Downloaded from yafte.lums.ac.ir at 3: on Tuesday May 1st 2018

Transcript

1 فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی لرستان بررسی عرضه و مصرف گیاهان دارویی موجود در عطاريهاي استان لرستان در سال و فاطمه نادري پروانه نژادسبزي و بهرام رسولیان 1 مرکزتحقیقات داروهاي گیاهی رازي دانشگاه علوم پزشکی لرستان کارشناس ارشد زراعت کارشناس پژوهشی مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی واحد لرستان کارشناس ارشد جامعه شناسی کارشناس مرکز خدمات تخصصی آسیبهاي اجتماعی جهاد دانشگاهی واحد لرستان یافته / دوره یازدهم / شماره / 5 زمستان / 88 ویژه نامه گیاهان دارویی چکیده مقدمه: از آنجا که برآیند فعالیتهاي مرتبط با صنعت گیاهان دارویی در راستاي حفظ و ارتقاء سلامت جامعه قرار میگیرد توجه به اهمیت وضعیت گیاهان دارویی موجود در عطاريها تعیین گونههاي مختلف میزان مصرف و مناطق عرضهکننده به عنوان اصلیترین عوامل در بازار گیاهان دارویی میتواند راهنماي خوبی براي برنامهریزان و سیاستگذاران صنعت دارویی کشور و استان لرستان که یکی از مهمترین رویشگاههاي این گیاهان در کشور است باشد تا با برنامهریزي مناسب علمی شاهد اصلاح فرهنگ مصرف گیاهان دارویی و از همه مهمتر ارتقاء سلامت در استان لرستان باشیم. مواد و روش ها: نوع مطالعه در این پژوهش مقطعی است و تکنیک مورد استفاده پرسشنامه سه بخشی است که ویژگیهاي اقتصادي اجتماعی تعداد و انواع گیاهان دارویی و خواص دارویی آنها را مورد سنجش قرار میدهد. جامعه آماري این پژوهش را کلیه عطاريهاي استان لرستان تشکیل میدهند. روش نمونهگیري از نوع نمونه در دسترس با حجم نمونه 69 باب میباشد. یافته ها: نتایج نشان داد که تعداد کل گیاهان دارویی موجود در عطاريها حدود 6 گونه و میانگین کل وزن فروش 18/48 کیلوگرم در سال است. اکثر گیاهان دارویی( 94/5 درصد) از خارج از استان وارد میشوند و تنها 5/5 درصد آنها در استان لرستان تهیه و در اختیار عطاريها قرار میگیرند. بحث و نتیجه گیري: وضعیت خاص آب و هواي استان لرستان و اقلیم متنوع آن سبب تنوع چشمگیر پوشش گیاهی استان شده است. با این حال نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که مناطق عمده تا مین کننده گیاهان دارویی خارج از استان می باشند. به نظر میرسد که میتوان با برنامهریزي مناسب در زمینه کشت گیاهان دارویی در استان شاهد اشتغالزایی بیشتر و عرضه فرآوردههاي این محصولات به عطاريهاي استان لرستان و سایر استانها باشیم. و حتی به صادرات فرآوردههاي گیاهی تولید شده در استان به سایر کشورها بیندیشیم واژه هاي کلیدي: گیاهان دارویی عطاري عرضه و تقاضا و استان لرستان آدرس مکاتبه: خرمآباد میدان بهمن بلوار 60 متري نبش افلاك دوم و سوم جهاد دانشگاهی واحد لرستان پست الکترونیک : fatemeh_naderi0000@yahoo.com 57

2 مقدمه فرآوردههاي گیاهی چنانچه بهمنظور پیشگیري درمان و یا تا ثیر اعمال فیزیولوژیک بهکار روند بهعنوان دارو تلقی میشوند حتی اگر این مواد به عنوان ماده غذایی مصرف شوند و اثر درمانی شناخته شدهاي نداشته باشند (1). امروزه درمان بیماريها بیشتر از طریق داروهایی صورت میگیرد که منشاء صنعتی دارند و فقط در آزمایشگاه تهیه میشوند و اثرات قاطع آنها در درمان بیماريها موجب توسعه مصرف آنها شدهاست با توجه به اینکه با مصرف بعضی از این داروها زیانهایی به بدن میرساند روز به روز به گیاهان دارویی و فرآوردههاي آنها توجه بیشتري شده و اعتقاد عمومی در مورد استفاده از آنها پیوسته تقویت میگردد (). استفاده و کاربرد داروهاي گیاهی تنها به کشورهاي در حال توسعه اختصاص ندارد بلکه این داروها در کشورهاي پیشرفته نیز از عوامل مهم و مو ثر در ساخت دارو درمان بهداشت و سلامتی میباشند (1). بهعلت شرایط اقلیمی مناسب و سایر فاکتورهاي جغرافیایی خاص گیاهان متنوع و زیادي در بسیاري از نقاط ایران میرویند که بیشتر آنها خواص درمانی مهمی دارند (). لذا کشور ایران با سابقه درخشان در طب سنتی و استعداد بالقوه در پرورش گونههاي گیاهی یکی از مناسب ترین مناطق براي تهیه تولید و صادرات گیاهان دارویی است که میتوان از طریق صادرات غیرنفتی و توسعه پایدار به بازارهاي جهانی دست یافت (4). بر این اساس در برخی پژوهشها به توانمنديهاي اکولوژیک و اقلیمی کشور ایران در تولید بیش از 7500 گونه گیاه دارویی و استخراج مواد موثره بهینه از آنها پرداخته شده است (5). در ایران گیاهان دارویی توسط عطاريها بدست مردم میرسد و یا در بستهبنديهاي مدرن که از طریق شرکت هاي مختلف تهیه و بدون نوشتن و مشخص کردن نام علمی گیاه و منشاء تهیه محصولات در فروشگاهها به فروش می رسد که از ارزش آنها کاسته میشود و همین امر باعث ایراداتی به طب سنتی و گیاه درمانی شده است. در نتیجه ضروري میباشد که در زمینه گیاهان دارویی تحقیقات به صورت علمی صورت گیرد تا ابهامات و ایرادات ذکر شده از این قبیل برطرف شده و استفاده از گیاهان دارویی از حالت سنتی و قدیمی به شکل تخصصی و استاندارد درآید( 6 ). از آنجا که برآیند فعالیتهاي مرتبط با صنعت گیاهان دارویی در راستاي حفظ و ارتقاء سلامت جامعه قرار می گیرد تدوین راهبرد و جهتگیري کلان در این صنعت جزء ما موریتهاي وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی خواهد بود و سایر سازمانهاي دولتی که به نوعی در صنعت فوق مسي ولیت دارند باید در چارچوب ما موریت سازمانی خود هماهنگ با راهبرد فوق عمل نمایند (7). همچنین توجه به اهمیت وضعیت بهداشتی و بسته بندي گیاهان دارویی موجود در عطاريها تعیین گونههاي مختلف میزان مصرف مناطق تا مین کننده کاربرد هر یک از این گونهها به عنوان اصلیترین عوامل در بازار گیاهان دارویی میتواند راهنماي خوبی براي برنامهریزان و سیاست گذاران صنعت دارویی کشور باشد (8) تا با برنامهریزي مناسب علمی شاهد اصلاح فرهنگ مصرف گیاهان دارویی در کشور و استان لرستان باشیم. استان لرستان یکی از مهمترین رویشگاههاي طبیعی گیاهان دارویی کشور میباشد و داراي تنوع گونهاي بسیار بالایی است که این خود متا ثر از تنوع اقلیمی و آب و هوایی در این منطقه از رشته کوههاي زاگرس است. 58

3 با توجه به بررسیهاي انجام شده مشخص شد که تاکنون مطالعهاي در این زمینه انجام نشده است بر این اساس تحقیق حاضر براي بررسی وضعیت گیاهان دارویی موجود در عطاريهاي استان لرستان به منظور اطلاع از تنوع گیاهی مقدار مصرف و مناطق تا مین کننده گیاهان دارویی موجود در عطاريهاي سطح استان انجام میپذیرد. مواد و روشها نوع مطالعه بررسی مقطعی و روش تحقیق مورد استفاده در این بررسی پیمایشی است تکنیک مورد استفاده براي گردآوري دادهها پرسشنامه از طریق مصاحبه و پس از برقراري ارتباط و جلب اعتماد پاسخگو انجام گرفت. این پرسشنامه مشتمل بر قسمت میباشد. قسمت اول سو الاتی است که ویژگیهاي اقتصادي اجتماعی پاسخگو را مشخص میکند قسمت دوم سو الاتی است که انواع گیاهان دارویی و خواص دارویی و ویژگیهایی دیگر آنها را شناسایی مینماید و قسمت سوم سو الاتی است که مشخصکننده داروهایی غیر از گیاهان دارویی در عطاريهاست. در این پژوهش براي تعیین اعتبار پرسشنامه از شیوه اعتبار محتوا استفاده شد( 9 ). یعنی پس از تهیه فهرست مصاحبه با استفاده از پرسشهاي آزمون شده قبلی و پژوهشهاي تقریبا مشابه در دسترس و نظرخواهی از اساتید و متخصصان اعتبار پرسشنامه مورد تا یید قرار گرفت. براي تعیین پایایی پرسشنامه از آزمون کرونباخ با استفاده از نرمافزار SPSS استفاده شد. مقدار آلفا کرونبا خ سو الات مربوط به ویژگیهاي اقتصادي اجتماعی 0/7 سوالات مربوط به ویژگیهاي گیاهان دارویی 0/6 و سوالات مربوط به داروهاي غیر از گیاهان دارویی 0/6 میباشد که به لحاظ مقدار پایایی ضریب مناسب و قابل قبولی است. جامعه آماري شامل فروشندگان گیاهان دارویی واحدهاي عطاري کل استان بود که به شیوه نمونهگیري در دسترس در طی ششماه تعداد 69 نفر نمونه انتخاب شدند(واحدهاي عطاري که حاضر به همکاري نبودند از مطالعه حذف شدند). روشهاي آماري توصیفی مورد استفاده توزیع فراوانی ش اخصهاي توصیف دادهها (مرکزي پراکندگی و...) بود که به منظور تحلیل و استنباط فرضیهها از آزمون کاي اسکوي راستفاده گردید. یافتهها میانگین سنی این نمونه 69 نفري 4/07 حداقل سن آنها 1 سال و حداکثر سن آنها 9 سال است. از نظر جنسیت 89/9 درصد مرد و 10/1 درصد زن میباشند 11/9 درصد مجرد و 88/1 درصد متا هل هستند. 9/5 درصد آن ها بومی و 6/4 درصد آنها غیر بومی میباشند. از نظر تحصیلات اکثر آنان (41/5 درصد) دیپلم 4/6 درصد بیسواد 6/ درصد زیر دیپلم 15/9 درصد فوقدیپلم 8/7 درصد کارشناس و 1/4 درصد کارشناس ارشد بودند. 1 درصد آنها رشته تحصیلی مرتبط با گیاهان دارویی داشته و 79 درصد دیگر داراي رشته تحصیلی دیگري میباشند. میانگین سابقه کار آنها به عنوان عطار 1/8 حداقل 1 سال و حداک ث ر 50 سال میباشد. (جدول 1). جدول شماره 1 نحوه توزیع پاسخگویان در شهرستانهاي استان نام شهرستان خرمآباد بروجرد دورود الشتر الیگودرز نورآباد کوهدشت ازنا جمع لرستان فراوانی درصد 47/1 7/9 4/4 4/4 10/ /9 /9 1/

4 به لحاظ نوع تملک واحد تجاري 58 درصد واحدها شخصی و 4 درصد آنها استیجاري است. میانگین مساحت واحدهاي تجاري 0/4 حداقل مساحت 8 متر مربع و حداکثر مساحت آنها 68 متر مربع است. طبق نظرسنجی انجام شده از فروشندگان گیاهان دارویی میانگین میزان سرمایه لازم براي راهاندازي یک واحد تجاري عطاري 6/49 و حداقل سرمایه لازم ذکر شده 1 و حداکثر آن 0 میلیون تومان میباشد. میانگین درآمد واحدهاي تجاري عطاري /5 تومان حداقل درآمد 00 هزار تومان و حداکثر درآمد یک میلیون تومان در ماه میباشد. حداقل تعداد افراد مشغول به کار در واحدهاي تجاري 1 نفر و حداکثر آنها 4 نفر هستند. جدول شماره نحوه توزیع افراد مشغول به کار در واحدهاي تجاري عطاري استان را نشان میدهد (جدول ). جدول شماره نحوه توزیع افراد مشغول به کار در واحدهاي تجاري عطاري استان لرستان درصد فراوانی تعداد افراد 47/8 یک نفري 4 9 دو نفري 7/4 5 سه نفري /8 چهار نفري جمع 98/6 درصد از واحدهاي تجاري عطاري در این نمونه داراي پروانه واحد کسب و 1/4 درصد فاقد پروانه کسب هستند. 7 /95 درصد داراي مجوز بهداشتی هستند و /4 درصد مجوز بهداشتی ندارند. 91/ درصد اظهار داشتهاند شغل اصلی آنها عطاري است و 8/7 درصد دیگر شغل اصلی دیگري داشتهاند. 5/6 درصد از افراد پاسخگو در ارتباط با حرفه عطاري آموزش تخصصی ندیدهاند و 44/9 درصد آموزش تخصصی دیدهاند. 84/1 درصد از پاسخگویان آموزشهاي تخصصی را از طریق مطالعه شخصی فرا گرفته و /15 9 درصد آموزشها را به صورت شرکت در دورههاي تخصصی فرا گرفتهاند. 71 درصد پاسخگویان تمایل به شرکت در کلاسهاي آموزشی تخصصی مربوط به حرفه عطاري را دارند و 9 درصد دیگر تمایل به شرکت در این کلاسها را ندارند. براساس بررسیهاي به عمل آمده در این پژوهش تعداد گونههاي موجود در عطاريهاي استان 6 و میزان فروش سالانه عطاريها 18/48 کیلوگرم میباشد. در مورد مناطق تا مین کننده گیاهان دارویی طبق نتایج به دست آمده باید اظهار داشت که 94/5 درصد از خارج از استان و 5/5 درصد از استان تهیه و در اختیار عطاريها قرار میگیرد که با توجه به نتیجه آزمون کاي اسکوي ر با 0,05>p این تفاوت به لحاظ آماري معنیدار است (جدول ). مناطق عرضه کننده جدول شماره نتایج آزمون X آزمون X مقدار ρ value 0/000 74/17 جدول شماره 4 مشخصات گیاهان دارویی پرمصرف عرضه شده در عطاريهاي استان را بر حسب میانگین میزان فروش را نشان میدهد. 60

5 جدول شماره 4 مشخصات گیاهان دارویی پرمصرف عرضه شده در عطاري هاي استان لرستان میانگین فروش سالانه( kg ) نام گیاه ردیف 1000 گل محمدي گلپوره 550 نعنا 54 سنا 4 54 فلفل سیاه 5 50 پنیرك 6 00 سیر ترخون خرفه دارچین بیدکاسنی پونه 1 10 چهلگیاه 1 10 دوازده گیاه رازیانه خارشتر کاسنی شنبلیه خاکشیر ساد 0 94 زنیان 1 80 چاي کوهی 77 شوید 7 زیره 4 70 بابونه 5 69 بیدمشک 6 51 بید 7 40 بنفشه 8 اسطوخودوس 9 بهارنارنج 0 8 گلگاوزبان 1 5 شیرینبیان 4 کتیرا بومادران 4 1 سیاهدانه 5 1 فلوس 6 0 بالنگان 7 0 بن سرخ 8 0 رازك 9 0 کرچک 40 0 مریمگلی آویشن 4 : شکل فروش گیاهان به صورت عرقیات پودر شده خرد شده و خالص میباشد. : شکل فروش گیاهان به صورت پودر شده خرد شده و خالص میباشد محل خریداري گیاه مشهد کردستان مازندران مشهد همدان مشهد مشهد مشهد همدان همدان کرمان مشهد مشهد مشهد شیراز مشهد کردستان فارس مشهد قزوین شیراز مشهد کردستان میانگین قیمت فروش (بر حسب کیلوگرم ریال)

6 بحث و نتیجهگیري استان لرستان به علت وضعیت توپوگرافی منطقه زاگرس و برخورداري از موقعیت آبوهوایی مدیترانهاي و با چهار ناحیه متفاوت (نیمه خشک نیمه مرطوب معتدل نیمه مرطوب سرد اقلیم ارتفاعات) و با پوشش گیاهی تقریبا دو میلیون هکتاري جنگل و مراتع که مقدار هکتار از این عرصهها مشجر و هکتار آن به عرصههاي غیرمشجر اختصاص دارد یکی از منابع مهم اکولوژیکی طلاي سبز ایران به شمار می رود( 10 ) به طوريکه گونههاي متعددي از شش تا هفت هزار گیاه دارویی کشور از قبیل بلوط ارژن زالزالک بنه و... و نیز انواع گندمیان پروانهآساها چتریان نعناعیان و گونههاي نادري از چگر و سهگونه نادر مرزه در آن رویش فراوان دارند( 11 ). با توجه به این اقلیم آب و هوایی و وجود نیروي کار جوان و جویاي کار فارغالتحصیل بخش کشاورزي در استان زمینه تولید انبوه بسیاري از گیاهان دارویی در منطقه وجود دارد. با وجود چنین بازار پر رونقی بررسی مصرف گیاهان دارویی در سطح استان و نیز امکان صدور محصولات گیاهان دارویی به خارج از استان و حتی خارج از کشور زمینه سازي جهت کشت انبوه گیاهان دارویی و صنایع بستهبندي و عرضه بهداشتی محصولات گیاهی در استان امري منطقی و دوراندیشانه بهنظر میرسد. امید است نتایج پژوهش فعلی و پژوهشهاي مشابه در سایر استانها مسوولین بخش کشاورزي و صنعت استان را براي رواج فرهنگ سرمایهگذاري بخش خصوصی در زمینه تولید و پرورش گیاهان دارویی قانع سازد. همچنین پژوهشهاي تخصصی در مورد امکان کشت و نحوه کشت انواع پرمصرف گیاهان دارویی در مناطق مختلف استان ضروري بهنظر میرسد. بطور خلاصه علیرغم تقاضاي بالاي مصرف گیاهان دارویی در سطح استان لرستان مناطق تا مین کننده گیاهان دارویی موجود در عطاريهاي استان عمدتا خارج از استان میباشد. سو ال اساسی این است که چرا با وجود زمینه طبیعی و انسانی موجود در منطقه و تقاضاي بالا جهت مصرف گیاهان دارویی صنعت گیاهان دارویی در منطقه رونق نیافته است. آیا چنین وضعیتی طراحی و تدوین یک برنامهریزي و سیاست گذاري خاص را نمیطلبد! 6

7 References 1. Shahrokhi N. Quality Control Methods for Substrates of Medical Plants Medicines. Iranian Academic Center of Education of Shahid Beheshti University press p. Zargari A. Medical Plants. Tehran University press Vol Samsam Shariat H. Analysis and Identification of Medical Plants Materials. Mashal Publication. Isfahan, p 4. Amanpoor M. The Role of Ministry of Agricultury in Revival and Development of Medical Plants With Regard of Stable Development Tenet and Its Proposal. Proceeding of First Congress of Traditional Medicine. Tehran Pp: Omidbeigi R. Powers of Iran in Production of Medical Plants and Their Medicines. The Journal of Medical Plants Office in Ministry of Agricultural : Saber Amoli S, Naseri A, Rahmani GH, and Kalirad A. Medical Plants of Kerman Province. Journal of Research in Medical and Essenced Plants of Iran (4): Senobar Tahooni N, Rashidi K, and Saleh Hazhir M. Survey on attitude and knowledge of physicians about herbal medicines and medication of them in Sanandaj. Journal of Medical Sciences of Kordestan University : Zolfaghari B, and Ghanadi A. Concepts and applications of medicinal plants. Journal of research of Medical Sciences (4): Sarookhani, B. Research Methods in the Social Science. Tehran: Human science and cultural studies center Lorestan agri.ir 11. Shafizadeh F. Medicinal Plants of Lorestan Province, Hayian Publisher, Tehran