ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

Transcript

1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΩΛΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Επίμετρο ΖΑΧΑΡΟΥΛΑ ΚΑΣΣΕΡΗ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

2 ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη, σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975). Το βιβλίο τυπώθηκε σε χαρτί Ελεγχόμενης Καλλιέργειας Δέντρων (fsc) 1η έκδοση: Μάρτιος 2014 Γιώργος Τσιώλης, Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα 2014, Εκδόσεις Κριτική ΑΕ Εκδόσεις Κριτική Κεντρική διάθεση: Νευροκοπίου 8, Αθήνα, τηλ.: ΙSBN

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η συγγραφή ενός βιβλίου μεθοδολογίας της ποιοτικής έρευνας αποτελεί μια ενδιαφέρουσα πρόκληση. Ο συγγραφέας οφείλει να τηρήσει λεπτές ισορροπίες. Αναγνωρίζοντας πως κάθε ερευνητικό εγχείρημα αποτελεί μια μακρά πορεία διλημμάτων, τα οποία ο ερευνητής καλείται να αντιμετωπίσει αποφασίζοντας μεταξύ διαφορετικών επιλογών, ο συγγραφέας οφείλει να συζητήσει και να προτείνει συστηματικές, μεθοδολογικά ελεγμένες και τεκμηριωμένες εκδοχές για όλα τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Οι προτάσεις αυτές δεν θα πρέπει να διατυπώνονται ως μονοσήμαντες οδηγίες ή άκαμπτες συνταγές, αφού σύμφωνα με την ποιοτική προσέγγιση η έρευνα είναι μια ευέλικτη, διερευνητική, ενδεχομενική διαδικασία που παραμένει ανοικτή στο απροσδόκητο. Ο συγγραφέας καλείται συνεπώς να συστηματοποιήσει και να τεκμηριώσει τις διαθέσιμες μεθοδολογικές επιλογές για κάθε στάδιο της ερευνητικής διαδρομής, αφήνοντας στον ερευνητή το περιθώριο να επιλέξει ανάλογα με τις ανάγκες του και τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζει το εξεταζόμενο πεδίο. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί ένας ζωηρός διάλογος για όλα τα ζητήματα μεθοδολογίας και μεθόδων της ποιοτικής έρευνας υπάρχει δε, μια πλούσια εκδοτική παραγωγή διεθνώς. Διαπιστώνεται, συνεπώς, πως έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί η εποχή κατά την οποία η ποιοτική έρευνα θεωρούταν ως μια ιμπρεσιονιστική διαδικασία, που εναπόκειτο απλώς και μόνο στην επινοητικότητα και την ευρηματικότητα του ερευνητή, ο οποίος πειραματιζόταν με ad hoc εφευρεμένες μεθόδους και διαδικασίες. Οι μέθοδοι, οι τεχνικές και οι διαδικασίες που αξιοποιούνται στην ποιοτική έρευνα είναι επαρκώς περιγεγραμμένες στην πλούσια σχετική βιβλιογραφία και γίνονται αντικείμενο μεθοδολογικού αναστοχασμού. Αν, ωστόσο, εξετάσει κανείς πιο προσεκτικά τις σχετικές εκδόσεις και δημοσιεύσεις, θα παρατηρήσει πως ενώ υπάρχει μια εξαντλητική συζήτηση που αφορά ζητήματα όπως η επιστημολογική θεμελίωση της ποιο-

4 16 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ τικής έρευνας, ο ερευνητικός σχεδιασμός και ιδίως οι μέθοδοι παραγωγής δεδομένων, εντοπίζεται ένα κενό σε σχέση με τις διαδικασίες και τους τρόπους της ποιοτικής ανάλυσης. Εύκολα μπορεί να παρατηρήσει κανείς, ξεφυλλίζοντας τα περισσότερα μεθοδολογικά βιβλία ποιοτικής έρευνας, ότι οι ενότητες που αφιερώνονται στην ανάλυση ποιοτικών δεδομένων είναι δυσανάλογα σύντομες. Αυτό αποτυπώνει ενδεχομένως μια παγιωμένη αντίληψη που αποδίδει τη διαδικασία της ανάλυσης και της ερμηνείας των ποιοτικών δεδομένων στη μυστηριακού τύπου επινοητική δεινότητα του ερευνητή, η οποία είναι δύσκολο να περιγραφεί ή να αποκρυπτογραφηθεί στα επιμέρους της βήματα. Ταυτόχρονα, ωστόσο, αρθρώνεται όλο και πιο πιεστικά από φοιτητές (προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς), υποψήφιους διδάκτορες, νέους ερευνητές, οι οποίοι γοητεύονται από την ποιοτική προσέγγιση και την επιλέγουν, το αίτημα για σαφείς κατευθύνσεις και προτάσεις ως προς τη διαχείριση, την ανάλυση και την ερμηνεία των ποιοτικών δεδομένων. Σε αυτό το αίτημα φιλοδοξεί να ανταποκριθεί το ανά χείρας βιβλίο. Στο επίκεντρο έχουν τεθεί δύο ιδιαίτερα δημοφιλείς προτάσεις ποιοτικής ανάλυσης: η διαδικασία κατασκευής θεωρητικών κατηγοριών και υποθέσεων μέσω των διαδοχικών σταδίων κωδικοποίησης των δεδομένων, που προτείνεται στο πλαίσιο της μεθοδολογίας της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας (grounded theory) και η αφηγηματική ανάλυση που ενδείκνυται για την ερμηνευτική επεξεργασία κειμένων, που προκύπτουν από τη διενέργεια βιογραφικών αφηγηματικών συνεντεύξεων. Οι αναφορές στην πρώτη (grounded theory) είναι πολύ συχνές σε διδακτορικές διατριβές ή διπλωματικές εργασίες που υιοθετούν την ποιοτική προσέγγιση. Η εν λόγω μεθοδολογία είναι ιδιαίτερα ελκυστική, διότι εμπεριέχει προτάσεις που αφορούν το σύνολο των σταδίων και των διαδικασιών της ερευνητικής διαδικασίας και παρέχει έτσι στον ερευνητή ένα εδραίο και συνεκτικό πλαίσιο για τις μεθοδολογικές του επιλογές. Ταυτόχρονα δίνει στον ερευνητή την ευελιξία να προσαρμόσει τις συγκεκριμένες τεχνικές στις ανάγκες και τις απαιτήσεις του ερευνητικού του αντικειμένου. Όμως αυτό καθιστά συχνά τον τρόπο εφαρμογής της εν λόγω μεθοδολογίας ασαφή και απροσδιόριστο. Πολλοί την επικαλούνται, πόσοι όμως την εφαρμόζουν με συνεπή τρόπο; Κρίνεται, συνεπώς, απαραίτητο να εκτεθούν και να συζητηθούν οι κεντρικές προδιαγραφές και οι επιμέρους τεχνικές καθώς και να καταδειχθεί με λεπτομερή και καταληπτό τρόπο η πρακτική τους

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 17 εφαρμογή σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Η δεύτερη προσέγγιση στην οποία εστιάζουμε σε τούτο το βιβλίο, η αφηγηματική ανάλυση, απέκτησε ιδιαίτερη δημοφιλία λόγω του αυξανόμενου ενδιαφέροντος που εκδήλωσαν τα τελευταία χρόνια όλες σχεδόν οι πειθαρχίες των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών προς τις βιοαφηγήσεις. Οι τελευταίες λογίζονται ως πλούσιο υλικό εμπειρικής έρευνας. Για την πολυεπίπεδη ανάλυσή τους είναι αναγκαίο να περιγραφούν, να συζητηθούν και να εφαρμοστούν ενδεδειγμένες ερμηνευτικές διαδικασίες. Το βιβλίο εστιάζει, κατά κύριο λόγο, στις διαδικασίες και τις τεχνικές της ποιοτικής ανάλυσης, δίνοντας έμφαση στις δύο προσεγγίσεις που αναφέραμε παραπάνω. Δεν περιορίζεται, όμως, μόνο σε αυτό. Επιχειρεί να ορίσει την ποιοτική προσέγγιση στην κοινωνική έρευνα και να προσδιορίσει τα θεμελιακά της χαρακτηριστικά. Απορρίπτει τον ετεροπροσδιορισμό της ποιοτικής έρευνας ως το αντίθετο της ποσοτικής και αποφεύγει να υιοθετήσει τεχνικού χαρακτήρα κριτήρια ως ειδοποιά χαρακτηριστικά. Αντ αυτών υποστηρίζει ότι η ποιοτική έρευνα χαρακτηρίζεται και διέπεται από μια ιδιαίτερη λογική που εδράζεται στις οντολογικές, επιστημολογικές και μεθοδολογικές παραδοχές του ερμηνευτικού παραδείγματος και του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού. Επιχειρεί δε, να περιγράψει την ιδιαίτερη αυτή λογική και τους τρόπους με τους οποίους χρωματίζει τις συγκεκριμένες μεθόδους και πρακτικές σε όλα τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Για την ανάγκη, μάλιστα, μιας συνεκτικής θεώρησης των σταδίων μιας ποιοτικής έρευνας επιλέξαμε να αναφερθούμε στο βιβλίο συνοπτικά (με τη μορφή περιεκτικών πινάκων) σε όλα τα θέματα στα οποία καλείται ο ερευνητής να πάρει θέση ήδη κατά τον ερευνητικό του σχεδιασμό. Το βιβλίο επιδιώκει, επίσης, να άρει μια σειρά παρανοήσεων και παρεξηγήσεων που σχετίζονται με επίμαχα ζητήματα της ποιοτικής έρευνας, όπως η δυνατότητα γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής μελέτης, τα κριτήρια αξιολόγησης και επιστημονικού ελέγχου μιας ποιοτικής έρευνας, η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης και δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Επειδή οι απαντήσεις που κατά κανόνα δίνονται στα συγκεκριμένα ζητήματα είναι διαφορετικές από εκείνες του κυρίαρχου μεταθετικιστικού παραδείγματος της ποσοτικής έρευνας, τα ζητήματα αυτά κατανοούνται συχνά με στρεβλό τρόπο από τους εκπαιδευόμενους ή τους νεόκοπους ερευνητές. Τέλος, στο βιβλίο περιλαμβάνεται με τη μορφή επιμέτρου ένα κείμενο, το οποίο παρουσιάζει τις δυνατότητες που

6 18 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ παρέχουν στη διαχείριση και ανάλυση ποιοτικών δεδομένων τα λογισμικά προγράμματα υποβοήθησης ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων (Computer Assisted Qualitative Data Analysis Software, CAQDAS) και ειδικότερα το πρόγραμμα NVivo10. Στο ανά χείρας κείμενο επιδιώξαμε να ανταποκριθούμε ταυτόχρονα σε δύο στόχους: αφενός να ανασυγκροτήσουμε με κριτικό τρόπο την επίκαιρη επιστημονική συζήτηση γύρω από τα ζητήματα που πραγματευόμαστε αφετέρου να έχει το κείμενο έναν χρηστικό χαρακτήρα για εκπαιδευόμενους και νέους ερευνητές, που θα θελήσουν να βρουν σε αυτό συγκεκριμένες προτάσεις και να τις εφαρμόσουν στην πράξη. Γι αυτόν το λόγο όλες οι ενότητες διανθίζονται με παραδείγματα, ενώ οι δύο προσεγγίσεις ποιοτικής ανάλυσης, που συζητούνται ενδελεχώς, συνοδεύονται από λεπτομερείς εφαρμογές. Στις εφαρμογές αυτές έχουν προβλεφθεί ειδικά πλαίσια με σχόλια που επισημαίνουν τους ακριβείς τρόπους χρήσης μιας τεχνικής ή μεθόδου στο συγκεκριμένο παράδειγμα. Επίσης, στο τέλος κάθε υποκεφαλαίου υπάρχει διακριτό πλαίσιο εντός του οποίου συνοψίζονται τα βασικά σημεία του περιεχομένου. Κάθε ενότητα κλείνει με την παράθεση λίστας προτεινόμενων κειμένων για περαιτέρω μελέτη, ώστε να μπορεί ο αναγνώστης, ανατρέχοντας σε αυτά, να εμβαθύνει στο πεδίο που τον ενδιαφέρει. Η δομή του βιβλίου Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη και περιλαμβάνει επίμετρο. Το Α Μέρος εισάγει τον αναγνώστη στη λογική της ποιοτικής έρευνας. Αναφέρονται οι θεμελιώδεις αρχές της ποιοτικής προσέγγισης. Βάσει των αρχών αυτών και των μεθοδολογικών συνεπαγωγών τους συντίθεται ένας λειτουργικός ορισμός της ποιοτικής έρευνας. Εν συνεχεία παρατίθενται τα σημεία που περιλαμβάνει ο ερευνητικός σχεδιασμός στην ποιοτική έρευνα και αναλύονται τα επιμέρους στάδια της ερευνητικής διαδικασίας. Με τη μορφή περιεκτικών πινάκων παρουσιάζονται ειδικά μεθοδολογικά θέματα, όπως η διάκριση βασικής εφαρμοσμένης έρευνας και τα είδη της δεύτερης, τα χαρακτηριστικά των ερευνητικών ερωτημάτων, οι μέθοδοι παραγωγής ποιοτικών δεδομένων, οι στρατηγικές σκόπιμης δειγματοληψίας που αξιοποιούνται στην ποιοτική έρευνα, οι προσεγγίσεις ποιοτικής ανάλυ-

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 19 σης. Στο Α Μέρος αναφέρονται, επίσης, ερευνητικά πεδία και τύποι ερευνητικών ερωτημάτων που δύναται να απαντηθούν μέσω της ποιοτικής προσέγγισης. Δίνονται παραδείγματα τέτοιων ερωτημάτων από έρευνες που έχουν υλοποιηθεί και προτείνονται πρακτικοί τρόποι, οι οποίοι βοηθούν αρχάριους κυρίως ερευνητές για να διατυπώσουν τα δικά τους ερωτήματα. Περιλαμβάνεται, επίσης, πίνακας με τα στάδια εξέλιξης της ποιοτικής έρευνας στις Ηνωμένες Πολιτείες από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα, όπως έχουν προταθεί από τους Denzin και Lincoln. Το Β Μέρος περιλαμβάνει δύο εκτενείς ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζεται ενδελεχώς η μεθοδολογία της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας (grounded theory). Αρχικά παρουσιάζεται το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύχθηκε η συγκεκριμένη μεθοδολογική πρόταση, καθώς και οι κυρίαρχες τάσεις της εποχής στις οποίες θέλησαν να αντιταχθούν οι εισηγητές της, B. Glaser και A. Strauss. Εν συνεχεία συζητιέται ένα κομβικό ζήτημα της ποιοτικής έρευνας εν γένει, ο ρόλος του θεωρητικού προϊδεασμού και των προκατανοήσεων στην ερευνητική διαδικασία. Το ζήτημα αυτό δίχασε τους εισηγητές της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας (ΕΘΘ), των οποίων οι δρόμοι χώρισαν από το τέλος της δεκαετίας του 70. Ανασκευάζεται η εσφαλμένη άποψη, που προσδιόριζε ως επαγωγική τη λογική που διέπει την ερευνητική διαδικασία σύμφωνα με τις αρχές της ΕΘΘ, και αναδεικνύεται ως τέτοια ο απαγωγικός συλλογισμός (abduction). Παρουσιάζεται δε, ένας συμβατός με την απαγωγική λογική τρόπος διάρθρωσης και εξέλιξης της ερευνητικής διαδικασίας. Το κέντρο βάρους της ενότητας δίνεται στην παρουσίαση των τριών σταδίων της κωδικοποίησης, βάσει των οποίων επιτυγχάνεται με συστηματικό και μεθοδικά ελεγμένο τρόπο η μετάβαση από τα πρωτογενή εμπειρικά δεδομένα στις έννοιες, τις κατηγορίες, τις υποθέσεις και εντέλει στη διατύπωση μιας εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Στο κείμενο περιλαμβάνονται ακόμη εκτενείς αναφορές σε όλες τις σημαντικές λειτουργίες της εν λόγω μεθοδολογίας, όπως η σύνταξη θεωρητικών υπομνημάτων, η στρατηγική της θεωρητικής δειγματοληψίας, η αναγνώριση του σημείου θεωρητικού κορεσμού, καθώς και η μετάβαση από τις περιεχομενικές στις τυπικές θεωρίες. Για να εμπεδώσει ο αναγνώστης τις περιγραφόμενες διαδικασίες και τεχνικές αλλά και να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη, παρατίθεται ένα εκτενές παράδειγμα.

8 20 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζεται η βιογραφική αφηγηματική ανάλυση. Αρχικά αναπτύσσονται θεωρητικοί στοχασμοί που συλλαμβάνουν τη βιογραφία ως κοινωνική κατασκευή και εντοπίζουν τις λειτουργίες της στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, καθώς και το ρόλο του αφηγηματικού ομιλείν στη διαδικασία κατασκευής της βιογραφικής ταυτότητας. Μια τέτοια θεωρητική κατανόηση επαναπροσδιορίζει, όπως είναι φυσικό, και το αντικείμενο της βιογραφικής αφηγηματικής ανάλυσης: στο επίκεντρο τίθενται τώρα η αποκρυπτογράφηση των διαδικασιών αφηγηματικής κατασκευής της βιογραφικής ταυτότητας. Για να παρουσιάσουμε τις διαδικασίες και τις τεχνικές ανάλυσης, στο ανά χείρας κείμενο επιλέξαμε να ανιχνεύσουμε τις ιδιότητες του βιογραφικού αφηγηματικού λόγου και να προτείνουμε τρόπους με τους οποίους αξιοποιούνται οι ιδιότητες αυτές κατά τη διαδικασία της ανάλυσης. Περιλάβαμε, επίσης, ένα εκτενές κεφάλαιο στο οποίο παρουσιάζεται λεπτομερώς η μέθοδος της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης ως ο βασικότερος τρόπος παραγωγής βιογραφικών κειμένων στο πλαίσιο ενός ερευνητικού εγχειρήματος. Με αφορμή την παρουσίαση του τρόπου διενέργειας της βιογραφικής αφηγηματικής συνέντευξης παρατίθεται ένας πίνακας που κωδικοποιεί τις συμβατικές αρχές ηθικής και ερευνητικής δεοντολογίας αλλά και τους περιορισμούς που ανακύπτουν όταν οι αρχές αυτές επιχειρείται να εφαρμοστούν στην αφηγηματική έρευνα. Σε σχετικά κεφάλαια παρέχονται, επίσης, συγκεκριμένες κατευθύνσεις για τη μεταγραφή του αφηγηματικού λόγου καθώς και για την τεκμηρίωση της συνέντευξης. Ακολουθεί η παράθεση των μεθοδολογικών αρχών, που διέπουν τη βιογραφική αφηγηματική ανάλυση, καθώς και των συγκεκριμένων βημάτων που ακολουθούνται κατά την αναλυτική διαδικασία. Οι αρχές και οι διαδικασίες της αφηγηματικής ανάλυσης εφαρμόζονται σε μια πολύ ενδιαφέρουσα βιοαφήγηση, η ανάλυση της οποίας παρατίθεται στο τέλος της σχετικής ενότητας. Το Β Μέρος ολοκληρώνεται με μια τρίτη σύντομη ενότητα στην οποία παρουσιάζονται ενδεδειγμένοι τρόποι για τη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων μιας έρευνας μέσω της συγγραφής μιας επιστημονικής έκθεσης καθώς και πρακτικές οδηγίες για την προφορική τους παρουσίαση. Στο Γ Μέρος παρουσιάζονται τρία μεθοδολογικά ζητήματα της ποιοτικής έρευνας που αποτέλεσαν είτε πηγές παρανοήσεων είτε πεδία ενστάσεων και διαμάχης. Στο 1ο κεφάλαιο του Γ Μέρους διερευνάται η δυνατότητα γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής έρευνας. Υποστηρίζε-

9 ται πως η εμπειρική (στατιστική) γενίκευση, στην οποία προσβλέπει η ποσοτική έρευνα, αποτελεί έναν τύπο γενίκευσης που δεν είναι συμβατός με την ποιοτική λογική. Παρατίθενται, ωστόσο, εναλλακτικοί τρόποι κατανόησης της έννοιας της γενίκευσης και εκφράζεται η άποψη πως η ποιοτική έρευνα δύναται να προβεί σε συνεπαγόμενες ή θεωρητικές γενικεύσεις. Στο 2ο κεφάλαιο εκτίθενται τα συμβατικά κριτήρια αξιολόγησης της ποιότητας μιας έρευνας σύμφωνα με τη (μετα)θετικιστική προσέγγιση και αναπτύσσονται οι λόγοι για τους οποίους τα κριτήρια αυτά δεν μπορούν να βρουν εφαρμογή στην ποιοτική έρευνα. Ανασυγκροτείται δε, η συζήτηση σχετικά με εναλλακτικά κριτήρια που αρμόζουν στη λογική της ποιοτικής έρευνας και προτείνεται ένα ευέλικτο σύστημα τέτοιων κριτηρίων, το οποίο ο ερευνητής οφείλει να το προσαρμόζει κάθε φορά στις ιδιαιτερότητες του ερευνητικού του προγράμματος. Τέλος (στο 3ο κεφάλαιο) συζητιέται η στρατηγική της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Αφού επιχειρηθεί μια εννοιολογική οριοθέτηση παρουσιάζεται μια σειρά από ενστάσεις ως προς το κατά πόσο είναι δυνατή η επαναχρησιμοποίηση ποιοτικών δεδομένων ενστάσεις που εδράζονται σε επιστημολογικά και σε ηθικά ζητήματα. Σε κάθε ένσταση παρουσιάζονται οι απαντήσεις που δίνουν οι υποστηρικτές της δυνατότητας δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων καθώς και πρακτικοί τρόποι με τους οποίους έχουν αντιμετωπιστεί τα προβλήματα αυτά από πιστοποιημένα αρχεία και ερευνητικές υποδομές. Στον Επίλογο γίνεται μνεία στις προοπτικές της ποιοτικής έρευνας καθώς και τις προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει στο μεταβαλλόμενο περιβάλλον των κοινωνικών επιστημών. Με τη μορφή Επιμέτρου περιλαμβάνεται στο βιβλίο μια αυτόνομη ενότητα, που έχει γραφτεί από τη Ζαχαρούλα Κασσέρη και αναφέρεται στο λογισμικό πρόγραμμα υποβοήθησης ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων NVivo10. Παρουσιάζεται η ιστορία του προγράμματος, τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η χρήση του λογισμικού στην αναλυτική διαδικασία αλλά και οι περιορισμοί που έχουν καταγραφεί. Η παρουσίαση επικεντρώνεται στις λειτουργίες του προγράμματος, οι οποίες επεξηγούνται αναλυτικά και επιδεικνύονται με τη χρήση παραδειγμάτων και απεικονιστικών σχημάτων. ΠΡΟΛΟΓΟΣ / 21

10 22 / ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ Το ανά χείρας βιβλίο έχει προκύψει από ερεθίσματα που έχω αντλήσει αλλά και θέματα που έχω συζητήσει σε μια σειρά εκπαιδευτικών και γενικότερα ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων. Αναφέρομαι κυρίως στα προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα ποιοτικής έρευνας, τα οποία έχω διδάξει ή στα οποία έχω συμμετάσχει κατόπιν πρόσκλησης. Επίσης, έναν σημαντικό χώρο συζήτησης μεθοδολογικών θεμάτων αποτελεί το Εντατικό Σεμινάριο Υποψηφίων Διδακτόρων «Ζητήματα Μεθοδολογίας της Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες», που διοργανώνει το Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης στα Ανώγεια και στο Ρέθυμνο από το Σε όλους τους ανθρώπους που συνάντησα και αντάλλαξα μαζί τους ιδέες και προβληματισμούς εκφράζω τις ευχαριστίες μου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες ανήκουν στους φοιτητές και τις φοιτήτριες του μαθήματος «Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων» στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Κοινωνιολογία» του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κατά το Χειμερινό Εξάμηνο , με τους/τις οποίους/ες παραγάγαμε μαζί το υλικό που αξιοποίησα στο παράδειγμα εφαρμογής της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Ευχαριστώ, επίσης, θερμά τη Ζαχαρούλα Κασσέρη, η οποία μου παραχώρησε συνέντευξη που είχε η ίδια πραγματοποιήσει για να την αξιοποιήσω ως παράδειγμα εφαρμογής της αφηγηματικής ανάλυσης, αλλά και για τη συγγραφή του Επιμέτρου που συνιστά σημαντική συνεισφορά στο βιβλίο. Για την άψογη συνεργασία κατά την παραγωγή του βιβλίου αλλά και την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν και συμπεριέλαβαν το βιβλίο στις σειρές των εκδόσεών τους, χρωστώ ευχαριστίες στους ανθρώπους των εκδόσεων Κριτική. Το βιβλίο αφιερώνεται στην κόρη μου Κωνσταντίνα, που ανέχθηκε επί μακρόν να διαθέτω για τη συγγραφή του ένα μέρος του χρόνου που της ανήκε.