση μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες μέσα σε μια περίοδο δέκα εβδομάδων. Το πλήθος των ασθενών που συμμετείχαν στην έρευνα ήταν n=20 άτομα τα οποία έδειξαν σημαντική βελτίωση στην κλινική τους εικόνα σε σύγκριση με μια άλλη ομάδα η οποία έλαβε μόνο μία μουσικοθεραπευτική συνεδρία μέσα σ αυτό το χρονικό πλαίσιο. Το συμπέρασμα ήταν πως η μουσικοθεραπεία μπορεί να παίξει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ζωή ενηλίκων με χρόνια σχιζοφρένεια. Οι αρθρογράφοι υποστηρίζουν πως αυτό συμβαίνει διότι η συμμετοχή σε ένα μουσικό περιβάλλον βασίζεται στην πραγματικότητα μέσω της φυσικής επαφής των ασθενών με τα όργανα και μέσω της μουσικής αλληλεπίδρασης με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας (Edwards, 2006). Σε μια άλλη μουσικοθεραπευτική έρευνα που έγινε με ασθενείς επίσης με χρόνια σχιζοφρένεια με δείγμα n=70 ατόμων. Τα άτομα αυτά χωρίσθηκαν τυχαία σε δυο υποομάδες μια πειραματική n=40 ατόμων και μια ελεγχόμενη n=30 ατόμων. Οι μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες ήταν ατομικές και ομαδικές στην μια ομάδα σε συνδυασμό με την λήψη αντιψυχωτικών φαρμάκων ενώ η ελεγχόμενη ομάδα λάμβανε μόνο φαρμακευτική αγωγή. Τα αποτελέσματα έδειξαν την θετική επίδραση της μουσικοθεραπείας σε συνδυασμό με την φαρμακευτική αγωγή στα αρνητικά συμπτώματα της σχιζοφρένειας και στη κοινωνική δυσπροσαρμοστικότητα σε σχέση με την ομάδα που λάμβανε μόνο φαρμακευτική αγωγή (Edwards, 2006). Παρατηρούμε λοιπόν πως πλήθος ερευνών έχουν πραγματοποιηθεί γύρω από αυτό το θέμα δίνοντας θετικά αποτελέσματα για την χρήση της μουσικοθεραπείας σε ασθενείς με ψύχωση. Η μουσικοθεραπεία είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τα άτομα αυτά καθώς προωθεί την συμμετοχή ανθρώπων από ένα εύρος λειτουργικών επιπέδων. Παρέχεται λοιπόν ένα μη λεκτικό μέσον επικοινωνίας μέσω του οποίου οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιούν την μουσική για αυτοέκφραση, βελτίωση ψυχική αλλά και ευχαρίστηση (Edwards, 2006). 77

78 Τα αποτελέσματα της έρευνας λοιπόν ήταν πως η μουσικοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για ασθενείς ψυχικά άρρωστους οι οποίοι μπορούν σαφώς να συμμετέχουν ενεργά στις συνεδρίες μουσικοθεραπείας με στόχο να μπορούν να διαχειρισθούν ορισμένα από τα συμπτώματα τους και να εκφράσουν συναισθήματα σχετιζόμενα με τις εμπειρίες που βιώνουν. Η μουσικοθεραπεία είναι σχεδιασμένη με τρόπο τέτοιο ώστε να αποτελεί μια ευεργετική παρέμβαση για άτομα με μακροχρόνια προβλήματα ψυχικής υγείας. Επίσης, βοηθάει άτομα με μειωμένη αντιληπτική ικανότητας να συμμετέχουν καθώς μέσω της μη λεκτικής επικοινωνίας τους δίνεται η δυνατότητα να εκφρασθούν και να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματα τους (Edwards, 2006) Μουσικοθεραπεία για ανθρώπους με σχιζοφρένεια ή άλλες ψυχώσεις Στην μελέτη των Christian Gold, Trond Dahle, Tor Olav Heldal και Tony Wigram μελετήθηκε κατά πόσον η μουσικοθεραπεία είναι ωφέλιμη για άτομα με σχιζοφρένεια ή άλλες ψυχώσεις. Όπως έχουμε προαναφέρει σε αρχικά κεφάλαια της παρούσας εργασίας η μουσικοθεραπεία ορίζεται ως η συστηματική παρέμβαση στην οποία ο θεραπευτής βοηθάει τον θεραπευόμενο να βελτιώσει την κατάσταση της ψυχικής του υγεία δια μέσου της μουσικής και των μουσικών εμπειριών αναπτύσσοντας δυναμικές σχέσεις αλλαγής (Bruscia, 1998). Μέσω της μουσικής αλληλεπίδρασης επιτυγχάνεται ενδοπροσωπική και διαπροσωπική επικοινωνία και έκφραση, βασισμένη σε ψυχολογικές και ψυχοθεραπευτικές θεωρίες (Wigram, 2002). Στόχος της θεραπείας είναι να βοηθήσει ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα να καταφέρουν να αναπτύξουν σχέσεις και να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν θέματα τα οποία λεκτικά δεν μπορούν να προσεγγίσουν. Η μουσικοθεραπεία χρησιμοποιείται ήδη στα ψυχιατρικά ινστιτούτα για περίπου πενήντα χρόνια (Maranto, 1993). Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα ήταν η σύγκριση ανάμεσα σε τέσσερις δοκιμές συγκρίνοντας την μουσικοθεραπεία χωρίς καθόλου φαρμακευτική αγωγή, την μουσικοθεραπεία με placebo φαρμακευτική αγωγή και την μουσικοθεραπεία σε σύγκριση με τις κλασσικές θεραπευτικές μεθόδους. Οι μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες ήταν είτε λιγότερες είτε περισσότερες από είκοσι. Τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν πως η ένταξη της μουσικοθεραπείας στην κλασσική θεραπευτική μέθοδο είχε θετική επίδραση στην συνολική, ψυχική και λειτουργική εικόνα και κατάσταση ατόμων με σχιζοφρένεια. Από ότι έδειξε η μελέτη η σχέση ανάμεσα στον αριθμό των μουσικοθεραπευτικών συνεδριών και στην θεραπευτική επίδραση της μουσικοθεραπείας στους ασθενείς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη. Η μουσικοθεραπεία είναι ιδιαίτερα σημαντική και μπορεί να ελαττώσει σημαντικά τα αρνητικά συμπτώματα όπως είναι η συναισθηματική ισοπέδωση ή άμβλυνση, οι φτωχές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και η γενικότερη απώλεια κινήτρου και ενδιαφέροντος. Βέβαια ο ακριβής αριθμός συνεδριών στις οποίες επιτυγχάνονται αυτοί οι στόχοι και σίγουρα αυτό διαφέρει από ασθενή σε ασθενή. Τα συμπτώματα αυτά επηρεάζονται και βελτιώνονται σημαντικά από την χρήση της μουσικοθεραπεία σε σχέση με άλλου είδους θεραπείες (Gold et all., 2006). 78

79 3.13 Η χρήση της μουσικοθεραπείας σε ασθενείς με διαταραχή προσωπικότητας και σχιζοφρένεια Η μουσικοθεραπεία μέσα από ένα ψυχοδυναμικό πρίσμα περιλαμβάνει μουσικές και λεκτικές παρεμβάσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται προκειμένου να δημιουργήσουν τις απαραίτητες συνθήκες για ψυχολογική αλλαγή και υποστήριξη των ασθενών. Η μουσικοθεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να θεραπεύσει πλήθος ψυχικών διαταραχών όπως σχιζοφρένεια, οξεία ψυχωτικά επεισόδια (Gold ; Heldal ; Dahle ; Wigram, 2005), κατάθλιψη (Maratos ; Gold ; Wang ; Crawford, 2008) και διαταραχές προσωπικότητας (Hannibal, 2000 ; Christensen, Toft, Petersen, Lien, 2007). Όπως έχει προαναφερθεί σε προηγούμενες μελέτες έτσι κι εδώ απεδείχθη πως η μουσικοθεραπεία επιδρά θετικά στην συνολική εικόνα του ασθενούς (αρνητικά συμπτώματα, κατάθλιψη, άγχος, λειτουργικότητα κτλ.) (Gold ; Solli ; Kruger ; Lie, 2009). Στην παρούσα έρευνα συμπεριλήφθηκαν ασθενείς οι οποίοι πληρούσαν τα παρακάτω κριτήρια: να ξεκινούσαν μουσικοθεραπεία την περίοδο που ξεκινούσε η διεξαγωγή της έρευνας, να έχουν μια διάγνωση ICD 10 ή f2 ή f6 και να είναι ικανοί να παρακολουθήσουν μια τέτοιου είδους θεραπεία. Ασθενείς οι οποίοι απορρίφθηκαν από την παρούσα έρευνα ήταν όσοι βρίσκονταν ήδη σε θεραπεία όταν ξεκίνησε η έρευνα, είχαν διάγνωση διαφορετική από f2 ή f6, κρίθηκαν ακατάλληλοι για μια τέτοιου είδους θεραπεία. Από τους n=50 ασθενείς που παρακολουθούσαν συνεδρίες μουσικοθεραπείας εκείνη την περίοδο οι ερευνητές απέκλεισαν n=23 και συμπεριέλαβαν n=27 άτομα. Αυτοί οι 27 είχαν διαγνωσθεί με σχιζοφρένεια ή διαταραχή προσωπικότητας. Από τους 27 n=12 ήταν άντρες και n=15 ήταν γυναίκες. Επτά είχαν εκπαίδευση μέχρι και δημοτικού σχολείου ενώ ένας μόνο εργάζονταν κατά την διάρκεια της έρευνας. Οι ηλικίες των ατόμων αυτών ήταν από ετών με μέσο όρο ηλικίας τα 30 έτη. Τα 24 από τα 27 άτομα λαμβάνανε φαρμακευτική αγωγή. Ο μέσος όρος μουσικοθεραπευτικών συνεδριών ήταν 18 και οι περισσότεροι ασθενείς συμμετείχαν σε ομαδικές συνεδρίες ενώ μόνο 7 άτομα παρακολουθούσαν ατομικές συνεδρίες μουσικοθεραπείας. Η ομάδα ασθενών με διαταραχή προσωπικότητας ήταν από 5 7 άτομα ενώ με σχιζοφρένεια περιελάμβανε μικρότερο αριθμό ατόμων. Μέσα στην διάρκεια διεξαγωγής της έρευνας οι ασθενείς ακύρωσαν τις συνεδρίες σε ποσοστό 18% στον συνολικό χρόνο (Hannibal ; Pedersen ; Hestbaek ; Sorensen ; Jorgensen, 2012). Τα ευρήματα της παραπάνω έρευνας έδειξαν ότι είναι πιθανόν για ασθενείς με σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα η μουσικοθεραπεία να επιδρά θετικά και να πρέπει να συμπεριληφθεί στην συνολική θεραπεία των ασθενών Βελτιώνει η μουσικοθεραπεία την ψυχική υγεία των ενηλίκων ; Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό υγείας το 2001 με τον όρο ψυχική υγεία αναφερόμαστε σε μια κατάσταση στην οποία το άτομο αντιλαμβάνεται τις ικανότητες του και μπορεί να τα βγάλει πέρα με τις συνηθισμένες αντιξοότητες της ζωής, μπορεί να εργασθεί και να προσφέρει στην κοινωνία. Πολλοί άνθρωποι μη ψυχικά ισορροπημένοι συνήθως δεν ικανοποιούνται με τα αποτελέσματα συμβατικών θεραπειών και ψάχνουν συμπληρωματικές και εναλλακτικές θεραπείες. (Gold, Solli, Kruger & Lie, 2009). To 2007 στην Αμερική περίπου το 37% των ενηλίκων χρησιμοποίησαν κάποιο είδος συμπληρωματικής και εναλλακτικής θεραπείας. Μια 79

80 ευρέως διαδεδομένη και πολύ χρησιμοποιημένη συμπληρωματική και εναλλακτική θεραπεία είναι η μουσικοθεραπεία. Οι μουσικοθεραπευτικές προσεγγίσεις όπως έχω αναφέρει στο κεφάλαιο 1.5 είναι πολλές (ψυχαναλυτική, συμπεριφορική, ουμανιστική κτλ.). Οι προσεγγίσεις σύμφωνα με τους Drieschner και Pioch το 2012 που εφαρμόζονται κυρίως στο πεδίο της ψυχικής υγείας: η ενεργητική σε αντιδιαστολή με την παθητική μουσικοθεραπεία και το επίπεδο δόμησης της μουσικοθεραπευτικής συνεδρίας. Η ενεργητική μουσικοθεραπεία περιλαμβάνει ποικίλες μορφές μουσικής αλληλεπίδρασης όπως ο ελεύθερος κλινικός αυτοσχεδιασμός, η επανεκτέλεση τραγουδιών κτλ ενώ η παθητική μουσικοθεραπεία περιλαμβάνει ακρόαση ηχογραφημένης μουσικής ή μουσικής που παίζει ο μουσικοθεραπευτής και ακούει ο θεραπευόμενος. Η δομή, η διαδικασία και η διάρκεια των μουσικοθεραπευτικών συνεδριών ποικίλει ανάλογα με τις ανάγκες του ασθενούς και την μουσικοθεραπευτική προσέγγιση που ακολουθεί ο μουσικοθεραπευτής (Wigram, 2002). Κλινικές μελέτες και έρευνες έχουν δείξει πως η μουσικοθεραπεία μπορεί σαφώς να αποτελέσει μια αποτελεσματική παρέμβαση για ενήλικες με ψυχικά νοσήματα. Η Whipple (2004) υποστηρίζει πως η μουσικοθεραπεία έχει ευεργετικές επιδράσεις σε άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχικές διαταραχές (Lee ; Thyer, 2013). Η συγκεκριμένη έρευνα των Jung Lee και Bruce Thyer πραγματεύεται έπειτα από εύρεση, μελέτη και ανάλυση 9 ερευνών γύρω από την επίδραση της μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία κατά πόσο βελτιώνει η επιστήμη της μουσικοθεραπείας την υγεία ψυχικά ασθενών ενηλίκων. Οι μελέτες που ανέλυσαν οι ερευνητές ήταν (Lee ; Thyer, 2013): Chan, Wong, Onishi και Thalaya (2012) η οποία μελετά τις επιδράσεις της μουσικής στην κατάθλιψη σε ηλικιωμένους. Chang, Chen και Huang (2008) η οποία μελετά τις άμεσες επιδράσεις της μουσικοθεραπείας στην ψυχολογία γυναικών σε εγκυμοσύνη Erkkila et. all (2011) έρευνα η οποία ασχολείται με την αποτελεσματικότητα της μουσικοθεραπείας σαν συμπληρωματική θεραπεία σε άτομα με κατάθλιψη με εύρος ηλικίας από ετών. Εστιάζει κυρίως σε ηλικίες εργασίας Lin, Hsieh, Hsu, Fetzer (2011) μια μελέτη που ερευνά τις επιδράσεις της μουσικοθεραπείας σε σύγκριση με την λεκτική χαλάρωση και το άγχος που προκαλούν οι χημειοθεραπείες σε ασθενείς με καρκίνο Mohammadi, Shahabi και Panah (2011) η οποία πραγματεύεται τις επιδράσεις της μουσικοθεραπείας σε σχέση με το άγχος και την κατάθλιψη σε ηλικιωμένους στο Ιράν. Siedliecki και Good (2006), μια μελέτη η οποία δείχνει πως η μουσική επιδρά στον πόνο, την κατάθλιψη και την αναπηρία Yang et. all (2009) έρευνα η οποία μελετά το πώς η μουσικοθεραπεία επιδρά στην ανακούφιση του άγχους πριν τον τοκετό. 80

81 Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται συνοπτικά τα στοιχεία για τις παραπάνω μελέτες (Lee ; Thyer, 2013): Μελέτη Παρέμβαση Δείγμα Αποτελέσματα Chan et al. (2012) -Μουσικοθεραπεία vs. κλασσικές θεραπευτικές μέθοδοι. - Συνεδρίες 8 εβδομάδων, διάρκειας 30. -Ηλικιωμένοι (n=50,το 64% των συμμετεχόντων ήταν ετών -Πειραματική ομάδα: n=24, 63% γυναίκες Ελεγχόμενη ομάδα: n=26, 66% γυναίκες -Χώρα: Σιγκαπούρη Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν σημαντική μείωση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων σε βάθος χρόνου στην ομάδα που παρακολουθούσε τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες σε σύγκριση με την ομάδα που δεν παρακολουθούσε. Chang et al. (2008) -Μουσικοθεραπεία vs. Προγεννητικής φροντίδας. -Καθημερινές συνεδρίες για 2 εβδομάδες διάρκειας 30. Erkilla et al. (2011) - Μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες παράλληλα με κλασσικές θεραπευτικές μεθόδους vs. Κλασσικές θεραπευτικές μέθοδοι. -20 συνεδρίες των 60 ανά δύο εβδομάδες. -Έγκυες γυναίκες(n=236) -Πειραματική ομάδα: n=116, μέσης ηλικίας 31 ετών Ελεγχόμενη ομάδα: n=120, μέσης ηλικίας 30 ετών -Χώρα: Ταϊβάν -Ενήλικες σε κατάθλιψη (n=79) -Πειραματική ομάδα: n=33, μέσης ηλικίας 33 ετών, 76% γυναίκες Ελεγχόμενη ομάδα: n=46, μέσης ηλικίας 36 ετών, 80% γυναίκες -Χώρα: Φινλανδία Οι έγκυες γυναίκες οι οποίες παρακολουθούσαν τις συνεδρίες μουσικοθεραπείας έδειξαν ιδιαίτερα χαμηλά ποσοστά στο S-stai test (Spielberger-State Trait Anxiety Test) το οποίο είναι μια κλίμακα μέτρησης του άγχους και της κατάθλιψης και στο Epds (Edinburgh Postnatal Depression Scale) έπειτα από 2 εβδομάδες παρακολούθησης των συνεδριών. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ιδιαίτερα σημαντική βελτίωση στην μείζονα κατάθλιψη, το άγχος και την γενικότερη λειτουργικότητα στην πειραματική ομάδα που παρακολουθούσε συνεδρίες μουσικοθεραπείας σε σχέση με την άλλη 81

82 Lin et al. (2011) -Μουσικοθεραπεία vs. Λεκτική Χαλάρωσης vs. Κλασσικής φροντίδας. -1 συνεδρία των 60 -Εξωτερικοί ασθενείς (n=109) με καρκίνο που λάμβαναν χημειοθεραπεία -Πειραματική ομάδα: n=34, μέσης ηλικίας 50 ετών, 62% γυναίκες Ελεγχόμενη ομάδα: n=34, μέσης ηλικίας 54 ετών, 68% γυναίκες. -Χώρα: Ταϊβάν ομάδα. Οι μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες αποδείχθηκαν πιο αποτελεσματικές και είχαν μεγαλύτερη επίδραση στους ασθενείς σε σύγκριση με την θεραπεία λεκτικής χαλάρωσης και την κλασσική φροντίδα. Mohamadi et al. (2011) Siedliecki et al. (2006) -Μουσικοθεραπεία vs. Κλασσικές θεραπευτικές μέθοδοι. -Συνεδρίες 10 εβδομάδων διάρκειας 90 -Μουσικοθεραπεία vs. Κλασσικές θεραπευτικές μέθοδοι -Χρήση μουσικής από τον ερευνητή vs. Χρήση μουσικής από τον θεραπευόμενο -Ηλικιωμένοι (n=19) εσώκλειστοι σε γηροκομείο. -Πειραματική ομάδα: n=11, μέσος όρος ηλικίας 70 ετών, 55% γυναίκες Ελεγχόμενη ομάδα: n=8 μέσος όρος ηλικίας 69 ετών, 38% γυναίκες -Χώρα: Ιράν -Ασθενείς (n=60) με χρόνιο πόνο -Πειραματική ομάδα: n=22, μέσης ηλικίας 48 ετών, 90% γυναίκες Ελεγχόμενη ομάδα: n=20, μέσης ηλικίας 51 ετών, 65% γυναίκες Συγκριτική ομάδα: n=18, μέσης ηλικίας 51 ετών, 65% γυναίκες -Χώρα: Αμερική Φάνηκε σημαντική βελτίωση στο άγχος και στην κατάθλιψη των ηλικιωμένων που παρακολουθούσαν τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες συγκριτικά με την ομάδα που δεν τις παρακολουθούσε. Η μουσική ομάδα έδειξε σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα κατάθλιψης λόγω του πόνου αλλά και ενεργοποιήθηκαν και σωματικά συγκριτικά με την ομάδα κλασσικής φροντίδας. Επίσης δεν φάνηκε καμία σημαντική διαφορά ανάμεσα στην ομάδα που χρησιμοποιούσαν μουσική την μουσική της αρεσκείας τους οι θεραπευόμενοι και στην ομάδα που χρησιμοποιούσε μουσική μόνο ο ερευνητής. 82

83 Yang et al. (2009) - Μουσικοθεραπευτική ομάδα vs. Κλασσικές θεραπευτικές μέθοδοι -3 συνεδρίες διάρκειας 120 -Γυναίκες (n=120), το 96,7% ήταν ηλικίας κάτω των 35 ετών με υψηλή πιθανότητα εγκυμοσύνης -Πειραματική ομάδα: n=60 Ελεγχόμενη ομάδα: n=60 -Χώρα: Κίνα Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι τα επίπεδα άγχους μειώθηκαν εξαιτίας των συνεδριών μουσικοθεραπείας. Μέσα από την ανάλυση όλων των παραπάνω ερευνών απεδείχθη πως η χρήση της μουσικοθεραπείας σε ενήλικες με ψυχικά και ψυχολογικά προβλήματα είναι ευεργετική. Η μουσικοθερπαευτική πρακτική ή η μουσικοθεραπεία σε συνδυασμό με τις κλασσικές θεραπευτικές μεθόδους φαίνεται ότι έχει εξαιρετικά αποτελέσματα στους ασθενείς σε σχέση με την απλή ψυχοθεραπεία (Castillo Perez et. all 2011) ή με το να μην υπάρχει καθόλου θεραπεία (Chan et. all 2012 ; Mohammadi et. all 2011 ; Siedliecki & Good, 2006). Επίσης απεδείχθη πως η μουσικοθεραπεία βελτιώνει την ψυχική υγεία ενηλίκων με ψυχικά νοσήματα (Lee ; Thyer, 2013). Κλείνοντας το κεφάλαιο αυτό και περνώντας στο πρακτικό μέρος της παρούσας εργασίας συμπερασματικά θα αναφέρω πως είναι φανερό ότι η επιστήμη της μουσικοθεραπείας είτε ως μια συμπληρωματική μέθοδος θεραπείας είτε ως μια αυτούσια μέθοδος βελτιώνει σημαντικά την συνολική κατάσταση ασθενών με ψυχικά νοσήματα, βελτιώνει την ψυχική εικόνα τους αλλά και την κοινωνική προσαρμοστικότητα τους καθώς και την λειτουργικότητα. Βέβαια περαιτέρω έρευνες είναι χρήσιμο να διεξαχθούν πάνω σε αυτόν τον τομέα ώστε να μπορέσει παραδείγματος χάριν να αποδειχθεί και να καθορισθούν τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα της μουσικοθεραπείας στους ασθενείς σε σύγκριση με τις συμβατικές θεραπείες κτλ. 83

84 Κεφάλαιο 4 ο : Το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης στο Ινστιτούτο Ψυχικής υγείας παιδιών και ενηλίκων (Ι.Ψ.Υ.Π.Ε) 4.1 Γενική Μεθοδολογία Ερευνώντας πολλούς τρόπους τους οποίους μπορεί να ακολουθήσει κάποιος για να πραγματοποιήσει μια έρευνα επέλεξα ότι ο καλύτερος και πιο αποτελεσματικός στην δικιά μου περίπτωση ήταν αυτός της μεταγραφής σε παρτιτούρα του ηχητικού υλικού μέσα από τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες τις οποίες παρακολουθώ στο κέντρο ημέρας. Στις τρείς περιπτωσιολογικές μελέτες που ασχολήθηκα συμμετείχαν 3 ασθενείς του προγράμματος κοινωνικοποίησης διαγνωσμένοι με ψύχωση. Οι ηλικίες των ασθενών ήταν από ετών. Τα υποκείμενα του πειράματος έχουν ελάχιστες έως καθόλου μουσικές γνώσεις. Αφού ηχογραφήθηκε το κλινικό υλικό το επεξεργάστηκα και μέσω της διαδικασίας της μεταγραφής το μετέτρεψα σε παρτιτούρα χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα finale Μετά την μετατροπή του ηχητικού υλικού σε παρτιτούρα εστίασα στα σημεία τα οποία απαιτούσαν ανάλυση σε σχέση με την περίπτωση ασθενούς την οποία ανέλυα. Η μουσική μου ανάλυση κυρίως εστίασε σε θέματα μουσικά τα οποία έχουν άμεση συνάφεια με πτυχές της ζωής του θεραπευόμενου. Για να το θέσω πιο αναλυτικά λόγω του ότι η ψυχοδυναμική μουσικοθεραπεία όταν εφαρμόζεται στην συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα έχει σαν στόχο να εκμαιεύσει συναισθήματα και δυσκολίες που δεν μπορούν να εκφραστούν λεκτικά από τους θεραπευόμενους στο πρακτικό μου μέρος μέσω της παρτιτούρας ανέλυσα και συνέδεσα τα σημεία αυτά στα οποία φαίνονται η σχέση της μουσικής που δημιουργεί ο θεραπευόμενος με εκφάνσεις της ζωής του. 4.2 Τι είναι το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης ; Το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης του Ινστιτούτου ψυχικής υγείας παιδιών και ενηλίκων παρέχει τις θεραπευτικές υπηρεσίες του σε ενήλικα άτομα με ψυχοκοινωνικές δυσκολίες που έχουν ανάγκη από καθημερινή απασχόληση, φροντίδα και θεραπεία. Η διαδικασία της θεραπείας κινείται και συνδυάζεται μέσα από την καλλιέργεια και ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και τη σταδιακή επανένταξη των ασθενών σε κοινωνικές δραστηριότητες. Το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ζωή ατόμων με ψυχοκοινωνικές προβλήματα, τα οποία αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αυτονόμηση, στην εύρεση εργασίας και ζουν συνήθως λόγω της ασθένειας τους η οποία θεωρείται μεγάλο ταμπού στις μέρες μας αποκλεισμένοι από το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. a. Ποιος είναι ο σκοπός του προγράμματος κοινωνικοποίησης ; Η λειτουργία του προγράμματος κοινωνικοποίησης αποσκοπεί στη συνεχή θεραπεία και αποφυγή όσο αυτό είναι εφικτό υποτροπών των ασθενών, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, στην κοινωνική ένταξη και επαγγελματική αποκατάσταση, στην καταπολέμηση του στίγματος της ψύχωσης και στο δικαίωμα των ανθρώπων αυτών να αποτελούν ενεργά μέλη της κοινωνίας στην οποία όλοι ζούμε. 84

85 b. Τι περιλαμβάνει το Πρόγραμμα κοινωνικοποίησης ; Το πρόγραμμα κοινωνικοποίηση έχει σαν βασικό άξονα του τις θεραπείες μέσω τέχνης σε συνδυασμό με μια στιβαρή ψυχολογική υποστήριξη των ασθενών αλλά και των οικογενειών τους. Οι θεραπείες μέσω τέχνης, αποτελούν τα βασικά εργαλεία του προγράμματος κοινωνικοποίησης που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη των παραπάνω στόχων. Οι θεραπευτικές προσεγγίσεις είναι το θεραπευτικό θέατρο, η εικαστική θεραπεία, η μουσικοθεραπεία και η χοροθεραπεία σε συνδυασμό με ομάδες συζήτησης. Η συμμετοχή και η δραστηριοποίηση των μελών στις ομάδες αυτές έχει διπλό όφελος γιατί γνωρίζουν να αντιμετωπίζουν τις προσωπικές τους ανάγκες αλλά και εξελίσσουν σε υψηλό βαθμό τις δυνατότητες και την λειτουργικότητα τους. Οι κοινωνικοποιητικές δραστηριότητες του προγράμματος πραγματοποιούνται σε εβδομαδιαία βάση και είναι πέραν των θεραπειών μέσω τέχνης. Η ομάδα εξόδου η οποία περιλαμβάνει επισκέψεις σε μουσεία, εκθέσεις, θέατρο, κινηματογράφο, η ομάδα λογοτεχνίας που περιλαμβάνει ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων και συζήτηση πάνω σε αυτά, ομάδα επιτραπέζιων παιχνιδιών, ομάδα μουσικής στην οποία για μια ώρα κάθε εβδομάδα παίζονται τραγούδια τα οποία συνοδεύονται με μουσικά όργανα που παίζουν και τα μέλη αλλά και οι θεραπευτές και η ομάδα κοινότητας που είναι μια κλειστή θεραπευτική ομάδα συζήτησης. Οι κοινωνικοποιητικές δραστηριότητες είναι ένας ζωντανός οργανισμός με την έννοια ότι συνεχώς ψάχνονται και δημιουργούνται νέες δραστηριότητες με στόχο να βοηθήσουν την όσο το δυνατόν πιο ομαλή επανένταξη και κοινωνικοποίηση των μελών του προγράμματος. Η συμβολή της οικογένειας στην πορεία των ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα είναι καθοριστική. Για την στήριξη και την καλή συνεργασία με τις οικογένειες πραγματοποιούνται μηνιαίες συναντήσεις με τους γονείς ή κηδεμόνες των μελών αλλά και δίωρη θεραπευτική ομάδα συγγενών. Μέσα από τις παραπάνω συναντήσεις δίνεται η ευκαιρία για δημιουργία σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στις οικογένειες και στο πρόγραμμα κοινωνικοποίησης. Παράλληλα, η δυνατότητα συζήτησης και αποφόρτισης ανάμεσα στις οικογένειες ευνοεί την ανάπτυξη μιας καλύτερης σχέσης με τα παιδιά τους. Εν συνεχεία θα γίνει λόγος για το πώς λειτουργεί η μουσικοθεραπεία στα πλαίσια του κέντρου ημέρας πριν περάσουμε στην παρουσίαση του κλινικού υλικού και των περιπτώσεων που θα αναλύσουμε. Στα πλαίσια του προγράμματος κοινωνικοποίησης στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες δίνεται έμφαση στις δυναμικές των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών. Εκεί εντοπίζεται και το βασικό θεραπευτικό αίτημα για το οποίο έρχονται οι θεραπευόμενοι, η έξοδος από την απομόνωση λόγω της ψύχωσης. Η ψυχοδυναμική θεωρία την οποία ακολουθεί το κέντρο ημέρας και κατά συνέπεια και το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης βασίζεται στο γεγονός πως ένα άτομο αναπαράγει κυρίως οικογενειακά πρότυπα σχέσεων και συμπεριφορών που έχει μάθει σε όλες τις σχέσεις που διαμορφώνει. Η συμμετοχή στην μουσικοθεραπεία δίνει την ευκαιρία εντοπισμού αρνητικών προτύπων, που σαφώς υπάρχουν λόγω του οικογενειακού αλλά και ατομικού ιστορικού του ασθενούς, και επαναδιαπραγμάτευσης νέων, με υγιή χαρακτηριστικά μέσω της δημιουργικής έκφρασης και αναζήτησης. Έτσι σκοπός της μουσικοθεραπείας είναι να δώσει στα μέλη ένα δημιουργικό και ασφαλή τρόπο εξερεύνησης και αντιμετώπισης τόσο δικών τους θεμάτων όσο και των σχέσεων μεταξύ τους. 85

86 Είναι σημαντικό να αναφερθεί εδώ πως στα πλαίσια του προγράμματος κοινωνικοποίησης όχι μόνο η μουσικοθεραπεία αλλά και όλες οι θεραπείες μέσω τέχνης που πραγματοποιούνται στο κέντρο ημέρας εφαρμόζονται σε ομάδες. Επομένως η εφαρμογή της ομαδικής μουσικοθεραπείας στην ψυχική υγεία διευκολύνει και προάγει τις συνδέσεις των μελών, δημιουργώντας μια ισχυρή αίσθηση ενότητας μέσω της μουσικής συνέχειας και δομής (μελωδία, ρυθμός, ύφος). Παράλληλα προάγονται και οι βασικοί στόχοι των ομάδων όπως είναι η εμπιστοσύνη, η αυτοπεποίθηση, η αίσθηση του ανήκειν, η εποικοδομητική επικοινωνία, η αίσθηση του εαυτού και η αλληλεπίδραση (Κουκουράκης, 2011). Μέσα στα πλαίσια της μουσικοθεραπευτικής διεργασίας έχουν δημιουργηθεί τρία στάδια δραστηριοτήτων (Κουκουράκης, 2011): Το εισαγωγικό στάδιο που αποβλέπει στη δημιουργία συνοχής και εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της ομάδας. Εδώ ο ρόλος του μουσικοθεραπευτή είναι κατά κύριο λόγο καθοδηγητικός. Στα πλαίσια αυτού του σταδίου γίνονται δραστηριότητες γνωριμίας και εξερεύνησης των οργάνων, ρυθμικού και μουσικού συντονισμού, μουσικοί διάλογοι και δραστηριότητες για το πώς ακούει ο ένας τον άλλον και όλα αυτά βέβαια σε πιο ελεύθερο παίξιμο. Επόμενο στάδιο είναι αυτό της εξερεύνησης που αποσκοπεί στην εύρεση της μουσικής γλώσσας του κάθε μέλους. Στη φάση αυτή γίνεται σαφές πως εντείνεται η ανάγκη για ελεύθερο αυτοσχεδιασμό, με τον ρόλο του μουσικοθεραπευτή να είναι και πάλι καθοδηγητικός, αφήνοντας όμως περισσότερο χώρο στην ομάδα ώστε οι δραστηριότητες και η πορεία των αυτοσχεδιασμών να επηρεάζονται κυρίως από την προσωπικότητα του κάθε μέλους στην ομάδα καθώς και από την μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Ο μουσικοθεραπευτής θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την τεχνική της γείωσης (grounding), βλ. 2.7 (d), όπου δημιουργεί ένα στιβαρό υπόβαθρο πάνω στο οποίο πατάνε οι ασθενείς ώστε να αναπτύξουν τις μουσικές ιδέες τους κατά την διάρκεια του αυτοσχεδιασμού. Μερικές από τις δραστηριότητες που γίνονται στο στάδιο αυτό είναι η μουσική περιγραφή συναισθημάτων και εικόνων, διαθέσεων, η συμβολική σύγκριση των οργάνων με πρόσωπα ή η κατεύθυνση της ομαδικής μουσικής από ένα μέλος. Τέλος, το τρίτο στάδιο είναι αυτό του ελεύθερου αυτοσχεδιασμού που αποσκοπεί στην διαπραγμάτευση των θεραπευτικών θεμάτων του κάθε μέλους αλλά και των μελών μεταξύ τους. Εδώ ο μουσικοθεραπευτής δεν έχει καθοδηγητικό ρόλο αλλά περισσότερο συντονιστικό, στηρικτικό σε μουσικό και λεκτικό επίπεδο. Ενθαρρύνεται η λήψη πρωτοβουλιών ώστε τα μέλη να λειτουργούν όσο το δυνατόν αυτόνομα. Η ομάδα παίζει ελεύθερα, αυτοσχεδιαστικά και στην συνέχεια γίνεται συζήτηση πάνω στη μουσική που δημιουργήθηκε (Κουκουράκης, 2011). Χρήσιμο είναι να λεχθεί εδώ πως η μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο δεν είναι γραμμική αλλά εξαρτάται από τις ανάγκες των μελών και της ομάδας. Πολλές φορές μέσα σε μια μουσικοθεραπευτική συνεδρία ατόμων με ψυχικά νοσήματα είναι πολύ πιθανόν ο θεραπευτής 86

87 να αισθανθεί έντονη αποδιοργάνωση τόσο στο μουσικό όσο και στο νοητικό επίπεδο. Κατά την διάρκεια ενός αυτοσχεδιασμού υπάρχουν στιγμές όπου η μουσική σύνδεση που δημιουργείται είναι σαν να δέχεται επίθεση δίνοντας την αίσθηση ότι όλα έχουν παραλύσει και η μουσική σύνθεση καταρρέει. Η αίσθηση αυτή μεγεθύνεται όταν τα μέλη φέρνουν ξεσπάσματα πολύ δυνατών ήχων που μπορεί να παρομοιασθούν με βίαια χτυπήματα πάνω στα όργανα και η μουσική γίνεται χαοτική. Είναι απαραίτητη λοιπόν μια μουσική μητρική παρουσία η οποία θα μπορέσει να εμπερίεξη (containment), βλ. 2.7 (d), το χαοτικό παίξιμο και να το μετασχηματίσει σε κάτι που έχει δομή, νόημα, φόρμα και ύφος. Αυτό είναι το εκπληκτικό σημείο, πέραν όλων των άλλων, των μουσικοθεραπευτικών συνεδριών δεδομένου πως, όπως έχουμε αναφέρει πολλάκις και σε προηγούμενα κεφάλαια, άτομα τα οποία δεν έχουν καμία απολύτως επαφή και γνώση με την μουσική και το παίξιμο μουσικών οργάνων μέσα από την σωστή καθοδήγηση, ενθάρρυνση και θεραπεία μπορούν να δημιουργήσουν έργα τέχνης, είτε μουσικά, είτε εικαστικά, είτε χορευτικά, είτε θεατρικά. Τώρα θα περάσουμε στην ανάλυση και παρουσίαση του κλινικού υλικού εστιάζοντας, όπως προανέφερα, σε τρία μέλη του προγράμματος κοινωνικοποίησης που παρακολουθούν τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες του κέντρου ημέρας. 4.3 Περιπτωσιολογικές Μελέτες Ασθενών (Case Study) Με την παρουσίαση του κλινικού υλικού θα γίνει κατανοητό πως εφαρμόζονται τα παραπάνω στην πράξη. Θα περιγραφούν και αναλυθούν αποσπάσματα από μια συνεδρία εστιάζοντας σε τρία μεμονωμένα μέλη της ομάδας αλλά παρατηρώντας και τις προεκτάσεις που έχει το μουσικό αυτοσχεδιαστικό παίξιμο τους και στην υπόλοιπη ομάδα. Για λόγους ηθικής δεοντολογίας θα χρησιμοποιήσω ψευδώνυμα για να αναφερθώ στα μέλη της ομάδας. Επιπλέον, όλα τα μέλη της ομάδας έχουν δώσει την γραπτή συγκατάθεση τους για τη χρήση του ηχητικού υλικού που πρόκειται να ακουστεί στην συνέχεια προκειμένου να καλυφθούν οι επιστημονικοί στόχοι. Ο ρόλος μου στο πρόγραμμα κοινωνικοποίησης ήταν να παρατηρώ την δουλειά που κάνει ο μουσικοθεραπευτής με τα μέλη της ομάδας κρατώντας ημερολόγιο και σημειώσεις στα πλαίσια της εκπόνησης της πτυχιακής μου εργασίας. 87

88 Κεφάλαιο 5 ο : Περιπτωσιολογική Μελέτη Ασθενούς 1 Εισαγωγή: Ο Αλέξανδρος είναι 33 ετών και παρακολουθεί το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης από το Έχει διαγνωσθεί με σχιζοσυναισθηματική διαταραχή. Έρχεται στο κέντρο ημέρας και συμμετέχει εντατικά στις θεραπείες μέσω τέχνης. Αυτό το οποίο θα παρουσιασθεί και θα αναλυθεί στην συγκεκριμένη μελέτη περίπτωσης είναι η ανάγκη του ασθενούς για την ύπαρξη μουσικής φόρμας και δομής κατά την διάρκεια του αυτοσχεδιασμού ώστε να νιώθει σίγουρος και ασφαλής και όχι αποδιοργανωμένος και αγχωμένος. Οι τεχνικές οι οποίες χρησιμοποιεί ο μουσικοθεραπευτής κατά την διάρκεια μιας μουσικοθεραπευτικής συνεδρίας είναι ο ελεύθερος κλινικός αυτοσχεδιασμός και το holding. Τα παραδείγματα που θα παρουσιασθούν θα κάνουν σαφέστερα τα παραπάνω. Ιστορικό: Τα πρώτα παιδικά του χρόνια τα πέρασε με τους θετούς γονείς της μητέρας του (ηλικία 2-8 ετών). Η μητέρα του διαγνωσμένη με σχιζοφρένεια, νοσηλεύεται συχνά λόγω υποτροπών και ο Αλέξανδρος μεταφέρεται σε ιδρύματα. Είναι το πρώτο από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας. Σε ηλικία 9 ετών βιώνει μια τραυματική εμπειρία όταν καίγεται το σπίτι του. Από την ηλικία των 10 έως 13 ετών ζει με τον πατέρα του ο οποίος έχει βαριά αδιάγνωστη ψυχωσική διαταραχή, χωρίς να έχει ποτέ νοσηλευθεί ή λάβει φαρμακευτική αγωγή. Η συγκατοίκηση στιγματίζει τον Αλέξανδρο εξαιτίας της βίαιης συμπεριφοράς του πατέρα. Μεγάλο μέρος της εφηβικής του ηλικίας το περνάει σε ιδρύματα όπου αναφέρει σωματική κακοποίηση. Οι γονείς δεν τον επισκέπτονταν καθόλου. Εν συνεχεία μετακομίζει όλη η οικογένεια στην Αθήνα. Στην συνέχεια ο Αλέξανδρος μεταφέρεται στην στέγη προστασίας ανηλίκων για 5 χρόνια από ηλικία ετών. Εκεί τελειώνει το σχολείο και καταφέρνει να μπει στην Μαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου. Σε ηλικία 19 ετών εμφανίζει καταθλιπτική συμπτωματολογία. Περνάει φάσεις έντονης διακύμανσης από ευφορία σε κατάθλιψη. Έπειτα από ένα χρονικό διάστημα ξεκινάει απόπειρες αυτοκτονίας και τότε νοσηλεύεται για πρώτη φορά. Μέχρι και το 2009 κάνει άλλη μια νοσηλεία. Το 2011 παραπέμπεται στο πρόγραμμα κοινωνικοποίησης. Μουσικοθεραπευτικό Ιστορικό: Επειδή όπως προανέφερα η τεχνική που χρησιμοποιείται είναι ο ελεύθερος κλινικός αυτοσχεδιασμός, ο μουσικοθεραπευτής είτε παροτρύνει είτε αφήνει στην ελεύθερη βούληση των μελών να επιλέξουν ένα μουσικό όργανο της αρεσκείας τους για να εκφραστούν. Ο Αλέξανδρος όπως περιγράφω και στην εισαγωγή αναζητά την σιγουριά σε κάθε τι που κάνει ώστε να νιώθει ασφάλεια και εν τέλει να εισπράξει το καλώς έχειν. Να σημειώσω ότι στο παρελθόν είχε γραφτεί σε ωδείο και για λίγο καιρό έκανε μαθήματα κιθάρας. Γρήγορα διέκοψε γιατί οι αισθάνονταν πίεση από την συχνότητα μελέτης που απαιτούνταν. Το 2012 σε μια μουσικοθεραπευτική συνεδρία τολμά να αφήσει για πρώτη φορά την σιγουριά της κιθάρας και ασχολείται με τα κρουστά, σύντομα όμως επιστρέφει και πάλι στην κιθάρα. Μέσα στην ίδια χρονιά σε άλλη συνεδρία εμφανίζεται αποδιοργανωμένος όταν ο μουσικοθεραπευτής δεν καθοδηγεί το παίξιμο του κάτι που πιθανότατα απορρέει από στοιχεία του χαρακτήρα του τα οποία υποδηλώνουν άγχος και ανασφάλεια όταν πρόκειται για κάτι το οποίο τον αφορά. Όλο το χρονικό διάστημα που παρευρίσκομαι στο πρόγραμμα 88

89 κοινωνικοποίησης στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες παίρνει μόνο την κιθάρα και παίζει. Κατά κύριο λόγο είναι αυτός που ξεκινάει τους μουσικούς αυτοσχεδιασμούς πάντα όμως χρησιμοποιώντας είτε μια γνωστή διαδοχή συγχορδιών είτε μια γνωστή μελωδία. Πολλές φορές μάλιστα χρησιμοποιεί την διαδοχή συγχορδιών από ένα τραγούδι και αλλάζει τον ρυθμό ή και το αντίστροφο. Ο ίδιος έχει πει πως Νιώθω πιο άνετα και ασφαλής αν παίζω έχοντας στο μυαλό μου κάποια μουσική συνταγή για να ακολουθώ.. Παρ όλα αυτά όμως ο αυτοσχεδιασμός ο οποίος θα αναλύσουμε είναι στο πιάνο έπειτα από προτροπή του μουσικοθεραπευτή να αφήσει την κιθάρα και να δοκιμάσει κάποιο άλλο όργανο. Επέλεξε το πιάνο. Μέθοδος: Η μέθοδος που ακολούθησα προκειμένου να αναλύσω και να τεκμηριώσω αυτήν την περίπτωση είναι αυτή της μεταγραφής του ηχητικού υλικού σε παρτιτούρα. Εστίασα σε συγκεκριμένα σημεία στα οποία είναι εμφανής η προσπάθεια του Αλέξανδρου να ξεφύγει από την μουσική συνταγή που χρειάζεται για να παίξει μουσική και να πειραματισθεί έξω από αυτήν. Κάποιες φορές αυτό το καταφέρνει ενώ άλλες όχι, επιστρέφοντας είτε ήπια είτε βίαια στο γνώριμο, σίγουρο και ασφαλές περιβάλλον της μουσικής φόρμας. Έλαβα επίσης υπόψη μου κατά την διάρκεια αυτής της ανάλυσης μια υποτροπή του Αλέξανδρου περίπου ένα μήνα πριν την ηχογράφηση που θα αναλύσω. Ήταν για αρκετό καιρό ανήσυχος και προβληματισμένος για διάφορα προσωπικά του ζητήματα όπως ο ίδιος ανέφερε, ήταν αρκετά μελαγχολικός και χωρίς ιδιαίτερη όρεξη να συμμετέχει στην ομάδα. Έπειτα από την υποτροπή που πέρασε επέστρεψε με εμφανή την ανάγκη του να προσπαθεί να ξεφύγει από το μουσικό του καλούπι το οποίο πιθανόν να έχει προέκταση και στο καλούπι που χρειάζεται και στην ζωή του. Να αναφέρω εδώ πως την ημέρα που ηχογραφήθηκε ο συγκεκριμένος αυτοσχεδιασμός φαινότανε αρκετά πιεσμένος, σαν να έκρυβε πράγματα που τον απασχολούν. Είχε αναφέρει πως Το τρίπτυχο της καλής ζωής είναι το Άγχος η Αγωνία και το Στρες.. Διαδικασία Ανάλυσης: Η ανάλυση μου επικεντρώθηκε γύρω από το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος μετά την υποτροπή του μπήκε σε μια διαδικασία αλλαγής, προσπαθώντας μουσικά τουλάχιστον, να λειτουργήσει χωρίς καλούπι και μουσική καθοδήγηση και να πάρει τα ινία του αυτοσχεδιασμού στα χέρια του οδηγώντας εκείνος την ομάδα. Ίσως να είναι πιο εύκολο σε πρώτη φάση να καταφέρει κάτι τέτοιο μέσα στις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες όπου υπάρχει η στήριξη του μουσικοθεραπευτή αλλά και της ομάδας και έπειτα η κατάκτηση του αυτή να μεταφερθεί στην καθημερινότητα του. Ο αυτοσχεδιασμός έχει συνολική διάρκεια 10:18. Ο Αλέξανδρος κάθεται στο πιάνο, για πρώτη φόρα όσο καιρό είμαι εγώ στο κέντρο ημέρας. Ο μουσικοθεραπευτής παίζει κλασσική κιθάρα, εγώ στην αρχή παίζω ντέφι και κρουστά (ταμπούρο & πιατίνι) και λίγο αργότερα παίρνω το μπουζούκι. Στην συγκεκριμένη ομάδα είμαστε συνολικά πέντε άτομα, τα άλλα δύο δεν παίζουν κάποιο όργανο αλλά μας παρακολουθούν. Κάποια στιγμή στην μέση του αυτοσχεδιασμού ένα μέλος αρχίζει και παίζει λίγο το πιατίνι, και τις μπαγκέτες μεταξύ τους. 89

90 Παρατηρείται, από την έναρξη του αυτοσχεδιασμού μέχρι περίπου και το μέτρο 13 πως ο θεραπευόμενος πειραματίζεται μόνος του στο πιάνο χωρίς την συνοδεία κανενός οργάνου, χωρίς καμία καθοδήγηση και στήριγμα για να πατήσει. Εικόνα 1. Στιγμιότυπο από τον αυτοσχεδιασμό του Αλέξανδρου. Επίσης φαίνεται από τον αυτοσχεδιασμό που κάνει πως δεν ακολουθεί καμία απολύτως φόρμα (συγκεκριμένες συγχορδίες, ύφος μουσικής ή μελωδία) αλλά κινείται τελείως χρωματικά και χωρίς καμία μουσική δομή εκ πρώτης όψεως και ακροάσεως. Η έκταση στην οποία παίζει είναι κυρίως από το C4 D5. Εικόνα 2. Το χρωματικό πλαίσιο στο οποίο κινείται ο Αλέξανδρος στον αυτοσχεδιασμό του. Σημείο προσοχής είναι το μέτρο 4 στο οποίο ξεκινάει να παίζει έντονα και επαναλαμβανόμενα το διάστημα της τέταρτης αυξημένης F4 B4 που πιθανά είναι ένα μήνυμα πως αρχίζει να κουράζεται από τον εκτός φόρμας πειραματισμό που επιχειρεί αλλά και να χάνει την ευχέρεια αυτού. Παρόλα αυτά λύνει με μια appoggiatura στο μέτρο πέντε την αυξημένη συγχορδία και συνεχίζει να κινείται σε χρωματικό πλαίσιο. 90

91 Εικόνα 3. Τα διαστήματα 4 ης αυξημένης Εικόνα 4. Η λύση των αυξημένων διαστημάτων. Στο μέτρο 13 (audio 00:56) αρχίζουμε σιγά σιγά ο μουσικοθεραπευτής και εγώ με την κιθάρα και το πιατίνι αντίστοιχα να πλαισιώνουμε διακριτικά τον αυτοσχεδιασμό του Αλέξανδρου. Για περίπου τέσσερα μέτρα ακόμη ο Αλέξανδρος συνεχίζει να πειραματίζεται σε χρωματικό πλαίσιο χωρίς κάποια βάση και φτάνουμε στο μέτρο 18 (audio 1:19) όπου έχουμε την πρώτη τομή στον αυτοσχεδιασμό με τον Αλέξανδρο να μην αντέχει πιθανόν άλλο την εξερεύνηση σε άγνωστα μουσικά μονοπάτια εισάγοντας το μουσικό θέμα από το γνωστό παραδοσιακό κομμάτι Κερκυραϊκός για περίπου 1,5 μέτρο, από το μέτρο 18 μέχρι το μισό του μέτρου 20. Αυτομάτως μόλις το κάνει αυτό νιώθει την ασφάλεια και την βεβαιότητα της σίγουρης φόρμας την οποία γνωρίζει και ακολουθεί χωρίς ανασφάλεια. Στο μέσον του μέτρου 20 (audio 1:52) μας ρωτάει με νόημα Τι έπαιζα?. Δείχνοντας του ότι καταλάβαμε τι έπαιζε, παίρνει θάρρος και ξαναφεύγει από την φόρμα του τραγουδιού συνεχίζοντας τον πειραματισμό του σε χρωματικό ύφος από το μέτρο 20 μέχρι το μέτρο

92 Εικόνα 5. Το σημείο στο οποίο ο Αλέξανδρος εισάγει το θέμα από τον Κερκυραϊκό. Στο μέτρο 37 (audio 3:29) ξεκινάμε με την καθοδήγηση του μουσικοθεραπευτή να δημιουργούμε ένα στιβαρό μουσικό υπόβαθρο (holding) προκειμένου να τον ενθαρρύνουμε να αναπτύξει περαιτέρω τον αυτοσχεδιασμό του. Σ αυτό το σημείο εγώ έχω πάρει το μπουζούκι παίζοντας χρωματικά, προσπαθώντας να προσεγγίσω μουσικά τον Αλέξανδρο ενώ ο μουσικοθεραπευτής παίζει κλασσική κιθάρα εισάγοντας έναν συγκεκριμένο ρυθμό πάνω στον οποίο πατάει ο κλινικός αυτοσχεδιασμός. Στο ηχητικό απόσπασμα αυτό το σημείο είναι στο 3:33. Για τα επόμενα έξι λεπτά, ο Αλέξανδρος κινείται στο ίδιο χρωματικό ύφος, με ανιούσες και κατιούσες κλίμακες χωρίς όμως κάποιο συγκεκριμένο προσανατολισμό στην μελώδια του, παρότι εμείς τον υποστηρίζουμε μουσικά παίζοντας τσιφτετέλι. Δεν ακολουθεί καν το ρυθμικό μας μοτίβο και παίζει εντελώς μόνος του. Κάποια στιγμή και δύο λεπτά πριν ολοκληρωθεί ο αυτοσχεδιασμός ο θεραπευόμενος λέει Κουράστηκα τότε ο μουσικοθεραπευτής του απαντά Παίξε πιο ξεκούραστα.. Στο σημείο αυτό λοιπόν στο μέτρο 47 (audio 8:58) είναι η άλλη τομή στον αυτοσχεδιασμό η οποία υποδηλώνει ακριβώς αυτό το οποίο έχω ξεκινήσει από την αρχή να αναλύω, την ανάγκη του μέλους για ύπαρξη δομής και μουσικού καλουπιού. Το αίσθημα ασφάλειας και άνεσης το οποίο ο ίδιος ο Αλέξανδρος έχει δηλώσει ότι αισθάνεται όταν έχει στο μυαλό του κάποια μουσική συνταγή για να ακολουθεί. Στο μέτρο 47 λοιπόν και μόλις ο μουσικοθεραπευτής του προτείνει να παίξει πιο ξεκούραστα, αμέσως και μέχρι να ολοκληρωθεί ο αυτοσχεδιασμός εισάγει βίαια ένα ρυθμό 3/4 σε βαλς το οποίο και συνεχίζει μέχρι να ολοκληρωθεί ο αυτοσχεδιασμός. Αυτό το τελευταίο δίλεπτο δείχνει ξεκάθαρα πως ενώ άντεξε να περιπλανηθεί μουσικά σε ξένα γι αυτόν πεδία στο τέλος είχε την ανάγκη και χρειαζόταν να επιστρέψει στο γνώριμο γι αυτόν μουσικό ύφος, στην γνώριμη φόρμα, σ αυτό που ήξερε καλά και ένιωθε ασφάλεια όταν το έπαιζε. 92

93 Εικόνα 6. Στιγμιότυπο από το Βαλς που εισάγει ο Αλέξανδρος επιστρέφοντας στην μουσική φόρμα και αρά στην ασφάλεια. Είναι αξιοπρόσεκτο και πρέπει να επισημανθεί το θάρρος που χρειάστηκε προκειμένου να κάνει το βήμα να δοκιμάσει να παίξει χωρίς μουσική συνταγή, τα συστατικά της οποίας για τον Αλέξανδρο είναι η καθοδήγηση, η συγκεκριμένη διαδοχή συγχορδιών, ο σταθερός ρυθμός κτλ. Εδώ φαίνεται η χρησιμότητα του κλινικού αυτοσχεδιασμού ο οποίος μέσω των τεχνικών που χρησιμοποιήθηκαν και των μουσικοθεραπευτικών συνεδριών -τις οποίες ο Αλέξανδρος παρακολουθεί σε βάθος χρόνου - σε συνδυασμό με το ψυχαναλυτικό ψυχοθεραπευτικό πρίσμα που ακολουθεί το κέντρο ημέρας, κατάφερε να φέρει στην επιφάνεια άγχη και ανασφάλειες του θεραπευόμενου οι οποίες μετασχηματίστηκαν μουσικά. Με τον τρόπο αυτό ίσως αυτά τα άγχη και οι ανασφάλειες να γίνουν πιο ήπια ή και να ξεπερασθούν στην καθημερινότητα του. 93

94 Κεφάλαιο 6 ο : Περιπτωσιολογική Μελέτη Ασθενούς 2 Εισαγωγή: Ο Χρήστος είναι 51 ετών και παρακολουθεί το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης από το Παρακολουθεί σε εβδομαδιαία βάση όλες τις θεραπείες μέσω τέχνης. Αυτό το οποίο θα παρουσιασθεί και μέσα από το κλινικό υλικό με βάση μια συγκεκριμένη συνεδρία που πραγματοποιήθηκε στα μέσα του έτους είναι ο φόβος του θεραπευόμενου να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματα του τα οποία καταπιέζει και δεν εκφράζει και πως η παθητικότητα που διαρκώς τον διακατέχει εκφράζεται μουσικά μέσα από τον συγκεκριμένο αυτοσχεδιασμό. Η τεχνική που χρησιμοποίησε ο μουσικοθεραπευτής προκειμένου να αναδυθούν αυτά τα οποία θα αναλυθούν παρακάτω είναι ο ελεύθερος κλινικός αυτοσχεδιασμός. Ιστορικό: Όσον αφορά τα παιδικά του χρόνια ήταν ναι μεν αντιδραστικός σαν παιδί αλλά ήταν καλός μαθητής στο δημοτικό. Όταν δεν του επέβαλε κάποιος κάτι ήταν καλός και συνεργάσιμος. Περνώντας στην εφηβεία σε ηλικία 15 ή 16 ετών ήθελε να βγαίνει μόνος του αλλά οι γονείς του τον περιόριζαν αρκετά. Στην 2 α λυκείου σταμάτησε το σχολείο και στα άρχισε να δουλεύει ως αποθηκάριος σε μεγάλη εταιρία. Εκείνη την περίοδο και μέχρι τα είχε δεσμό με μια κοπέλα η οποία ήταν διαταραγμένη προσωπικότητα, ήταν χρήστης ουσιών και είχε ήδη κάνει και μια απόπειρα αυτοκτονίας. Στα 25 ξεκίνησε και ο ίδιος να κάνει χρήση ουσιών, ζήτησε βοήθεια και νοσηλεύθηκε για ένα χρόνο. Όταν εισήχθη για θεραπεία, χώρισε με την κοπέλα. Έπειτα από ένα χρόνο νοσηλείας βγαίνει καθαρός και βρίσκει πάλι δουλειά όπου παραμένει για περίπου 2 χρόνια. Σε ηλικία 28 ετών γνωρίζει μια άλλη κοπέλα η οποία εργάζεται σε φαρμακευτική εταιρεία και κάνουν σχέση. Το 2001 χωρίζει και πάλι. Τα πρώτα συμπτώματα της ασθένειας του εμφανίσθηκαν γύρω 2001 σε ηλικία περίπου 35 ετών, έπειτα από ένα τσακωμό που είχε με τους γονείς του. Οι γονείς φεύγουν από το σπίτι και τότε ο Χρήστος γίνεται αντικοινωνικός, καταθλιπτικός και δεν μιλούσε καθόλου. Οι γονείς του αμέλησαν εντελώς το θέμα της ιατρικής του επίβλεψης και παρακολούθησης μέχρι το Μουσικοθεραπευτικό Ιστορικό: Όπως προανέφερα ο Χρήστος παρακολουθεί το πρόγραμμα Κοινωνικοποίησης και τις συνεδρίες μουσικοθεραπείας από το Από το 2012 παρατηρήθηκε ότι στο παίξιμο του δεν υπήρχει καθόλου συναίσθημα να είναι εντελώς επίπεδο και διακριτικό. Δυσκολεύεται ακόμα και για την μουσική που δημιουργεί να μιλήσει και να πει τι συναισθήματα του δημιουργούνται και τι σκέψεις κάνει. Μέσα στο 2013 εξαιτίας διάφορων μουσικών δραστηριοτήτων που πραγματοποιούνται ο Χρήστος αντιδρά θετικά και ανοίγει το παίξιμο του. Σιγά σιγά καταφέρνει και βρίσκει ρυθμικά την υπόλοιπη ομάδα και συμμετέχει πιο ενεργά. Το Νοέμβριο του 2013 έπειτα από παρότρυνση της θεραπευτικής ομάδας ξεκινάει ψυχοθεραπεία και στις συνεδρίες μουσικοθεραπείας παρομοιάζει και συνδέει την ψυχοθεραπεία του με τα πιατίνια. Από τότε που ξεκίνησα να παρακολουθώ τις μουσικοθεραπευτικές συνεδρίες στο κέντρο ημέρας ο Χρήστος είναι πάντοτε λιγομίλητος, 94

95 χαμηλών τόνων ακούγοντας συνεχώς ραδιόφωνο από το ένα αυτί. Συνήθως παίζει το ocean drum σχεδόν αδιάφορα, ίσα που ακουμπάει τα δάχτυλά του. Σπάνια αλλάζει όργανο επιλέγοντας τα πιατίνια ή και το ταμπούρο καμιά φορά. Δεν έχει πειραματισθεί με κάποιο άλλο όργανο όσο καιρό είμαι στο κέντρο ημέρας πλην των κρουστών που ανέφερα εκτός από μια φορά όπου έπειτα από προτροπή του μουσικοθεραπευτή κάθισε στο πιάνο και δημιούργησε την μελωδία που θα αναλύσουμε. Ο ίδιος έχει δηλώσει πως η απέραντη παθητικότητα όχι μόνο στην μουσικοθεραπεία αλλά και γενικά στην ζωή του είναι μια μέθοδος η οποία τον βοηθά να αντιμετωπίσει το άγχος και αυτό θα φανεί στην συνέχεια. Διαδικασία ανάλυσης: Η διαδικασία που ακολούθησα προκειμένου να καταγράψω κάποια συμπεράσματα που προκύπτουν από την παρατήρηση του συγκεκριμένου ασθενή, ήταν σαφώς η μελέτη του μουσικοθεραπευτικού ιστορικού του από το 2011 μέχρι και σήμερα και η μεταγραφή μιας συγκεκριμένη ηχογράφησης η οποία συμπυκνώνει όλα όσα αναφέρω για τον Χρήστο παραπάνω και κάνει εμφανές το πώς επιχειρεί να απομακρύνεται από οποιαδήποτε πηγή συναισθήματος ή γεγονότων που διεγείρουν το συναίσθημα είτε θετικού είτε αρνητικού. Πιθανόν γι αυτό και στον παρακάτω αυτοσχεδιασμό δεν υπάρχει η παραμικρή υπόνοια μελωδίας παρά μόνο ο ρυθμικός ήχος δυο πλήκτρων του πιάνου. Η συνολική διάρκεια του αυτοσχεδιασμού είναι 4:42 με τον Χρήστο να κάθεται στο πιάνο έπειτα από προτροπή του μουσικοθεραπευτή, ο οποίος παίζει κλασική κιθάρα και εγώ μεταλλόφωνο. Η μουσικοθεραπευτική συνεδρία διαρκεί 1 ώρα και ο αυτοσχεδιασμός που θα παραθέσω είναι ο δεύτερος που πραγματοποιήθηκε μέσα σ αυτή την ώρα. Στον πρώτο αυτοσχεδιασμό ο Χρήστος όπως προαναφέρω έπαιξε στο ocean drum. Έπειτα ο μουσικοθεραπευτής τον προέτρεψε να παίξει στο πιάνο. Ο Χρήστος ήταν αρνητικός πιθανόν επειδή δεν είναι εξοικειωμένος με κάποιο μελωδικό όργανο ή επειδή φοβόταν να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα που θα του δημιουργούνταν παίζοντας ένα καινούργιο όργανο. Ο μουσικοθεραπευτής λοιπόν αφού βλέπει την άρνηση του να αλλάξει όργανο του προτείνει να μεταφέρει απλώς τον ρυθμό που έπαιζε στο ocean drum στο πιάνο πατώντας σε όποιο σημείο του κλαβιέ ήθελε. Όταν κάθησε ο Χρήστος στο πιάνο μεταφέροντας το ρυθμικό μοτίβο από τα κρουστά το διάστημα που έπαιξε προφανώς τελείως ασυνείδητα ήταν το διάφωνο διάστημα της τέταρτης αυξημένης Σι Φα συγκεκριμένα έπαιζε B3 F2. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η επιλογή του αυτή, ταυτίζεται με τον ψυχισμό του (φόβος για κάθε τι καινούργιο και αντιμετώπιση συναισθημάτων του). Ενισχύει αυτην την παρατήρηση το γεγονός ότι ενώ τολμά να επιχειρήσει σε ένα νέο μουσικό όργανο, δεν εκμεταλλεύεται τη δυνατότητα που του δίνει η έκταση των πλήκτρων του πιάνου έστω και από απλή περιέργεια. Αντίθετα, παραμένει προσκολλημένος στο συγκεκριμένο μοτίβο που επαναλαμβάνει συνεχώς. 95

96 Εικόνα 7. Το αυξημένο διάστημα που έπαιζε ο Χρήστος στον αυτοσχεδιασμό του. Σε έναν αυτοσχεδιασμό λοιπόν συνολικής διάρκειας 4:42 τα 2:38 (audio), μέτρο 1 83 στην παρτιτούρα έπαιζε κατ επανάληψιν αυτό το διάστημα. Από το 2:39 (audio), μέτρο στην παρτιτούρα ασυναίσθητα προφανώς καθώς ο συγκεκριμένος ασθενής δεν έχει καθόλου μουσικές γνώσεις μετακινεί τυχαία πάλι χωρίς καμία υπόδειξη το δάχτυλο του από την νότα Σι στην νότα Ντο. Επομένως τελείως ασυνείδητα λύνει χωρίς να το συνειδητοποιεί την προηγούμενη διαφωνία σε ένα διάστημα 5 η καθαρής. Μέσα από μια δευτερογενή επεξεργασία πιθανώς να έκανε μια τέτοια κίνηση γιατί ένοιωσε πιο εξοικειωμένος με το καινούργιο γι αυτόν μουσικό όργανο. Εικόνα 8. Η λύση του διάφωνου διαστήματος Ήδη από πολύ νωρίς από το μέτρο 6 (audio 0:17) ο μουσικοθεραπευτής προσπαθεί ακόμα και σε ένα τόσο επαναλαμβανόμενο, διάφωνο και μονότονο μοτίβο να εμπεριέξει (containment) το παίξιμο του Χρήστου προσπαθώντας να δημιουργήσει ένα πιο κινητικό περιβάλλον σ αυτό το τόσο σταθερό και μονότονο παίξιμο. Επίσης μέσω του holding δημιουργεί ένα σταθερό υπόβαθρο προκειμένου να εξελίξει ο Χρήστος περαιτέρω τον αυτοσχεδιασμό του, πράγμα που όμως δεν κάνει. Μουσικά ο μουσικοθεραπευτής κινείται στο ίδιο ηχητικό μοτίβο με τον ασθενή παίζοντας δηλαδή κυρίως διάφωνες συγχορδίες και ντιμινουίτες, επαναλαμβάνοντας πολλές φορές τις συγχορδίες για να καθρεφτίσει το παίξιμο του θεραπευόμενου. Είναι σημαντικό στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως ο μουσικοθεραπευτής προσπαθεί να δημιουργήσει ένα μελωδικό υπόβαθρο χρησιμοποιώντας 96

97 μόνο συγχορδιακές διαδοχές και ελάχιστες μελωδίες επειδή το μελωδικό στοιχείο το έχει αναλάβει ο Χρήστος. Εικόνα 9. Στιγμιότυπο από τον κλινικό αυτοσχεδιασμό του Χρήστου. Το κάτω πεντάγραμμο είναι το μουσικό υπόβαθρο που δημιούργησε ο μουσικοθεραπευτής. Στο σημείο μέτρο 112 (audio 3:33) ο Χρήστος λέει Κουράστηκα και λίγα δευτερόλεπτα αργότερα ο μουσικοθεραπευτής του απαντάει Ξεκουράσου και αυτόματα σταματάει να παίζει πιάνο αφήνοντας εμένα και τον μουσικοθεραπευτή να ολοκληρώσουμε και να κλείσουμε το αυτοσχεδιασμό. Εάν συγκρίνουμε τις δύο μελέτες που έχουν αναλυθεί μέχρι τώρα, παρατηρούμε ότι υπάρχει ένα κοινό σημείο όπου και οι δύο ασθενείς λίγο πριν ολοκληρωθεί ο αυτοσχεδιασμός δηλώνουν ότι κουράστηκαν. Η διαφορά είναι ότι στην πρώτη περίπτωση η κούραση του ασθενούς και η ανάγκη του για ύπαρξη μουσικής φόρμας μεταφράζεται σε ένα βαλς (καθιερωμένη μουσική φόρμα), αντίθετα με την δεύτερη περίπτωση όπου η ανάγκη του ασθενούς για αποφυγή επαφής με τα συναισθήματα και τους φόβους του τον οδηγεί σε βίαιη διακοπή της μουσικής του δημιουργίας. Συμπερασματικά, πιστεύω πως ο λόγος που δεν θέλει να παίξει πιάνο και οποιοδήποτε άλλο μελωδικό όργανο πχ. κιθάρα, μεταλλόφωνο κτλ. αλλά επιλέγει μόνο κρουστά όργανα στους αυτοσχεδιασμούς του (ocean drum, πιατίνι, ταμπούρο) είναι επειδή η παραγωγή μελωδίας παράγει και συναίσθημα, εγείρει συναισθηματικές καταστάσεις στον ακροατή πόσο μάλλον στον δημιουργό και ίσως γι αυτό φοβάται και το αποφεύγει γιατί δεν θέλει να έρθει σε επαφή με το συναίσθημα του, με τον εσωτερικό του κόσμο. Τα κρουστά δεν δημιουργούν κάποιο ιδιαίτερο συναίσθημα σε σχέση με μια μελωδία. Και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από την ανάλυση του παραπάνω αυτοσχεδιασμού αφού ακόμα και όταν του δόθηκε η ευκαιρία να δοκιμάσει να παίξει σε ένα μελωδικό όργανο εκείνος παρέμεινε προσκολλημένος σε δυο μόνο πλήκτρα παίζοντας έναν συγκεκριμένο ρυθμό σαν τα δάχτυλα των χεριών του να αντικατέστησαν τις μπακέτες των drums. 97

98 Κεφάλαιο 7 ο : Περιπτωσιολογική Μελέτη Ασθενούς 3 Εισαγωγή: Η Δήμητρα είναι 52 ετών και βρίσκεται στο κέντρο ημέρας από τον χειμώνα του Παρακολουθεί όλες τις θεραπείες μέσω τέχνης κάθε εβδομάδα καθώς και τις ομάδες συζήτησης που πραγματοποιούνται στο πρόγραμμα κοινωνικοποίησης. Ξεκινώντας στο κέντρο ημέρας, δυσκολεύθηκε να ενταχθεί στο πλαίσιο της ομάδας και να την εμπιστευθεί. Δεν μιλούσε καθόλου, δεν εξέφραζε αυτό που ήθελε ή δεν ήθελε, είχε έντονη αμφιθυμία και αμφιπραξία καθώς και αναποφασιστικότητα. Άρχισε σιγά-σιγά αλλά με σταθερά βήματα να εκφράζεται. Πρώτα με το βλέμμα και με νεύματα τύπου ναι και όχι. Στην παρούσα περιπτωσιολογική μελέτη και στο transcription του παρόντος ηχητικού υλικού αναλύεται η ανάγκη του μέλους για έναν φάρο μια σταθερή βάση που θα γνωρίζει πως θα είναι πάντα εκεί για εκείνη. Στην προκειμένη περίπτωση μπορεί να είναι είτε το ίδιο το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης, είτε ο θεραπευτής είτε και το μέλος του προγράμματος με το οποίο έχουν έρθει πολύ κοντά. Ιστορικό: Σχετικά με τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια της Δήμητρας αναφέρεται φυσιολογική ανάπτυξη και καλή σχέση με το οικογενειακό της περιβάλλον αλλά και τους συνομήλικους της. Πιο συγκεκριμένα στην εφηβεία δεν είχε ιδιαίτερες συγκρούσεις ενώ τελείωσε το σχολείο σπουδάζοντας λογιστική. Τα φοιτητικά της χρόνια περιγράφονται ως μια καλή περίοδος. Στο οικογενειακό της περιβάλλον αναφέρεται πως υπήρχαν στενές σχέσεις, με την μητέρα να έχει τον κυρίαρχο ρόλο. Πιο συγκεκριμένα η Δήμητρα με την μητέρα της έχει μια συμβιωτική, υπερπροστατευτική σχέση που δεν την αφήνει μέχρι και σήμερα να αυτονομηθεί. Η Δήμητρα εργάσθηκε για περίπου ένα χρόνο ως λογίστρια. Αργότερα δημιούργησε μια σχέση με κάποιον νέο με τον οποίον και αρραβωνιάστηκε. Εκείνος ήταν χρήστης ναρκωτικών ουσιών και πολλές φορές γινόταν βίαιος ώσπου παρενέβη η οικογένεια και χωρίσανε το Σε ηλικία 28 ετών άρχισαν να εμφανίζονται τα πρώτα προβλήματα. Μετά το πέρας αυτής της σχέσης η Δήμητρα ήταν άσχημα ψυχολογικά και είχε σταματήσει να εργάζεται. Την ίδια όμως περίοδο ξεκινάει μια δεύτερη σχέση που διήρκησε τρείς μήνες. Μετά και από αυτόν τον χωρισμό ανακαλύπτει η μητέρα της πως η Δήμητρα είναι έγκυος, λόγω όμως των ψυχολογικών προβλημάτων της και σε συνεννόηση με τον γιατρό της διακόπτει την κύηση. Η Δήμητρα καταπέφτει πολύ έπειτα από αυτό. Κάνει δύο σοβαρά επεισόδια και δύο νοσηλείες στον Ευαγγελισμό το 1993 και το Διαγιγνώσκεται με σχιζοφρενική διαταραχή. Μουσικοθεραπευτικό Ιστορικό: Η Δήμητρα παρακολουθεί το κέντρο ημέρας από τον χειμώνα του 2002 όπως αναφέρω και στην εισαγωγή. Από το 2004 και για τα πρώτα 2-3 χρόνια εμφανίζεται αμφιθυμική στην μουσικοθεραπεία εννοώντας πως άλλες φορές είναι ενεργητική και συμμετοχική στην ομάδα και άλλες φορές υποτονική και απρόθυμη. Κάποιες φορές της ήταν δύσκολο να διαλέξει το 98

99 όργανο που θα παίξει, γρήγορα όμως βελτιώθηκε και άρχισε να συμμετέχει στους μουσικούς διαλόγους και να ανταποκρίνεται χωρίς να διστάζει. Έπαιρνε πρωτοβουλίες και είχε πιο σταθερό παίξιμο. Την άνοιξη του 2008 η ίδια είπε χαρακτηριστικά Την μουσική την παίρνουμε μαζί μας και μας δίνει δύναμη. Ενώ το καλοκαίρι του ίδιου έτους μιλάει για την μουσική και την παρομοιάζει με ταξίδι αλλά και ως έναν τρόπο να εκφραστούν συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν αλλιώς. Φαίνεται εδώ η θεραπευτική λειτουργία της μουσικής καθώς και η πρακτική εφαρμογή της μουσικοθεραπείας η οποία στην θεωρία λέει ότι μέσω της ενεργητικής μουσικοθεραπείας και του κλινικού αυτοσχεδιασμού εκφράζονται και έρχονται στην επιφάνεια συναισθήματα που δύσκολα εκφράζονται με άλλο τρόπο και ιδιαιτέρως λεκτικά. Η πορεία της από το 2008 και έπειτα φαίνεται ανοδική και σταθερή, επιδιώκοντας βλεμματική επαφή και παίζοντας δυνατά παίρνει και ηγετικό κάποιες φορές ρόλο στην ομάδα, πολύ σημαντικό στοιχείο αν κρίνουμε από την αρχική της στάση στο πρόγραμμα όπου δεν μιλούσε καν. Την άνοιξη του 2013 παίζει για πρώτη φορά μεταλλόφωνο δείχνοντας ευαισθησία και μουσικότητα. Από τον χειμώνα του 2017 που βρίσκομαι εγώ στο κέντρο ημέρας επιλέγει κατά κύριο λόγο κρουστά όπως το ντέφι ή το πιατίνι και το ταμπούρο, ελάχιστες φορές έχει καθίσει στο πιάνο ενώ δεν την έχω δει να πειραματίζεται με έγχορδα πλην μιας φοράς που έπαιξε για πολύ λίγη ώρα μπουζούκι. Διαδιακασία Ανάλυσης: Η διαδικασία που ακολούθησα προκειμένου να καταλήξω στο συμπεράσματα μου για την Δήμητρα ήταν όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις η μεταγραφή του ηχητικού υλικού σε παρτιτούρα και η περαιτέρω ανάλυση και διασύνδεση της μουσικής που έπαιξε η Δήμητρα σε σχέση με το ιστορικό της αλλά και την παρούσα ψυχική της κατάσταση. Πριν ξεκινήσει ο κλινικός αυτοσχεδιασμός που θα αναλύσω είχε ξεκινήσει στην ομάδα συζήτηση σχετικά με τις επερχόμενες διακοπές του Πάσχα γεγονός το οποίο κάποια μέλη τα αναστάτωνε. Η αναστάτωση των μελών λόγω των διακοπών είναι κάτι απόλυτα φυσιολογικό σε αυτές τις περιπτώσεις γνωρίζοντας πως η επένδυση που έχουν κάνει τα άτομα αυτά στους θεραπευτές τους είναι μεγάλη με αποτέλεσμα ο αποχωρισμός έστω και λίγων εβδομάδων εξαιτίας των διακοπών να τους αγχώσει αρκετά και να τους αποσυντονίσει. Κατά την διάρκεια της συζήτησης ένα μέλος και ο καλύτερος φίλος της Δήμητρας στο πρόγραμμα κοινωνικοποίησης ανακοίνωσε πως θα έλειπε για διακοπές για τρεις εβδομάδες. Αυτό αναστάτωσε πάρα πολύ την Δήμητρα και έφερε στην ομάδα και την συζήτηση τον φάρο. Είναι γνωστό πως ο φάρος είναι το κτίσμα το οποίο βρίσκεται σε διάφορα σημεία των νησιωτικών ακτών και φωτοβολεί με έναν συγκεκριμένο ρυθμό ώστε να είναι ασφαλής η ναυσιπλοΐα. Η παράθεση του ορισμού έγινε μόνο και μόνο γιατί υπάρχει σύνδεση με την παρτιτούρα του αυτοσχεδιασμού που θα αναλύσω παρακάτω. Αν εξετάσουμε τον φάρο όμως συμβολικά μπορούμε να πούμε ότι ο φάρος συμβολίζει κάτι το σταθερό και κάτι το οποίο θα βρίσκεται πάντα στο ίδιο σημείο για να σε καθοδηγήσει. Επομένως θα μπορούσαμε να πούμε πως η Δήμητρα παρομοίασε ίσως τον μουσικοθεραπευτή με έναν φάρο τον οποίο θα ήθελε να έχει συνέχεια κοντά της. Έπειτα από αυτήν την σύντομη συζήτηση στην ομάδα ο μουσικοθεραπευτής προτείνει να σταματήσουμε την κουβέντα και να παίξουμε μουσική μεταφέροντας στα όργανα τα συναισθήματα και τις σκέψεις μας. Η Δήμητρα αρχικά επιλέγει το ντέφι αργότερα τα πιατίνια και έπειτα το ταμπούρο αλλάζοντας συνεχώς μεταξύ αυτών των τριών οργάνων, εγώ και μουσικοθεραπευτής 99

100 κλασσικές κιθάρες και τα υπόλοιπα μέλη μπουζούκι και ocean drum. Τον αυτοσχεδιασμό τον ξεκινάει η Δήμητρα αρχίζοντας να παίζει ντέφι εισάγοντας το παρακάτω μοτίβο. Εικόνα 10. Το εισαγωγικό μοτίβο της Δήμητρας στον αυτοσχεδιασμό Η συνολική διάρκεια του αυτοσχεδιασμού είναι 11:22. Έπειτα από λίγα δευτερόλεπτα και συγκεκριμένα στο 00:27 χρόνος στο audio απλοποιεί κάπως το προηγούμενο μοτίβο δίνοντας του την παρακάτω μορφή. Εικόνα 11. Απλοποίηση του εισαγωγικού μοτίβου μετά το σύμβολο της επανάληψης Παρατηρούμε αμέσως ότι αν αναπαράγουμε σε κάποιο κρουστό όργανο το παραπάνω μοτίβο αμέσως το ηχητικό του αποτέλεσμα μοιάζει με τις περιοδικές αναλαμπές του φωτός ενός φάρου. Κατά την διάρκεια του αυτοσχεδιασμού όπως φαίνεται και στην παρτιτούρα η Δήμητρα παρ όλο που άλλαξε τρία διαφορετικά κρουστά όργανα (ντέφι, πιατίνια, ταμπούρο) δεν άλλαξε καθόλου το ρυθμικό της μοτίβο, το μοτίβο του φάρου παρά μόνο παράλλαξε ίσως κάποιες 100

101 φορές την αρχική της ιδέα και αυξομείωνε τις εντάσεις στο παίξιμο της ανάλογα με την συνολική ένταση της ομάδας. Εικόνα 12. Η Δήμητρα περνάει το μοτίβο του φάρου στα πιατίνια Εικόνα 13. Η Δήμητρα περνάει στο ταμπούρο το μοτίβο Η Δήμητρα δηλαδή μετέφερε και μουσικοποίησε την ανάγκη της για μια σταθερή βάση στην ζωή της και την καθημερινότητα της, κάτι που το πρόγραμμα κοινωνικοποίησης προσφέρει στα μέλη. Φυσικά η ανάγκη της για σταθερότητα μπορεί να προκύπτει και από το γεγονός των δύο αποτυχημένων δεσμών της αλλά και της απώλειας του αγέννητου ακόμα παιδιού της. Βλέπουμε λοιπόν για μια ακόμη φορά πως ο κλινικός αυτοσχεδιασμός μπορεί και φέρνει στην επιφάνεια δύσκολα συναισθήματα τα οποία δεν είναι εύκολο να εκφραστούν από τα άτομα που τα αισθάνονται.έτσι παίρνοντας χώρο μέσα στην μουσική δημιουργία τα εκφράζουν και έπειτα ο μουσικοθεραπευτής με την σειρά του τα εμπεριέχει, τα καθρεφτίζει κτλ. επιστρέφοντας τα πίσω στα μέλη της ομάδας προκειμένου να γίνουν πιο κατανοητά και διαχειρίσημα από τα μέλη της ομάδας. 101

102 Κεφάλαιο 8 ο : Επίλογος Τελειώνοντας λοιπόν το πόνημα αυτό παρατηρούμε την πληθώρα εφαρμογων που έχει η επιστήμη της μουσικοθεραπείας σε έναν μόνο από τους πολλούς τομείς που εφαρμόζεται, αυτόν της ψυχικής υγείας. Επίσης αναλύθηκε εκτενώς η δυνατότητα που η επιστήμη αυτή προσφέρει ώστε να αντιμετωπίζει πλήθος παθολογικών καταστάσεων. Αποτελεί ίσως την πιο μοντέρνα κλινική εφαρμογή και ανάλογα με την εκπαίδευση που έχει ο κάθε μουσικοθεραπευτής και την σχολή που ακολουθεί είναι μια μορφή δημιουργικής ψυχοθεραπείας με εξαιρετικά αποτελέσματα είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο με διαφορετικά οφέλη σε κάθε περίπτωση. 102

103 Κεφάλαιο 9 ο : Παραρτήματα Κλινικό Υλικό Περιπτωσιολογική Μελέτης Νο.1 Μεταγραφή ηχητικού αυτοσχεδιασμού σε παρτιτούρα Θεραπευόμενος Αλέξανδρος 103

104 104

105 105

106 106

107 107

108 108

109 109

110 110